Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Eachtra Risteáird.
Title
Eachtra Risteáird.
Author(s)
Ua Séaghdha, Pádraig,
Composition Date
1899
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
EACHTRA RISTEÁIRD. I. BHÍ fear óg caol árd ag spais- teórachd ar bhruach Locha Léin maidean bhreágh drúch- tá le h-éirghe an lae i mí na Bealtaine. Bhí folt fionn air, is éadan leathan sleamhain air, súile glasa aige, is lámha mine geala air. “Há, há! an tusa, a Mhuiris Uí Mhathghamhna?” ar guth glórach árdaigean- tach as fáschoill i ngar dó. “Is mé go díreach, a Risteáird, mar is tú atá ann, aithnighim an guth úd. Buail mar so.” Do chorruigh an duilleabhar i leathtaoibh, agus do dhruid fear amach asta fá dhéin Mhuiris. D'fhéach sé i bhfus is tall ar an machaire, agus annsin do rinne ar Mhuiris. Do b'é seo an fear do b'áilne dá bhfeacaidh súil riamh. Bhí sé ós cionn sé troighthe ar áirde, ciabh-fholt casda air, is srón dhíreach fhada air, rinn mhín chaol uirthi, is polláiridhe fairsinge innti; dá shúil sholusmhara chaoine charthannacha aige; béal tanaidhe dlúith; smeigín cearnach air; gruadh uaibhreach' agus luisne 'na phluic. Bhi sé caol fá íochtar is teann fá uachtar; guailne gais- gidhigh air agus clár ochta con. Do shín Muiris a lámh chuige agus rug an fear eile uirthi le crobh do bhí laidir a dhóithin chum tairbh buile do chosg. “Dia bheatha ad shláinte, a Mhuiris,” ar seisean, “chualas gur thángais ar ais.” “Go mairir slán, a Risteáird,” ar an fear eile, “thángas athrughadh 'réir a bhaile, agus is mór an cathughadh do chuir sé orm a chlos go rabhais ar do theicheadh.” “Is dócha é, is dócha é,” ar Risteárd de Barra, “acht ní fhuil leigheas air.” “Cuimhnighid siad ort-sa 'sa bhFrainc fós; tá an ceann práis ann leis,” ar Muiris. “A!” ar Risteárd, “ar chuir éinne' eile sgoilt ann níos doimhne 'ná mise? “Níor chuir agus ní cuirfear go bráth arís. Tháinig mathshluagh chum an choláisde lá saoire, bhuail gach duine acu buille dá chloidheamh ar an bplaosg práis úd, agus chífeá rian 'na ndiaidh acht sin a raibh. Bhí fear acu, fear breágh deallrathach leis: Siairmíneach, is dóigh liom, do b'eadh é, agus tháinig fearg air, is do mhionnuigh sé nár bhadh le bhrígh do ghéag do chuiris an rian úd ar an bplaosg, acht gur leigis faobhar an chloidhimh ar an gcloigeann, agus gur bhuail duine éigin eile a chúl le ceap- órd. Seadh, d'fhóbair go mbiadh bruighean eadrainn, acht réidhtigh do shean-oide í, agus chuir sé d'fhiachaibh ar an Siairmíneach (Gearmánach) srian do chur le n-a ghuth — “agus a dhuine m'árann,” ar seisean “chonnarc féin an gearradh sin dá chur 'sa phlaosg práis. Éireannach do rinne é, agus dá mbiadh sé annso indiu geallaim duit go rachadh sé dhíom do phlaosg-sa do chongbháil ó scoilt níos doimhne 'na sin do bheith ann.” “Maise, mo chead greann an t-athair Tomás, ba mhaith an sás trasgairt do bhaint as duine é féin, dá gcuirfidhe air, agus deirim é sin ó n-a éideadh amach,” ar Risteárd. II. “Cathain (cá ham) do ghéabhamaoid na hairm úd do gealladh dhúinn, a Muiris?” “Ní'l i mbliadna is baoghalach, acht beidh <L 388> an “Dronnóg” annso fá cheann ráithe. Tioc- faidh sé 'n-a fhear siubhail an cor so, agus measfar gur bacach é ag iarraidh déirce; acht labhramaois í i gcogar. “Bíonn cluas ar an gcoill.” “Maith,” ar Risteárd, “buailfeam leis.” “Cá bhfuilir ar tí gabháil anois?” ar Muiris.” “Och, ní fhuil orm acht amhras fós,” ar Risteárd, “rachad a' feicsint an Iarla Cinnmhara; tá báidh aige liom, agus b'fhéidir go ndéanfadh sé caradas dom. Ba mhór an tiubaiste go ndeachaidh an dá shaighdiúir úd fá dhéin mo thighe; an bholgach ortha; bhíodar ag cuardach annso 's annsúd. Dubhart leo nach raibh bille ná arm im' thigh; acht tharraing ceann acu a chloidheamh; nocht an fear eile a chloidheamh leis, agus mheasadar iad do sháthadh thríom. Nár dheas an gnó é? Sgread mo dheirbhshiúr. Rugas féin ar chúl cinn ar an raisbín saighdiúra, agus ar bhaic a mhuiníl ar an mealbhóig eile, agus admhuighim gur ghortuigheas iad ag gabháil díobh ar a chéile. Deirthear liom nach bhfuil aithne ná úrlabhra ag duine acu, agus go bhfuil aghaidh an fhir eile loitthe ar feadh a shaoghail.” “Do b'olc an obair í,” ar Muiris. “Do b'olc, is dócha; táthar im' dhiaidh go dian anois, acht má fhaghann éinne' de'n bheirt bás, beidhfear níos déine ar mo thí. Tá, mar adubhart, saghas báidhe ag an Iarla liom gidh nac bhfuil puinn ionntaoibhe agam as, agus b'fhéidir go gcuirfeadh sé cosg leis an dtóruigheacht so. Cuirthear mór-shuim i n-anam saighdiúra, acht dá mbadh Éireannach bocht do bhiadh i gconta- bhairt báis, measaim nach mbiadh a leithéid sin do bhualadh bas mar gheall air.” Leis sin do thug Risteárd truslóg chum fala na coille; buail sé leath-lámh air, agus thug baoithléim amach ar an mbóthar. “Is iongantach é a luth,” ar Muiris, agus chrom sé ar áirde an fhala do thomhas. “A! caidé seo?” ar seisean. Cualaidh sé sodar capaill agus liúgh marcaigh. “Seas, a mhéirlig; tá fuil bheirte saigh- diúir ort, agus géill i n-ainm an ríog.” “Seasóchad,” ar Risteárd i nguth árd, “acht is í mo chómhairle dhuit, a dhíolmhan- aigh, gan teacht im' ghoire.” Do nocht an t-oifigeach a chloidheamh — deirthí go raibh sé chóm aicillidhe gur bhain sé na cnaipí as casóig an fhir chloidhimh do b'fhearr 'sa cheanntar dá aindeóin i n-aimsir chomórtais, agus gan oiread is braon fola do dhortadh. Súd é an fear do bhí ag déanamh ar Risteárd agus gan aige-sean le n-a chosaint féin acht bata droighin. “A Rí na bhfeart,” ar Muiris, “tá deireadh le Risteárd, acht rachad chum a chonganta,” agus d'fhéach i bhfus is tall le h-aghaidh úirlise catha d'fhághail. Rug sé 'na ghlaic ar fhásán fuinnseóige, acht ní stracfadh géaga Dhiarmada Uí Dhuibhne as a fréamhaibh í seo. Thug sé iarracht ar chraoibh do bhriseadh, acht bhí sí sin ró-righin; agus fá dheireadh do phreab sé ar láthair gan arm 'na láimh 'ná fiú cloiche aige le n-a caitheamh leis an oifigeach. “Na géill go deo dhó, a Risteáird. Cuimhnigh ar ghaisgeadh do shinnsear.” Bhí smigeadh gáire ar an oifigeach, agus é ag féachaint go géar fonamhadach ar Risteárd, greim ar a chloidheamh aige, agus béal an eich chiair chuthaigh leath-fhosgailte, claon 'na mhuinéal, a chluasa 'na sheasamh, agus a shúile ag rinnce. Bhí Risteárd ar dearg-lár an bhóthair, greim ar mheadhón a bhata aige, a bhéal dlúithte, faobhar ar a fhiaclaibh, faghairt 'na shúilibh, agus goic air. “Bog breágh!” ar an t-oifigeach, agus thuig an t-each ciar é. Dhruid sé le n-a ghlúnaibh é, thug an t-each prap-léim fá dhéin Risteáird; chrom an marcach a cheann chum na muinge; chonnairc Muiris tait- neamh an chloidhimh ar nós cuair lasrach; <L 389> chonnairc sé bata Risteáird ós cionn a chinn; chualaidh sé fuisc an chloidhimh thríd an aér; chonnairc sé léim Risteáird i leathtaoibh, agus chualaidh sé fuaim a bhuille ní ar fhaobhar an chloidhimh, acht ar chúl an chloidhimh; chonnairc sé an t-each mear ag casadh ar a chois; chonnairc sé léim eile; chualaidh sé fuaim an bhata an cor so ar thaobh an chloidhimh; chonnairc se lámh oifigigh ag lúbadh le tréineacht bhuille cosanta Risteáird, agus, gídh gur shaoiligh sé gur léim an t-each cuthaigh tar cheann Risteáird, níor léim, mar do chrom seisean é féin, agus do phreab sé as an t-slighe; acht nuair do bhí an t-each ag sgeinneadh thairis, chas an bata chomh tiugh le splanc, agus buaileadh an t-oifigeach i gcúl an chinn. Tógadh as an diallait é leis an mbuille sin, agus caitheadh é 'na phleist tar chluasaibh an chapaill. Sheas an capall chomh socair le gallán sléibhe; rith Muiris fá dhéin an oifigigh; níor chuir seisean cor i gcois 'ná láimh de, mar bhí cúl a chinn briste 'n-a bhrúsgar. Bhí an t-oifigeach ar a bhéal is ar a aghaidh ar an mbóthar; rug Muiris ar bhónna casóige air, is d'iompuigh sé ar phleasg a dhroma é. “Ní fhuil gíog ann,” ar seisean. “Beannacht Dé le n-a anam,” ar Risteárd, agus chromadar araon ar a nglúnaibh i n-aice an duine mhairbh. D'éirigh Muiris 'na sheasamh; shín sé a lámh chum Risteáird. “Rinnis comhrac iongantach,” ar seisean.” “Cómhraiceann an Franncach ar son a anma,” ar an fear eile. “A! chím go bhfuil fuil ort,” ar Muiris. “Och, ní fiú biorán é; is dócha gur shleamhnuigh an cloidheamh ar an mbata mar faghaim go bhfuil sgealbóg de'n chroiceann dom' luidín.” “Cad do dhéanfam leis an gcorp so anois?” “Do thuilleas a chloidheam go h-áirithe, agus beidh sé agam leis,” ar Risteárd, “agus fágfamaoid é féin is a chapall annso. Beidh fear ar a thuairisg go luath, gan amhras, mar an ruagadh lasmuich ar mo thí-se.” III. “Éist! cloisim fothram capall ar droi- chead na Fleasga,” ar Muiris. Chuir Risteárd cluas air féin. “Ataoi ceart, a dhalta,” ar seisean. “Bímís ar siubhal,” ar Muiris. “Beidhead-sa ag druidim liom, acht bí-se ag dul a bhaile.” “Ní fhágfad thusa, a Risteáird, mar táim chómh cionntach leat; ghríosuigheas tú chum catha, agus dá mbiadh bata agam bheinn led' thaobh an uair úd.” “Bíodh ciall agat, a dhuine m'árann. Ní beag go bhfuilim-se ar mo choimeád, agus gan tusa do bheith ins an amhgar chéadna led' thoil féin.” “Réidhtéochamaoid an cheist sin ar ball, rith leat,” ar Muiris. Preabadar araon isteach 'sa choill agus ní túisge bhíodar foluighthe imeasg na gcrann 'ná gur chualadar stoc airm. “Á! shaoileas go mbeithí 'n-ár ndiaidh go tapaidh; an bhfuil eolas na gcasán agat?” ar Muiris, “Tá aithne agam ar gach faill agus pluais agus crann i gCnoc Tuirc; is minic do leanas an cairfhiadh ruadh imeasg na dtúrtóg so, acht ní fhuil fiú gunna agam le leath-bhliadhain anois. Do chuireas uaim é nuair do chualas go raibh amhras orm; acht is beag an mhaith dhom é.” Tharraing sé sgian dubh as a chrios, d'iompuigh sé isteach imeasg na gcarraig agus fá cheann nóimit bhí sé le cois Mhuiris arís. “Ní fhuil aon nídh id' láimh,” ar sé, “tóg an chleith-ailpín seo, b'fhéidir go dteasdóchadh si uait láithreach; chualas casacht fir; tá eólaidhe éigin acu seachas saighdiúir, acht luíghmís ins an raithnigh so go fóil beag, agus faireóchamaoid.” Do luigheadar mar a rabhadar. Is gairid go dtáinig beirt saighdiuiridhe <L 390> ar an gcasán ar a n-agaidh amach; phreab ceann acu ar mhullach faille, agus d'féach sé timcheall air. Rug Risteárd go docht ar dhornchúl a chloidhimh — cloidheamh an oifigigh mhairbh, agus d'féach sé go míothait- neamach ar an saighdiúir. “Ná cuir cor díot; ní fheiceann sé pioc dínn,” ar Muiris. Chuir an saigdiur glaodh árd as agus d'fhreagair an stoc arm ó'n mbóthar é. “Cár ghabh ár n-eólaidhe?” ar sé, i mBéarla. “Dar mo láimh,” ar an ceann eile, “bhí sé annso ó chianaibh, agus atá sé imthighthe mar do shluigfeadh an talamh é, agus atá mo chloidheamh-sa ag an mbitheamhnach leis.” D'fhéachadar i bhfus is tall, rith fear acu mar so agus fear mar súd. Sgeinn duine acu ar ais an casán suas, agus an fear eile le fánaidh; acht d'fhilleadar arís chum na faille. “Bhí ár gcuaird i n-aisdear,” ar siadsan; “go marbhaidh an chaor fear na déirce.” Bhí Muiris ag cur na súl thríotha, agus bhí ceann acu chómh cómhgarach do Risteárd gur mheas sé preabadh 'na shuidhe agus é thras- gairt le 'n-a chloidheamh, acht go ndubhairt Muiris leis foighde do bheith aige. Fá dheireadh d'imthigheadar an casán síos ag mion-chaint le chéile, duine acu ag cur an mhilleáin ar an nduine eile, agus fá cheann nóimint tháinig cúigear nó seisear eile ar a sálaibh. D'iompuigh Risteárd ar a leath-uillinn, agus cia bhuailfeadh na choinnibh acht fear beag dronnach ar a chor-ghiub ins an raithnigh. “Móra dhíbh,” ar an fear beag. Do leath a shúile ar Risteárd. “Dar mo bhais- teadh,” ar Muiris, “is é an dronnóg atá ann.” “Is mé go díreach,” ar an fear beag, “bhuail oifigeach 's a bhuidhean liom le héirghe an lae; d'iarras déirc air, acht fear borb is eadh é, agus chuir sé cloidheamh lem' sgórnaigh. “Bíodh do rogha agat,” ar seisean, “bás nó treoireacht! Tá aithne agat ar chasánaibh Chnuic Tuirc; má feici- míd lán súl de Risteárd, gheabhair féirín.” Do chromas ar áiteamh air gurab í an oidhche an t-am do b'fheárr chum an ghnótha sin do dhéanamh, agus thairgeas a thabhairt i láthair Risteáird i meadhón na hoidhche anocht, agus geallaim dhuit ná rachaidh sé slán ar ais.” Bhuail an dronnóg bas ar a cheathramhain agus thosnuigh sé ar dhrann- tán is ar mhion-gháirídhe go meidhreach. “Bhí an t-oifigeach ar muin capaill agus a bhuidhean ag coisidheacht; gheallas dó go dtaisbeánfainn an casán leathan dá bhuidhin, acht go rachainn i bhfolach uata 'sa choill; mheallas é mar sin, an t-amadán bocht; dubhart leis go raibh pluas fá bhun easaigh Chnuic Tuirc gur ghnáthach le Risteárd dul chum suain innti, agus go ngeabhamaois 'n-a chodladh é; acht go mbiadh onóir na gabhálta aige-sean amháin. 'Seadh! chas sé ar a chois d'éis orduighthe do thabhairt dá bhuidhin rud do dheánamh orm-sa agus beidh siad oidhche anocht agam sa chasán chumhang chonta- bhairteach. Beidhead féin agus an t-oifigeach i dtosach ar bhárr easaigh Cnuic Tuirc; ghéabhad leathsgéal le dul i leathtaoibh, tabharfad cor do'n fear deiridh, tuitfidh seisean i gcoinnibh an fhir ar a bhéalaibh — tá sé i gcumhacht leinbh an gníomh gaisgidh seo do dhéanamh — agus sleamhnóchaidh an bhuidhean úd céad troigh nó níos mó. Geall- aim díbh ná cuirfidh sé garr-bhuaic ormsa oifigeach Saxanach agus a dhroch-bhuidhean 'gá mbriseadh is 'gá mbasgadh le faill mhóir Chnuic Tuirc. Congaibh an cloidheamh go bhfillead, a Mhuiris.” “Ó, Dia linn!” ar Risteárd, “do b'fheárr liom comhrac leo go fearamhail faobhrach 'ná iad do chaitheamh le faill mar sin ar nós beathadhach allta.” “Agus cad eile iad?” ar an dronnóg, “mo thruagh mhór thú, a Risteáird, beidh an méid sin de naimhdibh Eireann imthighthe, agus is cuma liom-sa caidé an chuma go n-imtheóchaidh siad. Bhí breis fearamhlacht <L 391> is onóra is truaighe croidhe le h-Éireannaigh ag cómhrac leis na díolamhnaigh seo, agus atá a rian air. Do buadhadh ar na hÉireannaigh agus 'chonách sain ar na hóin- seachaibh bochta. Ní raibh gliocas ná feall a ndóithin ionnta; acht geallaim dhuit go bhfuil fear annso do chómhraiceochaidh na Saxanaigh seo an fheill le n-a n-úrlaisíbh féin.” Leig Risteárd osnadh. D'fhéach an Dronn- óg air. “Dá mbeadh tarbh buile ar tí do mharbhtha agus gan agat acht do dhoirne, déarfa leis, “ó fan go fóil go bhfásfaidh adharca orm-sa, nó cluasa fada, agus annsin, a thairbh, a laoigh, troidimís le 'n-a chéile gan buntáiste.” “Dá mbiadh agat acht bata droighin, an dtroidfeá le fear cloidhimh?” ar Muiris. “Mo chreach!” ar an Dronnóg, “níor chás dom, agus an dronn so orm; acht do dhéan- fainn ar chuma eile é, 'sé sin, do dhéan- fainn síth leis d'á aindeoin, mheallfainn a chloidheamh uaidh, agus do bhainfinn a cheann de. Is feárr troid le hintinn ná géagaibh.” “Do mhairbh Risteárd an t-oifigeach úd.” “Á! caidé sin agat 'á rádh?” ar an Dronnóg. “An fhírinne,” ar Muiris, “maise, a Risteáird, bhí an botún i gcómh- nuidhe ort, nár bh'fheárr móirsheisear do bheith marbh agam-sa 'ná aon cheann amháin agat-sa; uch! tá neart an daimh ionnat, acht inntleacht an ghé; chaithfead bheith ar siubhal, nó ní bheanfad gé asta súd.” Leis sin do sgeinn sé uatha le cosa' con. “Tá droch-fhuadar faoi siúd,” ar Risteárd. IV. Bhí an Dronnóg i gCill-áirne ag caint le ceann-urraid an airm, agus deór 'na shúil. “Chailleas an duais bhreágh úd do gheall an t-oifigeach dom; acht ní hé sin amháin atá ag goilleadh orm. Ní mór an níd é sin seachas an bás obann do fuair an fear áluinn” — do shil sé deor eile. “Bhí aithne agat air?” ar an ceann-urraid. “Bí go dian-mhaith, acht ní hé sin ar fad é, acht do gheallas dó an sgriosadóir úd do ghabháil, rud is furus go leór i n-uaimh a shuain.” Seo ag cur 's a' cúiteamh le n-a chéile an bheirt, ceann-urraid an airm ag cumailt a chuid féasóige, ag smuaineadh, ag cur súl 'sa talamh agus ar uairibh ag infhiúchadh na Dronnóige go leath-amhrasach, leath-ionn- taoibheach; acht eisean gan duairc air, go mánla mín, ag tarrang deilbhe uamha Chnuic Tuirc le n-a bhata ar ghainimh an bhóthair; agus anois is arís ag bualadh a dhá mhéar deise ar dheárna a bhaise clé, agus ag tath- fant go géirinntleach ar an gceann-urraid. Fá dheireadh d'umhluigh an Dronnóg dó, agus do chas sé ar a chois. Bhí athrughadh gnúise air, i n-ionad na ceannaighthe mánla macánta do chuir sé air féin ag uraghall leis an gceann-urraid; bhí gruaim air; bhí a dhá phluic súighte isteach; bhí drann ghránna ar; bhí polláiridhe a shróna crapuighthe mar do bhiadh cruimh 'gá dtochus, agus splanc 'n-a radharc. “Á,” ar seisean, “is géar-chúiseach an buachaill an captaoin, acht bainfead-sa léim as anocht nár thug sé a leithéid ó laethibh a lámhacáin.” V. Bhí geóin agus gleo ag na héanaibh i gCnoc Tuirc, an lon dubh ag áiteamh ar an gciarsaigh; an spideóigín bhruinn-dearg ag imreas le Diairmín riabhach; siocáin na mbeann ag foluamhain ós cionn na gcrann, agus an cora-cú dá chantain ag colúir na coille. “Is breágh é, bheith ag éisteacht leo,” ar Muiris. “Is breágh,” ar Risteárd, “agus ar ball nuair do bheidh siad 'na suan, ní chloisfir gíog acht amháin glór na sruthán, agus easa Chnuic Tuirc ag cur osnuidhe as le méid a shaothair. Do chodlas an tseacht- mhain seo ghabh tarainn chomh suanmhar ins an <L 392> uaimh seo fá bhun an easa is dá mbeinn i leabaidh chlúimh.” “Ní fuláir go gcuirfeadh an fear mill- teach úd aighneas orainn anocht?” “Ní dóigh liom é,” ar Muiris, “acht ar a shon sin féin, ní cóir dúinn dul a chodladh fós; tá sé siúd fíochmhar, agus is baoghalach go bhfuil sé fealltach; acht ní fhuil sé ar mo thí-se 'ná ar do thí-se; acht má chuireann sé roimhe na saighdiúiridhe do thabhairt annso, bain an chluas díom go ndéanfaidh sé é.” “Caidé an saghas cumhachta atá aige?” “Ní draoidheacht 'ná diabhluidheacht atá aige, acht do mheallfadh sé an chnámh as dranndal an mhadra. Ní fhacas riamh a leithéid le gliocas; acht táim eaglach go dtabharfadh sé easgaine Dé orainn. Is mór é a ghreann d'Éirinn; acht is mó é a fhuath do Shaxain; agus gibé coir ba thruaighmhéile, ní chuirfeadh sí garrabhuaic air i dtreo go bhfuigheadh sé an bhuaidh.” “Á, is contabhairteach an t-ainmhidhe é,” ar Risteárd, “agus má tá éirghe amach le bheith again i, do b'fheárr as an tslighe é. Mar sin féin ní bhfaghaim locht air mar gheall ar an bhfuath úd, atá an gnáth sin creideamhnach go leór; acht ní maith liom an croidhe fealltach neamh-cháidheach.” “Ní chluinim focal uait; támaoid ró- chómhgarach do'n eas so; druidimís amach fá'n mbán.” “Tá sé in' am codlata, ámh. Tá cuileann capall ag fás ar urlár na h-uamha, agus fionnamhóin ar a taobhaibh, agus beimid chomh cluthmhar innte le dreóilín 'na nead.” “Siubhail ort, mar sin,” ar Muiris. Bhí Risteárd 'na chnap codlata láithreach, acht níor thuit néal ar Mhuiris. Mheas sé gur chualaidh sé coiscéim tómhaiseach fear n-airm. Chuir sé cluas air féin, acht ní raibh ann acht seotha binn na sruthán. Fá dheireadh do bhuail sé a bhrat air, agus seo amach fá'n gcoill é. Bhí na coillte 'na suan agus gan aon nídh ag briseadh ciúinis na h-oidhche, acht fuaim an easa. Bhuail an fear suas an casán fá aghaidh an chnuic. Sheas sé mar a raibh cor-lúb ins an gcasán ós cionn an easa, agus d'fhéach sé síos ann. Bhí faill shleamhain dhíreach ann i ngoireacht troighe dhó, agus tháinig critheagla air. “Aon tuisleadh amháin, aon chéim amháin i leathtaoibh,” ar seisean, “agus do dhéan- faidhe blodha de'n té do thuitfeadh léi. Is uathbhásach an basgadh í, agus níor mhaith liom an leómhan buile do thuitim leis an splínc seo.” “Éist!” ar seisean leis féin, “shaoileas gur chualas coisidheacht.” D'éist sé go faireach. Chualaidh sé mar a bhiadh mion- chloch go mbuailfidhe speach uirthi, agus go gcuirfidhe ag únfairt as an gcasán síos í imeasg na nduilleabhar ndreoighte. Chuir sé a chluas le talamh. Bhris sgread amach ar chiúineas na h-oidhche, agus bain sí mac alla as na cnocaibh. Liúgh uamhnach bhrónach eile, mar do bhiadh leanbh 'gá bhrúghadh, agus 'gá mhilleadh, agus annsin mionna fear feargach. Phreab sé le fánaidh fá dhéin na h-uamha, acht bhí Risteárd ag á béal agus a chloidheamh 'n-a láim aige. “Ar airighis aon nídh?” “D'airigheas. Táthar chugainn. Cá bhfuil mo chloidheamh?” ar Muiris — d'fhág an Dronnóg dá chloidheamh áilne acu. Rith an bheirt fhear amach ar an gcasán. Gidh go raibh an oidhche gan éasga, bhí sí réaltannach, agus chonncadar ar fíor- fhaobhar an mhullaigh buidhean fear. “Teich- imís,” ar Muiris. “Ní theicheócham,” ar Risteárd, “tá an Dronnóg ann,” agus leig sé féin liúgh as do mhúsglóchadh, beag- nach, na mairbh. “Holú-ú, druididh ar gcúl ó'n splínc,” ar seisean, acht ba bheag an maitheas dó é. Is suarach nár thuit an cloidheamh as a ghlaic nuair do chualaidh sé sgread obann uamhnach, agus chonnairc sé fear ag preabadh ins an aer, agus fear eile le béic 'na dhiaidh, agus fear eile fós. <L 393> Tháinig sgannradh ar an mbeirt fhear agus do theicheadar, acht léim an bhuidhean anuas an casán fá na ndéin, fiche fear acu ag uaill is ag spalpadh mionna móra, ag fiuchadh le buile fheirg, agus chómh mian- amhail chum fola le faolchoin. Bhí an casán cumhang, agus fréamha crann ar a imeall- aibh. Bhí Muiris i dtosach, agus thug Ris- teárd leath-shúil tar a ghualainn. Leis sin, do bhuail sé bárr a choise ar fhréimh agus do thuit sé ar a thárr i n-áirde. Phreab sé ar a chora-ghiub agus chaith sé é féin i leathtaoibh i n-am, mar ba dhian í an tóir, agus bhí rinn dá “bheágnait” curtha 'sa láthair gur thuit sé. Níor stad na fir dheiridh, níor bh'fhéidir leó cosg, agus do thiomáineadar le fuin- neamh na fir thosaigh le fánaidh. D'éirigh gail is gaisgeadh Risteáird leis an bhfeall do rinneadh air. Do thug sé ruagadh is ruathar 'n-a ndiaidh is 'na measg, agus do thionnsgain sé ar a n-athchuma agus ar a n-éirleach. Do chasadar ar a sálaibh go borb fíochmhar; rinne oifigeach óg iarracht ar a ngléas is a gcórughadh; acht sul a raibh an dara focal as a bhéal do scoilt Muiris a phlaosg go carbad. D'iompuigheadar ar Mhuiris, go mear- bhalach ag tuitim i gcoinnibh a chéile; shaoil- eadar go raibh sluagh 'gá gcomhrac, acht ba chalma 's ba chlisde eisean chum greas do bhualadh le cloidheamh. Níor bh'é an fear Risteárd chum faillighe do thabhairt do'n bhfóirithin so, agus ba uathbhásach a raon madhma agus a bhéim mharbhthach. Acht aon nídh amháin, níor fágadh 'n-a mbeathaidh de'n bhuidhin bhuirb sin acht beirt do rith le n-a n-anmaibh as casán an áir. “An bhfuil tú gonta, a Mhuiris, a ghráidh ghil?” ar Risteárd. “Och, ní fiú biorán é; do mheath mo chleas cosanta an uair seo amháin dom' shaoghal, agus atá sgríob bheag ar m'uillinn dheis.” “Greadadh chugaibh, an bhfuiltí 'nbhar mbeathaidh, a amadána?” ar guth ó bhárr na splince, agus cia sheólfadh anuas chuca acht an Dronnóg go slán socair. Bheirim-se luighe gur breágh an léim do thug an ceann-urraid sin agus a bheirt fheadhmannach ar a chúlaibh! A Risteáird, a dhalta, ní thabharfad mionn, is ní dhéanfad easgaine, mar adeir an seanfhocal, go bhfaghann an mhaidhmh a guidhe chum í féin do dhamaint, acht chuiris an botún ar an ngnó so. Thugas rabhadh dhíbh; bhuaileas bárr coise ar spallaibh an chasáin anois is arís, agus steallas fá'n gcoill iad — bhí súil agam go mbiadh Muiris lasmuigh, gidh go mbiadh Risteárd 'na chodladh.” D'fhéach Risteárd air go neamh-chumannach, agus mheas Muiris athrughadh do chur ar an gcomhrádh. “Chualamar uaill mhío-nádúrtha éigin.” “Á, chualabhair, an eadh?” do ráidh an Dronnóg, gan colg, gan cáim. “Is baoghalach gur dhúisigh an uaill sin Risteárd. Chuireas painntéar roimh gheirr- fhiadh um thrathnóna. Chuireas fám, fhalluing é go cluthmhar, agus nasg ar a bhéal, agus ar m'fhalluing-se gur bh'é sin an buachaill chum rabhadh thabhairt uaidh. “Sgaoileas an nasg de ós cionn an easa; thugas miotóg do'n bhioránach; rinneas crúnca díom féin chum leigean orm gur shatalas ar rud éigin. Ní chreidfeá é, a Mhuiris, acht bhí saghas inntleachta ag an gceann-urraid úd, mar tá fhios agam go raibh droch-ionntaoibh aige asam. Níor ghábhadh dhom an meud úd do dhéanamh, acht chum rabhadh dearbhtha thabhairt díbh. Nách maith do dhíol Risteárd mé tar éis mo chuid trioblóide, le n-a bhéic! “Ní rabhas ullamh i gcómhair na hamad- ántachta sin, agus ní raibh agam acht am chum an chinn-urraid agus beirt acu agus mé féin do stealladh leis an bhfaill. Is mór an truagh nár marbhadh mé mar is fearr bás 'ná meath. “Chonnairc saighdiúr cad do rinneas, agus chualas cogar a chloidhimh. Chonnarcas <L 394> go raibh crann ag fás i ngiorracht troighe do'n chasán; steallas mé féin air, agus rugas greim dlúith. O, a Risteáird, is tuathalach an fear thu. Féach do chuid oibre — mé féin do chur i gcontabhairt bháis, tú féin is Mhuiris ins an gcontabhairt chéadna, agus beirt shaighdiúir do bheith éaluighthe slán chum gairm do thabhairt ar ár dtóir. Ní leigfeá dhomh-sa cómhrac ar mo chuma féin; ní fhágfainn saighdiúir i gceanntraibh Chille-áirne; chuirfinn a leithéid sin do sgannradh ortha go bhfeicfidís námhaid in gach tor; bhiadh brígh agus dóchas in gach tuatach meata, agus bhiadh mathshluagh córuighthe chum catha againn fá cheann míosa.” “Acht, a Mhuire Mhathair!” ar Risteárd, “ní fhéadfainn féachaint ort ag déanamh feill mharbhtha; ní cogadh é sin.” “Ó, mo thruagh thu!” ar an Dronnóg, “cuireadh i bhfeidhm gníomh gaisgidh mar tá leat-sa, go minic roimhe-seo, agus is beag atá dá bhárr againn; acht tabharfam seal inntleachta dhóibh anois go fóil, agus chífeam cad do thiocfaidh as.” “Nár théidh m'anam go Meig Mhichíl má chorruighim cos 'ná láimh i gcomhlann atá curtha ar bun le dúnmharbhadh,” ar Risteárd. D'fhéach an Dronnóg ar Mhuiris. “Aon- tuighim le Risteárd,” ar Muiris, “ní beathadhacha allta sinn.” Bhain an Dronnóg greim as a bhéal ochtair agus chuir sé cnead as. “'Seadh, 'seadh, ní fhuil aon bhrígh bheith libh, is dócha. Ní bheidh iomarbháidh eadrainn, ámh. Ní réidhtighmíd le chéile. Rachad-sa do'n Fhrainc láithreach, mar ar hoileadh mé. Geallaim díbh, ámhach, go mbeidh aithreachas oraibh araon, mar is gearr go mbeidhthí ar sileadh le crann 'sa choill seo agus bhar gcnámha ag bánughadh fá dhrúcht na hoidhche. Tá muinighin agam-sa go dtiocfad ar m'ais.” VI. Ba uathbhásach an oidhche í siúd. Bhí na croinn ag lúbadh 's ag luasgadh le tréineacht na gaoithe, bhí an bháisdeach ag dortadh ar nós uisge tré chriathar, na splanncacha is na tóirneacha ag liúghraigh tré dhuilleabhraibh na coille, agus an caor ag raobadh na gcnoc, agus an mac alla ag búithreadh is ag glaodhach imeasg na bhfailleacha. I n-aindeóin an anfaidh so bhí céad fear ag triall go trioblóideach tré bhealach na Mangartán agus Risteárd de Barra ar a gceann go dóchasach dísgireach. Phreab fear caol beag liath as phluais cois an bhealaigh. D'fhéach Risteárd go cruinn air, agus chuir sé aighneas air. “Ná haithnigh- eann tú mé!” ar an fear beag. “Dar mo láimh,” ar Risteárd, “is eol dam duine gur dheallrathach a ghuth led' ghuth-sa, acht bhí dronn air siúd, agus ataoi-se chómh díreach le gáinne. Chuir an fear beag gáire as. “Mar sin féin is mé an Dronnóg acht atá athrughadh crotha orm anois; tig an dronn nuair do theasduigheas sí uaim; acht ní bhfuilim ar tí mealladh ná fealladh an cor-so.” Bhladhm splannc le cluais na Dronnóige, agus chrith bile beithe le n-a fuaim. Rinne na fir fíoghair na croise ortha féin; acht, gidh gur taisbeánadh deilbh is déanamh na Dronnóige ins an lasair, níor chuir seisean suim ann. “Cá bhfuilir ag triall, a Risteáird?” ar sé, “moladh is buidheachas le Dia, is fiadhain an oidhche í chum gluaiseachta.” “Taim fá choingheallaibh,” ar Risteárd, “bualadh le Muiris ag Achadh Deó i gcionn dhá uair an chluig. Támaoid ar tí iarracht do thabhairt fá longphort Chille-áirne. 'Sé an t-easba is mó atá orainn díth arm, acht measaim go bhfuil ionad coinne déanta le Muiris ag teachtaire, agus go mbeidh airm ár ndóithin againn láithreach.” “Á, tá mar do mheasas; acht éistidh le fírinne, sibh-se uile agus Risteárd 'nbhar dteannta. Atá na hairm úd ar iochtar na fairrge, mar taobh-loiteadh an long ag Tigh Mhóir is Tigh Dhuinn ar maidin indiu!” <L 395> Leig Risteárd osnadh croidhe bhriste as, agus d'fheach na fir ar a chéile go brónach atuirseach. “A bhuachaillidhe,” ar Risteárd, “is olc an sgéal é, acht atá airm ár ndóithin againn chum longport Chille-áirne do thógbháil — fiche gunna is ceithre fichid cloidheamh. An bhfuil meisneach agaibh?” Chuir na fir uall-ghuth lúthgháireach asta do dhúisigh mac alla na gcnoc — “leanfam go buaidh nó bás thú, a Risteáird.” “A, tá déanmhas laochraidhe ionnaibh,” ar an Dronnóg, “acht bíodh foighde agaibh.” Tharraing sé tiompán ó n-a bhrat; bhuail sé chum a bhéil é; d'iompuigh sé a dhrom leis an ngarbh-shíon' agus sheinn sé siolla. Bhíos ag seinm do na Galla-phuic indiu, tá ceann-urraid ó Shaxain ortha. Fear bladhmannach borb-mhéinneach is eadh é. Ba mhaith liom trasgairt do bhaint as; acht ní réidhtighim féin is Risteárd le chéile; acht bíodh mar sin. Táim ag tabhairt rabhadh agus cómhairle dhíbh. Ba mhór an truagh go leigfidhe i mbéal na gcon sibh. Tá fios bhar dturuis ag an gceann-urraid úd. Tá cúig céad fear ullamh aige 'nbhar gcómhair. Beidh seisean leis i n-Achadh Deó. Beidh bruighean mhór-fhuilteach agaibh — tréineacht fear neamh-chóruighthe i n-aghaidh cheap dlúth gléasta; Risteárd i lár an chatha 'nós leómhain imeasg faol-chon, agus Muiris is a chuideachta ag raobadh ar imeallaibh na sluagh. Och, mo léan, is mo léar-ghoin! Chím toradh na tréineachta úd; tógaidh mo chómhairle, a bhuidhean ghrádhmhar, sgaipidh an cor-so, agus ar an mbliadhain seo chugainn, le congnamh Dé, b'fhéidir go mbiadh airm go leór agaibh, is taithige ar a n-úsáid. Sin é bhar gcara Risteárd. Tabharfaidh sé an chómhairle chéadna dhíbh, agus tabharfaidh sé rabhadh do Mhuiris bhocht a bhuidhean do bhreith slán leis i n-am.” Bhí deór i súil Risteáird, agus iongnadh ba mhó 'ná sin, ni raibh súil na Dron- nóige tirm. Chuir na fir uallfartach neamh-shásta asta, acht fá dheireadh, do ghéill- eadar do Risteárd, agus do chasadar ar n-ais abhaile. “Tig an ghrian i ndiaidh na fearthanna.” Tháinig soineann i ndiaidh na doininne, acht bhí maol ar na sruthánaibh le tuile. Bhí an Fhleisg go leathan lán-uaibhreach, ag cur di chum locha Léin, agus Risteárd i n'aonar ag brostughadh go cráidte trom-chroidheach fá dhéin Mhuiris. Tá Achad Deó ar an dtaobh thuaidh de'n Fhleisg acht bhí Risteárd ar a taobh theas. “Beidh forairidhe ar dhroichead na Fleasga, is dócha,” ar sé leis féin, “agus caithfead troid leó. Ní thabharfainn aghaidh ar an droichead so muna mbiadh nach bhfuil aon tslighe eile.” Lean sé air. Chualaidh sé fothram na Fleasga; chonnairc sé a tuile dearg ag brúchtadh tar a bruachaibh; chonnairc sé samhail dhorcha éigin ag teacht anuas leis an dtuile. “Caidé siúd?” ar seisean leis féin.” Bhí an rud ag luasgadh anonn 's anall. Stad Risteárd ar an mbóthar, agus d'fhéach sé go cruinn. Bhí an tsamhail ag dul i méad gur stealladh í le fuinneamh i gcoinnibh súla meadhónaighe an droichid. Bhéic na h-uisgidhe nuair do cuireadh cosg leo; d'éirigheadar 'na mór-thonnaibh is rómhradar díoga is cuais ar an mbóthar ar gach taobh de'n droichead. “Cruach féir atá ann,” ar sé. Chrith agus chorruigh na h-uisgidhe borba; leigeadar srann is thugadar slug; thug an abhainn buile brúcht; chualaidh an fear mar do bhiadh clocha ag meilt a chéile; thosnuigh na mór-thonna ar iomrasgbháil, agus rómhradar is phreab- adar le fothram uathbhásach thríd an ndroichead. “Dar Rígh na ndúl,” ar sé le sgread, “tá súil mheadhónach an droichid imthighthe, agus atá mo dhalta Muiris is a bhuidhean caillte!” Bhuail sé a dhá bhais is leig sé olagón as. <L 396> Fá cheann nóimit leath sé a dhá chrobh, is shín sé amach a dhá láimh; d'fhéach sé ar an spéir, 'nós duine ag altughadh; chrom sé a cheann; chrap sé a ghuailne; rith sé fá dhéin bearnan an droichid; “Dia liom,” ar sé, agus thug sé léim lúthmhar mear-iongantach as a chorp, agus chuir sé bonn a chos ar an mbóthar réidh, tar uisge dhomhain chonta- bhairteach dhroichid na Fleasga. Sul a raibh aimsir ag an laoch ar bhuidheachas do thabhairt le Dia, phreab beirt shaighdiúiridhe amach ar an mbóthar, agus chaitheadar piléir leis, acht níor aimsighea- dar é. Léim sé uatha tar cloidhe isteach ar an machaire. Bhuail saighdiúir eile leis go hobann; chuir sé a ghunna chum a ghualann chum coisg do chur le Risteárd; acht níor éirigh leis go maith, mar do scoilt seisean é le haon bhéim amháin go corrán- aibh, agus as go bráth leis go hAchadh Deó. Bhí a chroidhe go hatuirseach i dtaobh an mheatha, acht mar sin féin, bhí sé lán- dóchasach go dtiocfadh lá air go sgaipfeadh sé le hár náimhde a thíre. Chualaidh sé cos i n-áirde capall 'na diaidh, acht ba bheag éa bheann ortha. Chualaidh Muiris cos i n-áirde na gcapall úd leis, agus do dhruid sé 'na gcómhgar, agus cipé meisneamhail le n-a chois. “Ar gcúl! ar gcúl go diair!” “Is é guth Risteáird é seo; faire go bráth, tá a chomhluadar claoidhthe,” ar Muiris. Tháinig móirsheisear marcach, beag nach, suas le Risteárd. “Tá sé cortha tabhartha; lean air,” ar marcach acu. “Thugais d'éitheach, a bhodaigh, táim ullamh díbh,” ar an fear dána, ag druidim uatha le cúl faille. “Ar aghaidh go tapaidh, a chlann Míleadh, táid siad 'á thraochad!” ar Muiris, agus fá cheann móimit bhí na marcaigh úd 'na gcosair chró fá shálaibh fear togha Muiris. “Dar Muire, ba bhinn an cleas comh- lainn é sin,” ar Risteárd, ag glanadh a chuid alluis de féin. “A bhuachaillidhe,” ar sé, “sgaipfeam ar feadh tamaill bhig, gidh go ngoilleann sé ar mo chroidhe a rádh libh. Do báidheadh an long, agus ní fhuil airm 'ná airgead againn chum catha do chur mar ba chóir. Cuiridh i bhfolach bhar gcloidhmhe is bhar mheagán gunnaidhe. Rachad-sa is Muiris do'n Fhrainc chum déanmhais chogaidh do sholáthar, agus geall- aim díbh má mhairimíd go mbeimíd 'nbhar measg arís le congnamh Dé.” Chogair sé le Muiris — “ní cóir dúinn a innsint dóibh go bhfuil na saighdiúiridhe ag teacht fá nár ndéin.” “Na hinnis,” ar Muiris, “táid siad ar buile anois. Measaim nár bh'aon mhaitheas dúinn bheith leo, dá mbiadh fhios acu go bhfuil na Galla-phuic ingar dúinn, agus nach rachaidís ar gcúl gan bruighean.” “Is breágh an rud an fhoighne,” ar Risteárd, agus chumail sé a shúil, mar do bhí deór innti, agus do rinne gach fear acu mar an gcéadna go foluigh- theach. “A bhuidhean mo chléibh,” ar Risteárd de Barra, “sul a sgaram le chéile, tuga- maois aon liúgh amháin ar son Éireann.” Do chas gach duine acu a chloidheamh ós cionn a chinn, agus leigeadar a leithéid sin do liúgh árd-ghlórach árd-bhuadhach asta gur mhúsgail mac alla ó bheinn go beinn. Chualaidh an captaoin Gallda an liúgh so, agus do theich sé le sgannradh, mar do bhí, dar leis, deich míle méirleach cruinnighthe i nAchadh Deo an oidhche úd. Pádraig Ua Séaghdha.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
