Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Vol. II - No.10. Oraid Emmet, Ar Lorg na Gaedhilge
Title
Vol. II - No.10. Oraid Emmet, Ar Lorg na Gaedhilge
Author(s)
Údair éagsúla,
Composition Date
1897
Publisher
The Shan Van Vocht
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N ShanVV1897_10_04> <L 1> <B 1897> <C Prós> <M 8> <T The Shan Van Vocht> <U Údair éagsúla> <F The Shan Van Vocht> THE SHAN VAN VOCHT (AN T.SEAN BHEAN BHOCHT). VOL. II. — No. 10. <L 180> Oraid Emmet roimh a dhaoradh. (Duine de Chonnradh na Gaedheilge Chorcaige d'atharraigh.) "FIAFRUIGHTHEAR díom a Thighearnaighe, cad tá le rádh agam ionnus ná tabharfaidh breith báis orm do réir na dlighe. Ní fhuil aon nidh agam le rádh d'atharrochadh bhúr roimh-bhreith, na do bheidheadh oireamhnach dam le rádh le h-aon intinn go mbain- fidhe ó dhéine na breithe sin atathaoise le tabhairt agus d'a g-caithfidh mise géilleadh. Acht tá rud éigin agam le rádh timpchioll ar nidh is cúramaighe liom go mór ná mo bheatha, nidh ar ar thugabhair-se sibh féin chum a léir-sgriosata. Atá mór-chuid agam le rádh i d-taobh gur cóir go saorfaidhe mo chlú ó ualach feallsachta agus ith-iomráidh do cruachadh uirre. Ní measaim gur féidir dam aon nidh do chur 'na luidhe ar bhúr n-aigne, suidhte mar a bh-fuilti, le h-aon t-súil agam go bh-fuighbhidh mo chlú aon díon faoi chliathachaibh cúirte curtha ar bun agus riaghaluigdthe mar atá si seo. Tá aon nidh amhaín ba mhaith liom agus ní fhuil braith agam le níos mó, se sin, go léigfeadh sibh-se do'n chlú sain a Thighearnaighe, sgaoileadh tharraibh gan a bheith truaillighthe le h-anál breun na claon- mhéinne, go bh-fuighbhidh si cuan éigin caomhna agus futhanna dhi ó na trom-anfadhaibh atá d'a tuargaint annso. Níor chás liom é, muna m beidheadh agam acht bás d'fhaghbhail iar mbeith daortha dham agaibh-se, do ghlacfainn go ciuin agus gan osna an chrích atá am' chomhair, acht, oibreochaidh breith na dlighe a thabharfaidh mo chorp do'n chrochaire go lán-dithchiollach, tré feidhm na dlighe, ar í fein do chosaint chum mo chlú do chur faoi bhuan-tharcuisne; mar hí fuláir ná go bh-fuil an choir in áit éigin, cia aca i mbreith na cúirte no ins an mbárrthain, is le h-aimsir amháin a deunfar amach é. Atá sé air ag duine am' ionad-sa aghaidh do thabhairt, ní h-é amháin ar chruadhtan a chineamhna as ar neart chumhachta os cionn intinnidhe atá truaillighthe no curtha fá chois aice, acht, mar an g-ceudna ar dhochamhalacht mí-mheinne a linne a sheasann 'na aghaidh. Imthigheann an duine acht lonuigheann a chuimhnes. Ionnus ná faghbhaidh mo chuimhne-se bás acht go mairfidh sí faoi mheas ag mo chomh- dhuithchis-idhibh, ní sgaoilfead tharm an fhaill seo gan me fein do chosaint ar chuid de na neithibh atá curtha am' aghaidh. Sé mo dhothchas agus is mian liom é, iar n-eitiollughadh dhom' spioraid, go cuan níos féileamhla agus iar mbeith suidhte dhi i g-comh-luadar na laoch mairtírighthe do thug a gcuid fola ar an g-croich no ar mhágh-an-áir ag cosaint a d-tíre agus na subhailce, go mbrostóchaidh mo chuimhne agus m' ainm iad so a mhairfidh am' dhiaidh agus mise go mór-dhálach ag feuchaint anuas ar mhion- bhrughadh an cheannais mhalluighthe sin a choimeádann a réim le cáineadh ainme Ard-righ Neimhe agus a thaisbeánann a chumacht os cionn an duine amhuil as os cionn na mbeathadhach mbrúideamhuil — a chuireann fuath nimhneach idír na daoinibh agus a thugann ar dhuine amus marbhach do thabhairt faoi n-a chomarsain in anim De, de bhrigh nach géilleann sé go cruinn do éileamh an cheannaisceannas go bh-fuil a chroidhe dúraighthe mar an g-cruaidh le uaill-chumha na n-dilleacht agus le deoraibh na mbaintreabhach do chuir sé gan taise le fán" (Do chuir an Tighearna Norbuirí cosg annso leis, ag rádh nách raibh na baothain táire luathintinneacha do bhí ar aon aigne leis cumasach ar a ndroch-intinnibh do chur i ngníomh). "Fágaim faoi Dhia na firinne-dearbhuighinn ar Ard-chathaoir Neimhe as is éigean dam bheith in a fiadhnuise gan mhoill go raibh mo iomchur tríd an nguais seo go léir agus trid gach ar chuireas romham roimh-dhírighthe do réir ah deimhne úd do nochtas, agus nach raibh atharrach aigne orm acht fuasgailt mo thíre ó'n ngeur-bhroid faoi n-a raibh sí creuchta, agus dar iomchuir sí ró-foighideach agus ró-fhada agus tá lán dothchas agam, cé baoth luath-intinneach as do measfar è go bh-fuil meisneach agus aondacht go leor fós in 'Eirinn chum na h-oibre is uaisle seo do chur i g-crích. Adeirim e seo le muinighin feasa cinnte agus leis an sólás a bhaineann leis. Ná beiridh libh a Thighearnaighe gur mar olc orraibh-se, adeirim é seo, nâ chum aon corrbhuais bhig suarachais do chur orraibh. An té nár luaisg riamh a bheul ag innsint bréige, ní chuirfidh sé a chlú í mbaoghal leo so nach bh-fuil fós beirthe ag deimhniughada éithigh. Adeirim a Thighearnaighe, an té nach mian leis a fheart-laoi do bheith sgriobhta go d-tí go mbeidh saoirse bainte amach ag a thír, ná fagfadh sé gath i láimh an tnúthaigh na leath-sgeul i mbeulaibh aicme a cháinte chum achmhusáin do chasadh leis an ionnracas is mian leis do thaisgeadh in uaigneas na h-uaighe féin iu a g-cuirfear go foir-eigeantach é." (Do chuir an chúirt cosg annso arís leis.) "A deirim leat a Thighearna nach duit-se do cheapas an nidh adubhart mar gur mó é mo thruagh dhuit ná m'fhormad leat. Ba dhom' chomh- dhuithchisidhibh do cheapas é. Má tá fior 'Eireannach ag tabhairt cluaise dham bídheadh focail mo bhais mar thaca aige i ló a cheasnuighthe." (Do chuir an Tighearna Norbuirí cosg arís leis agus dubhairt nach chum bheith ag éisteacht le ceilg do bhí se annsain.) "Do mheasas go d-tí so gur b' é gnó breitheamhain iar mbeith daortha do'n bhraighe, breith na dlighe do thabhairt. Do thuigeas mar an g-ceudna gur mheas breitheamhain ar uairibh go raibh ceart aca eisteacht go foighideach agus labhairt go daonna agus an té do bhí fá ghreim na dlighe do theagasg agus a m-baramhla do thathairt go ceannso faoi na fathaibh faoi n-deara dho (dar leo) an choir do dhéanamh ae ar daoradh é. Gur mheas breitheamh gurb é a ghnó déanamh amhlaigh, ní fhuil d'a mearaighe orm : ache cá bh-fuil firinne bhúr muidhimh a saor- roinn bhúrr n-dlightheadh — cá bh-fuil fáth bhúr m-bladhmainn a comhthroime, a trocaire, agus a tláthchas bhúr g-cúirt mbreitheamnais, muna bh-fuil sé ceadaighthe do bhraighe atá le cur faoi láimh an chrochaire, ní le ceart acht le feall bhúr ngliocais, míniughadh do thabhairt go macánta agus go ferinneach ar a intinnibh, agus na bun-fátha ler corruigheadh é do chosaint." (Ní Críoch.) <L 189> Ar lorg na Gaedhilge. MEASAID lucht Chonnartha na Gaedhilge gur tairbheach an rud é do chúis na Gaedhilge, an mhuintear sin chuireas suim 'san Ghaedhealg, cuairt do thabhairt, 'nois a's arís, ar na duithchibh mar a labhrann siad an Ghaedhaelg go fóill. Mar sin de, b'fhéidir gur maith le cuid ded' chuid léiththeóir, tuairisg d' fhághail ar chuairt do thugas, beagan aimsire ó shoin, ar na sléibhtibh agus ar na gleanntaibh i n-iarthar Tire-chonaill. D' fhágas port an bhothair-iarainn ag Srath-an-urlair, bhi mo rothar liom, agus bhuail mé liom suas Gleann-fhinne. O thús go deireadh labhair me tre Gaedhilig le gach duine casadh orm. I n Gleann-fhinne atá bodaighe Albanadha nach bhfuil focal Gaedhilge 'nna gcloigeannaibh aca, agus stán siad orm go dúr, dorrdha nuair bheannuigheas dóibh as Gaedhilig. Cuid de na h Eireannchaibh Gaodhalacha mar an gceadna, nior thuig siad acht go raibh me 'ga labhairt Gaedhilge leó agus ni raibh siad acht ag gairidh, magadh fúm. Acht anois a's arís chasóchadh duine orm a labhair an Ghaedhealg agus chluinfinn canamhain na tíre. Ag gabhail damh suas dh' ionnas' ar an Bhrocaigh casadh liom ann mórán daoine do labhair ins an Ghaedhilig. Ar sráid an Bhrocaigh bheannuigh mé do bhean do bhi ag fagbháil an baile sin, agus me ag eitioll thairsti ar mo rothar. D'amharc si 'mo dhiaidh, tamall maith, agus chuala me i ag rádh leithe féin "maiseadh ca bhfuaras thusa a bhfuil an teanga Ghaedhilge agat." Níor fhan me a bhfad 'san Bhrocach acht ghluais me liom nios faide síar ímeasg na sliabh go dti. Béal-an-atha-mór mar a d'fhan mé an oidhce sin. Atá teach h-ingin Ni Mhuighe, agus labhrann sisi agus deirbhshiúiri canamhain bhreagh Gaedhilge. Bhi a n-athair, an saoi Eadhmonn Ua Muighe a fuair bas go deireannach 'nna fhear thuigsionach infleachtach; agus ba mhór an grádh do bhi aige ar a thir, agus ar gach nidh do bhain de'n tir, agus go mór-mhor ar theanga na tire, nuair do bhéidheadh a chomhursanna, cuid oca, ag tabhairt gotha air mar gheall ar Gaedhilig do labhairt le n-a chlann, ar eagla go gcuireadh seó bac orra i n-a gnoth, 'se an freagra budh gnath leis thabhairt dóibh "beidh ocaideacha go leór ag mo chlann, Gall-bhearla do labhairt ma 's mian leo é; 'seadh is dualgas damh-sa ar dteanga dhutchais fein d'fhoghluim dóibh." B'fhior dhó; labhran a chlann an dá chuid go ceart i ndiú; rud nach ngnidheann mórán mór de mhuintir na tire so. Go ndeanfaidh Dia trocaire ar anam an duine chóir! mo mhairg! nach bhfuil móran dá leithérd le fághail. Ar feadh dhá lá sheól mé thart fa Béal-an-atha-mór, Min a'- ghualinn, Ceanngharbh, agus na duithchibh sin. Fuaras mórán Gaedhilge ionnta agus ní'l áit eile i dTirchonaill is fearr le duine dull ann ar lorg Gaedhilge. Tugas cuairt ar an iomad seannchaidhe agus lucht seinme ceoil, agus sgriobhas siós bolg dán agus sgéal'. Lá ar na bhárach d'imthigh mé liom ar mo rothar sios go dti na Gleanntaidhe; agus nior casadh orm duine ar an ród, nó ni fhaca mé aon duine ag obair ar aon taibh dé'n ród nachar chuireas foraun orra i nGaedhilig. Labhair gach duine liom go sibhiálta as Gaedhilig agus d' fhoghluim me mór-chuid Gaedhilge le linn m'aistir Nior rin, mé mórán moille ins na Gleanntaib, mar bhi mé ann sin cheanna, agus chonnacas damh gur bheag an tsuim do bhi ag muintir na Gleanntaidhe 'san Ghedhilig. O offic an phóist 'san Ghleanntáibh chuireas teachdaireacht as Ghaedhilig thrid an telegraf go dti mo chara. S. S. Mac a'Bhaird ag na Ceallaibh Beaga ag tabhairt rabhaidh dhó go raibh mé ag tarraingt air, agus ghluais me liom, "síos traigh" mar a deirid, go Neárain. Ag na Maighibh, casadh damh an ród nuadha do rinne an "Congested Districts Board," agus thiontuigh mé ar mo laimh dheas go atug me cuairt ar an droichead nuadha iarainn do rinne an Bórd ceadna trásna ar an Ghaoith-Beara, air ar chuala me iomrádh. Go cinnte is breagh an droichead é, agus is mór an feidhm atá na daoine ar an taoibh thall .i., muintear Litir-mac-a'-Bhaird agus muintear na Rosaidhe ag baint as. Nuair bhi mé ag feuchaint ar an droichead, tháinig dá constábal fhad liom; b'fhéidir gur mheas siad go raibh droch-rún agam do'n droichead agus go raibh me ar ti a theilgint ins an taoide Labhair duine aca liom i nGall-bhéarla; "Good evening, sir" ar sé. "Goidé mar tá sibh" arsa mise. "Beg pardon?" ar an constabal. "Nach breagh an droichead é so ar togadh daoibh ann so, arsa mise. Chonnacas do na constablaibh gur ag magadh futha do bhi mise, agus d'imthigheadar leo. Bhi mise ag deanamh chomhraidh leó go raibh siad ar an taoibh thall de'n droichead, acht nior thug siad aire ar bith orm ni ba mho. (Ag so leabh-fhocal do Eireannchaibh as an Oilean-úr atá ar ti cuairt do thabhairt orrainn ar an bhliadhaim so chugainn. Má tá Gaedhilg aca labhradaois i, agus ni bheidh cluasairidh 'ga iomchur agus 'ga sgapadh gach focal déaradaois.) Ag teacht arais damh ar an taoibh i bhus de 'n droichead chuala me ceol binn ag teacht amach as tigh bheag do bhi ar leath-taoibh an róid. O' éist mé agus chonnacas damh gur bhean do bhi ag seinm dá leanbh ag a chur a chodladh. Bhuail mé isteach agus d' iarr cead mo phíopa dheargadh. Fuair mé an cead sin agus fáilte, acht nior ghabh an bhean ceol ni ba mhó, agus nior chodail an leanbh. Tar éis beagan chomhraidh, ghluais mé liom aris. Chuaidh mé isteach i mórán de na tighibh fá'n duithche sin agus is Gaedh-ilg fuair mé dá labhairt i gach tigh aca. Bhi sé mall 'san tráthnóna nuair do roich me go Neárain. Labhair me as Gaedhilig le gach duine casadh dath 'san áit sin, agus ni thuaras freagra acht i nGall-bhéarla thruaillighthe. Atáid lucht cuarta ag tabhairt a n-aightheadh ar an bhaile sin, mar gheall ar an tráigh áluinn agus an sáile bhreagh atá ann, agus mac-a- samhail gach áit de'n tseort, atáid na daoine ag èirigh ro-ghalanta le Gaedhilg do labhairt. Fuaras sean daoine fá 'n áit a raibh canamhain bhreagh Gaedhilge aca. Lá ar na bharach sin' me aistear thrid na sleibhtibh go na Ceallaibh Beaga, mar a casadh liom S. S. Mac A'Bháird, ata 'nna thor cosainte do 'n Ghaedhílig ar fúd na duithche sin. Chaitheas an oidhche sin leis go sugach ag trácht ar mórán neithe bhaineas le cúis na Gaedhilge. Maidin lae ar na bharach thugamar cuairt ar an sgoil gnothach ar cuireadh ar bun go deireannach ins na Ceallaibh Beagh. Bhi an t-urchdaran, an t-athair Ua Domhnall as baile, rud a ba thruaighi liom, mar is Gaedhealgóir breagh é, agus ba mhaith liom comhrah do bheith agaim leis. An trathnóna sin chuir mí mo rothar ar charbad an bhothair iarainn, agus mé féin leis, agus d' imthigh liom, casán Duin-na nGall, go raibh mé ar ais ag Srath-an-urlair, agus ba mhór an chúmha so bhi orm ag fágbháil duithche chineálta na Gaedhilge damh. Dá d-tairgfinn leath fhocal do neach bheidheas ar ti gahbhail ar lorg na Gaedhilge, bhearainn tri comhairli dho, .i., tobac do chaitheadh muna mbeidheadh sé acht an uair sin amhain; tart as triume do bheith air: muna n-olfadh sé acht bláthach le n-a chosg, bhéidheadh sé 'nna leithsgéal gó cuairt do thabhairt ar na tighibh cois an bheallaigh; an triomhadh comháirle, gan bréag- náire do bheith air; acht labhradh sé le gach duine, agus cuireadh sé foraun ar gach duine, dá dhoicealligh é. CU-ULLADH.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
