Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Mac-Ghníomhartha Taidhg Uí Grádaigh
Title
Mac-Ghníomhartha Taidhg Uí Grádaigh
Author(s)
Údair éagsúla,
Composition Date
1923
Publisher
Connacht Telegraph
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N Cearnóg1923_10_11> <L 1> <B 1923> <C Prós> <M 8> <T An Chearnóg> <U Údair éagsúla> <F Connacht Telegraph> AN CHEARNÓG Uiml. 1. Uimir 9. DEIREADH FÓGHMHAIR-SAMHAIN, 1923. Luach 3 Pinghne. MAC-GHNÍOMHARTHA TAIDHG UÍ GRÁDAIGH I DTÍR NA BHFATHACH. CAIBIDIL A IV. (Ar leanmhaint). "Trócaire! Trócaire!" sgread an Fáthach, agus do chrith an fhoraoir leis an sgread millteach. Bhí Tadhg ar ais le ualach eile. "A aingceiseóir fhealltach!" arsa Tadhg. "Cé an trócaire a bhfuil súil agat le fághail? Níor 'spáin tú féin aon thrócaire, agus ní bhfuighidh tú aon thrócaire." Leis sé síos ualach eile. Sgread an Fáthach arís agus arís eile. "A Shúile Ghlasa! A Shúile Ghlasa! Fóir orm! Fóir orm!" Acht ba ghearr gur chuir Tadhg críoch leis an sgreadghaoil. Nuair tháinig sé go bruach an phuill arís, bhí béal an Fháthaigh fosgailte go mór le sgread eile a leigint as; acht chuir Tadhg an t-ualach so isteach in a bhéal. Bhí glugarnach i sgornaigh an Fháthaigh. Rinne sé coimheasgar láidir ar feadh móiméide. Annsoin bhí gach rud ciúin. Bhí Fáthach na Spág Mór básuighthe tachtuighthe. "Tá uill-pheist níos lugha i dTír na bhFáthach," arsa Tadhg le h-áthas. "Líonfaidh mé suas an uaigh anois." Thosuigh sé ag obair go toilteannach, agus cé nach raibh níos mó ná lán glaice ins an méid créafóige a bhí leis gach uair, b'ait leis, nuair chaith sé ins an bpoll é go raibh sé chómh mór le cairt-trucaill. Lean sé de'n obair, agus bhí an sliabh mór cré ag éirghe níos lugha de réir a chéile. Níorbh fhada nó go raibh an chré ar fad os cionn cuirp Fháthaigh na Spág Mór. Bhí an ghrian ag dul faoi nuair bhí an poll líonta aige. "Tá áthas orm go bhfuil an méad sin réidh agam," ar seisean. "Ba righin an obair í. Cuirfidh mé leacht agus fóir sgríobhnóireachta os cionn a uaigh, agus annsoin béidh se in am mo lón a bheith agam." Tharraing sé sgraith féir, agus do chuir sé os cionn an uaigh go greannta é i bhfuirm litreacha, agus nuair bhí sé réidh aige, bhí na focla so le léigheadh go soiléar: "LUIGHEANN FÁTHACH NA SPÁG MÓR ANNSO." "Tá sé sin go deas anois," arsa Tadhg. "Béidh rud éigin le léigheadh ag Fáthach na Súl nGlas, má thagann sé an treó so." Chuaidh Tadhg suas ar an gcrann annsoin, agus thosuigh sé ag ithe an cuid lóin arán agus feóil do thug Róisín dó sul r fhág sé an teach. Bhí sé ar a sháimhín sógh ag ithe mar so nuair chualaidh sé an guth íseal binn deas. Chuir sé cluas air féin go h-aireach, agus chualaidh sé na focla: "Luigheann Fáthach na Spág Mór Annso." D'fhéach sé trid na nduilleabhar síos ar an uaigh, agus chonnaic sé amharc a chuir iongnadh agus ríméad mór in a chroidhe. CAIBIDIL A CÚIG. Bhí an oidhche ag tuitim de réir a chéile anuas thar na foraoise, nuair do phreab Taidhgín ar chloisteál an guth beag binn íseal dó. Thug sé súil-fhéachaint trid na nduilleabhar síos ar uaigh Fáthach na Spág Mór, agus so é an rud iongantach a chonnaic sé. In a seasamh os cómhair an fhóir sgríobhnóireachta (a bhí déanta ag Tadhg le sgraitheachaibh os cionn an uaigh) bhí séideog bheag dheas gan acht réise aoirde innte. Bhí sí gléasta le fallaing chlúimh mhín phlannda, chómh geal le sneachta, agus ar a cuid gualann bhí sciatháin deallruightheacha cosmhail le sciatháin féileacáin. Ar a ceann mór-dhálach beag, bhí coróin airgid agus cnaipí cloch mór-luaich ann. Bhí na cnaipí agus dríthliughadh mar sgalán teinntrighe. In a láimh bhí slat ríoghdha d'óir léir-ghlanta. Do bhreathnuigh Tadhg uirri ar feadh tamaill, agus dá fhaid agus dá ghéire dár fhéach sé uirri, is amhlaidh bhí a h-aghaidh ag dul i soillseacht agus a súilí ag dul i n-uaisleacht grádha. Annsoin i ngan fhios dó féin labhair sé an focal: "Iongantach!" Nuair chualaidh an sídheóg an ghuth, chuir sí an sgím draoidheachta uirri féin, agus d'imthigh sí as amharc. Do mhothuigh Tadhg mar bhéadh sé tar éis dúiseacht ó bhrion- glóid. "Iongantas na n-Iongantas!" ar seisean. "Céard do thárla do'n t-sídheóg bheag áluinn. Ní dóigh liom go raibh mo chuid súl 'gom' mhealladh. Ní h-eadh, ná chor ar bíth. Nach bhfuil fiadhnaise mo chuid cluas agam leis? Chualas a guth fá seach. Ní thig le mo chuid súl agus mo chuid cluas a bheith meallta in éinfheacht. Chualaidh sí mo ghuth agus chuireas scannradh uirri. Caithfidh mé fanacht ciúin socair. B'fhéidir go bhfillidh sí. Béidh mé ag fáire ar m'aire annso…" Leis an rún soin in a chroidhe, shín Tadhg é féin ar ghéag láidir sa gcrann, ionnas go mbéadh amharc maith aige ar an uaigh. D'fhan sé chómh ciúin le luchóig. Níor chraith sé géag ná duilleabhar. Is ar éigin do tharraing sé a anál, bhí sé chómh aireach soin, le súil go bhfeicfeadh sé an radharc áluinn arís… D'fhan sé go foighdeach mar sin beag nach uair a chlog. Bhí a luach saothar aige sa deire, mar chonnaic sé an bhean uasal áluinn ins an áit céadna in a raibh sí roimhe sin. Ní raibh a fhios aige cé an chaoi ar tháinig sí. Tháinig sí chómh tobann le splannc teineadh. Bhí sí le feiceál go réidh ag Tadhg, cé go raibh dorchadas na h-oidhche ann anois, mar bhí na clocha mór-luaich a bhí uirri ag deallrughadh agus ag soillsiughadh a gnúis, agus ag caitheamh brat-sholuis timcheall na h-áite in a raibh sí. Bhí Tadhg go luthgháireach. Is amhlaidh do cheap sé gur aisling a bhí aige dá fheicsint. D'infiúchaidh sé go cruinn í. Chonnaic sé í ag breathnughadh thart go cúramach, ionnas go mbéadh sí cinnte nach raibh aoinne in aice leithi. De réir cosmhaileachta, bhí sí sásta nach raibh coimhthigheach ins an áit. Chraith sí a slat-ríoghdha os cionn a cinn, agus le guth beag ceólmhar lag, acht le gach focal so-thuigthe, thosuigh sí ag gabháil an rainn so a leanas: "A sídhe! a sídhe! tarraigidh, Agus damhsuigidh le brígh. Tá Fáthach na Spág Mór cuirthe annso, 'S is áthasach mo chroidhe." Le sméideadh do shúl, bhí míle sídhe ar an laighead ann, <L 2> agus iad gléasta i gcultachaibh bána, agus tíara soill- seach ar cheann gach duine aca. Bhí iongnadh an domhain ar Tadhg, agus is beag nár thuit sé anuas nuair chualaidh sé iad uilig ag gabháil an cheóil seo: "Tá Fáthach na Spág Mór cuirthe annso, Tá Fáthach na Spag Mór cuirthe annso, Tá Fáthach na Spag Mór cuirthe annso, 'S is áthasach ár gcroidhthe." Nuair bhí an curfá soin ráidhte aca, rinneadar cear- call thart timcheall Ceann an Choróin Cluiche Mór-Luaich agus d'aon ghuth ghlaoidheadar amach ar árd a nguth: "Bainríoghan Meadhbh Abú" Nuair chualaidh Tadhg na focal soin, "Muise," ar seisean, "Is minic a chualaidh mé mo mháthair ag trácht uirri-siúd, agus ar a sídhe-lios in aice Thuama dhá Ghualainn. Bainríoghan Sluagh Sídhe Chonnacht ar fad do b'eadh í. Nach iomdha oidhche chuir sí Róisín agus mé féin in ár dtríthibh gáire ag innsint dúinn faoi na cleasan- naibh a bhíodh aca ar bhárr Chnuic Néifin Mhóir. Is deacair a thuigsint cé an ghnaithe atá aca i dTír na bhFáthach." Chuir Tadhg cluas air féin arís. Bhí an Bhainríoghan ag cainnt. "A shídhe! a shídhe!" ar sí, "Cuirim na múrtha fáilte rómhaibh. Tugaigidh faoi deara go bhfuil mo chuid leós- chnuimh dílse tagtha le n-a solus a thabhairt dúinn, agus leo siúd tá an buidhean ceóil is annsa liom i-n a dteannta. Bígidh áthasach agus ríméadach. Tosuigidh ins an damhsa groidhe, tugaigidh buidheachas do'n laoch óg calma do leag an oll-phéist seo ar lár." "An laoch óg calma abú, abú!!" do gháir na sídhe go lúthgháireach. Bhí iongnadh mhór ar Thadhg nuair a chonnaic sé cearcall solúis liath-bhán ag éirghe thart timcheall na sídhe, agus do mhéaduigh sé sin draoidheacht an amhairc. "Is dócha," ar seisean, "go bhfuil an solus soin ag teacht ó na leós-chnuimh. Acht ca bhfuil an buidhean ceóil?" Ba ghearr nó go raibh toradh ar a chuid fiosrachta, mar ar an bpoinnse boise tháinig sgata mór dreóilín teas- buigh chómh geal le clochaibh smaragaide. Léimeadar go cos-eadtromach isteach ins an gcearcall. Ghlacadar áit ar thaobh de, agus thosuigeadar ag bíodaracht puirt méidhreach. Do chuir na sídhe a lámha i lámhaibh a chéile. Rinneadar fáinne mór timcheall na bainríoghna ag gabháil fhuinn go méidhreach leis an gceól. Chuaidh an ceól i méid. Bhí sé ag árdughadh agus ag ísliughadh ar nos tonnta na mara. Bhí sé dólásach méidhreach ar nós glóir na gaoithe. Cheapfá a raibh de ghaothaibh 'san domhain a bheith ag canntan imeasg craobh óir is airgid, agus a raibh de chláirseachaibh i nÉirinn a bheith dá seinnim. Bhí an oidhche líonta le fuaim. So é an port a bhí aca: "Thart is timcheall go méidhreach sinn, Thart is timcheall go méidhreach sinn, Thart is timcheall go méidhreach sinn, Fad saoghal do'n ógánach calma. "Fad saoghal do'n ógánach a mharbhuigh ár namhaid, Fad saoghal do'n ógánach a mharbhuigh ár namhaid, Fad saoghal do'n ógánach a mharbhuigh ár namhaid, Is fad saoghal do Bhainríoghan Méadhbh." Cé'n fhad ar fhan Tadhg ag éisteacht leis an gceól, níorbh eól dó. Bhí sé faoi aoibhneas, faoi draoidheacht. Rinne sé dearmad ar 'chuile rud sa domhain seachas na cearcaill de shoillse guairneacha, agus an ceól binn méidhreach, an damhsa agus an gabháil fhuinn, chómh méidhreach le lonndubh maidin Bealtaine. Phreab sé nuair chualaidh sé na focla: "Fad saoghal do'n ógánach a mharbhuigh ár námhaid." Bhí faobhar ar a chuid fiosrachta. "Ní mé," ar seisean, "an bhfuil fhios ag Bainríoghan Méadhbh gur mise a mharbuigh agus a adhlachaidh Fáthach na Spág Mór?" Ní raibh an smaoineadh soin acht in a intinn nuair a chualaidh sé torann uathbásach. Bhí Tadhg sgannruighthe, nídh nach iongnadh. Bhí sgannradh ar na sídheógaibh freisin, mar do stad an ceól agus an damhsa. "Céard sin?" arsa Méadhbh go tobann. Chuireadar cluasa ortha féin. Chualadar torann nuadh, torann a bhris isteach ar an gceól agus a mhill a bhinneas — torann ait, torann gránda. Tháinig sé níos gíorra. Torann agus sgread. Ní raibh aon dul amugha orra anois, céard do bhí bun tsiocair leis. Bhí Fáthach na Súl nGlas in a dhúiseacht tar éis a chodladh fhada, agus bhí sé ar lorg a dhearbhrathar "Spága Móra." FOCLÓIR. Fóir sgríobhnóireachta — Engraving. Réise aoirde — Span in height. Fallaing mín plannda — Gossamer robe. Sciatháin deallruightheacha — Transparent wings. Féileacán — Butterfly. Cloch mór-luaich — Precious stone. Drithliughadh — Flashing. Sgalán teinntrighe — Flash of lightning. Slat ríoghdha — Sceptre. Ór léir-ghlanta — Burnished gold. Sgím draoidheachta — Invisible cloak. Leós-chnuimh — Glow-worms. Dreóilín teasbuigh — Grass-hopper. Cloch smaragaide — Emerald. (Ar leanmhaint.) A SCRÍOBHNÓIR! AN BHFUIL TÚ AG CEAPADH LEABHAR? AGUS AR LORG FEAR A CHLÓ-BHUAILTE? SCRÍOBH CHUGAINN AR DTÚS. CLÓ-BHUAILFIMID DHUIT É CÓMH MAITH AGUS CHÓMH SAOR LE DUINE AR BÍTH I N-IÉRINN. GACH EÓLAS Ó BAINISTEÓIR "AN CHEARNÓG" Béal Atha h-Amhnais, Co. Mhuigheo. FÚAGRADH! Ó FIONNÁIN AGUS Ó SÍODA (Fannon and Silke) CANDÁLAIDHE AGUS LÚACHADÓIRÍ (Auctioneers and Valuers) CAISLEÁN RIABHACH (Castlerea). A Ghaedheala, cabhróchaimid libh má chabhruigheann sibh linn! Tá cleachtughadh againn ar 'chuile chinéal chandálachta. Déanfaimid do chuid oibre ar fheabhas fág fúinn í! Cian-Sgéalta… Candálaidhe, Caisleán Riabhach. Deanfaimid do chuid oibre in Gaedhilg más áil leat. <L 3> TEACHTAIRE AS NA FLAITHIS. Trathnóna stoirmeamhail le gaoith mhór agus fearthainn, tháinig stráinséir bocht aníos an boithrín go doras tíghe mhóir. Bhí an duine bocht báithte go craiceann. Bhí cuma an anró ar a bhalcaisidhibh, agus ar a chuid éadaigh, acht bhí subáilceas agus flaitheamhlacht in a éadan. Bhuail sé ar an doras, agus tháinig fear an tíghe amach. "Céard tá uait?" arsa fear an tíghe. "Níl mé ag iarraidh acht lóistín na h-oidhche," ars' an fear. "Ní gnás dúinn lóistín a thabhairt do dhuine ar bíth," arsa fear an tíghe, "Agus níl aon t-seomra folamh sa teach faoi láthair." "Bothán ar bíth de do chuid bothán, déanfaidh sé mé," ars' an fear. "Níl mé ag iarraidh acht punann tuighe a luighfinn air go maidin agus fosgadh os mo chionn ó'n anfadh agus ó'n bhfearthinn." "Níl bothán nó sgioból againn nach bhfuil líonta le síoltaibh breágha agus toraidh fóghmhair, agus is fearr dhuit áit éigin eile a sholáthar dhuit féin," arsa fear an tíghe. Níor dhubhairt an deóraidhe bocht focal, acht d'iompuigh sé ar sháil agus d'imthigh ó'n doras. Shiubhal sé leis go dtáinig se chómh fada le bothán beag ar bhruach portaigh. Bhuail sé ar an doras. Fosgluigheadh é, agus leigeadh isteach é. Cuireadh cathaoir os cómhair na teineadh dhó. Ní raibh ins an mbothán portaigh acht sean-fhear agus a bhean. Chuireadar fáilte roimh an stráinséir bocht a bhí fuar báithte fliuch. Chuireadar móin ar an teine gur las sí suas go breágh. Tháinig ríméad agus áthas ar éadan an aonracáin. D'iarr sé lóistín na h-oidhche. "Gheobhaidh tú sin agus míle fáilte," ars' an bheirt in aon ghlór amháin. "Agus mo léan ghéar," ars' an bhean, "Nach bhfuil a bhfuil againn seacht n-uaire déag níos fearr in do chómhair!" Leag an bhean suipéar os a chómhair, arán agus bainne ghabhair. "Níl againn níos fearr," ar sise, "agus dá mbéadh, gheobhfá é agus míle fáilte." Shuidh an stráinséir isteach ag an mbord, agus thoisigh air ag íthe a shuipéir. Ní raibh mórán le rádh aige acht go raibh sé subháileach buidheach ar son gach a tugadh dó. Bhí an fear agus a bhean ag cogarnaighil le h-ais na teineadh. "Caithfimid fanacht in ár suidhe agus an leabaidh a thabhairt do'n fhear bocht sin," ars' an fear ós íseal leithi. "Is fíor dhuit," ars an bhean, "agus tig liom-sa a stoca a nigheadh, agus a chuid éadaigh a thriomughadh os cómhair na teineadh ar feadh na h-oidhche." Nuair bhí a shuipéar caithte ag an stráinséir shuidh sé os cómhair na teineadh, acht dubhairt fear an tighe leis go mba chóir dhó dhul a chodladh. D'fhreagair sé go deagh- mhóideach deagh-labhartha go luighfeadh sé le h-ais na teineadh go maidin, agus d'iarr sé orra dul a chodladh iad féin. Acht ní bhéadh an sean-fhear nó an t-sean-bhean sásta mara dteigheadh sé a chodladh. Ar deireadh, chuaidh. D'fhan an bheirt le h-ais na teineadh go maidin. Thrio- maigh an bhean éadaigh an t-stráinséir, agus ar maidin nuair d'éirigh sé thug sí a bhricfeasta dhó chómh maith is bhí aici, arán agus bainne ghabhair. D'ith sé a bhricfeasta, agus ar ball, ar tí imtheachta dhó, labhair sé. "Is fial cráibhtheach, grádh-dhiamhail an bheirt sibh. Anois tá trí ghuidhe gnóthuighthe agaibh le fághail agaibh. Iarr bhúr rogha trí ghuidhe anois." "Muise, níl suim in rud ar bhíth sa domhan againn," arsa fear an tighe, "Acht is é an rud is foisge dár gcroidhthibh a bheith buil a chéile mar so ins na Flaithis tar éis ár mbáis." "Tá an ghuidhe sin fáighte agaibh," ars' an stráinséir. "Ta dhá ghuidhe eile anois agaibh le fághail. Iarraighidh." Mhachtnuigh an sean-fhear. "Muise, níl aon cheó eile a d'iarrfainn se," ar seisean. "Acht amháin sláinte mhaith do mo chéile seo annso is dom féin ar feadh ár saoghail. agus bás d'fhághail le chéile sa deireadh." "Gheobhaidh sibh an ghuidhe sin," ars' an stráinséir. "Aon ghuidhe amháin eile." "Níl aon cheó eile sa domhan ag cur aon imnidhe orainn," ars' an sean-fhear. "Dheamhan ceó," ars' an bhean go ríméadach. "Ceal nár mhaith libh teacht mór galánta i leabaidh an tighe bhig seo?" "Muige muise! Dá mbéadh sin féin againn, ar ndóigh," ars' an sean-fhear, "ó thárla gur labhair tú air." D'fhág an sthráinséir slán ag an mbeirt annsoin, agus d'imthigh sé. Shiubhal an bheirt amach in a dhiaidh go bhfeiceadh siad cé'n bhóthar a ghabhfadh sé, agus sheas siad sgathamh maith ag féachaint in a dhiaidh. Chas an sean-fhear isteach chun a thighe, agus céard a d'fheicfeadh sé acht cúirt bhreágh san áit a raibh a bhothán. Chuimil sé a shuile ar sgath gur sgamall nó rud éigin a tháinig orra, agus a dhallruigh é; acht nuair d'fhéach sé ath-uair ní fhaca sé acht an chuirt bhreágh chéadna. "An bhfeiceann tú tada, a Mháire?" ar seisean le n-a mhnaoi. Bhí sise ag féachaint i ndiaidh an t-stráinséir fós. "Céard sin?" ar sise. "Mara bhfuil rud éigin ar mo shúilibh," ar seisean, "Feicim árus breágh san áit a raibh ár mbothán." D'fhéach Máire. "Dheamhan bréag ar bíth," ar sise, "acht go bhfuil sé ann, míle glóire do'n Athair Síorruidhe." An mhaidin chéadna, nuair d'éirigh an boc uasal a chuir an stráinséir ó-n-a dhoras, céard d'fheicfeadh sé ar ghiodán íochtarach dá chuid talmhan, agus dar leis, ins an áit a raibh botháinín beag roimhe sin, acht cúirt uasal ríoghdha. Cuimil sé a shúile. Ghlaoidh sé ar a mhnaoi. "An bhfeiceann tú tada shíos annsoin?" ar seisean, ag síneadh a mhéir chun na h-áite. "Marab ar mo shúilibh atá sé, feicim-se árus breágh lonnrach san áit a raibh botháinín Phádraig Mhóir." "Dheamhan bhréag nach bhfuil," ar sise. Ní raibh fhios aca beirthe beó céard ba chor nó céard ba chár nó céard ba chás leis an gcúirt a bheith annsoin. "Ríth síos," ars' an boc mór le n-a mhnaoi, "Go bhfeicidh tú an fíor é, nó an dalladh púicín atá ar ár súilibh" Ríth an bhean síos, agus níor stop sí nó go dtáinig sí chómh fada leis an árus. Ní dalladh púicín ná dalladh mullóg ná dalladh ar bíth eile a bhí ar súilibh aca. Bhí an chúirt annsoin, agus Pádraig Mór agus Máire in a suidhe ar suidhisteóig luascaigh os cómhair an tighe amach. "In ainm an Athar agus an Mhic agus an Spioraid Naomhtha!" ars' an bhean uasal, ag cur suas a láimhe agus dhá coisreacan féin. D'fhiafruigh sí díobhtha céard do thárla, agus d'innis siad dí gur stráinséir bocht fliuch báidhte a tháinig sa stoirm fearthanna an oidhche roimhe agus a d'fhan leo go maidin, agus go dtug dhóbhtha trí ghuidhe ar bíth a d'impigheadh siad air. Níor stop sí le n-a thuille a chloisteál. Chuimhnigh sí ar an stráinséir go maith agus mar ruaigeadh ó n-a ndoras féin é an oidhche céadna. 'Sí bhí go feargach fíochmhar le n-a fear ag innseacht dó cé mar tháinig an chúirt bhreágh le bheith ann. "Meireach tusa, a chladhaire," ar sise, "a chuir ó-n doras aréir an strainséir sin, is againne a bhéadh thairbhe déirce na h-oidhche sin, agus tairbhe na trí nguidhe leis." "Níor chuir mé ó-n doras é," ars' an fear. "Thug tú éitheach," ar sise. "Cuisis, mar bhí mise ag éisteacht leat — tú féin agus do chuid síolta breághtha!" "An measann tú," ars' an fear tar éis machtnamh géar do dhéanamh, "an mbéadh aon mhaith a leanamhaint agus mo leith-sgéal a ghabháil leis, agus féachaint le-n-a thabhairt thar n-ais?" "Mara ndéanaidh tú sin, agus má bhíonn an cheann is fearr ag Pádraig bodhar sin agus Máire súigheach orainn, ní maithfidh mé go bráth dhuit é," ar sise. "Amach leat mar sin agus abair leis an mbuachaill Pus Dubh fhághail réidh dhom," ar seisean. D'imthigh leithi amach agus is gearr go raibh Pus Dubh ag an doras mór amuigh. Suas leis ar a druim, agus as go bráth leis i ndiaidh an t-stráinséir tar éis tuairisg cruinn d'fhághail ó Phádraig Mhór. Bhí sé ag imtheacht agus ag cur tuairisge go bhfaca sé uaidh an stráinséir <L 4> roimhe amach ar an mbóthar. Ghéaraigh sé ar a thiomáint annsoin. Acht thug sé faoi deara a ghéire is bhí sé ag tiomáint nach raibh sé ag gnódhchan ordlach bealaigh ar an bhfear a bhí roimhe amach. Nuair a bhéadh seisean sa ngleann, bhéadh sé féin agus Pus Dubh ar an gcnoc, agus nuair a bhéadh an fear ar an gcnoc, bhéadh sé féin agus Pus Dubh sa ngleann. Sgathamh maith mar sin dóbhtha. Faoi dheireadh thiar thall, sheas an fear go dtáinig an marcach suas leis. "Is cosmhail le duine thú," ars' an fear leis, "a bhéadh do mo leanamhaint." "Glacaim párdún agat, a dhuine uasail," ars' an boc mór leis, "Acht d'imthigh tú uainn aréir go díreach nuair a bhíomar ar tí seomra fhághail réidh dhuit. Tar liom ar ais anois, agus fan sgathamh linn." "Ní ar an mbealach soin atá mo sheirbhís faoi láthair," ars' an fear leis, "agus ní féidir liom do chuireadh a ghlacadh." "Gabhaim mo leith-sgéal leat," ars' an boc uasal, "acht am ar bíth a bhéidheas tú ag dul an bealach arís, tabhair cuairt orainn, agus béidh fáilte is fiche rómhat." "Go raibh maith agat," ars' an stráinséir. "Bhéarfad cuairt ort an chéad turas eile ar an mbealach soin dom." "Ar bhféidir leat anois, a dhuine uasail," ars' an boc mór, "na trí guidhe a thabhairt dom ar fhaitchios go mbéadh sé ro-fhada go dtiocfá an bealach arís?" "Bhéarfadh," ars' an stráinséir. "Abhaile leat anois. Tá siad le fághail agat nuair a dhéanfas tú impidhe orra." Abhaile leis an mboc uasal go ríméadach sásta. Bhí deifir abhaile air go n-innsigheadh sé dá mhnaoi chómh maith is chruthuigh sé. Acht tháinig an ghrian amach, agus d'éirigh sé an-bhrothallach. Bhí Pus Dubh ag eirghe tuirseach ó'n aistear, agus lag leis an ocras. Réir mar bhí an fear dá brostughadh is amhlaidh ag dul chun donachta a bhí sí, agus ar deireadh ní raibh coiscéim aici. "Mo chuid dílis de'n tubaiste leat!" ars' an boc. "Mo léan géar gan do mhuinéal briste, gus tú ar chúl do chinn!" Ar éigin a bhí an focal as a bhéal nuair súid amach i ndiaidh a mullaigh leithi gur bhris sí a muinéal, agus gur thuit in a crap marbh ar an mbóthar. "Sin úsáid maith a rinne mé de mo ghuidhe," ars' an boc leis féin. "Acht tá dhá ghuidhe eile agam agus béidh mé níos airighe an chéad uair eile. Droch-rath ort! a Phus Dhubh!" ag tabhairt cic dí, "nach ndearnaidh siubhal thar mar rinnis. Acht cé an dochar? Tá mo sháith caipli sa mbaile agam, agus bhéarfaidh mé an diallaid seo liom. Ba mhór an truaigh a fágáil annso." Sgaoil sé an diallaid anuas de Phus Dhubh agus chuir ar a ghualainn é. Bhí an trathnóna te, an-the ar fad, agus tar éis sgathaimh ag siubhal dó, d'airigh sé meadhchan na diallaide ag cur air go mór. Acht chongbhuigh sé air, ag tarraint leis chómh maith is bhí in a chnámhaibh. A bhean ba chionntach leis an obair seo a bheith air, dar leis. Meireach ise, ní bhadrálfadh sé leis an obair seo, chor ar bíth. "Is troim uain i bhfad," adeir an sean-fhocal. Acht is truime ná soin diallaid. "Is truaigh gan an diallaid céadna ar druim anuas ar mo mhnaoi i leabaidh orm-sa!" ar seisean d'aon fhuath-smaoineadh amháin. Ar éigin bhí an focal as a bhéal nuair siúd uaidh dhá dhruim an diallaid agus í ag im- theacht ar chois-in-áirde mar an ghaoth Márta. "Mo chraiceann —!" ar seisean. Bhí an focal beag nach críochnuighthe aige nuair a chuimhnigh sé air féin. Bhí sé air aige anois aire a thabhairt dá chuid smaointe, nó bhainfeadh siad an ceann de amhail mar a dhéanfadh claidheamh. Thriall sé leis go dtáinig sé abhaile. Sin í an áit a raibh na gártha bróin ag na buachaillibh aimsire, agus ag na cailínibh aimsire ag geata na fáithche, agus iad ann- soin cruinnighthe thart ar an mnaoi uasail agus an dial- laid anuas ar a druim aici, agus rí na ndraoidheadóirí ní bhainfeadh sé dí anuas í. Thuige sise an sgéal go maith. D'impigh sí air an diallaid a thógáil dí. Ní raibh fágtha aige anois acht aon ghuidhe amháin agus níor mhaith leis sgaradh leis chómh h-éasgaidh sin. Acht do ghuidh a bhean chómh cráidhte sin é go dtug sé isteach, agus do ghuidh sé go mbainfidhe an diallaid dhí. Thuit an diallaid anuas dí annsoin. Fritheadh Pádraig Mór agus a bhean caillte maidin. Cuireadh an bheirt in aon uaigh amháin. Maidin lá'r na mhárach ní raibh suainne de'n chúirt le feiceál. Bhí sí leagtha as amharc mar sneachta na h-aon-oidhche san Aibreán agus sin é críoch an sgéil. Tar éis sgathaimhín gearr labhair an seanchaidhe a d'innis an sgéal seo dom, agus dubhairt: "Is minic a thug Dia taisbeánadh mar sin Uaidh fadó nuair bhí na daoine réidh simplidhe agus an Creideamh go daingean in a gcroidhthibh. Acht is ionann gach duine anois agus sean dall glic. Sin é an fáth go bhfanann Dia agus a Theachtairí i bhfad uainn amach." AN CHEARNÓG. DEIREADH FÓGHMHAIR — SAMHAIN, 1923. OIFIG AN PHUIST AGUS AN GHAEDHILGE. Ní theigheann mí thart nach dtagann clamhsán chugainn ó dhuine éigin nach bhfuair CEARNÓG na míosa. Agus nach aisteach é nach iad na páipéir a seóladh i mBéarla a chuaidh amugha, acht na cinn a seóladh i nGaedhilge? Agus rud eile, bíonn moill mhór ar na leitreachaibh Gaedhilge. 'Tuige sin anois? Tá sé ráidhte gurab í an Gaedhilge teanga oifigeamhail an Riaghaltais. Má's í, tuige nach í an Ghaedhilge teanga oifigeamhail oifig an Phuist? Tuige an bhfuil sé riachtanach ar na Múinteóiribh Sgoile an Ghaedhilge a fhoghluim, agus ins an am céadna nach bhfuil sé riachtanach ar searbhóintibh an Phuist? 'Tuige an bhfuil dlíghe amháin do dhream amháin faoi'n Riaghaltas agus nach bhfuil an dlíghe céadna do chách? Ceisteanna iad sin nach bhfuil aon réidhteach againne orra. Ní ceart a mhillean faoi'n sgéal so a chur ar lucht an Phuist. Tá fhios againn go bhfuil siad toilteannach ar an nGaedhilge d'fhóghluim má cuirtear d'iallach orra é a dhéanamh. Acht ní cuirtear. Is cuimhin liom dhá bhliadhain ó shoin baile mór ar chuir lucht an Phuist ranng Gaedhilge ar bun dóbhtha-fhéin. Shíl siad go mbéadh an Ghaedhilge riachtanach faoi Riaghaltas Gaedhealach. Ní thiocfadh siad chuig ranng Gaedhilge anuraidh, mar fuair siad amach ó shoin nach mbéadh sí riachtanach chor ar bíth. Cé is cionntach? Aire an Phuist. Agus ní leighisfidh guidhe, nó mar adeir lucht na Béarla "pious wish" Sheaghain Bhreathnaigh an sgéal. Ní dhéanfaidh sé cúis a iarraidh ar lucht an Phuist an Ghaedhilge a fhóghluim. Caithfear iallach a chur orra é dhéanamh. Nach féidir iallach a chur orra dhul chuig rann- ganna Gaedhilge i ríth an gheimhridh? Agus nach féidir le Aireacht an Phuist suim airgid a íoc ar a son le lucht stuirtha na ranganna, mar d'íoc Aireacht an Oideachais? Acht ní déanfaidhe na rudai seo muna gcuirfear iallach ar Aireacht an Phuist í féin. Bliadhanta ó shoin nuair bhí an troid ar siubhal cheana faoi'n nGaedhilge in Oifig an Phuist, sé an scéim a bhí againn 'chuile dhuine a chuid leit- reacha a sheóladh as Gaedhilge amháin. Agus bhí an buaidh againn. Tá sé in am tosnughadh ar an troid sin arís. CHUN OIFIG AN PHUIST A GHAEDHEALUGHADH. SEÓL DO CHUID LEITREACHA AS GAEDHILGE AMHÁIN. MacDARA. AN CHEARNÓG. Duine ar bith a dteastuigheann AN CEARNÓG uaidh, nó ar mhaith leis Fógra a chur ins AN gCEARNÓIG scríobhadh sé go dtí:- BAINISTEÓIR, "AN CHEARNÓG," Béal Atha h-Amhnais, Co. Mhuigheó. Trid an bpost — 3/6 sa mbliadhain. 1/9 sa leath-bhliadhain. Maidir le gach ádhbhar sgríobhtha a theigheann ins an bpáipéar, cuirtear sgéala go dtí ÉADHMONN MAG FHIONNÁIN, Eagarthóir, Innis Eisgir Abhainn, Béal An Átha, Co. Mhuigheó. Cuirtear airgead nó sintiúisí go dtí:- MÁIRE BEAN UÍ CHLÉIRIGH, M.N., Cisteóir, Innis Eisgir Abhann, Béal An Átha, Co. Mhuigheó. <L 5> TÁILLIÚR AG ACLAIDHEACHT. SÉAMUS Mac Sorlaigh dob' ainm dó, agus táilliúir a bhí ann. Bhí sé suas le leith-chéad bliadhain d'aois, agus timcheall sé troighthe ar aoirde. Bhí aghaidh mhín mhaith air, agus féasóg fhada bhán-liath. Casóg fhada go glúnaibh a chaitheadh sé, agus bríste fada. Bhíodh hata dubh air i gcómhnaidhe. Fear a léigheadh an páipéar gach lá dob' eadh é, agus ar ndóigh, ní fhéadfadh sé teacht slán ó'n bpoilitigheacht. Nuair thoisigh Carson ag cur na h-Óglaigh ar bun, thuig Séamas ar an bpoinnte gur gearr go leanfadh Éire a shompla, agus nuair bhuail mé féin isteach chuige trathnóna, choinnigh se dhá uair a chlog mé ag cur síos ar Óglaigh agus aclaidheacht, agus ar an ngrádh a bhí ag Gaedhilibh i gcómhnaidhe do'n troid. Nuair bhí sé réidh le Charson agus na h-Óglaigh bhí mo dhóthchain agam-sa. Bhí sean-aithne agam ar Shéamas agus ar an gcineál Gaedhil a bhí ann agus ar an áit freisin a gheobhainn é dá mbéadh troid ann, agus chun a bhéal a dhúnadh dubhairt mé leis: "'Tuige nach gcuireann tú Óglaigh ar bun annso, a Shéamais?" "M'anam go gcuirfead," ar seisean ag baint geit asam. "Tá mé roinnt sean anois, acht in a dhiaidh sin tá mo chroidhe ins an áit ceart. Agus cuirfead ar bun iad. 'Tuige nach ndéanfainn-se é chómh maith le Carson?" "'Tuige nach ndéanfá?" arsa mé féin, agus faoi m' anál dubhairt mé: "Níl fhios agam cé agaibh beirt is mó amadán nó is lugha dáríribh i n-obair na n-Óglach — tú féin nó Carson?" Chonnaic mé go mbéadh spórt ar an mbaile, agus chuaidh mé amach chun an sgéal a scaipeadh. Glaoidheadh ar cruinniughadh. Labhair Séamas ar feadh uair a chlog agus cuireadh na h-Óglaigh ar bun. Séamas a bhí mar captaoin ortha, agus má bhí buachaill ar bíth ann a cheap gur spraoidh a bhéadh aige, fuair sé amach a mhalairt. Mar bhí Séamas dáríribh — ins an aclaidheacht. Bhronn Dia guth maith láidir air, agus dá mbéitheá ag dul an bóthar trathnóna ar bíth, chloisfeá "Aon líne amháin!" "In bhúr mbeirt!" "Ar dheis!" agus focla uaigneacha eile mar iad ar snámh chugat ar an aer ciúin, agus d'fheicfeá scata buachaillí cruinnighthe i ngarrdha Shean-Mháirtín agus iad ag fóghluim cleasa chogaidh ar a ndíthcheall. Dá mbreathnuigheadh siad roinnt tuirseach féin, ní thóigfeá orra é tar éis obair cruaidh an lae agus… tar éis táilliúir a bheith mar captaoin orra. Bhí buachaillí ag aclaidheacht nach bhfaca spórt ar bíth ann a bheith ag aclaidheacht faoi'n táilliúir Séamas Mac Sorlaigh. Ní raibh aithne ceart aca air, b'fhéidir. Nó b'fhéidir go raibh aithne ceart aca air, acht go mba chuma leó é. Buachaillí de'n tsórt sin, dhéanfadh siad aclaidh- eacht faoi'n bh'Fear Mór chómh fada is réidhteóchadh sé iad chun buille a bhualadh in aghaidh na nGall. Cuid againn ba mhó de chúis gáire linn Séamas an táilliúir ag múineadh aclaidheacht d'Óglaigh na h-Éireann ná Carson an dlígheadóir ag cainnt ar choirthibh in aghaidh an dlighe nach mbriseann an dlighe. Cheapamar dá ndéanfeadh muid amadán de Shéamas go bhfeicfeadh na buachaillí eile nach raibh ann acht amadán. Cheannuigh- eamar culaidh gaisgidh dhó agus claidheamh. An trathnóna a tháinig an culaidh gaisgidh bhuail mé isteach chuig tighe Shéamais. "Tháinig siad," ar seisean, sar a raibh mé taobh istigh de'n doras. "Taisbeán dom iad," arsa mise. Fuair sé an bosca agus tharraing sé amach an culaidh agus an claidheamh. Culaidh mórán mar d'fheicfeá ar Foch a bhí ann, agus hata breágh árd agus cleite mór as. "Cur ort iad," arsa mise. Níorbh fhada go raibh sé ag siubhal síos suas an seomra ionnta, agus ag baint seorradh as féin. Sheas sé aon uair amháin, agus bhreathnuigh sé orm. Chuir sé aghaidh chruaidh air féin agus gotha cliste saighdiúra. Thiubhrá an leabhar gur taoiseach mór éigin a bhí ann. Bhí mé sásta in m'intinn. Ní sheasfadh Óglach ar bhíth in Éirinn é dul ag aclaidheacht faoi tailliúir gléasta suas mar sin. Acht na h-Óglaigh sin a bhíonn dáríribh, sheasfadh siad rud ar bíth. Nuair tháinig Séamas amach agus an culaidh gaisgidh air, agus an claidheamh air, lean siad de'n aclaidheacht díreach is mar bhéadh cleachtadh aca ar Shéamas ins an gculaidh sin gach lá dá shaoghal. Facthar dom go soiléar annsoin, dá sábháilfinn na buachaillí uatha féin… agus ó Séamas Mac Sor- laigh an táilliúir, nár mhór dhom gníomh uathbhásach éigin a dhéanamh. Rinne me machtnamh domhain ar feadh tamaill, agus shiubhal mé síos go dtí an barraic chun cómhrádh a bheith agam le deagh-Ghaedheal — an Sairgint. An trathnóna dár gcionn, bhí an aclaidheacht ar siubhal. Bhí an táilliúir ann agus é gléasta suas in a chulaidh gaisgidh. É ag siubhal suas agus anuas, agus a chlaidh- eamh in a láimh aige, agus a hata breágh árd agus cleite as ar a chloigeann. An cleite ag creathadh le fuinneadh a chuirp. Fuinneadh le n a fhocla freisin. Guth nuadh aige mar fheilfeadh do'n Taoiseach Foch-abair. Na h-Óglaigh in a seasamh in a dá line agus a n-aghaidh ar chlaidhe gharrdha Shean-Mháirtín. Iad ag éisteacht le orduighthe an chaptaoin. Rítheann cogar beag íseal ó dhuine go duine. "Chugainn na póilí!" Ar an móiméad céadna, árduigh- eann an táilliúr a chlaidheamh os a chionn, agus in árd a ghotha, glaoidheann sé amach: "Ar aghaidh libh! Ríthighidh!" Rítheann siad. "Stadaighidh!" orduigheann sé, acht ní stadann siad. Tá siad imthighthe as radharc thar an claidhe. Níor thug sé aon ordughadh dhóbhtha faoi-n gclaidhe. Ní thuigeann sé an sgéal. Breathnuigheann sé thart. Feiceann sé beirt phóilí g déanamh air go mear. Caithfidh sé fheiceál cá bhfuil a chuid Óglaigh imthighthe. Déanann sé ar an gclaidhe go mear freisin… ag ríth… ar fhaitchíos go mbéadh siad imthighthe as amharc ar fad. Agus rud eile. tuige a sheasfadh an captaoin agus an t-arm ag teitheadh. Ní am chun ceistniughadh é seo, acht am chun gníomh. Agus déanamh an táilliúir an rud a raibh súil agam leis. As go bráth leis féin agus an bheirt phóilí in a dhiaidh. Déanann sé ar áit ag bun na sráide, áit a fheiceann sé seans ar ealódh. Sroicheann sé é. Siubhlann beirt phóilí amach as roimhe. Iompuigh- eann sé go tapaidh agus tugann sé a aghaidh suas. Suas leis an sráid agus an claidheamh in a láimh. Ta an baile tré n-a chéile. Madrai ag tafaint. Gasúir ag sgreadaighil. Na doirse lán le daoinibh. Na tighthe dorcha le daoinibh ag breathnughadh amach trid na fuin- neóigibh. "Cé h-é? Cé h-é?" ar bhéal gach aoinne. An smaoin- eadh ceadna i gcroidhe gach aoinne: "Taoiseach Airm Charson! Taoiseach Airm Charson!" An cheist céadna dhá chur ag gach aoine: "Ca bhfuil na póilí? Cá bhfuil na póilí?" Ní chloiseann Séamas cainnt agus ceisteanna na ndaoine. Tá sé ag rith ar a díthcheall, agus a dhóthchain ar a aire aige. Feiceann sé doras folamh. Isteach leis agus suas na staighre. Ní raibh ins an t each seo acht sean-fhear agus sean- bhean. thuit an bhean i laige ar an bpoinnse. B'fhéidir, cé nach sean-bhean thú, go ndéanfá an rud céadna, dá bhfeictheá fear mór árd, gléasta suas i gculaidh gais- gidh, hata breágh árd agus cleite as, agus claidheamh in a láimh aige, isteach chugat lá agus gan aon t-súil agat leis. Shiubhal an Sairgint agus beirt phóilí ;aníos an tsráid go mall réidh. Tháinig ionghnadh ortha nuair chonnaic siad an sluaigh sgannruighthe. "Céard do thárla?" ars' an Sairgint. "O! Taoiseach Airm Charson!" arsa na daoine. "Tá sé imthighthe isteach annsoin… agus bhí claidheamh in a láimh aige…" Bhuail an Sairgint isteach. "O! Tá sé thuas annsoin," arsa fear an tíghe agus an t-allus ag tuitim de. "Ó! Mo léan! Tá mé marbh!" ars' an t-sean-bhean, ag ráitheadh amach a cinn faoi'n mbord. <L 6> Chuaidh an Sairgint suas na staighre. Bhí "Taoiseach Airm Charson" faoi'n leabaidh agus a dhá chois ag sáitheadh amach, ar nós an ostrich agus a chloigeann faoi'n ngainimh nuair bhíonn an ruaig go géar air. Bhreathnuigh an Sairgint thart. "Níl… Ó! Ní fheicim tada annso," ar seisean, agus síos leis, agus abhaile. D'fhan na daoine. Fuair siad an cogar anois faoi'n táilliúir. D'fhan siad nó gur tháinig sé amach… Chuir siad fáilte roimhe… Lean na buachaillí de'n aclaidheacht, acht bhí captaoin eile orra seachas Séamas Mac Sorlaigh an táilliúir. Fritheadh amach in am é. Is iomdha áit nár fritheadh amach a leithead go dtí go raibh sé ró-dheireannach. CUAICHÍN GLEANNA NÉIFIN. Nuair bhí mé beag bídeach, Agus mo mháithrín 'gus ag m'athair, Ghoidinn naoi bpíghne, Agus chuirinn é i dtaisge. Chuirinn i dtaisge 'rís é, In áit nach bhfuigheadh amach é, Go n-ólfainn le mo bhuidhean é, In ós íseal i dteach a leanna. Tá cuaichín i nGleanna Néifin, 'Gus níor éirigh liom 'mealladh. D'imthigh sí indé uaim, Agus d'fhágaidh sí an baile. Chuireamar ár gcómhairle in éinfeacht, Nó go dtéighmís go Teach an t-Sagairt. Nach mór an buaidhreadh ghlac mo chéad ghrádh, Nuair b'éigean dí filleadh abaile. Nach mé atá lag brónach, O'n Domhnach so chuaidh tharainn, Ag smaoineadh ar mo stóirín, Bhíodh i gcómhnuihe liom ó'n Aifrinn. A cuilín mar an ómra, 'Gus a rós bhéilín meala Ó! Ní léir dom dul an bóthar, Tá na deóra do mo dhalladh. Aodh Ó Nualláin, M.G., a d'innis. Tá fonn deas againn a scríobh Máire Bean Uí Cléirigh, O.S., leis an dán sin shuas. NA BRIATHRA NEAMH-RIAGHALTA. Nach minic a chualaidh mé tosnuightheóir bocht ag osnuighil agus ag rádh: "Mo mhallacht ar na briathra neamh-riaghlacha sin — go deó deó, ní fhóghluimeóchaidh mé iad." Agus is cinnte gur iomdha sin duine de léightheóirí "AN CHEARNÓG" atá fós ar an gcuma gcéadna agus gur maith leo iad do chur de ghlan-mheabhair. Bhail, tá cómhairle agam-sa dhóibh. Ceannuidís an clár atá déanta amach ag Pilib Ó Bhaldraithe agus ní dhéan- faidh siad casaoid arís, gheallaim-se dhóibh. Tá rannta déanta aige de na briathra agus ceól leis na rannta. Maidir leis na rannta agus an ceól — tá siad simplí, éasgaidh agus ní bhéadh duine i bhfad ghá gcur de ghlan- mheabhair. Acht ní h-in a bhfuil de mhaitheas ins an bplean nuadh so Philib — Tá freisin ann táiblí faoi na rannta agus na h-aimsirí go léir curtha tíos aige ar bhealach an-deas. Tá an clár so le fághail ó Philib Ó Bhaldraithe, Druim Bán, Béal Atha h-Amhnais, Co Mhuigh Eó. Cuiridh fios air. L. Ó. B. CÓMHAIRLE NA NDÚL. (Ar leanamhaint.) Dhorchaigh an spéar le néultaibh bagartha, Dholladh an grían 's bhí an saoghal so folluighthe, Badharadh na daoine le díanas na tóirnighe, Is gearradh an t-Aer, le tréanachtna caoir-theineadh, Is labhair an tóirneach go fothromamhail faochamhar. "Aointigidh go dluth agus búailidh go fuinneamhail, Ná déanaigidh gleó go ngnóththar bhúr sinnsearacht, Na labhairighidh mar sglábhuidhthibh faoí shálaibh an mhillteóra, Ach mar laochra sár-chalma ar tháltaibh a sínnsire." "Seasaigidh go dlúth is ná cúiligidh Éire gheal, Is lasfaidhear na spéartha go léis le nbhúr bhfaobhar- lainn, Ardóchaidhear bhúr dtírín tá le bliantaibh go claoidhthe- lag, 'S ísealóchaidhear bhur náimhde an lá sin dá mbuidheachas- na. "Táimse 'm Fharaire," ars' an Fhairge mhór liom, "Ar Éirinn na Naomh na laoch 's na nÓllamh, 'S níor ceapadh do sglábhuidhthibh mian-bhántaí na fódla, Nuair gheárras do thír-gheal ó ríaghachtaibh na h-Eórapa. "Féuchaidh ormsa Gaedheala tá i ngéibheann go brónach, Smaoinigidh ar mo thréithribh is éisd le mo ghlor-sa Ní úmhailighim roimh aon-neach acht Dia geal na glóire A's goide'n fáth nach ndéanann Gaedheal Éireann mo comairle." D'aontuigheadar le chéile go treun is go hiongantach, Is labhair de ghuth-árd gach sruthán is slíabh ann, An tAér is an fhairsge an talamh san ghaoth leó, An ghrían 'san ghealach an tháirneach 'san tínntreach. Cómhairle na nDúl. "Foghluimigidh bhur saoirse a fhír-chlann Mhileisiuis, Go croidheamhail go crodhamhail go bríoghamhar go héifheachtach, Le fíor-neart, le fóir-neart le faobhar lainn' géar-gheile Go glórmhar go fraochmhar faoí Saoirse 's faoi Éirinn. "Éirigidh! — Bárd is saoi, ollamh daoi, 's cléireach, 'S seashaighidh go daingean díl, nbhúr milthibh mar aoin- fhear, Gléasaigidh go calma fíor, a laochrai groidhe gléagal", 'S na h-imthigidh feasta 'choidhche a' síor iarraidh déirce — Oibrigigh, smaointigidh, go saoruighthear Éire. PILIB Ó BHALDRAITHE. Fuair on dán seo shuas an chéad duais — bonn airgid ag Coláiste Uládh. Cuireadh i gclódh san "Ulster Herald" san mbliadhain 1912 é. AN FÁINNE. GASNA ATHA CLIATH. ÁRUS… 25 CEARNÓG PHARNAIL. Bíonn an t-Árus ar oscailt gach trathnóna agus cuir- tear fáilte roimh gach Fáinneach pé as é. Léigheacht agus Díospóireacht — Gach Oidhche Luain. Ceól — Gach Céadaoin. Scoruigheacht — Gach Sathairn. Ó 8 a chlog go dtí 10.30 a chlog. Cártaí, Fíthcheall, agus Spórt i gcómhnaidhe. Buail isteach ann nuair a bhíonn tú ins an gCathair. <L 7> ROINN NA SGOILEANNA. MÁILÍN CHAITLÍN. Mo Pháisdí Dílse, Fuarar beart deas leitreacha agus go raibh míle maith ag na Gaedhil óga a sgríobh chugam. Is aoibhinn an lá dom an lá a léighim na leitreacha, an lá a bhím i dtír na n-óg. Cluinim glór íseal mo sheans ag a lán daoine bhéadh bród ortha, bhéadh sógh agus suimhneas acu. Cuireann na leitreacha gileacht ar mo chroidhe agus glanann siad ceó an domhain ó mo radharc. Tugtar airgead ar pháipéir nuadhachta 'na mbíonn sgéalta móra uathbhása agus ar leabhra 'na mbíonn sgéalta gargacha saoghalta ach ní chuirfeadh ceachtar acu siúd an bród agus an t-áthas ar mo chroidhe is a chuire- anns mo bheairtín leitreacha ó láimhíní míne geala óige na h-Éireann. Páisdí ocht mbliana ag sgríobhadh i nGaedhilg. 'Gcluin tú sin, a léightheóir chroidhe? Nach breágh an méidín sin féin! "Bíonn blas ar an mbeagán." Tá súil le Dia agam, a pháisdí, go rachaidh sibh i dtréise faoi bhláth na Gaedhilge ó lá go lá. Ach nílim sásta leis an méid leitreacha a fuaras. Tuige mbéinn? Tá Éire mór agus tá an Iarthar féin fada fairsing le mála mór a líonadh. Tóg misneach, a chroidhe óig, agus sgríobh cúpla líne chugam faoi áit do chomhnuidhthe agus faoi bhaile do mhuin- tire. Anois an t-am. Tosuigh, a chara, b'fhéidir gur sgríobhnóir a bhéadh ionnat go fóill. Ná fan mar seód i bhfalach — tá gach duine ag teastáil. SGÉILÍN GRINN. Chuir Brighid Ní Fhoillird, Sgoil Cúl na Feárna, Béal Átha h-Amhnais, sgéilín greannmhar chugam. Seo é é:- Aon lá amháin bhí mé sa mbaile mór agus chonnaic mé fear ag teacht aníos an t-sráid agus rothar leis. Bhí sé ar meisge ach mar sin chuaidh sé isteach i siopa le bio- táile fháil agus d'fhág sé an rothar taobh amuigh. Nuair a tháinig sé amach bhí asal ar an sráid agus chuaidh sé ag marcaidheacht air. 'Sdócha gur shíl sé gur ar an rothar a bhí sé mar thosuigh sé ag oibriú a chos mar dhuine ar rothar agus a dhá láimh i ngreim i gcluasa' an asail. Ach "ní mar a síltear a bítear" agus ba ghearr gur chuir an t-asal in-iúl do mo dhuine bhocht nach rothar a bhí ann. Agus chuir Brighid amhrán chugam a chum sí féin. "An Ghaedhilg bhinn" an t-ainm atá air. Tá brigh deas agus mianach maith Ghaedhealach ann. Is deas an t-amhrán é ó chailín óg sgoile. Cuirfead i gcló feasta sgéilín grinn a bhéas deas feileamhnach ceart. Anois a cháirde bheaga déanaidh machtnamh géar doimhin agus chuirid sgéilín deas greannmhar chugam. Go raibh maith agat a Mhártáin Uí Ciothnaigh, Cúl na Feárna, Béal Átha h-Amhnais, Mhuigeó, faoi do leitir dheas. COMHAIRLE AN CHUMANN. (Buachaillí). — Uachtarán, Páid Ó Cuanna; Leas-Uachtarán, Domhnall Ó Móráin; Rúnaire, Martán Ó Ciothnaigh; Cisteóir, Páid Ó Catháin. Tá bród orm, a Mhártáin, go raibh laetheanta saoire maithe agat agus gur thaithnigh an fhairrge leat. Ach ní féidir spórt agus greann a bheith againn i gcomhnuidhe agus béidh níos mó spéise agat ann an bhliadhain seo chugainn. Béidh bród ar pháisdí Chorcaighe go bhfuil páisdí an Iarthair ag cur "na míle mílte fáilte rómpa." Sgríobh Domhnall Ó Moráin, Micheál Ó Catháin, agus Micheál Ó Ciothnaigh as an áit céadna cugam freisin. Beidh dráma acu (Íosagán) oidhche Shamhna agus tugann siad cuireadh dhom dhul ann. Deir Dómhnall go mbéidh spórt mór acu an oidhche sin. go deimhin ba mhaith liom a bheith libh an oidhche sin ach ní bhíonn faill agam dhul in-aon áit mórán. Ní féidir liom trácht a dhéanamh ar leath na leitreacha annseo agus iad a thógáil le chéile. Sgríobhann Peig Uí Mhóráin, Rúnaire na gCailíní, Sgoil Cúl na Feárna, leitir mhaith i gcomhnuidhe. Bhí sí fhéin agus Seósaimhín Ní Sheanlaoi i gColáiste Spidéal sa samhradh agus bhí siamsa, greann, Gaedhilge, céilidhthe agus spórt acu. Tá bród orm faoi sin, tá 'ndómhnach. Is maith bríoghmhar an sgríobhnóir í Seósaimhín agus béad ag súil le giotaí deasa uaithe amach annseo. Seo leitir eile an-dheas ó mo shean-chara, Máire Ní Chuanna. Bhí bród orm do leitir fháil, a chailín óig. AN BÁS. "Mo ghráin thú a bháis a ghoid ár stoirín Is a d'fhág faoi bhrón sinn i dtús ár saoghail." Fuair Nóra Óg Ní Fhrithchaile bás. B'as Cúl na Feárna í agus sgríobhadh sí, an créatúr, leitrín deas chugam gach mí. Sgríobhann Máire Nic Mhuiris (8 mbliana): "Ar chuala tú go bhfuair Nóra bás? Tá brón mór orm. Bhí cion mór agam uirrí. Bhíodh spórt mór againn ar sgoil le chéile. Bhíodh sí ag gáire i gcomhnuidhe. Nuair chuala mé go raibh sí marbh bhí mé ag gearradh aráin le h-aghaidh an tae agus tháinig brón mór orm. Tá uaigneas orm agus ní bhéidh spórt agam ins an sgoil anois. Bhí grádh mór ag Nóra duit agus tá a fhios agam go mbéidh tú brónach. Beannacht leat anois, a Chaitlín." Tá brón orm, go deimhin, ach fáilte roimh Toil Dé. Is Aigesan is fearr a shios agus tá súil agam go mbéidh sólás ag a muintir agus go bhfuil ár mblaithín measg na naomh ar neamh. Fuaras leitreacha deasa óna páisdíbh seo freisin:- Máiréad Ní Bhaoghaill, Máire Ní Dhisgín, Cáit Ní Phléimeán, Úna Ní Sheamróige, Úna Ní Laighin, Seósai- mhin Ní Laighin, Eibhlín Ní Fhiachra, Máire Ní Fhriothchaile, Cáit Ní Chuanna, Cáit Ní Bhaldraithe, M. Ní Bhiastaigh, Máire Nic Domhnaill, Máire Ní Ghiollanátha. MÁIRÍN AGUS TÁIMÍN. (Tá siad na gcomhnuidhe in Gleann na n-Éan sa tuaith. Táid na suidhe cois teine.) Táimín: Bhfuil tú fuar, a Mháirín? Máirín: Nílim ró-dhona. T.: Bhail, tá mise. Tá´n geimhreadh ann feasta. M.: Ó bíonn tú fuar i gcomhnuidhe, a Tháimín, (Ag meangadh). T.: Ó bíonn tú ag magadh i gcomhnuidhe, a Mháirín. M.: Ach féach! a Tháimín, raibh tú riamh in gluaisteán? T.: Muise, ní raibh. Céard a chur sin in do cheann? M.: 'Sbáin an múinteóir ceann dúinn indiu ar an gcairt. Dubhairt sí go dtéigheann sé an-luath, mar an ghaoth mórán. Ó! ba maith liom ceainnín a bheith agam. T.: Ó shíl mé gur ceann Jimín Mháire a bhí agat. M.: Nach mbéadh sé go deas bheith ag tabhairt isteach móna leis. T.: Hí! hó! Gigilí go! Gluaisteán ag tabhairt isteach mónadh. M.: Ach nach mbéadh sé níos feárr na asailín, muis'. T.: Ach céard faoi na tortóga agus na poill. Ní théigheann gluaisteán ach ar bhóthar. M.: Ach d'fhéadfaimís bóthar a dheanamh dó. T.: Cailín óg gan chéill thú, a Mháirín. M.: Ó! Níl mórán céille agat-sa. T.: Níos mó ná tá agat-sa, 'chaoi ar bith. M.: (Ag léimiú suas): Seo Mamaí. Seo Mamaí ó'n mbaile mór. Céard a thug tú chugam, a mham? T.: Agus chugam-sa, a mham? An Mháthair: Rudaí deasa, a ghráidhíní. Seo a Mháirín. M.: Hurú! hurú! Gluaisteán beag, a mham. Féach a Thaimín. <L 8> T.: Agus… céard a thug tú chug… am-sa? An Mh.: Seo, a ghrádh. Béidh tú chomh maith léithe. T.: Fea… feadóigín. (An séideadh). Fú… ú… ú, 'Gcluin tú sin, a Mháirín. Nach breágh é. M.: Féach mo cháirín. Tá sé ag rith. Gí-op, a chaiplín. Ná seas air, a mham. T.: A chaiplín! ornú, ni caiplín é sin. Eíst a Mháirín. Fú… ú… ú. (Ar leanmhaint.) Fuaras do leitrín, a Sheósaimhín Ní Ghruagain. Cuir- fidh mé mo phictiúir chugaibh an mhí seo chugainn. Níl sé réidh agam anois. Cuirfidh mé gach eolas atá ag teastáil uait chugait an mhí seo chugainn. Leanaigidh lorg an laochra, a pháisdí. Cuimhnigidh í gcomhnuidhe gur náisiún í Éire agus go bhfuil teanga faoi leith againn. Bí onórach, uasal, Gaedhealach i gcomhnuidhe agus béidh linn. Má bhíonn daoine ag rádh "Go mbéidh sé ró-fhada fanacht go mbéidh Gaedhilge faoi bhláth againn" cuimhnigh gurb' í an Ghaedhilge bóthar mór na h-Éireann agus "más cam díreach an ród sé an bóthar mór an t-aithghiorra." CAITLÍN. TÍR EÓLAS NA h-ÉIREANN. MÚMHA — CÚIGE MUMHAN — SÉ CONDAETHE (6) CONDAETHE MARA — CEITHRE CINN (4) Condaethe. Príomh-bhailte no bailte móra. Co. Phuirt Lairge — Port Lairge, Dún garbháin, An Tráigh Mhór, Lios Mór Mochuda, agus Ceapach Cuinn. Co. Chorcaigh — Corcach Mór Múmhan, Cóbh, Mhainis- tir Fear Muighe, Eochaill, Cionn Droichead na Bandan, Beann- traighe. Co. Chiarraighe. — Tráigh lí, Cill Áirne, Lios Tuáthail, Cathair Saidhbhín, agus Daingean Uí Chúise. Co. An Chláir — Inis, Cill Ruis, Cill dá Lua, Inis Díomáin, Cill Chaoidhe. Co. Luimnighe — Luimneach, Rath Gaola (Caola), Caisleán Nua, agus Brúgh na nDéise. Co. Tiobrad Árann — Clúan Meala, Tiobraid Árann, Carraig na Siúire, Aonach Urmhú- mhan, Dúrlas Éile, Caiseal Mumhan, Ros Cré. PRÍOMH-BHAILTE PHUIRT. Corcach (Corcaigh), Luimneach, Port Lairge, Cóbh Chorcaighe, Eochaill, Dún Garbháin, Daingean Uí Cúise, agus Ceann t-Saile. Tá cáil mhór ar thráchtáil cathrach Corcaighe. Cuirtear a lán beithigheach: muca, caoirigh, caiple, agus ml., thar saile o'n gcathair sin. Cuirtear suim mhaith toradh thalmhan chun bealaigh o'n gcaladh-phort céadna. Tá roinnt mhaith déantus tabhachtach idir déantúsaibh éadaigh, gluaisteán, uisge beathadh, leann dubh, agus rl. Tá muilinn phlúir, agus arbhair oibreachai íarainn, agus deantusai trosgáin ann. Tá siopaí breagha cumasacha, i gCorcaigh agus fóirg- neimh phuiblidhe thar cionn. Sí an treas cathair is múgha i nÉirinn í. Tá Coláiste de Ollsgoil na h-Éireann sa gcathair seo. Sí Luimneach an ceathramhadh chathair is múgha i nÉirinn. Tá cáil mhór ar lásai Luimnighe. 'Siad na déantúsaí is tábhachtaighe dá mbíonn ar siúbhal inntí, sailleadh, agus sábháil, no leasughadh bagúin. Áit an stáireamhail Cathair Luimhnighe CATHAIR AN CHONNARTHA BRISTE. Agus is iomdha uair a thagann a h-ainm isteach i stáir na h-Éireann. Tá ainm Phadhraic Sáirséil fighte fuighte léithi agus a lán laoch eile. Baile maith tráchtála atá i bPhort Lairge. Atá cúan an-bhreágh ann; agus cuirtear a lán toradh talmhan beithigheach, agus bagúin o'n gcathair seo go tiorthaibh eile. Baile iasgarachta atá i nDún Garbháin. Áit, no baile mór a raibh cáil, agus caithreim mhór air — Lios Mór. Bhí Árd-Sgoil no Colaiste ann fad ó, agus dóigheadh iad go léir san mbliadhain 1207. Tá ainm na h-iasgarachta ar na bailte móra seo a leananns: Eocaill, Daingean Uí Chúise, agus Ceann t-Sáile. PRÍOMH-BHAILTE TÍRE. Cluan Meala, Cill Áirne, Caiseal, Malla, Dúrlas. Baile mór tráchtála, agus margaidh atá i gCluan Meala. Tá cáil na hÁilneachta ar Cill-Airne ar an gceann- tair ata thart thimcheall uirthi — ar a lochannaibh, agus a sléibhtibh. Ba í Árd-Chathair na Mumhan Caiseal Mumhan san tsean-aimsir. Tá cuid de na sean-fhóirgnidhthibh, le feiceál fós ar Charraig Chaisil. Bailte móra margaidh, agus aonaigh, agus comh- threasnán bóthair iarainn atá i Malla, i Dúrlas, agus in Inis. PILIB. Gheobhfaidhear ceisteanna ar an gceacht seo shúas i gCearnóig na míosa seo chugainn. — P. Ó. Bh.) CRAOBH MÚINTEOIRÍ GAEDHILGE CO. ROSCOMÁIN. Ag cruinniughadh de'n chraobh seo i gCaisleán Riabhach ar an 21adh de'n mhí ceapadh gach múinteoir a bhaineas leis an gcraoibh a chlárughadh agus iarradh ar Connradh na Gaedhilge agus ar Coisde an Ceard Oideachais gan múinteoir ar bith toghadh, ó seo amach, acht ball de Cumann na Múinteoiri Gaedhilge (chomhfada is ta múin- teóir de'n chumann le faghail). An 5adh lá de mhí na Samhna seo chugainn an lá atá lá socruighthe againn na múinteoiri a clárughadh agus múinteoir ar bith nach bhfuil a dhíoluigeacht páirte íoctha aige an lá sin is baoghalach nach nglacfaidhe leis in a dhiaidh sin agus nach bhfuigheadh sé obair ath-bhliadhan. Is féidir le gach múinteóir Gaedhilge bheith sa gcraoibh agus san Árd-Chumann, má dhíolann sé £1 mar dío- luigheacht páirte — dhá thriain i gcóir an Árd-Chumainn agus trian le h-aghaidh a craoibhe féin. Béidh an chéad chruinniughadh eile de'n craoibh i gCais- leán riabhach ar an 5adh lá de mhí na Samhna ag a h-aon a chlog (go géar), agus moltar do gach múinteoir a theacht an lá sin agus a dhíoluigheacht páirte, íoc nó é chur roimhe sin chuig an gcisteoir — Leo Ó Ceinéide, Cill Eidhne, Caisleán Riabhach. Ní glacfar le leith-sgéal nó faillighe ar bith san obair seo anois mar is fada sinn ag iarraidh na Múinteori Gaedhilge thabhairt le chéile agus a gcúis a throid le comhthrom na féinne baint amach dúinn féin, ach is breágh réidh tá roinn aca dá ghlacadh. Ní mór duinn rud eicint dheanamh agus feicfimíd nach bhfuighidh duine ar bith nach mbeidh sa gCumann obair feasta — Mise, Antoine Ó Leineacháin, Rúnaidhe. Mainistir na Buaile, 25-10-23. AN FÁINNE — GASRA CAISLEÁN RIABHACH. Glacadh na daoine seo leanas isteach ins an bhFáinne: Pádraig Ó Boirn, Séamas Ó Dómhnaill, Bhean Uí Dhómhnaill, P. Ó Faoláin, Máigréad Ní Mhuiris, Caitlín Ní Charlos, Bean Uí Ceallaigh, Máire E. Ní Shamhardháin, Nóra Ní Chaomanaigh, Caitlín M. Ní Fheinneadha, Siubhán Ní Chárthaigh, An Bráthair Séamas Maguill, An Bráthair Séamas Ó Míodhcháin, Seán Ó Coisdealbha, An t-Siúir M. Labhrás, Máire Nic Anaistir, Máire de Búrca. AN RÚNAIDHE. A Ghaedheala! Ná déanaighidh dearmad ar MÍCHEÁL Ó CEALLAIGH, CRIOGAI, ROSCOMÁIN. An t-aon fhear ionad amháin i gConnachtaibh ag Príomh-Dhéantóiribh na h-Éireann. Geóbhair luach-liostaí ar fhilleadh an phuist Má chuirir fios orra. CÚPÓN "AN CHEARNÓG." DEIREADH FÓGHMHAIR — SAMHAIN, 1923. Clódhbhualadh le h-aghaidh na seilbhtheoirí ag Oifig an "Telegraf Connacht" i gCaisleán a' Bharraigh.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
