Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Cuanta Trí Cúigeadh.
Title
Cuanta Trí Cúigeadh.
Author(s)
Ní fios,
Composition Date
1903
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
CUANTA TRÍ gCÚIGEADH. Seo dhíbh, a cháirde, cuanta na h-Éireann ó Bhinn Éadair i n-íochtar sean-Laighean go Druim Cliabh i bhfíor-íochtar Chonnacht, ag gluaiseacht ar deiseal, acht amháin na trí hinbheara úd i dTonn Tóime atá thíos ar tuathal agus, b'fhéidir, trí cuanta eile i dTír Fhiachrach Aidhne d'fhéadfadh bheith 'sa treó chéadna. Is mór an áireamh í, go deimhin, agus go bhfuil beagnach ceithre fichid ainm innti. Tá dhá ainm nach mór ar gach aon áit, mar atá, an tsean-ainm, .i. an chéad ainm, agus an nua-ainm, .i. an ath-ainm. Ní hi n-aghaidh sean-ainme atá gach aon ath- ainm, ámh, mar, an té chuardóchadh go mion do gheobhadh sé amach uaireanta gur ar áit eile i n-aice na céad áite atá sé agus gurab uime do sáitheadh isteach é chum dá ainm a chur os comhair súl an léightheóra. Ní gábhadh acht Inbhear Breagh agus Bearna Gaoithe d'ainmniughadh mar shompla air sin. Badh cheart go gcuirfeadh an áireamh so iongnadh ar dhuine, dá eólgasaighe é. An cuan (nó an t-iolchuan) is mó agus is fearr, is deise agus is áidhbhseamhla d'á bhfuil i n-Éirinn, ní fheadar dhe'n domhan bhraonach cad fá ndear do'n sgríbhneóir gan é chur uirthi, mar badh cheart agus badh chóir. Is mó 'ná sain is iongnadh liom ó'n sgríbh- neóir an oiread sain modha agus onóra thabhairt d'Áth Cliath na mallacht agus na nDanar ar ar bhaist fear éigin aonair, agus ní le grádh é, "Baile i bhfad síos," cé nach síos a luigheas sé i n-aon chor, do réir mo thuairime-se acht é i lár boill os comhair na háirde anoir, mar a mbíonn éirghe na gréine gile. Acht ní hé sin a dheireadh dhúinn, fóiríor. Ní hé amháin go bhfuil Áth cliath 'sa sgéal, acht bailte atá na mílte níos sia síos 'ná Baile Átha Cliath, mar atá, Binn Éadair agus Sligeach, tá siad ar an áireamh leis! Is mór an seód í cuid Chúige Laighean agus a rádh go bhfuil a sé déag d'ainmneachaibh áite ar fághail as agus iad go léir ag baint le Laighnibh. Na Laighnigh bhochta! Ba mhór le rádh iad, lá d'á raibh. Is calma sheasadar i mbearnain an bhaoghail le linn Sibéile bheith i gceannas Shasana agus fós i n-aimsir an Éirghe Amach a bhí ar siubhal i Nochaid a hOcht. Do theip ortha agus mar bharr ar gach donas, ó's iad ba ghiorra do phríomh- shuidhe na nGall, do chailleadar a dteanga dúthchais. Acht ní hionghabhála a leithsgéal mar, dá leanaidís de'n chaint aigeanta bhí aca - agus cá bhfuil an té adéarfadh nach raibh sé ar gcumas dóibh leanamhaint di, dá mb' áil leo é? - ní bheithidhe anois ag magadh fútha ná ag trácht ar a "dtseannggaidh" .i. sadhas éigin úrlabhra allta chuireas fearg ar chluais sgoláire "nach bhfuilim do luadh," nídh nach iongnadh. "Is buidhe le bocht a bhfaghann," arsa an seanfhocal, sin é go fáithchiallach, pé rud a shoillsigheas dinn- seanchas Laighean, gur ceart dúinn céad fáilte chur roimhe indiu, an mhéid nach féidir é fhághail ó bhéalaibh binne Gaedhilgeoirí. Támaoid réidh le cuid Chúige Laighean anois, buidheachas le Dia. Tá breis agus a dhá oiread léi i gCúige Mumhan .i. ceithre cinn déag ar fhichid d'ainmneachaibh áite. Níor dheacair dam a bhfurmhór d'aimsiughadh, acht is beag é mo shásamh ar cuid Chontae Chorcaighe, mar, tar éis mo dhíchill, is éideimhin do fágadh roinn díobh fós, fóiríor. An chuid déidheanach anois, .i. cuid Chúige Chonnacht. Maidir leó so, tá sé ainm fichead áirimhthe 'sa sgríbhinn, agus samhluighthear dam go raibh eólas cruinn, agus, dá ndéar- <L 363> fainn, min-eólas, ag an sgríbhneoir ar Tír Fhiachrach Aidhne agus a rádh, na hainmneacha atá thíos aige gur ar ghóilíníbh nó chrom- páiníníbh an-chaola ar fad atáid siad, má's ceart a ráinig liom iad d'aimsiughadh. Ní fhágann soin, ámh, nach i gCúige Mumhan a sgríobhadh an leabhar láimhe úd dara' comhainm, nó leasainm ó cheart, Egerton 149. Tá eagla orm, le linn na cainte seo, gur thugas faillighe 'san rud gur cheart dam trácht air i bhfad ó shoin. Sin é gur sliocht Cath Finntrága do chuir Cúnó Meidher i n-eagar an méid seo 'nar ndiaidh, agus beachtaigheacht agam-sa d'á baint as, an mhéid ab' fhéidir liom é. Pé duine gur maith leis é léigheadh gan mo phiobar-sa beith ann i n-aon chor, faghadh sé cóib de "Anecdota Oxoniensia, Texts, Documents and Extracts, chiefly from the Bodleian and other Oxford Libraries, Mediaeval and Modern Series, Vol. I., Part IV., Cath Finntrága, edited by Kuno Meyer: Oxford, at the Clarendon Press, 1885," agus buaileadh sé a lámh go haicillidhe agus go hathchomair ar "Variants from Egerton 149," fá mar a gheobhaidh sé ar leathanaigh 59 agus 60 é. Sin é a lán-dearbhadh uaim-se nach mise cheap, ná fuil agam-sa acht mar a fuaras, ná fuaras acht mar a clóbhuaileadh, agus rl, agus rl. Pé athrughadh do chuireas ann, mar sh., "Tobair" i n-ionad "Tobuir," níor bhfiú biorán agus é. Mar sin féin, tá sórd eagair air, .i. ceartughadh púncanna, agus "[agus]" i n-aon áit amháin. Ar shon gur leamh an gnó dham é, ní bhfaghainn óm' chúthaltas gan rud éigin do chur síos annso i ndán. Is dócha gur "Mór báis, mór buile, Mór coll céille, mór mire" damh-sa bheith ag gabháil d'á leithéid, acht seo dhíbh é ar aon-chuma : - Ag muintir Laighean ní mhair - Is fíor dam, ar fear aonair - An ní labhraim - ní nár libh -: Canmhain ar lár ag Laighnibh. 'San taoibh aniar, mar tá aniú, I gConnachtaibh trá, adchiú: Ionann é is eólaidhe siúil, An té dob' eólaighe aird-iúil. Cuan darab tús coll go n-oir, Airm i dtáim, ar fear aonair -: An bheart bhaoth! - nach fiú a luadh? Nach ceart an t-iúl an t-iolchuan? Fer óenair asbert beos: - Baile ittáu fommchain lóid luin Fommchain bélre binn nád cél, Fommchain céol, fommchain trírech, Fommchain sírecht - binn cech bél! Is binne liom beól ceólmhar is múinte meall, Gach siolla go beó seólta i n-ughaim 's i n-am, 'Ná briotacht an bheóil leónta, cé dubhairt liom dream Gur codladh 's gur ceó treórach ba thrúig di treall. Glúass nó tagra. Ní mhair .i. ní mhaireann. An ní labhraim .i. a ndeirim, a labhraim. Canmhain .i. canamhaint, na focail do thabhairt i gceart. Aniú .i. indiú. Trá .i. 'seadh, maiseadh. Adchiú .i. chím. Eólaidhe siúil .i. mairnéalach. Aird-iúl .i. réim dhíreach, cúrsa cruinn (nó eólas áite?). Coll go n-oir .i. coll agus oir (Co). Airm i dtáim .i. áit i bhfuilim. Iúl .i. réim, cúrsa. Bale ittáu .i. áit i bhfuilim, mar a bhfuilim. Fommchain .i. bíonn ag ceileabhar (déanamh ceóil) dam. Lóid .i. laoidh. Bélre .i. caint, teanga. Nád cél .i. ná ceilfead. Trírech .i. ceileabhar, ceól. Sírecht .i. ceól binn; is dóigh liom gur "sírechtae" an ceart, acht cmh. it chin = it chinaid, agus rl. Cech .i. gach. Meall .i. aoibhinn, álainn. I n-ughaim .i. gléasta i gceart. Trúig .i. tucait .i. cúis, fáth. Treall .i. seal. Dálta Fhinn Mhic Cumhaill, ag snámh i Loch na Caillighe Béarra dhó, thugas iarracht faoi "fó chúig." Tá caint fir aonair an-chruaidh, nídh nach locht air, ámh, agus é ina árd-sgoláire.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
