Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Cath Bearna Chroise Brighde
Title
Cath Bearna Chroise Brighde
Author(s)
Ó Neachtain, Seán,
Compiler/Editor
Williams, N.J.A.
Composition Date
1705
Publisher
(Tübingen: Niemeyer Verlag, 1981)
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
{N ZCP38 269-337} {L 274} {B 1705c-28ob 18T} {G L} {U 0211} {C Prós} {M 8} Chum an Léightheora 1 A léightheoir chairdeamhuil agus a choimhthíorruighe ionnm- huin, so chugaibh marbhrannadh na saoth sódh-mholtadh .i. na potáta; saoith do sháraigh na huile bhiataibh a ndeisi, a ndeilbh, 's a ndéanadh; a ndreach, a maithis, is a bhfhéile; agus do sháruigh an uile mhola dar féidir re teanga dhaondha air bith a dhéanamh; agus nach bhfhuidhe Dallán Forghail briathraibh foileamhnacha chum a moltadh do réir dhualgas <L 275> nó toileamhna; agus mar sin atá 'na théadhmadh ródh-ard ag mo theangasa, bhus míchlisteadh neamhfhoghlumadh, acht muna nglacar toil ar son gníomha. 2 Má gheibhthear fobhadh na míodh-achtughadh ansan sao- thar so, ná fuillsidhigh don phuiblidheacht é, acht ceiligh agus ceartaigh an earráid; teasbéanadh sibh sibh féin grádhach báidheamhuil carrthannach do na huile agus go mórmhór damhsa /91v./ go humhal uirísiol ag aisge ar mbáidhe agus ar muintearras; acht ar son dranntacháin nodachadh nach féi- dir gan a bhfhiacla do nochtadh amhuil measáin a sáladh taistioluidh, ní chuirim spéis ionntadh sin, óir ní hé mo mhian scléip, sutal ná mórthaibshighe do dhéanamh as, acht caitheamh aimsire beag do mo choimhthíorrachaibh. 3 Tá fós cath nó machaire agus comhlonn teanntadh tinneasnach agus madhm oirdheirc tásgamhuil caismirteach cródha caithréi- meach agus troid dásachtach dian dodhfhulangadh agus giorac géurghuineach gníomhiongantach agus fuathghoil fuilteach fiochmach faillfhaireach agus luathghoil luaimneach léimneach lanchalmadh do bhí idir lucht luathfar láidir na bpátuidh agus drong ghruamadh greamach na pise ag Bearn<a> Croise Brighide os cionn Tabhlachtadh a gContae Átha Cliath. 4 Ansan gcath so do torchara iliomad for gach taobh agus go mórmhór do na gráinseoiridh, dá ndearnadh ablachadh cneadhachadh cródh-óltadh le neart neamhchoimsigh, le gaois agus le gliocas dothuigsidh bhunaidh chródhaigh chaithm- híleatadh na Spáingeach mbán mear meisneamhuil meanm- nach mórchroidheach. 5 Agas ní hiongna gur éirghe buadha agus biseach re treibh na deighshirce agus na mbeannachtadh .i. treibh uasal onórach na bpátuidh; agus ní mó is iongna gur éirghe briseadh basgadh agus bearnadh do lucht an ghráin .i. lucht mheangach mhealltach mhíodhcharrannach do théid a seirge agus a tteirce feola agus déghghnéithe ag faicsin séan na sochar a gcomhursan - mailís gan codhsamhlacht gan compráid. Tuille oile as éagcosm- huil a ndaonndacht 's a bhfhéile treibhe deighshearcuidh na bpátuidh, óir an tan nach ttiubhradh an gránach a chac don choin gan cheannach, biadh an potátach ag brostughadh deighsheirc agus /92r./ deaghchumuinn ar lucht siubhail agus bochtuibh Dé. Bhus follus fírinne ionn mo rádh má breath- <L 276> nuighthear go measarrdha in dá pharduigh. Coimhnigh gur beag peacadh ná fós fírinne is inscríbhinn agus uime sin is ionghlacadh leisgéil an ughdair; agus ris so do dhéanamh, cean- góluigh sibh é níos daingneadh ann bhur seirbhís. Bhur searbhoghantaidh dílis cianaostadh go héag, Seaán Ó Neachtuin {C Fil.} /93r./ Cath Bearna Chroise Brighde Is creach mar d'éug an potáta caoidhean cásmhar an tsléibhe; ní dóibh amháin an díobháil acht do uile iomlán na hÉireann. Is dubhach mise air a thórra, m'adhbhar bróin agus deacair; is measa liom féin a bhás-<s>an ná éag athar agus máthar. Samhuil mo Spáingeach gléigeal a <d>taobh féile le Guaire. A bhás bhus bás do Ghaedhluibh uile go leir, mo thruaighe. Thagadh na mílte an éineacht go bord féastach na flaithe, 's ní fhacadh saoith ná uasal a ghruaim ar a mhaladh. Ag an rígh (céim nach suarrach) bhí sé ar uairibh 'na fhochair. Bhí an ríoghan dá phóga 's iad béul ar bhéul gan fholach. Is muirneach é ag an lady, is géarghrádh é don chailidh; bréagán gealgháireach an gharladh tráth bhíos a nainn os baile. /93V./ Ní dhubhairt ariamh re cairde nach raibh fáilte roimhe; is deir ris an mbocht lábáin: "Taradh gach aontráth chugainn". 'S eisean lánghrádh gach óighe, 's eisean móirghean gach seanaid, 's eisean miangas na hóige do bhíos dá phógadh san leabuidh. <L 277> 'S é fear riarrthach na mbochtáin, fear a n-ochláin do scaoile, fear do réidheach an tromdháimh 's fear 'dhéanadh móráin díobhsan. Ó lá Lúghnasaidh san bhfhóghmhar ní bhíonn a bhord gan fhalach, nó a réidhghnúis-sean gan gháire go Féil Phádruic san earrach. Samhuil leis a' bpotátadh ní bhfhuil a gclár na Fódla fírannamh a bhord do-chídhfear gan sódh do shíor is róstadh. Achnuighim Ardrígh neimhe nár sgaradh seisean uainne gan eighrídh gealadh bánadh, seal mhairfeas grán a gcruachadh. /94r./ Ó thurgan gluair na gréine go ttuirleadh d'éis a aistir, a maith, a searc, a bhfhéile ní fhacas féin a shamhuilt. An tí do tharring Jonas ó bhrúgh mhíl mhóir na mara, é go scaoileadh an t-uasal ó charcar chruaidh an tseacadh - Lasarus fionn do tóigeadh os bruid an chró go feartach; ó 'Íosa, 'rinn an gníomh so, saor ó dhaoirseadh an fatadh. Déantar sin, ó a Dhúileamh, is tóigse an smúit ó Éire; is neach gan rath gan fhóghnamh nach déarfadh fós amen leis. Ní bás as crádh súd bás na Caesar mór mar bhás na Spáingeach gáireach glégeal óg; so an bás a d'fhág gach cách go héag a mbróin: a mbás mo bhás-sa is bás fir nÉireann fós. /94V./ Bhus so dhíbh Cath na Bearna do fearadh go láidir líonmhar idir lucht itheadh na praisge is lucht an phatadh dílis. <L 278> Tig ar ttús Mac Maghnuis lán stráiceadh as a fhoghmhar; iarrann ar Dhia na nGrása scrios phátaidh na hEorpa. 'Nach iad amháin is cionntach nach bhfuil cionnach ar orna? Nach iad 'chuir fo mhídhmheas cruithneacht chaoin agus pónnradh? Thug siad mídhmheas na piseadh. "Nil acht gliocar san gcoirce, níl san tseagal acht cáileach", deir gach cnápach 'na fhochair. Bíd lucht fhromhadh an photáta ar nós máladh na holla: tarrmhór cnapach craosach gan neart aoinfhir an ochtar'. Ar Uiliam borb Ó Bróthaidh, fear coithighthe na mílte, "Thugais t'éidheach, a bhriolláin, a chrónsmutáin lán d'fhaoilleach". /95r./ D'fhreagair a chéile a ndísi go cruadh cliste chum spairne, acht ar chliomadh na pónnra teilgeadh a thóin an airde. Do thuit cois fón gcnápach a thóin an airde gur teilge, agus do bhean dorn san mhéadail do bhean géim as a bhriosga. Thug siad bualadh 'na dhiaigh sin, brúghaidh ghránach' na tíre is lucht láidir an photáta 'teacht go Bearna Croisi Brighide. Mala<i>rt lámhann le chéle rinigh go héasgaidh an dísi ar son charad na Spáingeach is brúghadh gránach na críche Teacht mar dubhruidh cheana; is 'réir geallamh do tháinig na mílte curaigh cródha do lucht pónnra is potáta. Do tóigeadh tinntidh arda, publibh bána is lachtna; <L 279> do ghéagaidh gorma is uaidhne cuir<eadh> suas taibernacuil. /95v./ Cheapuigh gach slógh 'na rangcaibh isin gcampa go cliste, is gach taoiseach trúpach éachtach dá bhuidhin féin 'tabhairt meisnidh. Annso dlúghaid na cai<l>mfhir os uile cheann 'an mhachadh, 's ní go mainneachtach falsa acht mar chailmfhir threasach'. Rug Uiliam borb ar Mhaghnus, breall an airde do theilg sé; ní raibh fiacail 'na thóinsean, beag na mór, nachar briseadh. Do-rinn se húirle háirle do chúlg cnápach dá mhuinntir; samhuil tornuigh an lasgadh 'rinn an ghal ar a gcuimpir. Dubhairt anso Seon Hóiris is each mear modhmhar faoisean: "Imigh tusa, arú, 'stróinsidh - goi'l Domhnal Óg chum gníomha? Ochón, ochón, mo chreachsa! dá mbeith 'na bheatha gan amhras do laoch mear na mórbheart 'ttós slóiceadh san gcampa! /9Gr./ Is ó nach bhfhuil 'na dhaonnda, rachad síos ar son m'uncail; gidh gur cloichmhó<i>n a uighe, súd mé libhsi san túirne". So ráidhtibh Phítir Bhailis, 'ruaig ná 'n eanach nár briseadh (do sheas 'an chlú 'san mbáire 'n aghaidh cnámharrlach na pise): Dubhairt Tomás Mac Anna is é lán leanna agus císte fuidh aonbholg gusan scornach mar mhála mór an phíoba: "Cia bhfhuil lucht an photáta, lucht na spáid is na sluaisteadh, bunamh an mheidhg is an chábhfhradh, lucht an cháise gan uachtar?" <L 280> Do bhí cantadh do Bhrún Seorsa ionna dhóid ag an mbodach, léar leag seisear ba chródha ar an mbóthar go dodach. Crann sgiubliúin an bhácúis 'bhí 'na chrágchrubh cnapaidh, is leag naoi bhfhir dég leis do lucht féastadh an phátuidh. /96v./ Bhuaill se buille don spéice a gclár éadain go crosta ar Mhatha Ua Nualláin, fear mór iomlán chum troda. Do chuir é air a leathghlún is d'fháguibh a leathshúil brúiteadh; 's an tan d'éirghe 'na sheasadh dubhairt go sgairteach ag búirfeadh: "Losgadh ortsa mar bhráthair! gnia do mháithir thusa! Ní <h>eadh, deamhan a gaol leat, a dhuairc dhiamhur na pluice". Do bhuail an spéice céadna ar mhac Séamus Uí Threasaidh; chuir sé Séamus Ó hAnnluain ar a leathghlúin go talamh. Bhris an spéice go dornchar ar mhac Ghorm<l>a Ní Ghaoithín; 's do mhac Eoin Mhic Conmhara rinnigh an fathach phíbín. Tarlaodh truisle do<n> bhodach 'bhí 'na shodar chum díbhfheirg; do luig seisear an éineacht 'mullach na méadhlaibh síos air. /97r./ D'éirghe an diabhal daonnda d'aimhdheoin ghníomhuibh an tseisfhear; sé blaoisg déag do bhlaosguibh leis an daoch so do breiseadh. Mac Donnachuidh dúr na sgoile táinig le bagar mór air; teilge é air a thóin an airde 'nós garladh a bpoll mhónuigh. Máighistir scoile ón tSeachúirt 'chuaidh do smachtuigh an fhaithigh, <L 281> ach gidh mór a shutal do bhí a chuma san laithigh. Do bhí Aindrias Ó hAnnluain fo leathglúin an phocáin; mar mbeith Seon Mhac a' Diachuir, 'dhéanfadh stiallach dá leathmhás Acht do Sheon féin gan tibhi do bhean buille na cluaise, d'fhág é sínteadh ar an talamh, gidh budh curadh nár shuarrach. /97v./ Do thuit leis Pítear Piarais, do thuit Diarmuid Mhac Gleannáin, thuit leis Seaán mór Ó Meachair - chaill an fear sin a leathláimh. Do thuit Feidhlim Ó Fearghail, Seon Ó Seanchaidh budh láidir, Maghnus mór Ó Maolraoide, is Donnchadh Ó Maonaidh, a bráithir. Leag sé Diarmnid Ó Cuileabháin gidh gurbh urrúntadh an flangach; leag sé Domhnal Ó Comáin, mac Uí Bhaotháin 's an Strangach. Leag sé Murchadh Mhac Séamuis, fear budh tréanmhar for talamh; 's ar éigin 'chreidfeadh daoine gur stad aoinneach ar Mhurchadh. Thóig sé cloch ar a ghualainn, ba leor ualach do sheisear, 's do bhuail í 'gclár éadain air Bhrian bréagach Mhac Sionnuigh. Do sgiob a cheann dá choluin is do bhuail an cloidheamh ar Mhaolradh, a modh go raibh 'na mharbhán, mar thuitfeadh lánchaisléan síos air. /98r./ Bhuail se preab ionnsa mhéadail ar Chonn céillidh Ó Cealladh; bhean trí photátadh mhóra as a sgornaigh ar talamh. Theilg sé Murchadh Mhac Scaluidh 'lár na grealluidh air a ghlúine; buille do mheor an daoidh-si 'bhean trí fiacla as Maolrúnaidh. <L 282> Bhean sé dog do na garrladh 'bhídh air na bántadh ar 'gcomhair, léar leag seisear an éinfheacht do lucht pléideach na pónnradh. Acht 'tan do thuig an dearmad, och, is mairg 'bhi 'na chuinge! Mar bheith deamhuin dá thomáin do theith an t-iomlán roimhe. Mar shamhuil torc ag tiomáin iliomad miosáin paiceadh, is amhluigh do bhí an phlágh so isin uile ard don achuidh. "Plágh ar an mbodach gránnadh! Sgiub sé mo cháise uaimsi da thabhairt do dhaoine créachtach' is go raibh mé 'gcéin an uairsi!" /98v./ Sgiub sé caipín gan truaighe do Bhrian gruama Mac Breasail, 's gan urad ruibe gruaige ar a bhuaic do bhí carrach. Do rug Alasdrann Eustás ar an Judás mór bhoduigh, ar son gur dó budh measa, óir fuair treasgair 'na shochair. Do leag an diabhal daonndha 'raibh san aonach gan chosnamh, mar mbeith gur rug na dúilidh 'ttaobh a chúil air a chosa, A modh gur leag siad fúthadh fathach crúbach na mine. Acht an daoith sul do ceangla do thacht ionna amhgar seisear. Acht fuair iomad a bhráithre a anam don chrágadh gionach 's cead dul d'ionnsaigh a bhácúis; 's tráth fuair a phardún, d'imigh. d'fhiosraidh Caiptín Síle nach raibh dílis do Shéamus: "An bhfuil ar bun aon Spáingeach, nó 'bhfhuil a gcairde dá séana?" /99r./ "Is dá gcairde misi, a shacáin", do-bheart Tomás Mac Eochuidh, <L 283> is air a chionn san díogaidh tug an saoidh sin deoch dó. Do leag Ros Ua Cuinn a bhráthair, Marcus grádhach ón gCorcuidh; is deimhin go ndéanfádh gáire da bhfhaicfeádh 'n airde a chosa. Dubhairt annso Dicidh Máirtín, fear nár sáruidh a ttréine, "Bheirim a chlúdh don phata a ttaobh neartadh agus féile". Do-bheart sé re mac a uncail: "You fat bumking from Fingal, will you stand for your country, or dare you venture a fall?" Do chuire annso a bhráthair, mar budh garrladh, ar an tulaidh, is bodach eile nár mhó leat Broun Seorsa nó a phlucadh. Bhuail Conn cródha Ó Conchubhair buille buigsheabhain ar Mhaghnus; do thuit a néal go meatadh mar go mbeith gearra go cnáibh air. /99v./ Do bhuail Eoin Mhac a' Léibhe buille spéice air an mbodach; is prap do léig na béice gur theith go treun 'na shodar. Táinic Ó Cuinn Chluan Dalcáin air a ghearrán go súgach; thug Seafradh Ó Cuinn dó leaga ro chuir é 'cnaga na húire. "Come along", arsa Budman 's é codh grúmadh le Turcach, 's do teilge a thóin an airde ar a' ngránach gan fhuireach. Táinig Réadach Dhún Búinneadh ar each súgach fon achuidh 'tabhairt dubhshlán an tsléibhe é go héasga gan leaga. Do tháinic Risteard Céitinn air each stéideach go sochmadh, gur bhris Tadhg mór Ó Cuiliúin cnámh a bhurrúin ar chlocha. <L 284> Dubhairt Séamus Ó Comáin, fear carráin Bhinne Éidir: "Bhéaradsa air lucht na cúige an patáta rúta do shéanadh". /1OOr./ Do tháinig Enrigh Buidhe, nár gan croidhe chum troda, is chuir an Rustach ag rince ar mhullach a chinn san tobar. Ol Matha mór Ó Nualláin ar óigeach lánard riabhaidh: "Codsuncs, cia bhfhuil na boduigh? Déanfad tobair dá gcliabhaibh. Feicim don chuid is tréine dhá chéad do na gráinsibh. Bheirim m'anam do<n> Riabhaidh acht mar stiallad a gcnámha. Codsucs, na cnapstuirlidh! Coingidh liomsa na boduigh! Ar fiadh, rachad le bánuidh mun bhfhadhad mo láinmhian orra!" Do-rin bagar is toirnéis is iomad do mhóirchéis cainte, rod 'chuireadh uathmhuin is teime ar lucht peise is gránta, A modh gur dhiúlt siad comhrac 'thabhairt do<n> ghlórach ard so; badh fearr riú roith san mbóchna ná dul a gcomhrac láimh' leis. /lOOv./ Dubhairt Risteard Ó Nualláin dárbh iomdha carráin foghmhair: "Cia bhfhuil Donncha an Leastair, 'bheanfadh cnap as a thóinsean?" "Táim anso", ar Donnchadh, "is beag mo shuim ionn do neartsa. Beanfadsa stácadh pónnradh as do thóinsi go tapuidh". Rug annso fana chumair, 'bhean bruim as is leagadh. Ar fiadh, ba mhór an spóirt leat mar bhí a thóinsean ag cneadadh. Tig do dhíoghailt an náire Cian Mhac Cába go Donnchadh, <L 285> acht dá mhéad a chosnamh chaill osnadh as a ghúngadh. Thuit le Donnchadh na ngleoibheart Murchadh mór Mhac in tSionnuigh; thuit leis Cathal Ó Cléire, Seon Mhac Seadha is Mac Lirse. Do thuit Feardorchadh Ó Dála, thuit Rádhnaill Ó Lochnáin; caogad cródha ceart curaidh thuit le Donnchaidh san teangmháil. /lOlr./ Rinnigh sé goile gaisge go deoigh nach rachaidh ar dhearmod seal bhíos cloch i mbuireann nó míodhchumann a nGalla. Strangach Bhaile Uí Chuláin, gidh gur chomhlán troduigh, theilg air a tharr an airde a loimcheart láir a' bhoguigh. Dubhairt go bras an Róbhach ar each mear obhar craosach: "Tigidh, a lucht na bphotáta má leigean an náire dhíbhse". Dubhairt Peadar Ó Mughrúin is é lán míodhrún dósan: "Air fiadh, brise mé sleadh leat dá mhéad shearcas tú pónra". Ruithchid a gcionn a chéile Os gach éadan don achuidh: ní facas méad a ttrostadh ríomh ó thosaidh gach maghchadh. Seacht ttréunroitheag do roith siad suil do briseadh a ngaethibh; ní fhacas méad a ttormáin ó roinneadh leannán do Éabha. /1O1v./ Do bhean buille diachrach annsan tsliasaid do Pheadar, is air an Róbhach gidh láidir buill<e> cúl láimhe léar leagadh. Do bhean ó bhun an chluais de. Och, budh fuathmhar an buille! Leabhar aithfrinn, is le náire nachar fháguidh an tulaidh. <L 286> Tráth bhean buille go feargach san mball feardha ar Phítear, bheart a bhean do bhí 'lathair: "Go mbeantar na lámha dhíotsa! Nárbh fhéidir leat do bhuille a mball oile air do shíneadh? Nár sgara leatsa trioblóid go ndéantar cucól díotsa". Do roith Peadar go treasach, bhean sé cloidheamh as a dhóidsean; mar budh sille gaoithe buille do bhuail buille ná dhó air, Is buille eile go tréanmhar a gclar éadain an duine. Budh samhuil bunnáin léana na trí béicibh do-rinneadh. /102r./ Chuir é 'búirfeadh 's a' sgairte, bhean osna as a chliabhsan gur shíl gach n-aon sann amharc go raibh a anam ar iarra. Táinig a ndóchas a thárráil fear mór bátalach ramhar, dá ngoirid cách Cuingireach - 's do fuair a thurnadh san achadh. Tig Fearghail fial ar sáireach 'níos ó ghráinseach Dhún Búdhuinne; beart le caraid na Spáingeach: "Tugaidh cor spairne dhúinne". Dubhairt Séamus ón tSruthán "Is mór do mhórdháil bhrostuidh. Gidh táimsi car cianaostadh, ní léigead gan íac do bhogar". "Is truagh liom tú", ol Tomás, "is mor m'ochlán tríodsa, mar atá tú 'do cheine aníorr 's a ndeire t'aoise". "Ar son go bhfuil mé aosta, do-bhéarad díbhsi comhrac; déanfam spóirt don iomlán mar bheinn an iomlán m'óige. /102v./ Roithid annso mar sgiotáin. Ba mhór a ttormán trosgach. <L 287> Do leagadh for lár mo Thomás agus a ghearrán ionna fhochair. Tig Cubhailleach Bhaile an tSearaird ar each ghealbhán craosach; do tháinig sé fon achuidh fo chula caothaidh dídhneach. Do-bheart go fíachmhar feargach: "Cia bhfhuil aicme na bpotáta? An leigfeadh an time dóibhsean gath ná dhó do lámhach?" "So misi", ar Risteard Dubhlainn, "is ní mó liom tú ná noduigh, is ní chuirim a leith do lámhach acht mar sgairt sgairdeach cosaidh". d'ionnsaidh a chéile an dís so mar shaothaibh gan tlás gan time; ní fhacas réir a gcalmacht" ó chuaidh fo armaibh an duine. Fa dheoigh do thuit brughach na pise, fuair leagadh léar briseadh a shliasaid; budh truagh leat méad an ochláin do-rinn a chompáin diachrach". /103r./ Do buaile buille agus buille ionnsa ngoile air Ó Riagáin; teilg<e> air a tharr an airde isan chlábar an briollán. Leag sé Eoin Ó Finneadháin, Brian ó Lochnáin, an gabhadh; leag se Fearghail Ó hAirne, bhídh co dánadh le bobhadh. Bhean se leagadh is treasgairt as mac Breasail Mhac Glámha, is bhean toit nár chúrradh os fear Údhna Nuí Airne. Bhuail sé putadh dá phíce go neart bríoghmhar ar Mhac Corcrán; do theilg a tharr an airde 's do bhris cnáibh a leathláimh'. Budh ceol leat Aodh Ó hAnnluain go cruadh a nglonnach láidir 'breith air Táilliúrach Eisgreach ag déanamh liochrach dá chnámha. <L 288> Do thoilg Tomás Ó Cuiliúin Seon Mac Giobúin chum talamh; rinn amhluidh le Seon Piarrus tréar thuit a bhfiabhruis leapuidh. 103v./ Maoileachluinn Ó Dubhshláine, fear nár cáine a ttoigh leanna, bhuail sé buille dá spéice tarsna a bhéil ar Mhac Conmhara. Tug Uiliam Ó Murchughadh buille an' bhurrúdhain don Locach, go raibh sé arna mhárach go rodhchráidhteadh ionna fhlocas. Do ghluais ó Ghodamindi don chath cinnte Mac Comáin. Budh shamhuil é do ghruagach ag teacht 'na rúgaire do<n> mhullán. Táinig Síomón Máirtín, fear nár sáraigh a ngleoibheart; do-bheart gan fhuath gan tsiosma: "Cia bhfhuil tú, 'ghein na pónnra?" Rinneadar lúth is lámhach, rinneadar spairn is cumasc, rinneadar goil gaisge 's éachtadh 'sháraigh céim gacha curaidh. Fá dheoidh do torchradh an gránach leis a' bpotáta biatach; neart goile ná fós luathghail ní raibh uatha ar iarradh. /104r./ Chuaidh go prap 'na dhiaigh sin mar iolar chrágach ruarthach is naoi bhfhir déag a mhuinntir gur chreapuill Símión breágh stuama. Dubhairt annso lucht na pise go fíachmhar fuilteach fuathmhar: "Mallacht fós agus easgcaoin ar lucht na bpataidh is fuaidre. Go mbeana dóibhsean árfach is gnáithshioc láidir gan tsneachta! Coirce, feur, coill is fosgadh, go raibh orrasan d'easbhuidh". "Oroibhsi", ar fear oile, "a choirrgheanuigh na pónnradh, <L 289> go deoigh nár fhadhadh sibh haisgibh, 's go raibh amhuil dár gcóirsi". Ar so tháinig Donnchadh Ó hÉilí, duine deaghchroidheach gan amhras; do-bheart seisean amen leis, mar rádhaim féin gan clampar. Chruinnídear lucht na bpotáta os gach aon ard do Éire, is do chruinnigh lucht na pise is badh dílis deimhin da chéile. /104v./ Ar maidin lá 'rna bhárach ar éis an lá do ghlana, do shín siad air a chéile ag dul na gréine a gcarbad. Tháinig anso go spéiremhuil os éadan gach anuigh clann na pise is na pónnra is clann róstadh an phatuidh. Labhair Donnchadh Ó Nualláin leis an iomlán go cliste: "'g<C>luin sibh mise, a chairde, sibhsi 'tá a láthair uile? Déanaigh misneach is críonnacht, bídhigh dílis dá chéile, is buailfeadh sibh lucht na praisge os an talamh go héasga". Do tóigeadh annso ollgháire 's do ghlac an t-iomlán misneach; le cumas saoi na Spáingeach chuaidh an báire ar lucht na pise. Bhí a ttrosd an aghaidh 'chéile mar ghaoth tréanmhar fo dharaibh, nó mar stoirm a' bhóchna ar chargaibh cóstadh na mara. /105r./ Rinn siad bogán do<n> chreagán, rinn siad creagán don bhogach; do sgreig uile na mbánta bhí báitheadh dá gcuid fola. Bhá gáir maoitheadh for a chéile 's gáir sgréitheadh is sgreadach; gáir gola agus caointe bhí for thaobh don achuidh. <L 290> Do bhí ochlán is cruaghdhul, do bhí fuaim agus cladairt, do bhí greadán is géarghuin, is cuirp slaoduidh fo shaltairt. Bhí trost drumuigh san mbuala, is sgal fuaimneach <s>na stocaibh, gearán gach neach rena chéile is lasgadh éugnach ar chorpaibh. 'Na measg bhí húirle búirle is neart buirbre gan traocha; cinn, cosadh agus cnámhadh for a' láithreach sínte. 'mBío<b>la, rinne mé gáire ag faicsin Sheeáin Mhac Siorruidh 'placadh aráin agus cáise 's a shrón ar lár for an ttalamh. /105v./ Budh truagh an t-ábhar gáire Cian Mac Gára air a ghlúine gan fhearg ná fuath air a phaidrín is mac Uí Shearcaidh dá rúsgadh. Do bhean buile don Chuluigheach ó láimh Rughruigh Mhic Sheafra, gur thuit fuídh gan rósgíse 'n easbhuidh brígh for in ttalamh. Do bhuail Brian borb Ó Bróghaidh buile róidh-iomlán deacrach; bhean sé barr na blaoisge re lann líomhfadh do Mharcus. Bhuail Brian Óg Mhac Rósa buile coltair san mullach ar Chon ramhar Mhac Cába go raibh a bhás a bhfhogus Uiliam béidhmneach Mac Eochaidh do-rinn orch<r>adh do Mhac Leastair; do chuir sé beul go cúl air re stróic phúrach a chloidhmhe. Do tháinig Aodh Mac Féidhlim (do bhean béidhmeann' sgéithe) 'tabhairt dubhshlán na faithche goile gaisge do dhéanamh. /lO6r./ Tháinig Breasal Mac Ardghuil, fear budh láidir croidhe; <L 291> dá mhéad a neart 's a láthar bhí air a tharr san aonach. Táinig Eoin dil Mhac Domhnuill is bhean sé barr na sróine do Bhrian dubh Mac Cathail 's budh near<t> goile an-mhór sin. Maolmhuire Mac an Mhíleadh, fear nár chlaon chum na troda, do chuir sleagh ramhar dhíreach tre chorp Mhaolradh Mhac Colla. Tháinig Cathal cródha Mac Anna, flaith dob annamh gan phatuidh, is chuir a gcruth bháis díachraidh leasmhac Dhiarmuid Uí Bhacaidh. Do rug Pítear Ó Lochnáin (b'esean an coiléan súgach) greim sgóige agus phíobáin ar mhac Mícháel Uí Dhubhda. /1O6v./ Ghreamuigh sé greim go daingean, gidh gur neartmhar a námhuid, ar phíobán cnagach na gaoithe Mhuiris míleatadh an-láidir. Tháinig Conchubhair Ó Cealla mar mhadu alladh fo chaoire, is fuair urchar do lánghath ó Eoin adhbhar Mac Ciamhuir. Do bhuail Donnchadh Ó hÉiligh (flaith fo mhéiligh nár ghortach) tarraing dhá lámh an éadan Bhriain ghléigil Mhic Chosgraidh - Buille do dhall a rosgaibh is do chuir tocht air a theanga, 'modh, suil d'fhág an láithreach, go raibh a bhás as go tobann. Leag Pádruic Mac Aodhagáin mac Uí Aodhaláin 'na thaibhsi; do-rinn brúsgar dá chnámha 's do Mhac Grána 'na dhiaigh sin. /107r./ Bhuaill Diarmuid Ó Maolrainne buille cam isin maladh ar Mhaoileach<l>uin Ó Maoilríde, d'fhág é sínteadh ar an talamh. <L 292> Do bhuaill Breasal Ó Cearna lasg do spáid san mbrollach ar Chonchubhar Mac an Diachuir 'bhí coimh fiatadh re cullach. Bhuail Tadhg dubh Ó Maonadh stróic do phíceadh ionnsa méaduil, do bhean béiceadh agus ochlán as Thadhg ceannard Mac Shéamuis. Do bhuail Fearghal Ó Dublhlainn buille do urlainn a shleighe, d'fhág sínte ar an láithreach Uiliam láidir Ó Séidhe. Do theilg Uiliam Ó Mughrúin Brian Ó Dúnuir go talamh; do theilg Diarmuid Ó Murchugh mac Uí Dhonnchuigh san ngrealluidh. "Mílte fáilte dhuit, a chliamhuin", arsa Piaras mear Céitin, tráth thulg se gusan talamh Brian ramhar Mhac Éadhmuinn. /107v./ "Go mbristear 'nois do mhuinéal", arsa Deinealach cluanach, "má tá tú fuidh a chosa ag Conn crostadh Mac Cuartadh". Do bhuail Cathail Mac Aonghusa buille ar Ghioll' Íosa cnámhach, go ndearna de meall diúrnadh do chuir smúit air a bhráthair. Diarmuid mór Ó Callaráin, 'bhí 'na dhallarán boduidh, do bhuail tarraing ar Chathal do dhall amharc a rosgadh. Do bhuail Pádruic Ma' Síomuin sail mhór dílionn do bhata air Eoin 'mullach na plaoisge, 'chuir é 'míosgail gan fhodhbhar. Do bhuail Philib Ó Márta<i>n (fear budh gnáthach gruama) liag do chloch leathan leacach ar mhac Beartuil Uí Chuanna. Bhuail máistir na scoile buille dog ar Mhac Ciamhair; <L 293> do-rinn réabach da leithláimh 's d'fhág an breallán claoiteadh. /108./ 'S í so 'nuair do ro tharla tiubh na námhad dá chéile, ag leagan fútha is tharstadh go dian talganta tréanmhar. Budh mhor an t-adhbhar uathbháis bheith a mboilgeán an fhaithe; budh mhór an t-adhbhar uathmhna bheith san uairsi san mhacha. Do bhí sitreach eich is léimneach, is drithlinn sméire ag lannuibh; do bhí cruadhghul agus gárra isna huile ard don acha. Do bhí tinntreach as lúthraibh, do bhí crúsguighil ag cailcibh; do bhí sgoltach cathbharr idir óigfhir iomlán' in fhaithche. Do bhí taoisibh ag a mbrostughadh is iad 'ceapughadh na sluaite; do bhí curaibh ag comhagháir 's go hiomlán ag cruaghghuil. Is iomdha cinn is guaillibh 'bhí san uair so gan spracadh; is iomdha marcach ar leathshúill ag athnuadhagh an chatha. /108v./ Is iomdha cos do bhí briste, is iomdha cnis do bhí gearra; ba hiomdha sáirfhear gan ghéugadh bhí san ttréanghoil san lá so. Is iomdha gnúis do bhí créachtach ag lucht féastach na bpotáta; is iomdha cúl do brí gearrthadh ag lucht cáitheadh na gráach. Is iomdha cloigean do bhí briste agus fos lis agus sliasaid; is iomdha cuim agus muineál 'gearradh 'ttornáil an ghliadh so. Do chaill bunaibh na bpotáta iomadh stáidibh dá dtalamh; chaillfeadh, mo dhóigh, an báire nó go ndearnadar athghoil. <L 294> Go borb cuirid re chéile mar mbeidís 'na Samsoin gur ruaig ó fheoir an tsléibhe lucht tréanmhar na gránach. Ba throstach bríoghmgar a mbéidhmeann', ba chosgrach tréan gacha sáirfhear, budh fuaimneach luath an lasgáil fuair cliabhtháin gacha gránach. /109r./ Tháinig curaidh na Seanchúirte go maith dlúgh don láthair; ruag siad lucht Cluan Dalcáin 'n iomad séideán le fána. Thig lucht an Bhaile Bhuidhe ó leachtaoibh an tsléibhe; thángadar agus do dhíbir trí mhíle go Binn Éadair. A raibh ó Chéidín go Briotás thánaig a gcomhgháir cumais; do-níd uirleadh san gcúigeadh 's ba cliútach na curaidh. 'Raibh ó Chuan Chille Mantáinn go roigh Sruthán an tSléibhe. tháinig siad don <fh>aicheadh go dian talcanta tréanmhar. A raibh ó Bhreitheamh go Leacain agus ó Leacain go Bearna, thángadar do aontoil curaidh tréanmhar' chum spairne. Tráth bhí a gcionn a chéile sluagh mear éachtach na n<p>otáta, rug iomad na lámha buadh for fhearaibh na grána. /109v./ Ionnsó ionnsaighid na sluaiteadh go garg gruamadh a chéile, mar throst caladh is bóchna no trost mórthuile sléibhe. Tífidh each ar mhuin a marcaidh 's ag preabadh 's a' léimneadh go mbrisfeadh uile a chnámha - ba holc an pháirt, ar mo bhréithir. chídhfidh beirt lena gcrúca daingean dlúgh ionna chéile; <L 295> chídhfídh duine le súisteadh 'leagan cúigfhear go héasgadh. chídhfidh feac agus sluasaid 'mbun na cluaise ar ghránach; chídhfidh spaidil ag pléasgadh go círéibeach na Spáingeach. Roith leithreoide le fána do roith lucht gránach is seisreach tráth tá leithreoid dá tomáin le lucht comáin go clisteadh. 'S iomdha arán agus cáise, 's iomdha mála fo bhagún d'fhág lucht na móirbheart ar feadh bóithreibh na talmhun. /110r./ Ba hiomdha ailp do Bhrún Seoirse ar na bóirthedh bhí leachtadh; ba hiomdha píosa maith feola do bhí 'gcomhgair na faithche. Do bhí ruagan agus briseadh ar lucht pise agus praisge ó mheadhoin laoi Dia Domhnuidh go raibh Aurora ar maidin. Mar roicheas tréud ó fhaoluibh do theich na sgaoithsi san ruagadh, go cnoc álluinn Bhinne Éadair 'na raibh spéirlinn lánluaiteach. Tig Risteard Tiobuir ó Chlochrán ar each cheannard chrónchraosach; budh curata cródha calma is budh ceannsa é 'n am míne. Roitheann triughadh mar ruathuile is ní cumann do snítheadh; do thocht lucht na bpotáta is lucht na gránach an aoinfheacht. Tháinig 'na chuideacht' go ceolmhar an chlárseach eolgach ón Ghráinnseach, an marcach bríoghmhar mear modhbhar, Enrigh Ró an ceart cráidhbheach. /110v./ Beart siad do ghlór sochlustach: "Créad an tiubuist so ar Ghaedhluibh? <L 296> Nach lór dhíbh na Sasana 'bhur ngearra is sin gan réidhteach? Léaghmairne 'leabhraibh Gaedhlach' (is budh léir dhúinn san aiste) gurbh é easaontadh na ndaoine bhus fáth d'incrís bhur gclanna. Snadhmuigh sídh budh-dheastadh (an fear neartmhar is stuama) is coimhnigh críoch bhur bhfalladh do achtrainibh aonuaire". Annso do bhuail siad cairdeas lucht potáta agus pónnradh: an grán bheith a síothpháirt do fhial-photáta rósta. Agas so dhíbh an cunnradh do snadhmadh go fonnmhar sochma: bia, leaba agus áras 'thabhairt do ghnáth do bhochtuibh. Cuireadh an sídh an ordúgh is Dia an urrús go ndéanfa grán deighshirc mar an phatadh. Sin crích Cagadh na Bearna. /111r./ Dubhairt Matha Ó Nualláin os é Conán na Féine: "Fúidre orra, deoch orra, fa la la lára agus léara. Bhruim siad na brughaidh bhaistiollach', breallacháin chais-shileach' béarlach', caistreabháin, drantacháin déirsireach', dallaráin niata, nimhneacháin, goileacháin dordha duairceach', leamhsacháin lumpach'leathchumach', tarracháin stealtach stuacach'. Tart orra, teanntadh tein' orra, falca<i>ridh fuara fallsa; mille orra, daorbhruid airc' orra, sirtirigh stuncach' stangcach', glamairidh, glugairidh, glaffairidh, cliomuirigh, feallairigh gúngach'. Muirtlinn chruadh na pollaire, ruaig air na fomhaire lumpach'. Tugsam buadha na <m>boduigh linn, d'imigh na dartacháin drantdhuibh'. Milléirghe, malléirghe, muirt orra, glugairidh, glacairidh graingceach'. <L 297> /111v./ Tugadh Cath na Bearna nach ttéid a mbátha choíche, an bhliadhuin d'aois an tighearna cúig ar seacht gcéad ar mhíle. Arna aithscríobhadh ré Tadhg mhac Sheaáin Uí Neachtuin, 1741, Nov. 23.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
