Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Na Cu-anmanna i nGaedhilig. III.
Title
Na Cu-anmanna i nGaedhilig. III.
Author(s)
Flannery, Thomas - Tomas O Flannaoile,
Compiler/Editor
Coimín, Dáithí
Composition Date
1883
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
NA CU-ANMANNA I NGAEDHILIG. LE TOMAS OFLANNAOILE. III. 1.(a) Cu agus geinidin anma dhilis fir in a dhiaidh. Do shaoil me air d-tus nar bheag an lion d'anmannaibh do cumadh mar so, acht tar eis moran do leigheadh agus ni eigin geirbhreathnuighthe do tha- bhairt, ni fuair me fa dheoidh acht ceann amhain — 'se sin Cu-Chulainn, ainm treun- laoich chluthamhla na n-Ultach. Ni fhuil acht aon Chuchulainn amhain i stair uile na h-Eireann o thus go deireadh. Feadh dha mhile bliadhan do mhair an t-ainm ceimeamhail so, nir goireadh do dhuine eile 'na dhiaidh e, agus uime sin ni dearnadh sloinne dhe riamh. Ni h-iongnadh dar n-doigh go bh-fuigheadh an t-ainm oirdhearc so tosach air na h-uile “Cu- anmannaibh” eile: ainm priomh-laoich na Craoibhe Ruaidhe, ainm an te ba chrodhacht na “g-Con” uile, gile na ngaiscidheach, “fortissimus heros Scotorum” mar do ghairm an croinicidh Tighearnach de, mile bliadhan iar n-aimsir an treinfhir. Dubhairt me go maireann an t-ainm so - 'seadh go deimhin, ta an t-ainm air marth- ain fos againn, acht is cuimhne cheomhar linn e agus is fir-bheagan eile seach an ainm as eol duinn andiu. Leath amuigh d'ar innis an Ceitingeach air — agus is anamh a chimid sin fein — is fada, fada o do scriob- hadh sceul Gaedhilge air an treunlaoch so. Is fearr a ta fios ag aos og na h-Eireann andiu air Achuill Greugach, air Eachtoir na Traoi shoir, air Uilis agus air Eneas — is fearr aithnigheas siad Alfred the Great no Robin Hood no mar as cosamhail fos Dick Turpin no Freney the Robber — 'na Eibhear no Eireamhon, Cu-chulainn no Conall Cear- nach, Fionn mac Cumhaill no Goll mac Morna, Diarmaid Donn no Oscar aigh, Conn Ceud-chathach, “Daithi mor do sheol tar tuinn,” Brian Borumha, Art Mac Mur- chadha, Aodh ONeill, Aodh ODomhnaill, Eoghan Ruadh, Ruaidhri OMordha, na Burcaigh buadhacha, na Gearaltaigh gle- geala, na Sarsaoghlaigh soillseacha — no fear do na ceudtaibh eile d'a bh-fuair clu agus ceim riamh 'san oilean arsaidh so, o n-a ceud ghabhail go d-ti an la 'ndiu. Is ro mhaith gan amhras, eolas do bheith againn air an iomlan, idir a m-baineann le h-Eirinn agus a m-baineann le tirthibh eile, acht ma's eigean duinn cuid do leigean tharainn na treigimis ar leighean fein, na treigimis sceulta agus filidheacht agus seanchas na nGaedheal air son d'a bh-fuil diobh ag na gallaibh. <L 117> Cia an t-adhbhar fa bh-fuil an t-ainbhfios so le faghail ag muintir na h-Eireann? Is iomdha na h-adhbhair. Adhbhar dhiobh, Eireannaigh do mheas gur b'fhearr gach ni gallda 'na aon ni ba leo fein, ionnas go d-tarla gur leigeadar an chuid as mo dhiobh a d-teanga fein uatha agus go n-dearnadar malairt deagh-Ghaedhilge air son droch- Bheurla. 'Se an meas bocht suarach so, an meas amadanta so, an t-adhbhar as mo. Do threigeadar a d-teanga agus da bhrigh sin ni frith aca o shin suas an t-eolas nach raibh le faghail acht air n-a scriobhadh 'na d-teangain fein. Is fior gur muineadh le fada dhoibh a d-teanga duthchais agus a leighean do chur i n-dimheas; is deimhin go n-dearnadh foirneart ortha go minic chum d'ualach do chur ortha a d-teanga fein do threigean; acht 'na dhiaidh sin nil ar b-pobul fein gan locht. Adhbhar eile, nuair a bhi Gaedhilig ag ni as mo do mhuintir na h-Eireann 'na ta san tir andiu, is beagan diobh dar muineadh leigheadh na teangan leis an lucht ler b'fheidir agus d'ar coir a dheanadh. Adhbhar eile fos, cia go raibh daoine ann le a d-tainic Gaedhilig do leigheadh fein, ni raibh moran do leabhraibh aca le leigheadh; oir is e do ghnidheadh na h-eolaigh Gaedhilge — agus do ghni cuid diobh fos — iad fein d'fholughadh 'sna sean- mheamramaibh agus dul thart do leigean don t-saoghal, amhail da m-beidheadh Eire gan Gaedheal, gan Gaedhilig air bith. Is fior gur aistrigh siad o am go h-am cuid do na sean-leabhraibh i m-Beurla. Acht creud do rinne so air leightheoiribh na Gaedhilge? M. Henri Gaidoz, Francach foghlamtha — no is cora a radh Breatun foghlamtha — beagan do bhliadhnaibh o shin 'se d'fhiaf- ruigh se: “Fait-on quelque chose en Irlande pour prévenir l'extinction prochaine du Gaëlique? Et pourtant si l'on porte quelque intérêt à une langue, ne doit-on pas d'abord veiller a sa conservation?” Nir thuig an duine-uasal sin an glor mor agus an gniomh beag. Ni h-iad aistrighthe Beurla on t-sean- Ghaedhilig do dheanfas an coimeud so, ni h-iad sin do theastuigh o lucht-labhartha agus o lucht-leighte na Gaedhilge, acht saothair fhorusa gnath-Ghaedhilge do scrio- bhadh dhoibh, no — an chuid as lugha dhe — aistrighthe no tionntodha na seanleabhar i nGaedhilig na h-aimsire laithrighe mar tuigthear agus mar scriobhthar andiu i. Do mheasfa dar mo chubhas nar mhian le cuid do na h-eolachaibh Gaedhilge air ar labhras an teanga do leathnughadh no do choimeud; muna b'fheidir gur leor leo-san seanchaidh no dho chum an teanga do “choimeud” agus gur mheasadar gur danacht do-mholta bheith aig iarraidh uimhir na droinge sin do mheudughadh. Acht ta laethe as gile ag teacht, in a m-beidh daoine na tire so ni bhus Eirean- naighe agus ni bhus eolaighe air cuisean- naibh Eireannacha; agus in a m-beidh scolairidh Gaedhilge ni bhus tuigsionaighe uim an riachtanas a ta ann chum ni eigin do dheanadh air son na h-aimsire laithrighe. Taobh an “extinction” do b'eagal le M. Gaidoz da bhliadhain deug o shin, nil focal don bhrigh sin a bh-focloir Irisleabhair na Gaedhilge, oir se a chiall ni eigin le nach suil againn agus nach eagal linn anois no da eis so. Ni raibh i g-Cu-Chulainn air d-tus acht forainm — no badh cora dham leasainm do radh — agus is cosamhail mar dubhras cheana gur b'amhlaidh sin do mhoran d'anman- naibh eile d'a chineul. Ba Seatanta a cheud ainm, agus nuair a thuill se an t-ainm as gnathaighe ni raibh ann acht buachaill beag in aois deich m-bliadhan. La d'a raibh Conchubhar mac Neasa ardrigh Uladh agus maithe an chuigidh uile maille leis ag cathadh fleidhe moire i d-tigh Chulainn flathghobhann airighthe gar beag siar o Eamhain Macha, do bhiodar ag ol as ag aoibhneas, ceol na g-clairseach aca agus imirt fithchille. Agus as amhlaidh do bhidh- eadh teach an Chulainn so faoi thuitim na h-oidhche, agus cu mhor, gharg air scaoi- leadh taobh amuigh an duin, do ghnidheadh faire ann sin agus do choimeudadh muintir agus maoin an fhlathghobhann feadh na h-oidhche. Mairg don ghadaidh, mairg don choimhitheach do lamhfadh dul isteach 'san dun sin agus an madadh mor so ag faire air taobh amuigh, oir ba bheag leis greim do bhreith air fear d'a mheud agus a shracadh o cheile. I d-tus na fleidhe do bhi suil ag <L 118> an righ Conchubhar 's ag a chuideachta le Seatanta do theacht in a n-dail; acht ni rainic se fos gus an tigh agus le cathadh na fleidhe do dhearmad siad e. Is ann sin do chualadar go h-obann tafain gharg an mhadaidh agus glor buachaill faoi fheirg. “Is Seatanta a ta ann” ar Fearghus mac Roigh oide-gaiscidh an bhuachaill. D'eirigh- eadar 'na seasadhf a cheudoir, oir bhi 'fhios aca go maith go raibh an malrach i bh-fior- chontabhairt. Gleo mor amuigh agus iarsin uaillfeart uathbhasach na con. Creud do tharla dhuit a Sheatanta? Do foscladh na doirse gan moill agus ritheadar na curaidh amach d'a chobhair — oir ba h-ionmhain leis an g-Craoibh Ruaidh an t-ogan meanmnach sin. Annsud thall faoi sholus na gealaighe do chidhid Seatanta og agus e 'na sheasadh go breagh, buadhach, a chaman maith in a laimh dheis agus an chu marbh air lar. Do thogbhadar uile annsin gair mhor maoidhte d'athas faoi bhuaidh an ogain agus faoi n-a bheith slan. Acht ba h-adhbhar broin le Culann a chu bhreagh luachmhar do bheith marbh, agus uime sin dubhairt Seatanta leis “Na bidheadh buaidhreadh ort, a Chulainn uasail, faoi do choin, oir beidh mise fein am choin duit no go bh-faghair madadh eile in a h-ionad, agus deanfaidh me faire air do thigh agus air a bh-fuil ann chomh dileas le coin no madadh air bith.” Annsin do ghairm na curaidh uile “Cu-Chulainn” don laoch og, agus o shin amach do lean an forainm do. Mar so deir na sceulaidhthe, mar so innseas seanchaidhthe na h-Eireann. (Le bheith air leanamhain.)
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
