Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Déantúisí Gaedhlacha. IV. - Galamhnach.
Title
Déantúisí Gaedhlacha. IV. - Galamhnach.
Author(s)
Féach ainm cleite,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1908
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
Déantúisí Gaedhlacha. IV. - GALAMHNACH. (A). BEAGÁN DÁ STAIR. Fírbheagán de stair na galamhnaighe atá ar fagháil. Deir Plín, an seanchadh Rómhánach, gur bh'iad muinntir na Gáille a chéadthosnaigh ar a déanamh, agus gur de shaill gabhar is de luaithreach na faidhbhile do dheinidís í. Ó sna Gáilligh a fuair na Rómhánaigh eólus uirthi, agus ndiaidh ar ndiaidh do leath an chéird ar fuid na hEórpa. Ar feadh ré fada dh'aimsir is thuas i ndeisceart na Fraingce do dheintí an ghalamhnach do b'fheárr le fagháil. Gheibhtear annsúd saghas feamann ar a dtugtar "barilla". Do dóightí í sin agus an luaithreach a bhíodh n-a diaidh, do measctaí ar shaill is ar íle é i gcóir ghalamhnaighe. Bhí ainm mhór ar Mharsoil, tráth dá raibh sí, i dtaobh na hearradh so. Bhí sí comhgarach dhon bhfairrge mar a bhfásann an "bharilla" úd, agus bhí íle an chrainn ola le fagháil go flúirseach sa dúthaigh timcheall uirthi. Sa tseanaimsir, amh, ba le duadh mór do b'fhéidir an ghalamhnach a dhéanamh. Do caithtí coigthigheas nó trí seachtmhaine ghá beirbhadh agus ghá cruadhadh. Deintear an obair go léir anois i gcionn a ceathair nó a cúig de laetheantaibh. Sa tseanaimsir do b'éigin beilthigheach teine a choimeád fé gach coire. Anois, bíonn an fhuirnéis is an t-inneal gaile abhfad ón ait n-a mbíd na dabhcha. Fadó, nuair a bhítí ag míniughadh soille, .i. ag baint na geire dhi, d'éirigheadh balaithe bréana as. Anois, coimeádthar na coirí fé chlúdach is seóltar an bhréan-ghail thar n-ais go dtí an bhfuirnéis mar a slogtar go hamplach í. Ní tháinig ar an gcéird seo feabhus go mb'fhiú feabhus a thabhairt air go dtí timcheall is cheithre fichid bliadhain ó choin. Roimhe sin ní raibh dul ar mhonarchain mhóir a chur suas. Ní rabhadar na bunearraidhe le fagháil flúirseach a ndóthain. Ní hamhlaidh nach rabhadar ann, acht ní raibh fagháil ortha sa chruth n-a bhféadfaidhe a n-usáid i ndéanamh na galamhnaighe. I mbliadhain a 1823 chuir duine dar bh'ainm Chevreul, i gcló, leabhar ag cur síos ar thréithibh na "méath" nádúire. Ón uair sin ale tá <L 183> feabhus i n-aghaidh na bliadhna ag teacht ar an gcéird, agus ní dócha go mbeidh deireadh leis go fóill. (B). CAD IS "GALAMHNACH" ANN? Na méatha nádúire, mar atá stéirín is margairín, pailmidín is ílín, agus rl, isé rud atá i ngach ceann aca ná glóithín agus searbhlach áirithe, mar atá searbhlach stéiríneach, nó searbhlach margairíneach, agus rl, ar na meascadh i n-a chéile. Má deintear "alcailí" loiscneach a mheascadh ar aon cheann de sna méathaibh úd agus an meascán soin a théigheamh tagann malairt crotha ortha. Gabhann an ghlóithín ar leithligh, agus táithtar le chéile an searbhlach is an alcailí. An earradh do-gheibhtar de bhárr an táithte úd seadh an rud ar a dtugtar "galamhnach," nó "salann miotaltha" an mhéith mar a tugtar air sa Chéimheacht. An obair atá riachtanach chun an "tsalainn" a dhéanamh, tugtar "galamhnughadh" air sin. Ar shon go mb'fhéidir galamhnach a thabhairt ar an "salann" do bainfidhe a méath de bhárr a mheascaithe ar aon tsaghas alcailí is gnáthach gan an ainm a thabhairt acht amháin ar dhá mheascán aca, .i. méath + sóda, agus méath + cala. De bhárr an tsóda gheibhtar galamhnach chruaidh, agus de bhárr an chala galamhnach bhog. (C). BUN-EARRAIDHE. Saill an earradh is mó usáidtear i ndéanamh galamhnaighe. Geir agus blunaig an dá shaghas saille is coitcheanta. Den bhuin is den chaoirigh a baintear an gheir. Leaghtar an tsaill amh i gcorcánaibh, le neart gaile teó, agus d'éis a mínighthe go maith cuirtar i dtaisce é i ndabhchaibh móra. Gheibh- tear mórchuid geire i nÉirinn, acht tagann suaicheantuis di ó Ameirice Theas, ón Austráil, is ón Rúise. Saill muice iseadh an bhlunaig, is ní gábhadh cur síos uirthi annso. Usáidtear saghsanna íle leis. Is furaiste galamhnach a dhéanamh d'íle 'ná de shaill, mar nach gábhadh an íle a leaghadh i dtosach bárra. Sidiad na saghsanna íle go ndeintar usáid díobh: Íle síol cadáis. Gheibhtear an íle seo acht síol an chadáis a bhrughadh. D'éis na híle a bhaint den tsíol ceannuighthear an <L 184> fuighlach .i. císte síol cadáis, i gcóir bó, agus rl. Tagann an íle seo ó Shasana Nua is ón Éigipht. Íle cnó cócó. A meas an chrainn cócó seadh baintear an íle seo. Fásann an crann cócó coitcheanta sa Chéalóin, agus ón oileán soin a thagann furmhór na gcnó. Bíonn de thréith sa ghalamhnaigh a deintear den íle seo, go gcuireann sí cubhar breagh bog go mear ar uisce. Níl fuláir mórchuid alcailí a chur léi, amh. Ní maith soin. Íle pailme. San Aifric Theas d'fhásann an crann go bhfaghtar an íle seo as a thoradh. Gheibhtar dhá shaghas íle a cnó na pailme seo, agus foghnaid araon do lucht déanta galamhnaighe. Sóda loiscneach agus cala an dá alcailí a cuirtear leis an méath. Seo mar deintear an sóda. Dóightear i bhfuirnéis sulpháid sóda, agus cloch aoil agus gual. Ar an luaithreach dubh a fágtar n-a ndiaidh, bíonn ciarán sóda. Cuirtear an luaithreach dubh soin i n-uisce mara i leaghann sé ar nós siúicre. Scaoiltear isteach i gcoiríbh an biotáille sin. Meascthar aol beó air agus cuirtear ag fiuchaidh é. Deineann soin "lois- chneach" é. Earradh eile go ndeintear usáid de i gcóir ghalamhnaighe buidhe is eadh roisín. Sé rud é an roisín seo ná an fuighlach a fágtar i ndiaidh tuirpintín. Tagann sé chugainn ó dheisceart Shasana Nua, is ón bhFraingc, is ón Spáinn. (D). MAR DEINTEAR AN GHALAMHNACH. I gcoiríbh móra iarainn a deintear an ghalamhnach. Bíonn gléas ag dul le gach coire chun an ghalamhnach a thógaint as nuair bhíonn sí déanta. Cuirtar isteach i gcoire aca-san geir leaghta nó íle agus beagán den bhiotáille sóda úd (.i. an alcailí). Scaoiltear gail te tríd an meascán soin go dtí go gcuirtar ag fiuchaidh é. Bítar ag cur geire agus sóda leis go mbíonn dóthain an choire ann. D'éis tamaill dó ag fiuchaidh cuirtear roinnt salainn tríd. Deineann soin "scaoileadh" ar an ngalamhnaigh, .i. tagann an ghalamhnach i n-uachtar agus téigheann an "biotáille" is an salann go híochtar. Stadthar den bhfiuchaidh annsoin. Cuirtear clúdach ar an gcoire agus fágtar mar sin é a trí nó a ceathair de laetheanta. Nuair thigtar air arís bíonn sé n-a thrí chuid. Bíonn sraith thanaidhe n-a bharra mar <L 185> bheadh uachtar ar bhainne. Fúithi-se bíonn sraith dhoimhinn; is é sin an ghalamhnach féin, agus i mbun an choire bíonn dríodar dubh "biotáille." Bailightear an t-uachtar, agus féadtar é chur isteach sa chéad choire eile. Leigtar an ghalamhnach isteach i n-oghnaibh go mbíonn ag casadh timcheall ionnta buailteáin ar nós inneal cháthaidh. Má bhíonn gábhadh le hearraidhibh i gcóir datha, bolaidh, agus rl., cuirtar léi annso iad. Castar timcheall na buailteáin, agus meascthar go maith an ghalamhnach. Scaoiltear í anois isteach i gcófraíbh nó i "bhfrámaíbh," n-a raghadh timcheall is dá chéad ghalamhnaigh i ngach cófra aca. Fágtar ionnta-san í go gcruadhann sí, agus annsoin gearrthar í i mbaraíbh mar do- chítear go minic sa siopa í. Maidir leis an dríodar i mbun an choire, bíonn glóthín ann, agus salann, agus uisce, agus rl. Tairngthear é tré pholl i mbun an choire, agus déintear an ghlóithín is an salann a bhaint as. Díoltar an ghlóithín agus féadfar feidhm a bhaint as an salann arís. Chítear dhúinn gur beag de sna bun-earraidhe a théigheann amugha. Fiú an dríodair féin baintear usáid as. (E). GALAMHNACH LÁIMHE. Seo nós atá ag teacht i bhfeidhm ndiaidh ar ndiaidh, .i. galamhnach fé leith a chaitheamh i gcóir na lámh is na haighthe a nighe. Don ngalamhnaigh sin is éigin na bunearraidhe d'fhagháil ar a bhfeabhus. Cuirtar bolaidh cumhra éigin léi, agus dath fé leith uirthi. Seo mar deintear í: Gheibhtear an ghalamhnach bhán is fearr. Gearrthar n-a baraíbh í. Thuas i n-uachtar na monarchan, bíonn gléas ann chun na mbaraí a scúmhadh, mar a scúmhtar turnaip i gcóir eallaigh. Scaoiltear an ghalamhnach scúimhte sin tré umar síos go dtí seomra eile fe'n gceann thuas. Cuirtear i bhfrámaíbh é agus tíorthar le teas gaile é. Beirtear na frámaí sin go dtí gléas ar a dtugtar an "muileann." Sa mhuileann so bíonn cheithre cinn de chlochaibh iompála, nó de raidhléirí, a bhíonn ag síorchasadh timcheall. Deintear an dath agus an bolaidh cumhra a mheascadh ar an scúmhlach annso, agus leigtear tríd an muileann é, idir na raidhléirí, a trí nó a ceathair, no b'fhéidir a chúig d'uaireanta. Tagann sé as fé dheóidh n-a "ribíní" breágh daithte cumhra. Beirtear na "ribíní" anois go dtí gléas ar a mbíonn umar. <L 186> Leathstíos de sin bíonn poll ar síneadh amach, agus scriú ann. Téigheann an scriú isteach furmhór an phuill. As soin amach amh, caoluigheann an poll, go dtí, i mbéal a ghuib, ná bíonn tar órdlach ar aoirde agus órdlach go leith an leithead ann. Tiomáineann an scriú na ribíní amach an gob soin i slighe is go ndaingnighthear ar a chéile iad, is go dtagann an ghalamhnach amach n-a bhara deas gleóite. Gearrthar na baraí n-a ngiotaíbh beaga. Cuirtear gach giota i ngléas eile agus bualtear stampa nó clódh air. Mar sin do ceannuighthear sa siopa é. (F). MONARCHA BHARRAINGTIN. Ó bhainisteóir mhonarchan Bharraingtin i mBaile Átha Cliath do fuaireas an t-eólus chun na haiste seo a scríobhadh. Badh mhaith leis me dhul ag triall air. Do thespeáin sé an áit go léir dam, agus do thug dam míniughadh soléir ar na hiongntuisí atá le feicsint ann. Mara bhfuil mo chunntus-sa soléir ní hair siúd is cóir a mhilleán. Éireannach sochroidheach is eadh Seón Barraingtin féin, an fear gur leis an áit, agus cuirenn sé ana-spéis i n-aith- bheódhchant déantús na tíre seo. Tá monarcha ana-mhór aca agus bíonn ruaicheantuis daoine ag obair ann. I mbliadhain a 1775 do cuireadh an obair ar bun. Ba mhinic a bhítheas "síos seal is suas seal" ó shoin, acht monarcha Bharraingtin, bhíodh sí suas i gcomhnuidhe. Gura fada a bheidh amhlaidh. Déintear suas le céad saghas galamhnaighe i monarchain Bharraingtin. Scríbh chúcha, a léightheóir, agus cuirfid fios agus somplaí ag triall ort. Tá ainm mhór ortha i leith galamhnaighe láimhe, agus ní hiongnadh é. Tugaid togha na haire don taobh soin dá ngnó. An ghalamhnach ar a dtugtar "An Ghráinne," ba dheacair í shárughadh agus ó thárla ainm Ghaedhilge buailte uirthi níor mhiste dho mhuinntir na Gaedhiige a taithighe a dhéanamh. An ghalamhnach do dheinid i gcóir beárrtha raghad féin i n-urradhus ar a fheabhus agus atá sí. Earraidhe Gaedhlacha a chaithid, an oiread is is féidir leó. Bíonn geir Ghaedhlach aca is blunaig Ghaedhlach; páipéar Gaedhlach is boscaí Gaedhlacha; agus táid daoine breaghtha Gaedhlacha ag obair aca. (G). BEAGÁN COMHAIRLE. De réir na gcunntuisí is déadhnaighe do fríoth ón nDipairt- mint i mbliadhain a 1905 do tháinig isteach i nÉirinn 132,951 <L 187> céad mheadhchaint de ghalamhnaigh, agus do measadh luach £136,599 a bheith sa méid sin. Tháinig trí cheathramhna dhe sin isteach i mBéal Feirste is i mBaile Átha Cliath. Tespeánann soin gur fhág céad go leith míle púnt an tír seo an bhliadhain úd ar ghalamhnaigh amháin. Is ionann soin agus a rádh go raibh sé de dhígh céille ag munntir na hÉireann gur chuireadar uatha an méid sin airgid gan súil le na chasadh go bráth, agus soin ar earraidh do b'fhéidir d'fhagháil annso. Má mhachtnaímíd ar an méid oibre do bhéarfadh feidhm an chéad go leith míle punt soin do Éirnchaibh seadh is fearr a thuigfimíd ár ndígh céille. Do chothóghadh an t-airgead soin ar a laighead trí mhonarchain eile de shaghas monarchan Bharraingtin, agus thabharfadh obair do chúig céad duine. Abair is go mbeadh sé féin is triúr eile ag brait ar gach nduine aca súd, nach shin cothughadh dá mhíle pearsa á chaitheamh uainn againn i n-aghaidh na bliadhna, de bhárr ár ndíth céille, agus ár ndaoine féin ag imtheacht na fairrgí amach d'easbhaidh oibre. Nár mhithid dúinn ár machtnamh a dhéanamh, agus stad a chur ar an dteibirsin úd? Tosnuighdís ar mná tighe leis an ngalamhnaigh. Ó's earradh chun glanta í, glanadh sí ar dtúis na fachaillí dár súilibh. TÓRNA. TAGRA. (a). Galamhnach, no galaoireach, soap. Plín, Pliny, the Roman historian. An Gháill, Gáilleach, Gaul, a native of Gaul. Saill, fat. Marsoil, Marseilles (emphasis on last syl.). Íle an chrainn ola, olive oil. Béilthigheach, a large fire. Fuirnéis, furnace. Geir, tallow. Monarcha, a factory. Na bunearraidhe, the raw materials. "Meath" nádúire, a natural "fat". (b). Stéirín, stearine. Margairín, margarine. Pailmidin, palmitine. Ílín, oleine. Glóithín, glycerine. Searbhlach, an acid. Searbhlach stéiríneach, stearic acid. S. Margairíneach, margarine acid Alcailí loiscneach, caustic alkali. Táithtear le chéile, are united. "Salann miotaltha," metallic salts; is dóigh liom go mb'fhearr "gránlach" a thabhairt ar "salts" amhthach, Céimheacht, chemistry. Galamhnughadh, saponification. Sóda, soda. Cala, potash. (c). Saill amh, raw fat. D'éis a mínighthe, when refined. Blunaig, lard. Íle síol cadáis, cotton seed oil. An Chéalóin, Ceylon. Cubhar, lather. Íle pailme, palm oil. Sóda loiscneach, caustic soda. Sulpháid sóda, Sulphate of soda. An Luaithreach, the "ash." Ciaran sóda, carbonate of sode. Biotáille, liqour, liquid. Aol beo, quicklime. Roisín, rosin. Fuighlach, residue. Tuirpintín, turpentine (distilled or manufactured); sugh giúise, raw turpentine. (d). Coire, a large pot. The technical term in English is a "pan". Geir leaghta, melted tallow. "Scaoileadh," "opening." i n-oghnaibh, into pans, "pots"; tugtar "crutching pots" ortha i mBéarla. Buailteáin, "revolving arms." Inneal cháthaidh, winnowing machine. Bolaidh, perfume. I mbaraíbh, into bars. Díordar, dregs, "lyes." <L 188> (e.) Galamhnach láimhe, toilet soap. Scumhadh, act of chipping, chopping. Cloch iompála, raidhléir, a roller. Scumhlach, chippings, shavings. "Ribíní," "ribbons." Umar, a trough. Scriú, a screw. Daingniughadh, compressing. (F). Bainisteóir, manager. A mhilleán, the blame for it. Aithbheodhchant, revival. Síos seal, a while (going) down. Somplaí, samples. Sárughadh, to excel. (g). Cunntuisí, statistics. An Dipáirtmint, the Department of Agriculture. Feidhm, use. Na fairrgí amach, over the sea. Teibirsin, wearing, wasting away. Fachaillí, corrupt matter on the eyes.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
