Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Sgéalaidheacht. Muiris an Phreucháin.
Title
Sgéalaidheacht. Muiris an Phreucháin.
Author(s)
Ua Briain, Micheál,
Compiler/Editor
Laoide, Seosamh (Lloyd, Joseph H.)
Composition Date
1902
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
MUIRIS AN PHREUCHÁIN. Do bhí a lán againn bailighthe ag sgoruidh- eacht i dtigh Sheághain na bhFiacal an oidhche fé dheireadh, mar fear ana- shúgach is eadh é, agus is feárr le n-a lán againn dul ag éisteacht leis ag innsint sgeultha ná bheith ag gabháil do chártaí mar a bhíonn buachaillí eile. Do bhíomar tamall ag caint mar gheall ar an aimsir agus 'ghá rádh ná feacamair na prátaí bainte ag gach éinne mór-thímcheall orainn i gcómhair Lae Mhuiris an Phreucháin go dtí i mbliadhna, agus go mbíodh sean-daoine 'ghá rádh i gcómhnuidhe ná beadh aon bhaoghal ó'n sioc ortha go ceann coictighise tar éis an lae sin. "Mhuise, a Sheághain," arsa mé féin, "an bhfuil aon chúntas agat ar goidé an bunudhas <L 9> bhí le Lá Muiris án Phreucháin a ghlaodhach ar an gcúigeamhadh lá deug do Shamhain." "Am briathar féin go bhfuil, mhuise," arsa Seághan, "agus is minic a gháirim nuair a chuimhnighim ar an bhfiadhach a bhí againn an uair a thosnuigh an ainm sin ar dtúis ar an lá sain, cé gur 'mó bliadhain ó shoin é. Do bhí feirmeóir annso nuair a bhíos óg. Ní raibh do chloinn aige acht aon mhac amháin. Muiris ab' ainm do'n mhac, agus bhí sé féin agus a athair áirimhthe chun bheith ar an dá sgannradóir ba mhó a bhí sa pharóiste le n-a línn. Ní fheudfadh aon bhuachaill aimsire ná fear oibre seasam leó, do bhídís chómh dian sain ortha. Do tháinig stracaire do bhuachaill óg chúcha uair áirighthe ar lorg oibre, agus réidhtigh Muiris leis ar feadh bliadhna ar deich púinnt. Tímcheall is mí tar éis an réidhtighthe do ráinig go raibh ráiseanna sa tsráid seo thíos 'n-ár n-aice. Maidin lae na ráiseanna nuair éirigh an buachaill do chuir sé a chuid eudaigh ghlain uime. Nuair chonnaic Muiris an buachaill socair suas fé n-a chuid eudaigh ghlain, d'fhiafruigh sé dhe goidé an fuadar a bhí fé. "Táim chun dul ag feuchaint ar na ráiseanna," arsa an buachaill. "Ní raghair ag feuchaint ar na ráiseanna," arsa Muiris; "ní chun tu bheith ag gluaiseacht ad' fhiadhaire feadha ar an gcuma sain a réidhtigheas-sa leat, acht chun bheith ag obair dam." "Ar nóin, tabharfad-sa lá ag obair duit i n-ionad an lae seo," arsa an buachaill. "'Seadh anois," arsa Muiris, "is é an rud a dheunfaidh tú gan a thuilleadh dod' ghach-re-seo thabhairt dam - mar táim ag tabhairt foláraimh duit, má théidheann tú go dtí na ráiseanna, gan filleadh ar an dtigh seo led' shaoghal arís." "Is dócha ná téidheann rogha ó'n réidh- teach," arsa an buachaill, "agus gur fearra dham fanamhaint; ar nóin, cheapas nár bh'aon deifir leat me thógaint lae chun spóirt dam féin ó'n uair is go dtabharfainn lá dhuit i n'-ionad." Nuair dh'itheadar a mbreicfeast do chuaidh Muiris agus a bhuachaill amach sa pháirc ag baint phrátaí. Ní fada bhíodar ag obair nuair a bhí na cómharsain go léir ag gabháil thársa ag dul go dtí na ráiseanna. "Nách aereach an croidhe a tá ag na daoine sin seochas agat-sa," arsa an bua- chaill le Muiris. "Ná bíodh aon fhormad agat leó," arsa Muiris, "mar ní'l ionnta acht glaigíní. Is é fear an tábhairne a bheidh suas leis na ráiseanna um thráthnóna, agus is aige bheidh an spórt go léir agus ní hag na hamadánaibh sin a tá ag lot an lae bhreágh so leo." "Mhuise," arsa an buachaill, "b'éidir nár bhfearra dhóibh a gcuid airgid a bheith i bpoll an fhala aca ag cuir clúmh-liath tríd agus annsain b'éidir é imtheacht gan mhaith uatha fé mar imthigh sé ar Sheághan na Sgolb nuair dh'ith na franncaigh air é." "Cionnus é sin?" arsa Muiris. "Do bhí duine muinteartha dam thiar i n-aice na fairrge," arsa an buachaill, "go dtugaidís Seághan na Sgolb air. Do bhí beirt inghean aige. Do bhí cleamhnas socair aige do dhuine aco agus ceud púnt spré aige le tabhairt di. Do tháinig an t-ógánach go dtí tigh an chailín óig an oidhche roimis an bpósadh chun na spré fhághail. I gcionn tamaill d'éirigh Seághan na Sgolb 'n-a sheasamh agus phreab sé i n-áirde ar an mbórd. Sháigh sé a lámh isteach i bpoll an fhala agus tharraig sé amach seana-bhulcais ceairt- eacha (cirtach'a). "Tar i leith chúgham," arsa eisean leis an ógánach, "chun go dtugfaidh mé do spré dhuit." Do shuidheadar araon <L 10> ar dhá thaobh an bhúird. D'osgail Seághan an bhulcais, acht má osgail, b'é an cheud rud a bhuail uime ná franncach. "Míle murdal é!" arsa Seághan, "táim sgriosta! Ní'l folth dom' chuid airgid le chéile gan bheith coganta! Faire go bhráthach, a Cháit," arsa eisean le n-a mhnaoi, "cad deunfaimíd? Gurab é an mac mallachtain a bheurfaidh franncaigh na cruinne leis! Ochón! feuch spré mo chailín bhig 'n-a bhriosc bruathar annsain ar an mbórd os cómhair mo dhá shúl amach dá fhaid a bhíos 'ghá chnuasach!" Do bhí an uile fhocal do'n fhírinne aige 'ghá rádh mar ní raibh aon phioc d'á chuid airgid le chéile gan bheith coganta ag na franncaigh 'n-a mhion-rabh." Do bhí an buachaill agus Muiris ag caint leó go breágh sítheóilthe ar an gcuma sain go dtí gur tháinig aimsir dínnéir. Tar éis dínnéir do bhuaileadar araon amach chun dul ag obair dóibh féin mar a bhíodar. Do thug an buachaill fé ndeara go raibh Muiris ag cimilt a bhas d'á chéile agus ag cuir seilí ortha anois is arís. D'fhiafruigh an buachaill de an amhlaidh a bhí a lámha teinn, tráth is go raibh sé 'ghá gcimilt d'á chéile ar an gcuma sain. "Ní hamhlaidh, mhuise," arsa Muiris, "acht d'imthigh rud greannmhar orm: dá shaibhea- rain a tá agam agus is baoghalach go bhfuil siad loitthe orm mar táid siad líonta do mheirg." "Loitfir iad, má bhíonn tú 'ghá gcimilt ar an gcuma sain," arsa an buachaill. "Agus cad deunfaidh mé leó?" arsa Muiris. "Cuir isteach i bpráta fuar iad," arsa an buachaill, "agus fág ann iad ar feadh tamaill agus chídhfidh tú go nglanfaidh sé an mheirg díobh." Nuair a chuadar sa gharrdha do chuir Muiris an dá shaibhearain isteach i bpráta. Annsain chuir sé an práta ar thulchán cloch a bhí tamall uatha. Ba gheárr 'n-a dhiaidh sain gur thug sé súil-fheuchaint ar an dtulchán agus cad a chídhfeadh sé ná preuchán agus an práta aige 'ghá árdach 'n-a ghob leis! "Mo chorp ó'n riabhal go leanfad tú an fhaid atá sgraith ar an dtalamh," arsa Muiris. Leis sin do chaith sé an ránn faid a urchair uaidh agus do rith sé i ndiaidh an phreucháin. Do bhí an preuchán ag imtheacht go módhmharach san aer agus an práta 'n-a ghob aige. Do stad an buachaill suas ag feuchaint ar Mhuiris ag rith i ndiaidh an phreucháin. I gcionn tamaill dubhairt sé leis féin go mbeadh tuilleadh spóirt aige ó'n uair is ná raibh sé aige ag na ráiseanna. Leis sin do rith sé fé ghéin an tighe i n-anaithe an tsaothair. Do bhí athair Mhuiris ag tógaint aoiligh amuigh sa chlós roimis. "Airiú, a Sheághain an chroidhe istigh," arsa an buachaill, "tá Muiris imthighthe as a mheabhair: rith i leith chúgham, rith i leith chúgham." "Airiú, cad imthigh air?" arsa an t-athair. "Andaigh mhuise, rud greannmhar," arsa an buachaill; "do bhí sé ag caint liom chómh gasta is d'fheudfadh aon fhear i nÉirinn bheith tá ceathramha uaire ó shoin, agus níor airigheas pioc chun gur chaith sé a ránn uaidh 'ghá rádh go leanfadh sé é an fhaid a bhí sgraith ar an dtalamh." "Cia hé féin?" arsa an t-athair. "Airiú, a dhuine, ní fheadar," arsa an buachaill, "mar ní raibh éinne i n-aon chor ann - acht é ag rith 's ag feuchaint i n-áirde ar an spéir." Do sheasaimh an t-athair i n-áirde ar chloidhe an chlóis agus chonnaic sé Muiris ag rith agus é ceann-lomnochttha. "Mhuise, go bhfóiridh Dia orainn," arsa an t-athair go hochlánach, "feuch air sin do <L 11> thubaist tuitithe amach anois orainn agus gan éinne ar fuid an bhaile i ndiu a leanfadh é!" Tháinig máthair Mhuiris go dtí an dorus, nuair airigh sí an sean-duine ag caoi mar a bhí sé. "Airiú, goidé sin oraibh?" arsa ise. "Tá droch-sgeul againn, fóiríor," arsa an sean-duine; "tá Muiris bocht imthighthe as a mheabhair. Rith síos go dtí páirc na ráiseanna, a bhuachaill macánta, feuchaint an bhfaghfá éinne ann a leanfadh é." Do rith an buachaill fé dhéin na ráiseanna. Nuair a bhí an pháirc sroisithe aige do casadh buachaillí aithinide dho air. Dubhairt sé leó go raibh Muiris imthighthe as a mheabhair agus go raibh sé ag rith treasna na mbailíacha le neart buile agus gur chuir a athair é féin annso go dtí na ráiseanna feuchaint an bhfaghadh sé éinne ann a leanfadh é. "Tá baoghal mór ar an staigín," arsa duine do na buachaillí, "agus dá mbeadh sé imthighthe uair is ceud, ní chaillfimís-ne spórt an lae chun dul dh'á fhiadhach." "Cár bhfearra dhúinn spórt a bheadh againn," arsa tuilleadh aca, "ná dul dh'á fhiadhach?" D'fhiafruigheadar do'n bhuachaill cá raibh sé imthighthe chun go leanfaidís é. "Do rith sé anonn treasna an bhaile," arsa an buachaill, "agus tá fhios agam, dá mbeadh sibh i mbarra na carraige sin thoir, go mbeadh radharc agaibh air." Ní raibh an charraig i bhfad uatha agus do ritheadar chun dul 'n-a barra chun go bhfeic- fidís Muiris. Nuair a chonnaic na daoine a bhí mór-thímcheall ortha ag rith iad, do bhíodar féin 'ghá fhiafruighe d'á chéile feuchaint goidé an chúis go raibh na buachaillí sin ag rith ó n-a ráiseanna. Dubhairt duine thall 's i bhfus ná raibh aon bhaoghal ná go raibh spórt éigin sa taobh eile dho'n charraig tráth is go rabhadar ag rith fé n-a ghéin. "Andaigh mhuise," arsa tuilleadh aco, "má tá, beidh ár gcion againn-ne dhe." Leis sin do ritheadar i ndiaidh na mbuachaillí seo a bhí imthighthe fé ghéin na carraige. Is é fhaid ar a ghiorracht gur ar éigin fhan éinne beag ná mór ag na ráiseanna gan rith go dtí an charraig - mar, nuair a chonnaiceadar beul an tsluaigh ionntuighthe uirthi, do cheap gach éinne go raibh míorbhuilth éigin sa taobh eile dhi. Do bhí Muiris san am sain ag rith ar inse bhreágh shocair a bhí sa taobh eile do'n charraig agus é ag caitheamh chloch leis na preuchánaibh. Do rith buachaillí d'ár aithin é síos fan na carraige agus do thángadar mór-thimcheall air agus rugadar suas air. "Sgaoilidh uaibh me," arsa Muiris, "nó beidh sé imthighthe as mo radharc." "Cia hé féin?" arsa na buachaillí. "Nách cuma dhíbh-se sin," arsa Muiris, "acht aire thabhairt d'bhar ngnó féin." "Mhuise, go bhfagaidh Dia ár meabhair shaoghaltha againn," arsa cuid aco. "Mo thruagh go bráthach an fear bocht," arsa tuilleadh aco, "nách geárr a bhí an bárthan sain 'ghá bhualadh, agus is mór an truagh a athair 's a mháthair bhocht a bhí i dtúrtaoibh leis i gcómhair dheire a saoghail." Do bhí Muiris fan na haimsire a d'iarraidh é féin a stracadh uatha agus ná 'neósadh sé a chúis d'éinne chun go ndubhairt duine éigin: "Nách tuigseanach a thriail a bhuachaill, is teacht fé ár ngéin go dtí na ráiseanna chun sgeula thabhairt dúinn, mar níor bh'aon chabhair do féin bheith a d'iarraidh é fhiadhach." "Mo chorp ó'n riabhal," arsa Muiris, "go bhfuil sain deunta aige liom, agus is beag an truagh mise a dhein a chómhairle ó thúis. Bogaidh díom, a bhuachaillí, mar ní'l aon easba meabhrach orm acht chómh beag le héinne agaibh féin, agus is maith a bhí fhios ag an mbua- <L 12> chaill sin leis ná raibh - acht cuid d'á chladh- aireacht, mar is mór de a tá 'n-a chorp." "Cad a dhein sé leat?" arsa na buachaillí. "Mhuise, is dócha go bhfuil sé chómh maith agam é innsint," arsa Muiris, "mar bheadh an cladhaire úd 'ghá innsint orm ar aon chuma. Is amhlaidh a bhí dhá shaibhearain i bpoll an fhala agam le breis is bliadhain agus níor fheuchas ortha i gcaitheamh na haimsire sin go dtí i ndiu. Nuair a thógas amach as an bpoll i ndiu iad, do bhíodar líonta do mheirg. Do bhíos 'ghá gcimilt idir mo bhasa a d'iarraidh na meirge a bhaint díobh. Do chonnaic an buachaill me agus dubhairt sé liom go loitfinn iad dá mbeinn 'ghá gcimilt ar an gcuma sain. Annsain dubhairt sé liom iad a chuir isteach i bpráta fuar agus go nglan- fadh sain an mheirg díobh. Do dheineas a chómhairle. Do chuireas isteach sa phráta iad agus chuireas an práta ar thulchán cloch a bhí tamall uaim. Ba gheárr 'n-a dhiaidh sain gur árduigh preuchán 'n-a ghob leis an práta, agus is ag fiadhach an phreucháin sin a bhíos nuair a rugabhair-se orm; agus tá náire fághaltha lem' shaoghal agam mar gheall air: sin iad muin- tir na ndúthaighe le chéile i n-áirde ar an gcarraig ag feuchaint orm." Do sgaoil na buachaillí Muiris uatha annsain agus chuadar fé ghéin mhuintire na car- raige agus d'innseadar dóibh goidé an imirt a dhein an buachaill ar Mhuiris; agus na daoine go raibh agus ná raibh caidreamh ar Mhuiris aco do gháireadar a ndóthain um an mbotún a bhí imthighthe air. Do tháinig na daoine go léir thar n-ais go dtí páirc na ráiseanna arís agus gan focal i mbeul éinne aco acht ag gabháil do Mhuiris agus do'n phreuchán. D'fhág an buachaill an pharóiste annsain agus ní fheadar goidé an saoghal ó shoin aige é; agus i dtaobh Muiris do dhírigh gach éinne ar bheith ag magadh fé, agus ba gheárr 'n-a dhiaidh sain gur chuir sé ceant ar a fheirm agus gur dhíol sé amach í. Annsain d'aistrigh sé féin agus a mhuintir síos i dtreo Chondae Luimnigh agus níor airigheas aon tuairisg uaidh riamh ó shoin. MICHEÁL UA BRIAIN. Carraig an Adhmuid, Baile Mhúirne, Co. Chorcaighe.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
