Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Déantúisí Gaedhlacha. V. - Rothair.
Title
Déantúisí Gaedhlacha. V. - Rothair.
Author(s)
Féach ainm cleite,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1908
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
Déantúisí Gaedhlacha. V. - ROTHAIR. (A). - CAD IS ROTHAR ANN? an slabhradh an fhiacail an tromán an gealapán an troightheán an fonnsa an bolg an bonn an chomhla na speic an mul cnó an fhearsaid grán an chabhail an slinneán díon an tslabhraidh an chomhla an caipín an diallaid cos na diallaide luascán an slinneán deiridh an roth deiridh an roth tosaigh díon lathaighe an tslat an chluas cluas an chosgáin slat an chosgáin an gabhal an cosgán an muineál Ní dócha gur gábhadh dham bheith om bodhradh féin a d'iarraidh míniughadh a thabhairt ar rothar. Ní bheadh ann dam acht caill- eamhaint aimsire - mar an té ná fuil rothar aige is gearr go mbeidh, agus an té ná beidh aige go bhfóire Dia air. Táid rothair ag éirighe coitcheanta insna ceanntair is iargcúldha fé láthair. Bhíos féin anuiridh i n-áit iargcúldha go leór, agus dubhrathas liom gur beag sclábhuidhe nó mac sclábhuidhe ann ná raibh rothar de shaghas éigin aige, bíodh is gur seana-chruic leathchaithte a b'eadh a lán aca. Cuireann soin i n-umhail dúinn go bhfuil i nÉirinn fé láthair "margadh" maith i gcóir rothar. Anois ar theacht an tsamhraidh bíonn gach éinne ag cuimhneamh ar rothar a cheannach, nó ar a sheanrothar a chur i n-órdughadh, i gcóir an tsaésúir. Ní dócha go bhfuil ar thalamh an domhain saghas marc- aigheachta is deise agus is sláinteamhla 'ná tamall ar rothar acht an uain a bheith oireamhnach agus na bóithre go maith réidh. Ní <L 229> gearánta ar bhóithre na hÉireann le linn an tsamhraidh. Maidir leis an aimsir, is dual di bheith go taithneamhach d'éis "rabharta geal na Cásca." Geal go maith a bhí súd i mbliadhna go háirithe. (B.) - ROTHAIR GHAEDHLACHA. Ní ró-fhuirist a rádh cad air gur chóir rothar Gaedhlach a thabh- airt. Bíd rothair ann is ní deintear i nÉirinn ortha acht a gcur le chéile ann. Bíonn a thuilleadh aca ann agus deintear an fráma nó an chabhail annso, acht earraidhe iasachta a cuirtear ionnta 'n-a dhiaidh soin. Bíonn a thuilleadh aca fós agus dein- tear i nÉirinn gach uile chuid díobh gur féidir a dhéanamh gan paitinn a choilleadh nó neach a bheith caillte dá mbárr. Is iad- san na hearraidhe fíorghaedhlacha, agus is ortha a dhéanfam trácht san aiste bhig seo. Chun a thespeáint cadé an ceannach atá ar rothair sa tír seo, ní gábhadh dham acht an táille n-a dtaobh a bhaint a cunntuisí an Dipartmint. I mbliadhain a 1904 do tháinig i dtír i nÉirinn tuairim is luach £250,000 de rothair. I mbliadhain a 1905 luach £255,000. Níor fríth fós cunntus nísa dhéadhnaighe 'ná soin. Níl áirimhthe annsúd na rothair do deineadh i nÉirinn is do díoladh annso. Dá gcuirimís an dá thaobh le chéile agus an t-iomlán d'áireamh ar luach £300,000, b'fhéidir ná beimís puinn amugha. Abair is go mb'fhiú £12 gach rothar. Sin 25,000 rothar dá ndíol i nÉirinn gach bliadhain. Ó bhíonn an oiread-san ceannuightheóirí ar an "margadh" againn gach bliadhain, nár bh'fhiú dhúinn thabhairt fé earraidhe Gaedhlacha a sholáthar dóibh agus a chur n-a luighe ortha claoidhe leis an earraidh dhúthchuis agus a gcuid airgid a chur idir Éireanchaibh? Is iomdhó cearduidhe agus fear oibre do chothóghadh £300,000 gach bliadhain. Nuair a bhíd rothair Ghaedhlacha coit- cheannta cois baile, féadfar annsoin iad a chur ar mhargaidhibh thar lear. I mbliadhain a 1904 is i mbliadhain a 1905, oiread agus rothar Gaedhlach amháin níor cuireadh a hÉirinn. Sé sin an scéal d'innsean cunntuisí an Dipartmint. Ní ghearánfainn n-a thaobh-san, dá mbeadh an lámh uachtair ag an rothar Gaedhlach sa bhaile. Ní fuláir soin a bhuadhachtaint ar dtúis. Ar an adhbhar-san, tá d'fhiachaibh ar an uile dhuine againn, <L 230> de réir a acmhuinn is na caé bhíonn aige, an earradh Ghaedhlach a ghlacadh de rogha agus daoine eile a chomhairliughadh n-a taobh. Is fuirist, foríor! na daoine a dhéineann rothair fíorghaedh- lacha d'áireamh. Muinntir Piaruis i Loch gCarman: tá fir ionad aca-san i ngach baile i nÉirinn geall leis. Séamus Céitinn a bhfear gnótha i mBaile Átha Cliath, agus badh dheacair fear a b'fhearr 'ná é d'fhagháil. Ní hamháin go dtuigeann sé cúrsaí an mhargaidh, acht, n-a theannta-san, tá taithighe aige le sna bliadh- antaibh ar rothair a dhíol is ní theipeann air duine a shásamh. Muinntir an "tSeamróg." Rothar maith é sin, acht, de réir mar airighim, ní déintear puinn díobh. Má táid go maith, táid ró-dhaor. Ná bac an té ná gabhann leis an saoghal. Fágfar ar deireadh é. Seán Ó Néill, fear an "Lucania". Sin fear atá ag druidim leis an saoghal, agus tá a rian air. Timcheall bliadhain ó shoin, do chuir sé roimhe rothair Ghaedhlacha a dhéanamh. Do cheannuigh innil chun gach páirt de rothar a dhéanamh, agus do chuir ar bun iad i n-a mhonarchain. I gcaitheamh an gheimhridh bhí sluagh fear ag obair ann ag déanamh Lucania ar a ndicheall. Tá an uile cheann aca-san díolta aige anois. Ní mór dóibh obair de ló is istoidhche chun freagairt don ghlaodhach atá ortha. Tespeánann soin, ní hamháin an bhreis éilimh atá ar earraidhe Gaedhlacha, acht feabhus an Lucania féin agus clisteacht an Niallaigh i gcúrsaíbh gnótha. (C) NA hINNIL. Is eól dúinn go léir cadé an saghas rud é rothar. Bainimíd f eidhm a rothar coitcheannta. Acht is beag duine againn go bhfuil tuairim aige den chuma i ndéantar rothar. Cuirfead síos annso cunntus ar na hinnil a chonnac ag obair i monarchain tSeáin Uí Néill. Do thug sé féin agus Mac Uí Dhonnchadha mín- iughadh iomlán dam ortha. 1. Inneall mótuir a chuireann ar siubhal na hinnil eile go léir. 2. Greanadóir Ciorcaldha. É sin a dheineann cruinn nó ciorcalda an taobh amuigh de sna "cúinníbh" a bhíonn ar chabhail rothair, na muil, na fearsada, agus rl. 3. Deile. Is iomdhó saghas deile a bhíonn dá n-usáid i gcóir rothar, acht an deil ar a dtugtar "Capstan" an ceann is mo <L 231> go mbaintear feidhm aisti. Uirthi siúd do tollthar muil, sliog- áin muil, cruaichíní, agus rl. Naoi n-oibreacha fé leith is féidir a dhéanamh léi. Deintear scriúna a ghearradh uirthi. 4. Dealbhadóir. Ar dhealbhadóir a deintear na "codcha" beaga de gach saghas. Bíonn sórt scine ar an innil seo a ghearr- ann amach úirlis den toirt is den deilbh a bhíonn riachtanach. Cuirtear an scian so ag obair a "fuirm" fé leith i gcóir gach "coda" nó giota, agus bíonn cnaipe ann a sheólann i gceart i gcomhnuidhe í. 5. Cló-inneal "Lincoln". Ar an inneal so do gearrtar gealpáin, fiacail na roth slabhraidh, agus rl. De chruaidh an-righin a deintear gealpáin. Ní fuláir aire mhaith a thabhairt dóibh, mar is ortha san a luigheann neart na tiomána nuair bhíonn duine ag rothuidheacht. Is éigin uirlisí fé leith a bheith ann i gcóir gach saghas gealpáin. An fhaid a bhíd na húirlisí seo san inneal déintear mórchuid den tsaghas soin. Aistrighthear na húirlisí annsoin agus deintear saghas eile. Aon earradh go bhfuil úir- lisí dhó ann is féidir é ghearradh ar an ngléas so. 6. Inneal tollacháin. Ar an inneal so do tolltar dhá thaobh ar mhuil, mar dtéighid na "spócanna" isteach. Is éigin an obair seo a dhéanamh go hana-chruinn. Ar an ngléas so cuirtear puillíní ar an dá thaobh dhen mhol i n-éinfheacht, agus tá de chruinneas ann nach féidir leis dul amugha. 7. Inneal chun íle a scagadh. Ar urmhór na n-inneal tuas, an fhaid a bhíonn an chruaidh righin dá gearradh, ní fuláir sruth íle a choimeád leis is í ag tuitim ar an áit i n-a mbíonn an gearradh á dhéanamh. Dá dtéigheadh an íle seo i bhfásach, do méadóghfaidhe ar an gcostus. Tuiteann sí féin is fuighlach an ghearrtha anuas i n-umar ag bun an innil. Cuirtear an meascán úd isteach i ngléas scagtha mar a ndealuightear ó chéile iad, agus is féidir an íle d'úsáid arís. 8. Fuirnéis. Fuirnéisí geasa atá ag Mac Uí Néill. Na "codcha" beaga den rothar ar a mbíonn caitheamh, mar atá muil, fearsada, cruaichíní, agus rl., is éigin iad a chruadhadh an oiread is is féidir. Sáithtear isteach i bhfuirnéis iad. I gcionn dá nóimeat bíonn dath bán ortha le méid an teasa. Coimeád- tar annsoin iag do ceann a trí no a ceathair d'uairibh an chluig. 9. Dathughadh agus tiormughadh. Cuirtear dath ar gach páirt <L 232> de rothar, agus bíonn cófraí ann mar a dtíortar iad. Air- geaduighthear a lán de sna codchaibh. 10. Teallaigh goraidh. Ortha-san a deintear cúinní na cabhlach a cheangal dá chéile. Prás leaghta an ghoradh a cuirtear ortha. 11. Tomhus rotha. Air seo a cuirtear roth le linn a thógbhála féachaint an mbíonn sé díreach. Dá mbeadh aon pháirt de roth an fichmhadh cuid d'órlach as alt, d'inneósadh an tomhus soin é. 12. Inneal geárrtha spócanna. Gearrann an t-inneall so na spócanna pé faid a bhíonn riachtanach agus cuireann scriú n-a mbárr. Bíonn suaicheantuis de mhion-innealaibh i monarchain den tsórd so, agus gan bhíseanna, inneónacha, scuaba, agus rl., d'áireamh ar aonchor. (D.) - MAR DEINTEAR "CODCHA." Dá gcuirinn chun cur síos ar an gcuma n-a ndéintear gach ceann desna codchaibh, níor mhór dham leabhar ar leith chuige. Pé scéal é, níl slighe annso dó. Tá céad éigin cuid díobh ann, agus obair fé leith ar gach ceann aca. Seo mar deintear na cruaichíní. Faghtar bara cruinn den chruaidh is righne. Gearrtar giota dhe ar an "gcapstan." Toll- tar é ar an inneal gcéadna. Cuirtear annsoin ar an ndeil é, bhfuirnéis é, agus fágtar ann é ar feadh cheithre n-uair a chluig go dtí go gcruaidhtar go maith é. Nuair fhuarann sé n-a dhiaidh sin, baintear de go mbíonn ar an dtoirt atá riachtanach. Ann- soin deintear líomhnadh air is cuirtear scriú air. Mar sin do gach "cuid" eile dhíobh. (E.) - TÓGBHÁIL ROTHAIR. An chabhail a deintear ar dtúis. Píopaí fada cruaidhe a bhíonn ann chúichi. Gearrtear iad de réir aoirde na cabhlach. Ar gach cúinne den chabhail bíonn giota chruaidh i n-a sáithtear cinn na ngiotaí do geárrthar den "phíopa". Ceangaltar go dain- gean iad le goradh práis. Cuirtear isteach an ghabhal tosaigh. Cuirtear an chabhail anois go dtí seomra eile mara nglan- tar is mar a líomhnathar í. Annsoin dathuightar is thíorthar í fé <L 233> cheathair nó fé chúig. N-a dhiaidh sin, cuirtear air rothanna is slabhradh, troighthíní is diallaid, coscáin is cluasa, agus rl, agus gan dearmad an cluigín. Do b'fhéidir a lán a rádh i dtaobh rothanna, builg is buinn, acht badh liosta le cách mo leamhthagradh-sa dhóibh. Iad so go bhfuil rothair aca, tuigid a gcúrsaí sin go maith; iad súd ná fuil aca, bíodh is go gcuirfidís dicheall suime im chainnt-se, badh ró-bheag an tairbhe dhóibh dá bhárr. Ceannuigheadh gach duine aca "Lucania" nó "Piarsach" is geallaim-se dhóibh gur gearr a bheidh aca nuair a thuigfid feidhm gach aon úirlise dá mbain- eann le rothar. (F.) - DEISIÚCHÁN. Is tairbheach an gnó an deisiúchán so. Deinid an Niallach is an Céitinneach é, agus tá ionad áirithe aca araon dó. An seana-chroc "is measa bail 's is léithe lí" dá bhruil ar fagháil, féadaid é dheisiughadh, é dhathughadh, is é chur i bhfuirm chun marc- aigheachta air i gcionn seachtmhaine. Mara mbeadh uait acht tairnge a chur i ndíon lathaighe, beidh fáilte romhat, is ní bheifar ag éileamh an iomad ort dá bhárr. Má taoi ar aigne mótar a cheannach gheobhair ceann ón gCéitinneach chomh maith is tá le fagh- áil i n-aon bhall eile ar domhan .i. go dtí go mbeifar á ndéan- amh i nÉirinn. Ar m'eólus féin, tá beirt Ghaedheal ag díol "Lucania". Is iad súd Pádraig Ó hAodha i gCorcaigh agus Domhnall Ó Buach- alla i Muigh Nuadhad. Léightheóirí an IRISLEABHAIR go bhfuil rothair ag teastáil uatha scríbhidís i nGaedhilg ag iarraidh "Lucania" ar dhuine éigin aca súd; nó, má's "Piarsach" atá uatha, scríbhidís sa bhfriotal gcéadna chun an Chéitinnigh i mBaile Átha Cliath. Sin agaibh scéal na rothar is má tá bréag ann ní horm-sa an locht, mar ní mise a cheap. TÓRNA. TAGRA. (a.) Is iargcúldha, most backward. Seana-chruic, old "crocks." Ní gearánta ar, one must not complain of. Rabharta, a spring-tide, a heavy storm. <L 234> (b.) Earraidhe iasachta, foreign stuffs or goods. Gan paitinn a choilleadh, which does not transgress a patent. Áirimhthe, reckoned. Ceannuightheóirí, buyers; ceannuidhe, a merchant, a dealer. Tabhairt fé, to attempt. Claoidhe le, to stick to. Airgead a chur, to risk money. Breis éilimh, increased demand. (c.) Feidhm, use. Greanadóir ciorcaldha, a circular milling machine. "Cúinní," "lugs." Muil, hubs. Fearsada, axles. Deil, a lathe. Sliogáin muil, hub-shells. Cruaichín, a cone. Dealbhadóir, a profiling machine. Na codcha beaga, the small "parts." Toirt, size, substance. Deilbh, shape. "Fuirm" a "forma" Cló-inneal "Lincoln", a Lincoln type-milling machine. Inneal tollacháin, a drilling machine; used for drilling the flanges of the hubs where the spokes are inserted. Inneal chun íle a scagadh, nó scagóid i gcóir íle, an oil-separator. Dul i bhfásach, go to waste. Fuighlach an ghearrtha, the cuttings. Dealuightear, is separated. Fuirnéis geasa, a gas furnace. Cruadhadh, to harden, to "bake." Dathughadh, enamelling. Mar dtíorthar iad, where they are dried. Airgeaduigh- thear iad, they are plated, "nickelled." Teallach goraidh, a "brazing" hearth. Tomhus rotha, a wheel "measure." Bís, a vice. (d.) Bara cruinn, a round bar. Tolltar é, it is bored. Líomhnadh, polishing. (e.) tógbháil, building. An chabhail, the frame. Píopaí cruaidhe, steel tubing. An ghabhal tosaigh, the front fork. Liosta, tedious. Leamhthagradh, weak descrip- tion (f.) Deisiúchán, "repairs." Is measa bail 's is léithe lí, the most ineffective and colourless. Cur i bhfuirm, to put in trim. Tairnge, a nail, a "pin." Ag éileamh, demanding, asking. Má taoi ar aigne, if you have a mind. Friotal, language.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
