Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Eachtra Fhinn Mhic Cumhaill. Le Seachrán na Sál gCam.
Title
Eachtra Fhinn Mhic Cumhaill. Le Seachrán na Sál gCam.
Author(s)
Ní fios,
Compiler/Editor
Mac Néill, Eoin
Composition Date
1897
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
EACHTRA FHINN MHIC CUMHAILL Le Seachrán na Sál gCam. 1. Do ghluais Fionn Mac Cumhaill agus a shluaighte lá ag fiadhach. Do thógadar leo Lupaois agus Labaois agus gadhair bheaga thanaidhe nár aithnigeas i n-aon chor. D'éirigh rompa eilit ag a raibh druim fionnáin, bolg beir- eáin, cliathán óir agus airgid aici. Do chuireadh sí cnoc de thruslóig, gleann de chois ag bacóid, agus páirc bháin de gach aon urthruslóig di. 2. “Seasuighidh, a fheara,” arsa Diarmuid Donn, agus leanfad-sa í.” Do ghluais Diarmuid 'na diaidh, agus do chuireadh sé cnoc de thruslóig, gleann de chois ag bacóid, agus páirc bháin de gach aon ur-thruslóig de, chomh maith léi, agus níor bh'fhéidir leis teacht ní ba ghiorra dhi. Do shuidh sé air thurtóig agus d'fhan annsoin go dtáinig an chuid eile de'n Fhéinn suas leis. 3. “Cad d'imthigh ort, a Dhiarmuid?” arsa Fionn, “nó cad do bheir duit bheith annsoin?” “So súd orm,” adubhairt Diarmuid, “gur éirigh féitheacha cúil mo chos liom, agus ní fheudfainn dul a thuilleadh.” 4. Bhailigh an Fhiann le chéile agus bhíodar ag cur 's a' cúiteamh cad do b'fhearr do dhéanamh, 'nuair chonncadar chuca an fathach mór groidhe, 'ga bh-feicfeá an saoghal go léir idir a dhá chois, agus nach bh-feicfeá aon rud idir a cheann agus an spéir. 5. “Seasuighidh, a fheara,” arsa Fionn. “Tá fathach mór éigin ag déanamh orainn.” Tháinig sé suas agus do bheann- uigh dhóibh le Dia agus le Muire agus le Pádraig. D'fhiafruigh Fionn de, cad do b'ainm do, nó cia aca buachaill é air lorg máighisdir, no máighisdir air lorg buach- alla. Dubhairt sé gur buachaill é air lorg máighisdir, agus gur airigh se nár eitigh Fionn riamh buachaill do thógáil, agus go dtáinig sé fá n-a dhéighin, agus gur bh'ainm do Seachrán na Sál gCam.” 6. An bhfuil a fhios agat cad iad mo choinghill-se?” arsa Fionn. “Tá buach- aill agam a n-aghaidh gach lae sa' mblia- dhain, agus caithfidh duine aca-sain oidhche do thabhairt im' fhaire-si agus i bhfaire na Féinne gach re n-oidhche; agus bheuraidh mé do rogha oidhche dhuit-se cum sinn d'fhaire.” “'Sdó,” adubhairt Seachrán, “dá mbeidheadh an bhliadhain tabhartha agam go dtí an oidhche, ba shia liom an oidhche 'na an chuid eile, agus faireóchaidh mé anocht sibh.” 7. Annsoin dfhiafruigh Seachrán díobh cad do bhí aca 'dá chluithche. D'fhreagair Fionn agus dubhairt sé gur eilit, agus go raibh sí imthighthe. Dubhairt Seachrán, “Seasuighidh, a fheara, agus leanfad-sa í.” Do ghluais sé 'na diaidh, agus do chuir cnoc de thruslóig, gleann de chois ag bacóid, agus páirc bháin de gach aon ur-thrus- lóig de, agus níor ghabh sé i bh-fad 'nuair tháinig sé suas léi, do mhairbh í, agus do bhuail air a ghualainn í. Do chas sé ar n-ais go dtí an Fhiann, agus do chaith d'á ghualainn í, agus dubhairt, “Cia aca agaibh do bheurfaidh a bhaile í anois?” “Greadadh chughat, a Sheachráin ghránda na Sál gCam!” arsa Conán Maol. “Cia bheurfadh a bhaile í, acht an té do mhairbh í?” 8. Do bhí an déidheanaighe ag teacht orra, agus dubhairt Fionn leo: “Gluaisidh, a fheara, agus bímís ag triall ar an mbaile.” Ghluaiseadar orra, agus ar a dteacht anuas cliathán Chnuic Mhuisire, do bhuail coill umpa — fás dá bhliadhain deug. “Seasui- ghidh go fóill, a fheara,” arsa Seachrán, “agus bheurfad-sa marcuigheacht a-bhaile dhíbh.” Do phreab isteach an choill, agus rug sé air bharraibh na gcrann, agus do tharraing as a bpreumhachaibh iad. D'fhigh sé ar a chéile iad, agus do rinne cliath dhíobh. Do bhuail sé ar mhullach a chinn í, agus dubhairt leis na <L 153> fearaibh go léir teacht annso i n-áirde chuige, agus an eilit 'na dteannta. Do bhuail sé annsoin anuas le fánaidh Mhuisire agus na fir go léir i n-áirde ar an gcléith aige. Thiomáin sé leis go ráinig bárr an Tulaighe. 'Nuair do bhí sé ag siubhal le fánaidh, do bhí an t-ualach trom, agus coiscéim anacair aige dhá thabh- airt. Dubhairt Conán — “Greadadh chugat, a Sheachráin ghránda! Is í an mharcuighe- acht anacair atá agat ag á tabhairt dúinn. Do b'fhusa dhúinn siubhal a-bhaile 'ná an suathadh atá againn ag á fhagháil uait.” “Budh chóir, a Chonáin,” arsa Seachrán, “nár ghá'dh dhomh-sa aon toirmeasg do chur ort leis an marcuigheacht,” ag baint teil- gin as an gcléith, agus d'á gcaitheamh anuas ar an mbóthar. Do phreab na fir go léir 'na seasamh, agus muna mbeidheadh Fionn, do shracfaidís Conán as a cheile mar gheall ar iad do chur gan marcuigheacht. “Anois,” arsa Seachrán, “ó táim-se chum sibh d'fhaire anocht, raghaidh mé, agus ullmhó- chaidh mé bhúr séire dhíbh.” 9. Do ghluais sé rómpa, agus níor stad sé go ndeaghaidh sé chum réidh-theaghlaigh bháirr an dúna, amuigh ag Poll Bó Chuilionn. Tháinig go dtí an doras, agus do chnag sé agus d'iarr osgailt. D'fhreagair sean-Ghráinne Barróid, agus dubhairt sí nach osglóchadh sí an doras go dtigeadh Fionn a-bhaile. Dubhairt sé léi gur duine de bhuachaillidhibh Fhinn é féin, agus an doras d'osgailt do. Dubhairt sí nár aithin sí é agus nach leigfeadh isteach é chum go dtigeadh Fionn. Thug sé a ghuala do'n doras, agus do bhuail sé siar ar an gcliathán eile de'n réidh-theaghlach é. Do phreab sean-Ghráinne Barróid 'na seasamh, agus do rinne sí síos air, agus do bhuail sí le leangaire boise é, do chuir ag rialáil síos go tóin an réidh-theaghlaigh é. Tháinig aníos agus ní dheárnaidh aon tsuim de. Do rinne ar an mbiadh, agus do chrom ar é 'ullmhughadh; do leag amach an bórd, agus do chuir a chuid féin bídh i láthair gach aon fhir. Tháinig Fionn agus an Fhiann, agus do shuidheadar síos chum bídh. 'Nuair do bhíodar go léir sásta, do bhí fuighleach i ndiaidh gach aon fhir. D'fhiafruigh Fionn — “Caidé an chúis é seo? Do thugainn- se níos mó bídh 'ná soin dom' fhearaibh, agus ní fhaca riamh a bhfuighleach.” “Inneósad-sa dhuit,” dubhairt Seachrán, “caidé an chúis é seo; do chaithteá-sa i g-ciarán gcuibhreann chuca é; acht ní mar sin do rinneas-sa é, acht do chuireas a chuid féin i láthair gach aon fhir, agus ní raibh an fear láidir ag breith a choda ó'n bhfear lag, ná an fear lag d'á bhreith ó'n bhfear láidir, agus d'á bhrígh sin, tá fuighleach bídh anocht againn.” 10. 'Nuair tháinig an oidhche, do chuadar go léir chum suain, agus do bhí Seachrán d'á bhfaire. 'Nuair shaoil sé go rabhadar go léir i n-a gcodladh, d'éirigh agus do sháithigh sé biorán suain is gach aon neach, go dtáinig sé go dtí Conán, an fear déidheanach. Do phreab Conán 'na shuidhe, agus d'fhiafruigh sé de'n bhitheamhnach, cad do cheap sé do dhéanamh, nó ar mheas sé an Fhiann go léir do chur chum báis. Dubhairt Seachrán nár cheap, agus luighe síos agus codladh. Do shuidh Seachrán ag an teinidh, agus tháinig an cnag ag an doras, agus dubhairt osgailt. Dubhairt Seachrán nach osglóchadh, agus d'iarr sí arís osgailt, go raibh teachdaireacht aici chuige. D'fhreagair Seachrán, má bhí, teacht annso i n-áirde ins an tsimné agus go dtógfadh sé uaithi é. Níor thúisge sin ná do bhí sí i n-áirde, agus do shín sí anuas a lámh agus litir innti. Rug sé ar a láimh, agus do ghearr í ó'n ngualainn di. Do thóg an litir, agus do chaith an lámh i dtaobh thiar na teineadh. 'Nuair rug an teine ar an láimh, d'éirigh boladh méith ar fud an tighe, agus d'airigh Conán é, mar nach raibh aon bhiorán suain ann. Do phreab sé 'na shuidhe, agus rug sé ar an gcleith, agus do rinne ar Sheacrán, agus du- bhairt gur aithin sé féin gur bh' shin é bhí uaidh iad go léir do chur chum báis. Do luigh sé ar é phléasgadh ar fud an tighe, gurbh' éigean do an biorán suain do tharraing as Fionn chum é chosaint air. <L 154> D'éirigh Fionn agus do choisg sé Conán, agus do tarraingeadh an biorán as na fearaibh go léir, agus do bhíodar chomh athnuaidhte agus dá mbeidheadh codladh gaisgidhigh déanta aca, 'sé sin seacht lá agus seacht n-oidhche. Thug Seachrán an litir d'Fhionn agus is é do bhí innti, dul chum cogaidh do dhéanamh le Dearg Óg. Dubhairt Fionn leo, iad féin d'ullmhughadh go dtéidís fá dhéighin an chogaidh le Dearg Óg. 11. D'ullmhuigheadar iad féin amach, agus níor tharraingeadar srian go ndeagha- dar isteach i ríoghacht Dheirg Óig. 'Nuair shroiseadar é, do bhí sé déidheanach 'san lá, agus ní raibh aon áit chum dula i gcomhair na hoidhche. “'Seadh,” arsa Seachrán, “cá bhfanfamaoid anocht?” “So súd orm,” dubhairt Fionn, “má iarrfamaoid aon lóisdín orra; go bhfanfamaoid mar a bhfuilmíd go maidin.” “Ní bheidh an sgeul mar sin aca,” arsa Seachrán; “caithfid siad lóisdín do thabhairt dúinn.” Seo ar siubhal é go Cúirt Dheirg Óig. Do bhuail sgiath, agus d'iarr comhrac, agus do bheir Fiadha nach deaghaidh riamh i ndiaidh a thóna. Thái- nig chuige amach teachdaire agus d'fhiafruigh de cad do bhí uaidh. Dubhairt Seachrán go raibh áit éigin chum codlata i gcomhair na hoidhche. D'imthigh an teachdaire uaidh isteach, agus tháinig Dearg Óg amach, agus dubhairt nach raibh aon áit aige féin do; acht go raibh teach amhas thiar annsoin, agus dá mbudh mhaith leis dul agus é ghlanadh amach do féin, go bhfeudfaidís dul ann i gcomh- air na hoidhche. D'imthigh sé fá dhéighin tighe na n-amhas, agus 'nuair chuaidh isteach do luigheadar ar sgige agus ar gháiridhe le chéile. Do bhí buaic an tighe lán de phollaibh. Do phreab ceann aca chum gach aon phuill acht aon pholl mór amháin do bhí i lár an tighe. Do phreab Seachrán go dtí an poll mór, agus do luigh sé ar é dhúnadh. D'fhiafruigh na hamhais, caidé an chúis go ndeárnaidh sé é sin. D'fhiafruigh seisean díobh, caidé an chúis gur dhúnadar-san na puill eile. Dubhradar leis, mar gur bheag é a chuid feóla, agus gur mhór é a chuid anbhruith. Dubhairt sé leó, gur bh'shin mar bheidheadh an sgeul aca féin. Rug sé ar an gceann ba shia cosa agus ba mhó ceann; do bhí ag gabháil orra, chum gur mhairbh sé a raibh ann aca, acht aon cheann amháin do chuaidh i bhfolach fá'n ngráta, agus nach faca sé chum go raibh sé ag glanadh an tighe amach. 'Nuair do tharraing sé chuige amach í, do luigh sí, agus do bhéic sí, agus d'iarr sí com- ruighe a hanma; agus dubhairt sí go mbeidheadh ar na cailínibh do b'fhearr do bhí ag duine riamh; do ghlanfadh sí amach an teach do, nó raghadh si ag iarraidh beart mbrosna do'n choill do. “Glan amach an teach ar dtús,” arsa Seachrán, “agus raghaidh mé féin ag iarraidh an bhrosna do'n choill.” D'imthigh sé, agus d'árduigh sé leis teud agus chuaidh sé do'n choill. Do chaith sé an teud air bharraibh na gcrann, agus do bhuail sé ar a ghualainn í. Do shrac sé as a bpréamhachaibh lán an teuda, agus thug sé leis a-bhaile iad, agus b'air ba ghiorra a mhoill teine do dhéanamh. “'Seadh anois,” ar seisean leis an amhas, “imthigh anois agus glaoidh chugam ar Fhionn, agus ar an gcuid eile de na fearaibh.” So amach í, agus do b'uirri badh ghiorra a mhoill glaodhach orra. Tháinig Fionn agus an chuid eile de na fearaibh, agus do bhí áthas mór ar Fhionn i dtaobh lóisdín do bheith déanta amach ag Seachrán i gcomhair na hoidhche. “'Seadh anois,” arsa Seachrán, “tá an meud sin déanta, agus cad dhéanfamaoid anois gan aon nídh le n'ithe againn. “O! so súd orm,” arsa Fionn, “má iarrfamaoid aon nídh le n'ithe orra.” “Is olc an cungnamh cogaidh bheith i n-ár dtrosgadh i gcomhair na hoidhche,” adubhairt Seachrán; “ní bheidh an sgeul mar sin aca; caithfid siad biadh do thabhairt dúinn,” ag preabadh i n-a shuidhe. So amach é, agus do rinne ar Chúirt Dheirg Óig. Do bhuail sgiath agus d'iarr comhrac, agus do bheir Fiadha nach deaghaidh riamh a ndiaidh a thóna. Do tháinig Dearg Óg <L 155> chuige amach, agus d'fhiafruigh sé dhe, cad do bhí uaidh. Dubhairt sé gur bheag an mhaith dhóibh teach agus teine, gan rud éigin d'íosfaidís i gcomhair na hoidhche. Dubhairt Dearg Óg nach raibh aon rud aige féin, acht go dtiubhradh sé ticeud do chum an bháiceura do bhí thíos annsoin, agus go bfaigheadh sé roinnt aráin uaidh chum an séire. D' imthigh sé uaidh isteach, agus thug chuige amach blúire de thiceud, agus do shín chuige é. D'fhiafruigh Seachrán an raibh a thuilleadh le fagháil aca, acht a raibh ins an ticéidín seo. Dubhairt Dearg Óg nach raibh, agus nár bheag leis dóibh é. Do thóg Seachrán an ticeud, agus do rinne sé ar thigh an bháiceura. Do chuaidh isteach, agus do shín sé an ticeud chum an bháiceura, do bhí ar an dtaobh istigh de'n chuantuart. D'iompuigh an báiceur isteach, agus do chomhairigh sé chuige amach an meud aráin do bhí ainmnighthe dhó d'fhagháil ins an ticeud. D'fhiafruigh Seachrán de, an raibh a thuilleadh le fagháil aige. Dubhairt an báiceur leis nach raibh, gur bh'shin a raibh lamháltha do thabhairt do. Ní dhearnaidh Seachrán acht iompódh air, agus é bhualadh le speach ghearráin i gclár an eudain, do chaith a cheann ar an taobh istigh de'n chuantuart, do rinne sé isteach insa' bhácús, agus do bhailigh sé chuige a raibh d'arán insa' tigh, agus d'árduigh leis a lán-ualach de. Do rinne isteach ar Fhionn agus do chaith sé an mála ar lár an tighe; agus dubhairt sé, gur bheag an mhaith dhóibh an t-arán, 'nuair nach raibh aon fheoil aca leis. “Ó! so súd orm,” arsa Fionn, “má iarrfamaoid feóil ná aon nidh eile go lá arís orra.” “Ní mar sin bheidh,” arsa Seachrán; “caith- fimíd feoil d'fhagháil uatha.” 12. So amach é, agus do rinne air Chúirt Dheirg Óig. Do bhuail sgiath agus d'iarr comhrac, agus do bheir Fiadha nach deaghaidh riamh i ndiaidh a thóna. Do tháinig chuige amach Dearg Óg, agus d'fhiafruigh sé cad do bhí uaidh, go raibh sé bodhar aige. Dubhairt Seachrán leis go mbodharóchadh níos fearr é, sul a sgarfadh sé leis; nach raibh aon mhaith isan arán gan blúire éigin feóla leis. Dubhairt Dearg Óg nach raibh aon fheoil aige féin do bheuradh sé dho, acht go raibh tarbh sa' choill sin thall, agus dá mbudh mhaith leis dul anonn agus é mharbhadh go bhfeudfadh sé é bhreith leis. Dubhairt Seachrán leis airm éigin do thabhairt do chum a mharbhtha. D'imthigh uaidh isteach agus do chaith sé chuige amach sean-tuagh bheag mheirgeach nach raibh i n-aon ócáid le seacht mbliadhnaibh. D'árduigh sé leis í, agus an tarbh do bhí sa' choill sin roimhe, níor leig aon neach le seacht mbliadhnaibh roimhe sin ar an taobh istigh de chlaidhe na coille, nár mhairbh sé. Chomh luath agus do chuaidh Seachrán ar an taobh istigh de chlaidhe, d'airigh sé boladh an duine. Do rinne sé ar Sheachrán, agus do sháithigh sé a dhá adhairc idir a dhá chois, agus do chaith sé i n-áirde go dtí an spéir é. Ar a theacht anuas do Sheachrán, do leath sé a dhá chois ar dhruim an tairbh, agus do bhuail dé le buille d'á thuaigh bhig mheirgigh idir an dá adhairc air, gur sgoilt sé siar go cnámh an earbaill é. Do tháinig agus do chaith sé an ceann de. Rug sé ar earball air, agus do bhuail an corp ar a ghualainn chuige, agus d'árduigh leis a-bhaile é. Do chaith isteach ar lár an tighe é, fuair an sgian, agus is air ba ghiorra a mhoill an croiceann do bhaint de, agus é ullmhughadh i gcomhair an tsuipéir. Fad do bhí an tarbh d'á róstadh, d'fhiafruigh sé dhíobh, cia aca raghadh ag iarraidh a chinn; go raibh i n-a leighéid sin d'áit de'n choill. D'fhreagair dearbhráthair Fhinn agus dubhairt, go raghadh sé féin d'á iarraidh. D'imthigh sé, agus 'nuair fuair an ceann, ní fheudfadh sé é chorraidhe de'n talamh, agus do chaith sé tréimhse fada amuigh. Do tháinig sé thar n-ais, agus dubhairt sé nár bh'fhéidir leis é d'fhagháil. D'fhreagair Seachrán agus dubhairt sé go raghadh sé féin d'á iarraidh, ó's aige bhí a fhios cá raibh sé. D'imthigh sé agus ní raibh i bhfad amuigh, nuair tháinig sé agus ceann an tairbh ar a ghualainn aige. Do chaith sé ar <L 156> lár an tighe é, agus dubhairt leó gur b'shin é aca é, agus ars' eisean le dearbhráthair Fhinn, “fuarais é chomh maith liom-sa, agus ní fheudfá é thabhairt leat.” Do bhí an suipéur ullamh, agus do shuidheadar síos chum bídh agus d'itheadar a ndóthain aráin agus feóla. To be continued. NOTES AND VOCABULARY. 1. lupaois agus lapaois, two dogs. Fionnán, a course grass which grows on moors. Druim (in Munster, drom, drowm) fionnáin, a back of (the colour of) fionnan. Beireán, a dish made of boiled corn; perhaps beirbheán, from beirbh, boil. Bacóid, hopping on one leg. Trusl- óg, a stride; ur-thruslóg(?), a half-stride; orra thrus- lóg, as given. 2. Turtóg, hillock. 4. Ag cur agus ag cúiteamh, putting and balancing, i.e., weighing a matter carefully. 5. Eitigh, refuse. 6. Gach re n-oidhche, every other night, every second night. 8. Muisire, a mountain south of Millstreet, see An Fhalartha Ghorm, Dec. Journal. Do bhuail um, met. Tarraing, pronounced tarraig in Munster. The verbal noun tarrang is pr. tarrag. Tulaigh, a town- land, parish of Millstreet. Anacair = anshocair, unsettled, uneven, etc. Teilgean, a cast. 9. Réidh-theaghlach, a temporary dwelling. Barr an Dúna; full name of the dún is Doonasleen = Dún na Slinn? a townland, parish of Cullin; its fort is a noted fair haunt. Poll Bó Cuileann, a hole in the Ountargle river, improperly called Araglen, not far from Kiskeam. Leangaire boise, a blow with the open palm. Rialáil, reeling, borrowed from English. Ciarán, a pile. 10. Cnag, knock. 11. Sroisim = sroichim, roichim, I reach. Amhas, a mercenary, here confused with some wild animal. Buaic, peak, summit. Comruighe = comairce, protection. Srac, drag, tear. Cuantuart, from English “counter.” La- mhálta, allowed, a borrowed word. Speach ghearráin, a name given to the action of cracking the thumb and second finger, lit., a nag's kick.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
