Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Aistigheacht.
Title
Aistigheacht.
Author(s)
Féach ainm cleite,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1907
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
AISTIGHEACHT. "LIÚDAIDHE ÓG" do scríobh. [Sid é an aiste a bhuaidh duais an mhí seo]. Ard-ghaisce liom breith ar chaol chleite d'fhonn is ceist na h-aistigheachta do phlé. Is fuirist díbh a mheas go mb'fheárr liom 'ná rud ná déarfainn go raibh sé ionnam earradh gan sárughadh do sholáthar dom' lucht léighte. Mar mhaithe liom fhéin is mar mhaithe libh-se, ba mhaith liom briathra briocht- shnuighte gaoise is tábhachta do thabhairt uaim; acht ó's follus do chách ná fuil líomh- thacht ná clisteacht ná deagh-labharthacht agam, ní mór dom léim chaorach i nduibh- eagán a dhéanamh. Níl de chóir agam chun na hoibre atá curtha romham agam acht an óige is an cheanndánacht is croidhe nach tim. Níor mhiste dhom soin, mar is baoghlach go mbeidh orm cuaille comhraic a bhualadh agus fiadh tabhairt ná deaghas riamh i ndiaidh mo chúil. Seo mise ag tabhairt aighthe ar iath nár chleacht na Gaedhil go dtí le déanaighe. Na taistealaidhthe eile de Ghaedhilgeóirí do ghaibh an treó céadna, ní móide gur thaithn a dheallramh leó. Níor dheineadar acht fó- chosán d'aimsiughadh, agus ní fada lean- adar de. Níor beag leó a gcinn do sháthadh isteach i scairt drisleach ar leath-taoibh an bhóthair, agus siúd thar n-ais iad agus ana- imtheacht fútha. Ba dhóich le duine ortha go raibh iath na "n-úr-chluichí" siubhalta ar fad aca. Im' thaobh-sa dhe, caithfead dul níos sia 'ná na gaiscidhigh eile. Dá bhféadfainn sceimhle rás nó scríob seabhaic a thabhairt tríd, is amhlaidh ab' fheárr. Fóiríor! réim barra-thuisleach atá i ndán dom, de réir dheallraimh, acht déanfad mo dhícheall go háirithe. Mara dtiocfaidh aon tairbhe eile as mo thurus, b'fhéidir go n-éireóchaidh níos feárr leis an té leanfaidh mo lorg. Ní haon dóichín é cúrsaí ilteardhachta do chur tré chéile as Gaedhilg. Tá ana- chuid fadhb le réidhteach agus ceap tuisle le cur díobh ag lucht tugtha fé. Fágann soin go n-oirfeadh dian-mhisneach don té chasfadh le ceist na "n-úr-chluichí" do thag- airt. Den chéad fhásc, níl focal de sna foclaibh a bhaineann le cluichíbh na n-amharclann ar fagháil againn go nuige seo. Na "téarmaí" do cuireadh i bhfeidhm go dtí so, is léir dom nár fríth ar foghnamh iad. Tugtí "dráma" ar chluiche do fearadh i n-amharc- lainn, agus a fhios ag an saoghal ná fuil crot Gaedhealach ar an bhfocal soin. Nuair a bhíonn guth ar gach taobh den "m" ní mór an chéad ghuth dhíobh do ghiorrughadh. Dá <L 290> mbeadh an focal mí-ádhbharac soin i mbéal- aibh na ndaoine ar feadh i bhfad, níl pioc dá mhearaí orm ná go ndéanfaí "drama" nó "drámha" dhe. Bíodh deire leis an ngein nódhachta úd feasta. Tá focal againn le sna ciantaibh, agus an bhrígh do theastuigh uainn ann, i gan fhios dúinn. "Cluiche" atá ag Gaedh- ilibh Alban ar thaisbeántaibh na n-amhar- clann, agus "cluicheóir" ar "actor". Tá ciall agus éifeacht leis sin. Ní túisce chromann gárlach ar spórt, ná siúd ag déanamh aithrise ar ghnásaibh daoine fásta é. Aithris bun agus bárr a chod' áiltheór- achta. Ar theacht i gceann a chéile do ghas- raidh leanbhaí le fonn caitheamh-aimsire caidé an sadhas "cluiche" is annsa leó? Leigeann gach páiste aca air féin gur fear nó bean é, deineann aithris ar ghnáth- iomchar a athar, nó a mháthar, nó a mháighistir scoile. Sin "cluiche" i ndáiríribh agaibh! As an staraidheacht soin iseadh d'fhás agus d'aibidh "cluichí" na n-amharclann. Ní beag dá chomartha soin a rádh nach eól dom teanga de theangthaibh Eórpa ná bain- eann cluichidheacht agus aistidheacht na n-amharclann le na chéile i dtuairim lucht a labhartha. Rud eile dhe, bhíodh na "cluichí caointe" ann fad é. Ó thárla go bhfuil breis bhrígh ag an bhfocal cheana, ní feárr rud a dhéanfaimís 'ná focal eile do chur leis. "Úr-chluiche" is áisighe, ó's feas go bhfuil "úr-scéal" againn cheana. Scaoilimís thorainn ainmneacha is téar- maí is a ngabhann leó go ceann tamaill. Cad is "úr-chluiche" ann? Ní miste dhúinn an cheist sin do réidhteach ar dtúis. Il-aithris ar ghníomharthaibh is ar imtheachtaibh daoine saoghalta is bun le cluichidheacht. Ní mór scéal éigin do léiriughadh tré aith- ris úrlabhra is geáitsí is gníomhartha. Tá níos mó 'ná aon tsadhas amháin aistígheachta ann, acht is iad gnáth-chluichí na dtíortha so ár gcúram fé láthair. Tá riaghlacha ceapadóireachta na n-úr- chluichí i bhfeidhm ó ré Aristotel aniar, acht is minic do gabhadh de chosaibh n-a reachtaibh siúd. Sás a leagtha ab' eadh Shakespeare Shasana, acht ní bhraithim gurb' fheárrde é an mhí-riaghaltacht. Ní maith "ceangal na gcúig chaol" do chur ar ealadhntóir, acht níor mhiste don ghnáth-scríbhneóir (ó is beag againn do cuirfar suas is anuas le) Shake- speare a cheann a bhualadh fé an ughaim do ghlac formhór na n-ollamhan chucha go toil- eanach. Dá dhéine claoidhfam le comhairlí na sean-ughdar is le toradh a dtaithighe is amhlaidh is feárr a chuirfam ár n-acfuinn i gcrích. Táimíd ag casadh le hiol-aistígheacht fhíor-Ghaedhealach mhór-éifeachtach do phréamh- ughadh is do thabhairt chun cinn i nÉirinn. Cár mheasaide sinn cur chuige go cruinn is go tuigsionach? Má's mian linn an ealadha úd do shaothrughadh, ní haon chabhair dhúinn bualadh fé i n-éaghmuis eólais na céirde is taithíghe a cleas. Ní bhéidh againn de bhárr ár n-útamála acht gein bhotún is tuathal. Sin a bhfuil fachta againn mar adhbhar aistígheachta go dtí so, nach mór. Den chéad dul síos, ní mór scéal fé leith do gach iarracht. Ní mór do scríbh- neóir scéal áirithe do tharrac chuige — scéal oireamhnach go mbeidh bun agus bárr leis, eachtra do thuit amach — agus leanmhaint de go dian agus go seasmhach go dtí go gcuirfidh críoch air. Críoch an eachtra, críoch an úr-chluiche. Níor cheart go mbeadh fo-scéaltha san úr-chluiche ná baineann le na bhun-chúis. Sin riaghail ná tuigeann a lán de lucht scríbhte cluichí Gaedhilge, agus bíonn a rian ortha. Cuireadh an t-ealadhntóir de chúram air <L 291> féin eachtra áirithe do chur i n-oireamhaint dá léiriughadh i n-amharclainn: bíodh pobal na hamharclann os comhair a shúl, dar leis, agus é dhá cheapadh: ná bogadh dá ghreim ar a scéal ó thúis deireadh; má bhogann, bogfaidh de ghreim an eachtra ar spéis a lucht éisteachta. Is é tá ón scríbhneóir agus ó sna haisteóiríbh leis cúrsaí an eachtra do nochtadh, ar thuit amach do chur i dtuis- cint. Tá ortha fios fáth an scéil is a ngabhann leis d'adhbhar truagh nó de chúis gáire do chur ar a súilibh dá lucht éist- eachta agus é bhualadh isteach ina n-aigne. Ba cheart go mbeadh gach rádh — agus, dá ndéarfainn, gach focal — ag cur is ag cuidiúghadh le brígh an scéil. Níl blúire maitheasa i mbriathraibh dá líomhthacht ná i gcleasaidheacht dá chlisteacht mara mbainid le bun-chúis nó le bun-eachtra an chluiche. D'oirfeadh tosach, imtheacht, eibear, laigh- eadughadh críoch agus ceangal do gach úr- chluiche. "Téarmaí" iad soin a thuigfar gan duadh. Baineann sé tamall de lucht éisteachta úr-chluiche teacht isteach ar an scéal. Ar an adhbhar soin, ní maith do scríbhneóir éin-nídh ró-thábhachtacht do chur i dtosach. Níor mhór do bheith ana-chliste chun cúrsaí a bhun-scéil do chur i dtuiscint do'n phobal go símplidhe soiléir sar a mbeifar ag gabháil don chluichidheacht ró- fhada. Is mó cleas agus ciúta do cleacht- ar chuige sin. Raghadh sé dhíom a dtrian d'áireamh. San chéad mhír de raghaidh an scéal chun cinn go mall righin, acht de réir mar a ghabhann an t-eachtra ba cheart go mbeadh ag méadughadh ar an bhfuinneamh is ar an bhfuadar go dtí go sroistar eibear na haistígheachta nó aoirde a fheartha. Chuige sin a bhí imtheacht an chluiche. Téidheann a fhuadar i luighead 'na dhiaidh soin go dtí go gcuirtear críoch ar fhearadh an eachtradh. Ní mór úr-chluiche fada do roinnt, mar go raghadh sé ró-dhian ar phobul bheith ag éisteacht leis ar feadh dhá uair an chluig gan sos gan suaimhneas. Ní hé sin amháin é, acht baintear tairbhe as a roinnt. Trí mír is feárr a dhéanamh de. Tá éin-nídh amháin deimhnightheach, ní fhéadfadh dícheall an Fhir Mhór, agus Shakespeare do chur leis, úr-chluiche foghanta do cheapadh ná bheadh ann acht dá mhír. Chím go bhfuil Coiste an Oireachtais ag tairiscint duaise don té is feárr a cheapfadh úr-chluiche dhá mhír. Is follas nár tomadh an Coiste i dtobar an fheasa trá 's nách eól dóibh nach féidir d'aon ealadhntóir sin a dhéanamh. Fantar go bhfeictar. Is féidir cluiche gan beárnadh gan scoilteadh do scríobhadh; is féidir aiste trí mír nó breis is trí mír do dhealbhadh; acht beidh an donas thiar thall ar chluiche dhá mhír. Má dheintear trí scar de (agus is amhlaidh is fearr), ba cheart go mbeadh eibear na haistígheachta i ndeireadh an tarna míre. Is ceap tuisle do chluiche breis ais- triúghadh ionaid a bheith ann. Ba cheart go dtuitfadh an scéal go léir amach san bhall céadna, má's féidir é. Sin buadh an "Tobar Draoidheachta" cuir i gcás. Mar an féidir soin a dhéanamh, ba cheart "amharc" fé leith a roinnt ar gach mír, agus gan a thuilleadh chur leó. Dá luighead "amharc" a bheidh i gcluiche is amhlaidh is feárr a fhearfar é. Níor éirigh le h-aon chluiche na chluiche (.i. ar na léiriughadh os comhair an phobail) nár lean dhe sna riaghlachaibh sin, acht amháin de bhárr maise eile ná baineann le cúrsaí amharclann. I nÉirinn fé láthair ní hion- gnadh go dtaithnfeadh cluiche linn go mbeadh deagh-Ghaedhilg agus deagh-smaointe <L 292> ann, ar son ná beadh a dhealbh ná a dhéan- amh ró-ealadhnta. An té chuirfeadh roimis cluiche Gaedhilge scríobhadh, ba cheart go mbeadh an teanga ar a thoil féin aige. B'fheárrde é eólas ar sholuídíbh úr-chluichí teangtha eile. Is leanb- aidhe an bheart dúinn cleasaidhte ná cluich- eóirí do chur i mbun a léirighthe ná fuil an Ghaedhilg go blasta & go maith aca. Bíonn seasamh úr-chluiche ar chomhrádh na ndaoine agus ní ar ghothaí ná ar fhuirseadh na n-ais- teóirí. Ba cheart go mbeadh an chomhrádh go líomhtha is go cliste. Ní foláir don ughdar líon an chluiche (nó a "fhuireann") do thabhairt isteach i gcaith- eamh an chéad mhíre. Is leamh an gnó dho bheith ag cur pearsan nódh os comhair an phobail nuair a bhéidh leath an chluiche caithte. Ní beag nod don eólaidhe. Ós na Gréagaigh & ós na Franncaigh a gheobham na soluídí is feárr ar deise deilbhe cluichidheachta. Is baoghlach gur beag a raghaidh eólas ar úr-chluichí an Bhéarla i dtairbhe dhúinn, ó's beag díobh súd ar a bhfuil crot oireamhnach. Luighmís isteach ar an obair go ceannsa is go dúthrachtach, & raghad fé go dtabhar- fam chun baile ana-ghein liteardhachta Gaedhilge. Tá sé ionainn é dhéanamh, mar is follus gur aisteóir ó dhúthchas an gnáth- Ghaedheal. Na cluichí is feárr 's is deise san Bhéarla (gan Shakespeare do chur san áireamh) isiad Éireannaigh do scríobh iad. Comhartha soin go bhfuil an mianach ionainn. Aireóchfar ó Ghaedhealaibh Éireann ar fhaithche imeartha na n-árd-chluichi, agus is fada fada go bhfearfar a gcluichí gcaointe. Cluiche, Úr-chluiche = play Aistigheacht = dramatic composition. Aisteoir, cluicheóir, cleasaidhe = actor. Ealadhantóir, artist, dramatic or otherwise. Fearadh = performance. Léiriughadh = representation. Mír = an act. Ionad, ball, amharc = scene. Pobal, lucht éisteachta = public or audience. Bun-chúis = motif. Bun-scéal = plot. Líon an chluiche = the personages. Eibear = height of the action, denouement.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
