NA CU-ANMANNA I NGAEDHILIG.
LE TOMAS OFLANNAOILE.

III.

1.(a) Cu agus geinidin anma dhilis fir
in a dhiaidh. Do shaoil me air d-tus nar
bheag an lion d'anmannaibh do cumadh
mar so, acht tar eis moran do leigheadh
agus ni eigin geirbhreathnuighthe do tha-
bhairt, ni fuair me fa dheoidh acht ceann
amhain — 'se sin Cu-Chulainn, ainm treun-
laoich chluthamhla na n-Ultach.

Ni fhuil acht aon Chuchulainn amhain i
stair uile na h-Eireann o thus go deireadh.
Feadh dha mhile bliadhan do mhair an
t-ainm ceimeamhail so, nir goireadh do
dhuine eile 'na dhiaidh e, agus uime sin ni
dearnadh sloinne dhe riamh. Ni h-iongnadh
dar n-doigh go bh-fuigheadh an t-ainm
oirdhearc so tosach air na h-uile “Cu-
anmannaibh” eile: ainm priomh-laoich na
Craoibhe Ruaidhe, ainm an te ba chrodhacht
na “g-Con” uile, gile na ngaiscidheach,
“fortissimus heros Scotorum” mar do
ghairm an croinicidh Tighearnach de, mile
bliadhan iar n-aimsir an treinfhir.

Dubhairt me go maireann an t-ainm so -
'seadh go deimhin, ta an t-ainm air marth-
ain fos againn, acht is cuimhne cheomhar
linn e agus is fir-bheagan eile seach an ainm
as eol duinn andiu. Leath amuigh d'ar
innis an Ceitingeach air — agus is anamh a
chimid sin fein — is fada, fada o do scriob-
hadh sceul Gaedhilge air an treunlaoch so.
Is fearr a ta fios ag aos og na h-Eireann
andiu air Achuill Greugach, air Eachtoir na
Traoi shoir, air Uilis agus air Eneas — is
fearr aithnigheas siad Alfred the Great no
Robin Hood no mar as cosamhail fos Dick
Turpin no Freney the Robber — 'na Eibhear
no Eireamhon, Cu-chulainn no Conall Cear-
nach, Fionn mac Cumhaill no Goll mac
Morna, Diarmaid Donn no Oscar aigh, Conn
Ceud-chathach, “Daithi mor do sheol tar
tuinn,” Brian Borumha, Art Mac Mur-
chadha, Aodh ONeill, Aodh ODomhnaill,
Eoghan Ruadh, Ruaidhri OMordha, na
Burcaigh buadhacha, na Gearaltaigh gle-
geala, na Sarsaoghlaigh soillseacha — no fear
do na ceudtaibh eile d'a bh-fuair clu agus
ceim riamh 'san oilean arsaidh so, o n-a
ceud ghabhail go d-ti an la 'ndiu.

Is ro mhaith gan amhras, eolas do bheith
againn air an iomlan, idir a m-baineann le
h-Eirinn agus a m-baineann le tirthibh eile,
acht ma's eigean duinn cuid do leigean
tharainn na treigimis ar leighean fein, na
treigimis sceulta agus filidheacht agus
seanchas na nGaedheal air son d'a bh-fuil
diobh ag na gallaibh.

Cia an t-adhbhar fa bh-fuil an t-ainbhfios
so le faghail ag muintir na h-Eireann? Is
iomdha na h-adhbhair. Adhbhar dhiobh,
Eireannaigh do mheas gur b'fhearr gach ni
gallda 'na aon ni ba leo fein, ionnas go
d-tarla gur leigeadar an chuid as mo dhiobh
a d-teanga fein uatha agus go n-dearnadar
malairt deagh-Ghaedhilge air son droch-
Bheurla. 'Se an meas bocht suarach so, an
meas amadanta so, an t-adhbhar as mo.
Do threigeadar a d-teanga agus da bhrigh
sin ni frith aca o shin suas an t-eolas nach
raibh le faghail acht air n-a scriobhadh 'na
d-teangain fein. Is fior gur muineadh le
fada dhoibh a d-teanga duthchais agus a
leighean do chur i n-dimheas; is deimhin
go n-dearnadh foirneart ortha go minic
chum d'ualach do chur ortha a d-teanga
fein do threigean; acht 'na dhiaidh sin nil
ar b-pobul fein gan locht. Adhbhar eile,
nuair a bhi Gaedhilig ag ni as mo do
mhuintir na h-Eireann 'na ta san tir andiu,
is beagan diobh dar muineadh leigheadh na
teangan leis an lucht ler b'fheidir agus d'ar
coir a dheanadh. Adhbhar eile fos, cia go
raibh daoine ann le a d-tainic Gaedhilig do
leigheadh fein, ni raibh moran do leabhraibh
aca le leigheadh; oir is e do ghnidheadh na
h-eolaigh Gaedhilge — agus do ghni cuid
diobh fos — iad fein d'fholughadh 'sna sean-
mheamramaibh agus dul thart do leigean
don t-saoghal, amhail da m-beidheadh Eire
gan Gaedheal, gan Gaedhilig air bith. Is
fior gur aistrigh siad o am go h-am cuid do
na sean-leabhraibh i m-Beurla. Acht creud
do rinne so air leightheoiribh na Gaedhilge?
M. Henri Gaidoz, Francach foghlamtha —
no is cora a radh Breatun foghlamtha —
beagan do bhliadhnaibh o shin 'se d'fhiaf-
ruigh se: “Fait-on quelque chose en Irlande
pour prévenir l'extinction prochaine du
Gaëlique? Et pourtant si l'on porte quelque
intérêt à une langue, ne doit-on pas d'abord
veiller a sa conservation?” Nir thuig an
duine-uasal sin an glor mor agus an gniomh
beag.

Ni h-iad aistrighthe Beurla on t-sean-
Ghaedhilig do dheanfas an coimeud so, ni
h-iad sin do theastuigh o lucht-labhartha
agus o lucht-leighte na Gaedhilge, acht
saothair fhorusa gnath-Ghaedhilge do scrio-
bhadh dhoibh, no — an chuid as lugha dhe —
aistrighthe no tionntodha na seanleabhar
i nGaedhilig na h-aimsire laithrighe mar
tuigthear agus mar scriobhthar andiu i. Do
mheasfa dar mo chubhas nar mhian le cuid
do na h-eolachaibh Gaedhilge air ar labhras
an teanga do leathnughadh no do choimeud;
muna b'fheidir gur leor leo-san seanchaidh
no dho chum an teanga do “choimeud”
agus gur mheasadar gur danacht do-mholta
bheith aig iarraidh uimhir na droinge sin
do mheudughadh.

Acht ta laethe as gile ag teacht, in a
m-beidh daoine na tire so ni bhus Eirean-
naighe agus ni bhus eolaighe air cuisean-
naibh Eireannacha; agus in a m-beidh
scolairidh Gaedhilge ni bhus tuigsionaighe
uim an riachtanas a ta ann chum ni eigin
do dheanadh air son na h-aimsire laithrighe.
Taobh an “extinction” do b'eagal le M.
Gaidoz da bhliadhain deug o shin, nil focal
don bhrigh sin a bh-focloir Irisleabhair na
Gaedhilge, oir se a chiall ni eigin le nach
suil againn agus nach eagal linn anois no
da eis so.

Ni raibh i g-Cu-Chulainn air d-tus acht
forainm — no badh cora dham leasainm do
radh — agus is cosamhail mar dubhras cheana
gur b'amhlaidh sin do mhoran d'anman-
naibh eile d'a chineul. Ba Seatanta a cheud
ainm, agus nuair a thuill se an t-ainm as
gnathaighe ni raibh ann acht buachaill beag
in aois deich m-bliadhan.

La d'a raibh Conchubhar mac Neasa
ardrigh Uladh agus maithe an chuigidh uile
maille leis ag cathadh fleidhe moire i d-tigh
Chulainn flathghobhann airighthe gar beag
siar o Eamhain Macha, do bhiodar ag ol as
ag aoibhneas, ceol na g-clairseach aca agus
imirt fithchille. Agus as amhlaidh do bhidh-
eadh teach an Chulainn so faoi thuitim
na h-oidhche, agus cu mhor, gharg air scaoi-
leadh taobh amuigh an duin, do ghnidheadh
faire ann sin agus do choimeudadh muintir
agus maoin an fhlathghobhann feadh na
h-oidhche. Mairg don ghadaidh, mairg don
choimhitheach do lamhfadh dul isteach 'san
dun sin agus an madadh mor so ag faire air
taobh amuigh, oir ba bheag leis greim do
bhreith air fear d'a mheud agus a shracadh
o cheile. I d-tus na fleidhe do bhi suil ag

an righ Conchubhar 's ag a chuideachta le
Seatanta do theacht in a n-dail; acht ni
rainic se fos gus an tigh agus le cathadh na
fleidhe do dhearmad siad e. Is ann sin do
chualadar go h-obann tafain gharg an
mhadaidh agus glor buachaill faoi fheirg.
“Is Seatanta a ta ann” ar Fearghus mac
Roigh oide-gaiscidh an bhuachaill. D'eirigh-
eadar 'na seasadhf a cheudoir, oir bhi 'fhios
aca go maith go raibh an malrach i bh-fior-
chontabhairt.

Gleo mor amuigh agus iarsin uaillfeart
uathbhasach na con.

Creud do tharla dhuit a Sheatanta? Do
foscladh na doirse gan moill agus ritheadar
na curaidh amach d'a chobhair — oir ba
h-ionmhain leis an g-Craoibh Ruaidh an
t-ogan meanmnach sin. Annsud thall faoi
sholus na gealaighe do chidhid Seatanta og
agus e 'na sheasadh go breagh, buadhach,
a chaman maith in a laimh dheis agus an
chu marbh air lar. Do thogbhadar uile
annsin gair mhor maoidhte d'athas faoi
bhuaidh an ogain agus faoi n-a bheith
slan. Acht ba h-adhbhar broin le Culann
a chu bhreagh luachmhar do bheith marbh,
agus uime sin dubhairt Seatanta leis “Na
bidheadh buaidhreadh ort, a Chulainn
uasail, faoi do choin, oir beidh mise fein
am choin duit no go bh-faghair madadh
eile in a h-ionad, agus deanfaidh me faire
air do thigh agus air a bh-fuil ann chomh
dileas le coin no madadh air bith.” Annsin
do ghairm na curaidh uile “Cu-Chulainn”
don laoch og, agus o shin amach do lean an
forainm do.

Mar so deir na sceulaidhthe, mar so innseas
seanchaidhthe na h-Eireann.

(Le bheith air leanamhain.)