Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Ughdair Ghaedhealacha na h-ochtmhadh aoise déag. II.
Title
Ughdair Ghaedhealacha na h-ochtmhadh aoise déag. II.
Author(s)
Féach ainm cleite,
Compiler/Editor
Mac Néill, Eoin
Composition Date
1898
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
UGHDAIR GHAEDHEALACHA NA H-OCHTMHADH AOISE DÉAG. — II. Acht do cuireadh sgoil nuadh fhilidheachta Gaedhilghe ar bun i dtosach na haoise do chuaidh thort. Thug filidh na haoise sin aire mhór do na guthaidhibh. Is é tionnsgnadh na filidheachta so, oireamhnughadh na nguthadh 'sna siolladhaibh ar a bhfuil fioghair an ghotha, i riocht go mbíd dánta Gaedhilge na haoise sin go binn blasta láin-cheólmhar. Ní fhuil aon dán 'san mBéurla comh ceoil- bhinn leó; acht ní ar fhilidhibh Sasan atá an locht, acht ar an mBeurla féin. Ní bheidheadh guthaidhe an Bhéarla oireamhnach do na miosúraibh do chleacht filidh Ghaedheal- acha na h-ochtmhadh aoise déag, mar atá guthaidhe na Gaedhilge agus guthaidhe teangadh na hIodáile. Ní fhuil an ceól úd le fagháil i léigheann na Sasan acht amháin i ndántaibh Swinburne; acht dá mhilse iad a chuid dánta sin, ní fiú trácht orra 'n-a thaoibh seo seachas dánta Gaedh- ilge na haoise do chuaidh thort. Cor leis sin, ba mhór an meas do bhí ag na filidhibh Gaedhilge sin ar choimhlitriughadh, mar is follus as a ndántaibh do léaghadh. Ní beag iad na línte i na dtosuigheann gach focal leis an litir chéadna. Ba mhaith linn cunntas do thabhairt ar na filidhibh sin féin agus ar a n-oibreachaibh; acht níor bh'fhéidir linn sin do dhéanamh gan an páipeár so do bheith ro-fhada againn. Ní beag linn, maiseadh, sompladha éigin do thabhairt ar dhántaibh príomh-ughdar na buidhne sin. 1. Toirdhealbhach O Cearbhalláin (1738). “Ní'l ceol d'a bhinne fós d'ár sein- neadh “Nár bh'eolach dhi-si a dtuigsin 'sa rádh in gach céim “A gruadh mar rós ag drithleadh, is buan 'na gcomharsa an lile, “A rosg is míne gluise 'ná bláth na gcraobh. “'Sé deir oll-dámh molta cláir shíl Néill “Go gcuirfeadh na corradha 'chodladh lé sár-ghuith a béil, “Ní'l amhras i n-a súil bhreagh lonnaigh, “Acht óltar linn go grinn do shlámte mhaith féin.” (Máible shéimh ní Cheallaigh.) 2. Brian Mac Giolla-Mheidhre. “Tar éis do 'n aindir bheith tamall ag éisteacht, Léim 'n-a seasamh go tapaidh gan foighidne; “Labhair sí leis agus lasadh 'n-a súilibh “'S rabharta feirge feillice fúithi. “Dar coróin na Carraige, muna mbeidheadh lé géilleadh “Do d'chlód, do d'aindeise, 's d'eas- baidh do chéille, “'S d'fhonn na hurrama do'n chuid- eachta shéimh seo, “Do cheann lé m'iongain do sgiob- fainn de d'chaol-sgroig.” (Cúirt an Mheadhóin Oidhche.) 3. Tadhg Gaodhlach O Súilliobháin. “Mo ghrádh-sa mo Dhia, “Mo ghárda, mo liaigh <L 291> “Mo ghrádh geal mo Thighearna tró- caireach, “Mo ghrádh milis Críost, “'S grádhaim uile a chroidhe, “Mo ghrádh ar fad thu, a Rí na glóire; “Mo ghrádh-sa do shúil, “Mo ghrádh-sa do shiubhal, “Mo ghrád-sa do chlódh 's do chómhachta, “Mo ghrádh thú lé fonn, “Cé táim bun-os-cionn “'S ná deárna, mo chumha, do chomhairle.” 4. Donnchadh Ruadh Mac Con-Mara. “Do léig sé gáir ós árd as béiceadh, “Lé fuaim a ghotha do chritheadar spéartha, “Do chualaidh an chruinne é, 's chuir ifreann géim as. “Téidheam tar sruthán 'san gcurachán caol dubh, “As déanam an t-aithghearr g'nuig cnocán beag aedhearach “Go rángamar anaighe i raibh geataidhe gan aon ghlas “Áit a raibh maistín ag glamghail gan traochadh.” (Eactra Giolla an Amarráin.) Adubhramar cheana go ndearnadh 'san aois ar a bhfuilmid ag trácht a lán de dhántaibh Gaedhilge nár clóbhuaileadh riamh. Lé n-a chruthughadh so, do bhéuramaid cuid de na dántaibh sin, fuaramar 'sna láimh- sgríbhnibh atá i gcoláisde Mhaighe-Nuadhad. 1. Micheál Coimín ro chan. “Do b'aisling dhom tríom néaltaibh go bhfaca mise spéir-bhean “A gciumhais na coille craobh-ghlaise ag déanamh dubróin, “A dlaoithe ag feacadh fiar léi go cíordha casta craobhach “Soillseach trillseach céibheach mar Phoebus ar neóin, “Do gheit mo chroidhe le géir-shearc do'n mhaighre bhraghaid-gheal bhéasach, “Chuir saghad i bhfeidhm am chréachta, nach léighisfear go deó, “Acht amháin mur bhfaighinn óm' chéad- shearc cead luighe 'na coim le haon- toil “Is gur lé meidhir do mheallfainn cead ó na bhéal balsom póg. “A leabhar-ghais de'n tséadar 'na dtugas searc mo chléibh dhuit “Do mhalairt-se de chéile ní dhéanfad dom dheóin, “Is gur dalta thú d'oil déigh-bhean, 'sa seabhach Laighneach léigheannda “Ba ghasda bhlasda bhéarlach, a's gach tréith eile dá shóirt. “Tá mo shúil leis an úr-Mic Naomhtha go mbiam go súgach séanmhar, “A rúin, a gclúid a cheile tar 'éis so gan bhrón, “A's d'a bhrígh sin cuirim céad a's dá mhíle beannacht séimh chughad “Ó iarthar Chláir Luirc Eibhir, pé 'n Éirinn tú a stóir.” 2. So tosach dáin chaointe do sgríobhadh san mbliadain 1738:— “A Uillíaim Uí bhriain, is dian do ghlan-raobais “Mo chroidhe am chlíabh lé diacair phéine, “A fharaire ghroidhe mo dhíth's mo léan thu “Caithte ded chapall is t'anam dod thréigean. “Budh mhór mo thnúth, a dhochtúir léi- gheannta, “Gurab tu mo dheacar gan easbaidh do réidhfeadh; “Iar bhfagháil garma gheallas am bhéars duit, “Do mealladh foiríor mé am laoithibh bréige. <L 292> “Biad fá chumha 's fá phudhair i n-éin- fheacht, 'Ó do cailleadh mo thaca 's mo thaobh dheas, “Creach na Mumhan is clú na cléire “Do chuaidh i n-úir i dtúis a réimis. “Iar mbeith d'Aoibhill ag caoi go déarach, “Ag bualadh a bas gan stad gan traochadh, “Maith d'aithnigheas gur gar nídh éigin “Do'n té 'bhfuil aoird do dhíoladh éirghe (?). 3. So cuid bheag de dhán ar a nglaodhtar “Eactra Capaill an Chuimín”:— “A dhaoine, nó an díth libh na sgeólta “Do h'innseadh araoir ar an ród dam, “An díoga so ar shaoithibh an eóluis “Fa'n gclampar ar mhac Shamhairle gur séoladh. “Sgafaire do chaith sealad go seoi- deach “Do bhí i gceannas is i rachmas go ró-fhada “Do bhí i bhflaitheas i ngradam 's i nglóir “An tsaoghail mheanmnaigh mhalairtigh bhrónaigh. “Do chomhnuigh a gCorca na braoitre mhomhuir (?) “Lán de mheas ag flathaibh Fódla “Lán de shuim ag daoinibh móra “Is do dhaoinibh bochta do ghníodh cothrom is comghar. “Insan sráid i gcionn táinte 'na dheoidh sin “Ag labhairt a gcáis a's ag fagháil a gcomhairle “Ag ursain an dlighidh do ghníodh a ngnótha “A's riamh níor ghlac ó 'n anbhruid feórlinn.” Atámuid réidh anois leis na filidhibh Gaedhealacha. Cuirimid rómhainn labhairt 'san áit seo ar na sgéaltaibh Gaedhilge do sgríobhadh 'san ochtmhadh aois déag. Ní fhuil siad comh ainmeamhail leis na dán- taibh ar ar labhramar thuas agus is í mo bharamhail-se nach bhfuilid comh luachmhar leó. Acht ní féidir a shéanadh gur fiú íad a léigheadh, mar thaisbéanaid dúinn na cleachta agus na nóis do bhí ag na hÉirean- nachaibh 'san aoís i n-ar sgríobhadh iad. Is iad “Stáir Éamuinn Uí Chléirigh” ag Seaghán Ó Neachtain, “Eachtra Thoirdheal- bhaigh mhic Stairn,” agus “Eachtra triúir mhac Thoirdhealbhaigh mhic Stairn” ag Michéal Coimín, na stáire is mó clú d'á bhfuil againn as an aois sin. Ag so cuid do “Stáir Éamuinn Uí Chléirigh,” agus is cuid í nár craobh-sgaoileadh fós:— “D'fhiosruigh Ó Néill go hiongantach, “Créad é an riachtanas do bhí lé scathaibh an-mhóra na gcolum sin”? “Atá,” ol Cormac, “óir is éigin do mo ghiollaidhibh colum, cúig míle colum do thabhairt do mo ghiollaidhibh ainrighe gach aon tseachtmhain go cinnte, agus 'na dhiaidh sin féin, bíd ag casaoid.” “A Chormaic,” ar Ó Néill, “an misde a fhiosruighe, cionnus a chothuighthear an uimhir each úd do-chím ag dul chum uisge?” “Furus go leór,” ol Cormac, “oír ní fhuil aon acra i bhfearann na Muláirne léigthear chum feoir, nach spealtar ceithre céad cárr feoir de fá dhó gach aon tseachtmhain.” “Ceist ort, cionnus gheibhthear leapacha go leór do do ghnáth-mhuinntir féin, anuair a bhíos iomad daoine ar aoighidheacht agad? nó an ar na machairidhibh is éigean dóibh codladh?” “Bíodh a fhios agat, a dhuine uasail, nárbh' fhiú liom-sa, an duine is táire dá dtiucfadh chum mo chúirte do chur 'na luighe ar an leabaidh is dathamhla dá mbíonn ag mo ghnáth-mhuinntir féin; gidh go bhfuil cuiltí síoda snas-bháin go léor aca, agus nach <L 293> raibh mo theaghlach ríamh gan trí míle leabadh árd áluinn ór-dhaithte rionnuighthe tim- cheall lé meirgibh éagsamhla de shaoithibh an bheatha.” Fá dheireadh, is dóigh linn gur mór an truaighe é gan tuilleadh de na hoibreachaibh seo do bheith lé fagháil ag léightheóiribh i gcoitchinne. Atá súil againn go gcraobh- sgaoilfear cuid aca ag an “Irish Texts Society” do cuireadh ar bun tamall beag ó shoin. “Mac Phádruic Naomhtha.”
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
