Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Cló - Niamh.
Title
Cló - Niamh.
Author(s)
Ua Laoghaire, Peadar,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1907
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<L 410> CLÓ. NIAMH: ón'Athair Peadair Ua Laoghaire, Canónach, S.P. Ar na chur amach do Mhuintir na Leabhar Gaedh- ilge, 6 Sráid Dh'olier, Baile-Átha-Cliath, 1907. Leabhar nuadh é seo do tháinig amach go déidheanach ó láimh an Athar Peadar ó Laoghaire. Is éachtach, iongantach an fear an t-Athair Peadar; leabhar agus leabhar i ndiaidh a chéile — seo chugainn iad. Is ar éigean do scuireamar de chaint ar "Séadhna" agus ar "an Craos-deamhan" nuair thigeas amach saothar eile i gceann míosa nó dhá mhíos. Do shaoil an saoghal go raibh an t-ughdar ag léigean a scíthe, acht do bhí sé ag obair gan fhios don tsaoghal. Righthe agus bainríoghna, sagairt agus easpuig, manaigh agus abanna, fir uaisle agus mná uaisle, lucht cogaidh agus lucht síothchána, Éireannaigh agus Lochlannaigh — gluaisid san leabhar so ós ar gcomhair i ndiaidh a chéile, go taidhbhseach, taithneamhach. "Finnscéal" nó seanscéal é seo san chéill go dtráchtann sé ar sean-neithibh, ar sean- laochra, ar na sean-aimsearaibh agus ar na daoinibh móra do mhair ionnta — acht i gcéill eile is cóir "úirscéal" do thabhairt air mar gheall go ndéantar trácht orra le scríbhneoir atá ar marthain againn le n-ár linn féin, agus chleachtas gnáth-Ghaedhlig an lae 'ndiu ag aithris a scéil dúinn. Nach aoibhinn a leithéid de scéal do bheith againn in ár dteangaidh dhuthchais! Gairm aithgheárr atá ar an leabhar so. Bhí "Séadhna" cheana againn — seo chugainn "Niamh". Ainm fir bhí san "Séadhna" sin, ainm mná atá san "Niamh" so. Ní forus mórán do bhaint as a leithéidibh seo de thiodal, acht is dóigh go dtaithnigheann siad leis an ughdar, agus gur d'aon toisc do thogh sé iad. Acht cia h-í an "Niamh" so ar aon chor? An í seo an Niamh oirdhearc sin "do b'áilne snódh," "Niamh Chinn óir" do rug Oisín léi go Tír na n-Óg? Ní h-í — ní tháinig sise an ath-uair go h-Éirinn — tá sí fós in a dúthaigh álainn féin — maireann sí fós san tír aoibhinn sin tar éis dhá mhíle bliadhan — óir ní fhághann na daoine maithe agus na daoine móra bás go deo, "meath ná éag ní fheicfidh siad!" Cia'n Niamh í seo ar aon chor? Inghean Thaidhg Mhóir Uí Cheallaigh rígh na Máine i dtosach an aonmhadh céad bliadhan déag b'eadh í. Ní'l fhios agam an duine fírinn- each staramhail an bhean sin, nó duine thig as intinn an ughdair ar fad — acht is cuma cia aca. Ba ghnáthach le mnáibh uaisle na nGaedheal an t-ainm deas sin in allód, acht 'na dhiaidh sin deir an t-Athair Peadar linn nach raibh ann acht ainm ceana nó ainm báidhe d'inghin Thaidhg Mhóir Uí Cheallaigh, óir ba Mhórling a h-ainm féin ar dtús, agus ba h-iad a cáirde 'sa comharsana go léir do thug "Niamh" uirre agus "Niamh Chinn Óir" leis ag tagairt ar an ainnir álainn eile luaidhtear san seanlaoi. Bean táscamhail an scéil í — a "bhanlaoch" go deimhin — acht ní buaidh an laochais ná an ghaiscidh, ní buaidh catha ná comhraic do rug sí, acht buaidh na h-áilneachta agus na geanamhlachta, buaidh soilbhris agus subháilce, buaidh grádha ar a h-athair agus fós ar a h-athardha. Acht cheana má's sí Niamh as banlaoch don scéal, sé Brian Mac Cinnéidigh taoiseach Dáil Chais as laoch an ughdair agus laoch an leabhair. 'Siad a ghníomhradh agus gníomhradh a mhuintire, a thréithe agus a thuairisce, a theachta agus a imtheachta as mó dhéanas ádhbhar an scéil seo — 'sé Cath Chluana Tarbh, na neithe do bhain leis, na cúiseanna agus na siocracha do thug an ghléic ionchuimhne <L 411> sin — 'siad so uile tosach, ceartlár, agus deireadh an leabhair ar fad, d'á n-aithris dúinn ag scéalaidh binn, blasda. Is breagh an t-adhbhar scéil bhí ag an ughdar 'san chath cródha, clúmhail sin — an cath do shaor Éire agus Alba agus iarthar Eorpa fa dheireadh ó smacht na Lochlannach — comhrac do bhí ar mór-chathaibh an domhain, cidh nach meastar mar sin é ag ughdaraibh Sasanacha bhíos 'na d-tost ar fad uim an gcúis, mar as gnáth leo. Tá comhairle nó "plot" ag rith tré san scéal — comhairle dhoimhin freisin — agus is maith coimhéadtar na rúin go dtí an deireadh. Cleas in aghaidh an chluithche, "cor in aghaidh an chaim," "breall ar an bhfeall" — do gheobhaidh tú iad uile. Is dóigh go raibh Brian chomh deagh-labhar- thach agus do bhí móir-ghníomhach — ba dhual an tréith sin riamh d'uaislibh na Mumhan, agus go deimhin d'uaislibh Gaedheal go léir. Seo beagán don rosc-catha do labhair sé lá oirdhearc Chluana Tarbh: "A Chlann Chais, a shliocht ríoga! a mhuin- tir na n-arm ngéar, agus na gcruadh-lámh, nár staon agus nár stríoc do namhaid fós riamh, i gcath d'á thruime, in éigin d'á ghéire, i spéirlinn d'a dhéine, mo sheasamh indiu oraibh! - "Féuch ansúd iad!" ar seisean, ag síneadh a chlaidhimh i dtreo na Lochlanach, "cruinn- ghthe cnuasta os bhur gcomhair. Tá rian bhur lámh go daingean cheana ortha. Ní thugan san ciall dóibh. Is minic le fiche bliain a chuireabhair-se anaithe agus teitheadh agus ár agus dearg-ruathar ortha, ar fuid réidhthe agus gleannta agus machairí Éirean. Is mór d'á gcuid fola agus feola atá ag cur geamhair agus féir ghlais ag fás in Éirinn indiu. - "Gabhaidh chúcha, a chlann ó, in ainim Dé agus Mhuire. Tugaidh an faobhar dóibh! gabhaid de chosaibh ionta! Ní hé an chéad uair agaibh é. Ná téidheadh aon mhac máthar acu beo uaibh. Ná cuiridh suim 'na gcótaibh iarainn. Cótaí troma iseadh iad. Tá aon mhaith amháin ionta; coimeádfaid siad na fir daoibh-se chun na gceann a bhaint díobh. Do thanadar chun fanamhaint. Fanaidís in ainim Dé. Tá slígh fé'n bhfód anso dhóibh. Tugtar dóibh é go fial!" Do mheasfá gur b'i lár cath agus comh- rac do thug an sagart aosda so leath a shaoghail, cuireann sé síos orra chomh beodha, bríoghmhar sin — acht tá fuil na Laoghaireach leoghanta ag rith agus ag léimnigh 'na shean- chuisleannaibh fós. Éist leis agus é ag trácht ar an gcath mór: "Do lean an comhrac, gan stad gan staonadh, ó cheann ceann de pháirc an chatha. Na h-Éireannaigh lán cheapaithe, fé mar a bhí socair go daingean acu a bhfad roimh ré, ar bhás a dh'fhághail sa' chath san, pé taobh ar a mbéadh buadh an chatha. Iongnadh agus alltacht ar na Lochlanaigh go léir, idir righthe agus daoine, a rádh go raibh a leithéid de sheasamh ag na Gaedhil 'á dhéanamh. "Má seasuightear in ár gcoinnibh puinn eile aimsire ar an gcuma so buadhfar orainn!" a deiridís le n-a chéile, agus iongnadh a gcroidhe ortha. Ghéaruighdar sa chomhrac, mar 'dheadh go sguabfaidís na Gaedhil rómpa. Do chaitheadar iad féin i gcoinnibh na nGaedhal díreach mar a chaithean an fhar- aige í féin i gcoinnibh na caraige lá gaoithe. Ní raibh aon mhaith dhóibh ann. Do seasaimh clanna Gaedhal 'na gcoinnibh díreach mar a sheasuighean an charaig i gcoinnibh uisge na faraige." <L 412> Déarfaidh daoine éigin nach bhfuil lom na fírinne le fághail san leabhar seo — go bhfuil neithe bréagacha ar n-a gcumasc le neithibh fírinneacha. Cadé an dochar? Níl ann acht scéal, ní raibh faoi'n ughdar acht scéal do chumadh agus do scríobhadh, ní leabhar seanchuis é, ní stair é, ní leabhar annáladh é, nír mhian leis an ughdar a leithéid do scríobhadh. Agus an miste an leabhar é? an miste an scéal é? Scéal seanchuis é go deimhin, scéal ag a bhfuil an tsean- chuis, bun na fírinne, agus is leor sin le mórán nach iarann acht aoibhneas agus caith- eamh aimsire, agus le nach maith cnámha loma, tiorma an tseanchuis a bheith d'á sír-fhéachain agus d'á síor-scrúdadh. Nár mhaith an leabhar é, nár mhaith mar scéal é dá mbadh toradh na h-intinne ar fad do bheadh ann? Badh mhaith go deimhin. Acht tá ní as mó ná an t-aoibhneas amháin le fághail san leabhar — tá mórán eoluis agus oideachais ann leis. Tá cosamhlacht na fírinne ar fhurmhór an scéil agus réir mo mheasa níl sé abhfad as an tslighe mar sheanchus féin. In a leith- éid seo de shaothar abhfus nó thall, Gaedh- ealach nó Gallda, atá an sochar so a gcomhnuighe — go dtugann sé beagán eoluis ar an seanchus do dhaoinibh éigin nach léigh- feadh an seanchus féin go bráth, agus go dtugann ar dhaoinibh eile grádh do thabhairt don tseanchus agus 'na dhiaidh sin a thoibh- rheacha d'iarraidh agus do chuartughadh dhóibh féin. Ní thugaim fá'm' aire graiméar ná litriu- ghadh ná feabhas Gaedhilge an ughdair. Bíonn Gaedhlig mhaith ag an tuata féin go minic, acht cia h-é chuireas suim in a Ghaedh- lig? — muna bhfuil amhrán nó laoi nó scéal aige, agus annsin is annamh as leis féin an Ghaedhlig atá ionnta. Is féidir Gaedhlig mhaith do scríobhadh ar sheanchus na Síneach san domhan thoir nó ar nósaibh na bhfear ndubh san Afraic, acht cia chuirfeadh a spéis ann, cia léighfeadh é? Teastuigheann rud eile uainn seach an nGaedhlig amháin — tá súil againn le brigh, le tádhbhacht, le h-adhbhar maith scéil, le feabhas na smuaineadh, le h-uaisle gníomh — bímíd ag súil le rud a bhaineas le n-ár sinsearaibh nó le n-ár dtír. San scéal so ar "Niamh" do gheibhimíd na tréithe seo ar fad. Acht d'fhéadfadh na cáilidheachta so bheith i scéal nó i leabhar gan mórán de réim a bheith ann, 'sé sin an tslighe labhartha nó scríbhneorachta as dual do thír nó do mhuin- tir — an cháil ar a dtugthar style ag ughdar- aibh Shasana agus na Fraince, ag taithighe téarma ó'n Laidin. Tá a réim féin ag na Gaedhealaibh, nó is córa dhom a rádh, tá mórán de réimeannaibh aca — réim ag labhairt, réim ag scríobhadh, réim ag filidh- eacht, féim ag scéalaidheacht; in gach uile shórt d'aiste atá ár ngnás díleas, dúth- chasach, féin againn. Bhí cinéal don réim seo chean i "Séadhna", tá cinéal eile san scéal so "Niamh". Acht ní cosamhail "Séadhna" ar aon chor le "Niamh" agus ní nach iongnadh, tá a mhalairt de réim san leabhar nuadh. Ní abraim go bhfuil an réim Ghaedhealach go glan agus go h-iomlán san úirscéal so, acht tá mórán di ann; agus 'nuair a bhéas eolus as fairsinge agus as cruinne ar ár n-ughdaraibh féin, ar ár sean- scéalaidhtibh duthchasacha ag an gCanónach Peadar Ó Laoghaire, tá súil againn go bhfuighmíd an fhír-réim Ghaedhealach go beacht agus go h-iomlán aige. Is mór an moladh ag daoinibh áiridhe don "tsimplidheacht" so. Nuair as ionann í agus leanbaidheacht, nó macántacht, nó neimhchionntacht, is deas an nidh í, is geal, geanamhail an nidh í, ar leanbh, ar fhear, nó <L 413> ar mhnaoi; acht ar scéal nó ar dhán — leath- amuigh d'á gcumthar do na leanbhaibh nó do lucht gan léigheann — is ró mhinic nach bhfuil san "tsimplidheacht" úd acht leithscéal — cuma a rádha nach bhfuil in aiste chinnte acht rud gan réim gan riaghail, gan brigh gan buaidh, gan deise gan deaghbhlas — rud nach bhfuil ann acht olcas na Gaedilge agus a lán Galldachas. Cuireadh an cheist go minic — ca h-uair a thiucfas in Éirinn scéalaidh mar Ualtar Scott do dhéanfadh ar son ar dtíre agus ar a seanchus an mhéid do rinne seisean ar son Alban? Ba trom an cheist sin le daoinibh éigin, agus do rinneadh beagán d'iarrachtaibh le n-a dó nó a trí d'ughdaraibh chum an cheist d'fhreagairt agus scéalta seanchuis do scríobhadh i mBéarla ar nós an Scottaigh. Ní abraim gur do-dhéanta é, acht deirim gur deacair é, agus deirim fós nach bhfuil samhail an Scottaigh le fághail go dtí seo. Acht muna dtáinig ár Scott fós, measaim féin go bhfuilmíd ag druidim leis — mealladh mise go mór muna bhfuighmíd é fa dheireadh in san Athair Peadar ó Laoghaire. Déarfar — agus go deimhin tá sé ráidhte cheana — nach bhfuil in a leithéid seo d'obair acht aithris ar an Scottach. Cuir i gcás gur b'amhlaidh atá. Nár mhaith an sompla nó samhlachas bhí ag ár n-ughdar? Ní mór an mhaise d'ughdar nó d'fhear-léighinn ar bith 'sna laethibh seo a rádh nár léigh sé úirscéal- ta an Scottaigh, nó nach bhfuil eolus aige orra. Is air éigean atá cineadh san Eoraip nár fhoghlaim rud éigin, a bheag nó a mhór, ó'n Scottach agus ó n-a scéaltaibh. Is beag pobull san Eóraip nách ndeárna aithris ar an Scottach in a leithéid seo de scríbhneor- acht — ní h-eadh amháin 'sna rightheachtaibh nuadha saora mar tá an Ungair, an Ghréig agus an Noruaigh, acht imeasc na sean-righeacht mór féin mar tá Sasana, an Fhrainc agus an Ghearmáin. Ar mhór an milleán d'Éirinn bhoicht an lorg so do leanamhain? Acht 'sé deirim annso, má tá cosamhlacht idir "Niamh" agus aon scéal staramhail an Scottaigh, nach dtig an chosamhlacht so as aithris ar an ughdar sin chomh mór agus thigeas ó'n nidh seo — go bhfuil mórán don aigne agus don dúthchas céadna ag an dá ughdar. Bhí ainm Gaedhealach ar an Scottach — bhí an aigne agus an dúthchas Gaedhealach aige leis. Bhí an grádh Gaedhealach aige do na séan-scéaltaibh agus do na sean-laoch- raidh, grádh ar radharcaibh breagha nádúrdha a thíre, ar a sléibhtibh 's ar a gleanntaibh, ar a lochaibh 's ar a h-aibhneachaibh, bhí grádh fós agus eolus ar an réim scéalaidheachta ba ghnath leis na Gaedhealaibh. Deir ár sean- rádh "Briseann an duthchas tré shúilibh an chait;" is amhlaidh fós bhriseas an duthchas Gaedhealach tré Ghall-Bhéarla an Scottaig. Ní raibh an duthchas Gaedhealach go lán ná go h-iomlán aige — ní féidir sin a thasbáin- eadh go ceart ná go lán-chumhachtach acht tré san nGaedhlig amháin. 'Na dhiaidh sin as uile b'í an réim Ghaedhealach — an mhéid do bhí aige dhí — agus an blas Gaedhealach do bhí air do rinne a scéalta chomh taithneamhach sin, agus do chuir an rath iongantach orra. Dubhradh gur b'ó na Ceilteachaibh d'fhoghlaim nuaidh-chinéil na h-Eorpa style, .i. réim agus deise scríbhneorachta; sé Maitiú Árnold dubhairt sin — é féin 'na Shasanach agus 'na scríbhneoir oirdhearc. Agus má tá mórán don cháilidheacht so le fághail ag ughdaraibh áiridhe Sasanacha leis an dá chéad bliadhan chuaidh tharainn, is ó Ghaedhealaibh Éireann agus Alban d'fhoghlaim siad í, cidh bé aca tré Ghaedhlig nó tré Bhéarla do scríobhadar. Mar bhárr air seo uile — má tá cosamhlacht idir an t-Athair Peadar agus an Scottach ní mar gheall ar aithris do ghnídh ár n-ughdar ar an scéalaidh Albanach é, acht mar gheall <L 414> go ndeárna an Scottach aithris ar seanréim scéal Alban agus Éireann, agus go raibh an duthchas Gaedhealach aige. Is maith agus is maiseachan scéal do thug an Canónach Ó Laoghaire dhúinn; réir mo bharamhla-sa is cóir a bheith ar prímh-scéalt- aibh ár dtíre ó seo amach, "an fhaid a bheidh uisge ag ruith agus féar ag fás in Éirinn". TOMÁS Ó FLANNGHAILE. -
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
