Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Greann na Gaeilge
Title
Greann na Gaeilge
Author(s)
Ó Muirgheasa, Énrí,
Pen Name
Feargus Mac Roigh / Gaedilig
Composition Date
1901
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N NL721> <L 1> <B 1901> <C Prós> <T Greann na Gaeilge> <U Énrí Ua Muirgheasa> <F Connradh na Gaeilge> GREANN NA GAEDHILGE. FILIP AN t-AMADÁN. Bhí Filip fiche bliadhain d'aois, agus aon lá amháin chuaidh sé chuige an mbaile mór. Chonnaic sé lód turnapaidhe. Cha raibh Filip i mbaile mhór ariamh, nó chan fhaca sé turnap ariamh a roimhe. D'fhiafruigh sé caidé an seórt roda iad so. Dubhairt an fear a bhí dá ndíol gur bh'uigheacha lárach iad. Chreid Filip é, & cheannuigh sé turnap ar sgilling. Bhí sé ag teacht a bhaile go cúramach leis, agus é faoi n-'asgaill aige, nuair tháinic sé chuige abhainn. Bhí dúil aige an abhainn a léim, agus chaith sé an turnap trasna na habhna isteach i ndosán aitinne. Bhí gearrfhiadh ins an dosán aitinne. Léim sí suas agus as go bráth léithi. Shaoil Filip gur searrach óg a bhí ann, agus léim sé an abhainn, & lean sé í, ag gloimnigh amach: “Stad, stad, adeirim leat.” Acht char stad an gearrfhiadh, & chuaidh Filip a bhaile go brónach, & é ag mallachtaighe ar an bhfear nár dhubhairt leis go raibh an ugh ar bhruach a theachta amach. AN PÁISDE GAN CHÉILL. Páisde óg a bhí ann, agus fuair a athair bás. Thosuigh sé ag gáiridhe. “Caidé an fáth,” ars' a' mháthair, “a bhfuil tú ag gáiridhe agus d' athair marbh?” “Gheall sé damh indé,” ars' an páisde, “go mbéarfadh sé bualadh damh indiu, & anois cha dtig leis.” AN GASÚR AGUS AN tEASPOG. Bhí gasúr beag ins an ród lá amháin agus gabhar mór láidir aige. Bhí an gasúr ag tarraint an ghabhair le n-a dhá láim agus bhí an gabhar ag tarraint i n-a aghaidh. Bhí easpog ag siubhal ins an ród, agus tháinic sé suas leis an ghasúr. Dhearc sé ar an ghasúr, agus dhearc an gasúr air- sean. <L 2> “An bhfuil aithne agat orm?” ars' an t-easpog. “Tá go fíor-mhaith,” ars' an gasúr. “Cia hé mise?” “Is tú an t-easpog.” “Agus cad chuige nach mbaineann tú do bhairéad díot?” ars' an t-easpog. D'fhreagair an gasúr: “Congbhuigh an gabhar so, agus ghéanaidh mé sin duit.” AN tAMADÁN AG CUMHDACH A MHÁTHAR Bhí amadán óg dar bh'ainm “Séarlas Bacach” & a mháthair ag siubhal lé chéile lá amháin & iad ag iarraidh déirce. Bhí an lá dócrach teith, agus d'éirigh an mháthair lag. Luigh sí síos faoi chrann, dubhairt sí le n-a mac gan rud ar bith a leigean 'na h-aice, agus thuit sí a chodladh. Nuair bhí sí 'na codladh tháinic cuileóg agus shocruigh sí ar sróin na mná. “Caidé ghéanaidh mise,” ars' an t-amadán leis féin. Do thóg sé a bhata agus bhuail sé buille mór ar an gcuileóig. Do theip sé air an chuileóg a mharbhadh, acht do bhris sé srón a mháthar. Léim sí suas agus rith sí chuig an amadán, & b'éigin dó rith le n-a shaoghal. AN FEAR CAOCH. Bhí fear ann a bhí caoch nó ar leath-shúil agus i n-ionad na súla eile bhí súil ghloine aige. Aon lá amháin bhuail sé isteach i dtigh leanna. Ba cailín a bhí ag freastal ins an tigh leanna, agus ba dheas an cailín í. Thosuigh an fear ag cainnt agus ag rugaireacht léithi, acht chá raibh spéis ag an gcailín ann féin ná i n-a chuid cainnte. Ar dhóigh ar bith nuair a bhí sé ag imtheacht dubhairt sé leis an gcailín, “Slán leat, & tá súil agam go bhfeicidh mé aríst thú.” D'fhreagair an cailín, “Och! tá, & tá súil eile agat nach bhfeiceann mé choidhche.” FEAR NA mBRÓG NUA. Cuaidh fear isteach i mbaile mhór tráth amháin & cheann- uigh sé péire bhróg. I n-éis na mbróg nua do chur air thionntuigh sé arís a bhaile, acht nuair a bhí sé tuairim ceathramha mhíle ó'n mbaile mhór shuidh sé síos ar chlaidhe ar <L 3> thaobh an bhóthair & bain sé na bróga de & chuaidh sé ar aghaidh cosnochtuighthe, óir ba mhór leis a bheith ag caitheamh na mbróg gan ádhbhar. Ba hé sin ba ghnáthach leis na daoinibh bochta ar fud na tíre an t-am úd, agus tá an cleachtadh céadna ag furmhór na mban & ag beagán fear i nDún na nGall go fóill. Is gnáthach leobhtha a gcuid bróga d'iomchar faoi na n-asgaill go raibh siad i n-aice do'n bhaile mhór. Annsin cuireann siad ortha iad, & ar bpilleadh dóbhtha chuig an áit sin arís, baineann siad na bróga díobhtha & téid siad a bhaile go héadtrom & go haereach. Acht an fear so a bhfuilim ag trácht air, cha deachaidh sé i bhfad gur bhuail sé órdóg a choise i n-aghaidh cloiche 'san ród & bhris sé é, & bhain sé an ionga de. Sgread sé amach leis an bpéin ar tús, acht i gcionn tamaill, nuair a bhí an phian d'a trághadh, dubhairt sé leis fhéin, “Nach raibh beannacht Dé orm gan mo bhróga a bheith orm an t-am úd. Dá mbéadh, is cinnte go mbéadh bárr na bróige nua millte go léir.” Agus leis an sólás sin chuaidh an fear bocht a bhaile go buidheach beannachtach sona sásta. NA BRÓGA NÁ AN NODLAIG? Bhí fear eile ann aon uair amháin & bhí luach bróg aige, & bhí na bróga do dhíth air. Tháinic an Nodlaig. Cha raibh 'fhios aige caidé b'fhearr dó a dhéanamh — na bróga a cheannach nó an Nodlaig a chean- nach. Bhí an aimsir bog deas, agus dubhairt se leis féin go mbeadh an Nodlaig aige. Cheannuigh sé an Nodlaig & d'ith sé & d'ól sé & bhí sé súgach. Acht nuair bhí an Nodlaig thart tháinic a' sioc 'sa' sneachta, & bhí sé cosnochtuighthe, is bhí sé ag dul thart ag greadadh na mbos, 's a' rádh: “Ó 'sí an Nodlaig í, 'sí an Nodlaig í, Is mór a mhilleann sí, Is beag a léigheasann sí.” CAILÍN LUAITHREADH. Cailín óg a bhí innti & cha raibh sí an-deas, cha raibh sí deas ar chor ar bith, acht bhí neart maoine aici, agus dá bhrígh sin bhí a lán buachaill dá hiarraidh le haghaidh pósta. Faoi <L 4> dheireadh fuair ógánach éigin í, & thug sé a bhaile leis chuige n-a mháthair í. “Seo anois í,” adeir sé go bródamhail le n-a mháthair, “agus is as a' teinidh fuair me í.” “Och! creidim sin, a mhic,” ars' an mháthair; “óir tá dath na luaithreadh uirthi.” GUIDHE AN GHRÉASAIDHE. Aon lá amháin chuaidh trí fir amach i mbád bheag ar an bhfairrge. Bhí táilliúr, gobha, & gréasaidhe ann. Nuair bhí siad i bhfad amuigh ar fairrge, d'éirigh an ghaoth go hobann, & bhí na tonna móra ag teacht isteach 'san bhád. Tháinic eagla an-mhór ar na fearaibh, agus ghlaoidh siad amach: “Ní'l neart againn ar gan a bheith báidhte, muna dtugaidh Dia lámh chugainn, & is fearr dúinn a ghuidhe.” “Och! cha dtig liom-sa,” ars' an táilliúr. “Monuar! rinne mé dearmad ar m' urnaidhthibh.” “Tá mise ar an dóigh chéadna,” ars' an gobha. Annsin thug an gréasaidhe air féin guidhe ar a son uilig, & dubhairt sé, “A Dhia láidir, char iarr mé dadaidh Ort agus char chuir mé buaidhirt Ort le seacht mbliadhnaibh anois &, dá sábháltá an uair so inn, bhéarainn mo gheall Duit nach gcuirfinn-se buaidhirt Ort go ceann seacht mbliadhan eile!” AN DÁ SCOLÁIRE. Bhí dhá bhuachaill ag béiceadh le chéile tráth amháin cia aca dob' fhearr scoláireacht. Faoi dheireadh dubhairt ceann aca leis an bhfear eile, “Chan fhuil gar agat a bheith ag cainnt; cha dtig leat bheith comh maith liom-sa, óir bhí mé in mo chodladh le hoide scoile gach aon oidhche le seacht- mhain. Sin rud annsean (= éigin) agat!” AN DOCHTÚIR ÓG. Bhí dochtúir nó liaigh ann aon uair amháin, & bhí scoláire no dochtúir óg aige. Chuaidh siad aon lá amháin d'amharc ar mhnaoi a bhí tinn. Nuair bhí siad tamall beag ag amharc uirthi, dubhairt an sean-dochtúir léithi: “D'ith tú oisridhe.” “D'ith,” ar sise. <L 5> D'fhreagair an sean-dochtúir annsin í. “Ná hith iad feasta & béidh tú slán,” ars' eisean. Nuair tháinic siad a bhaile arís d'fhiafruigh an dochtúir óg de'n tsean-dochtúir,” Caidé mar bhí 'fhios agat gur ith sí na hoisridhe?” “Dhearc mé faoi'n leabaidh & chonnaic mé na blaosgacha,” ars' eisean. Lá amháin eile bhí fear tinn, agus cha dtiocfadh leis an tsean-dochtúir dul a dh'amharc air, & chuir sé an dochtúir óg chuige. Nuair a tháinic sé isteach ins an tseomra a raibh an fear tinn ann, dhearc sé go níosd faoi'n leabaidh agus chonnaic sé diallaid & srian. “A dhuine chóir,” ars' eisean leis an fhear thinn,” d'ith tú gearrán.” Shaoil muinntir a' tighe go raibh sé ag magadh faoi an fhear thinn, agus ruaig siad amach as a' tigh é, agus chuir siad an madadh i n-a dhiaidh. Bhí fearg mhór ar an tsean-dochtúir nuair a chualaidh sé an sgéal, & char chuir sé amach leis fhéin ariamh é i n-a dhiaidh sin. AN SAOR, AN GOBHA, AGUS AN CONGBHÁLAIDHE. Bhí cailín aon uair amháin ann, agus bhí triúr buachaill ag suirghe léithi, agus dubhairt sí an té b'fhearr aca a chumfadh ceól go bpósfadh sí é. Bhí saor, agus gobha, agus cong- bhálaidhe ann. Is é dubhairt an saor:— “An gcuala tú ariamh ceol ba bhinne 'Ná dhá shaor déag ag déanamh luinge; A thuagh féin i láimh gach duine, 'S iad suas 's anuas buille ar bhuille?” Labhair an gobha annsin & dubhairt:— “An gcuala tú ariamh ceol ba bhinne 'Ná dhá ghobha déag ag déanamh grille; 1 A lámh-órd féin i láimh gach duine, 'S iad ag dul suas 's anuas buille ar bhuille?” 1 Grille = Greidle, cás geineamhnach ar Greideal. <L 6> Labhair an congbhálaidhe annsin, & is é adubhairt sé:— “An gcuala tú ariamh ceol ba bhinne 'Ná seisreach mhall i ngleanntaibh coilleadh; Deasadóir leobhtha & é dá m-broidiughadh, 'S é ag tionntodh an dún-fhóid aníos ó'n ghainimh?” Fuair an congbhálaidhe an cailín. I NDIAIDH A BHÁIS. Bean a bhí ann, agus bhí fear aici dar bh'ainm Brian. Fuair sé bás. Chuaidh a bhean leis an tórramh go dtí an cros-bhóthar. Bhí tigh leanna annsin agus ba le fear dar bh'ainm “Jack” an tigh leanna. Chuaidh an tórramh ar aghaidh, acht sheas an bhean, d'amhairc sí i ndiaidh an tórraimh, agus dubhairt sí, “Beannacht leat, a Bhriain, go tigh Dé, is rachaidh mise go tigh Jack.” AN FEAR AG DÍOL NA MUICE. Chuaidh fear bocht chuige an aonach lá amháin le muic a dhíol. Cha raibh aige acht cúpla focal Béarla. Tháinic trí fir chuige & thosuigh siad ag ceannach na muice i mBéarla. “Bhéaraidh mé punnt duit ar an muic,” ars' an chéad fear. “Bhéaraidh mé punnt is sgilling duit,” ars' an dara fear. “Bhéaraidh mé punnt stuirling duit,” ars' an treas fhear. “Gheóbhaidh tusa an mhuc,” ars' an fear bocht. “Tá go maith,” ars' an ceannaidhe glic leis fhéin. Acht nuair bhí an fear bocht ag fagháil an airgid chan fhuair sé acht punnt amháin. “Cá bhfuil an stuirling,” ars' eisean. Thosuigh an ceannaidhe ag gáiridhe, agus dubhairt sé leis nach raibh airgead ar bith ann, agus mhínigh sé an focal dó. Ar a chloistin seo do'n fhear bhocht, tháinic fearg mhór air, & dubhairt sé, “Mo mhallacht is mo mhallacht stuirling ar an Bhéarla.” FEAR EILE AG DÉANAMH MARGADH I mBÉARLA Bhí ógánach dar bh'ainm Pádraig & a mháthair 'na gcómh- naidhe le chéile tamall maith ó shoin, agus is beag an chuid Béarla bhí aca. Tráth amháin bhí muc aca le díol. Maidin an aonaigh mhúsgail an mháthair Pádraig go moch, agus chuir sí 'un an aonaigh leis an muic é, & dubhairt sí leis, “Seas ar chúig sgilling déag is dá fhichid.” <L 7> Nuair a bhí Pádraig ar an aonach d'fhiafruigh fear de, “Cá mhéad tá ar an muic agat?” “Cúig sgilling déag is dá fhichid,” arsa Pádraig. Bhéaraidh mé sin duit,” ars' an fear, agus thaisbean sé do'n ghasúr cúig sgilling déag idir conóraibh agus leath- chonóraibh. “An é sin cúig sgilling déag is dá fhichid?” arsa Pádraig. “Go díreach,” ars' a' fear; “an é sin a bhfuil 'fhios agat?” Is i mBéarla bhí siad ag cainnt. Chreid Pádraig é, & glac sé an t-airgead. Char bhfada gur casadh ar Phádraig cara leis. “Ar dhíol tú do mhuc, a Phádraig?” “Dhíolas. “Ca fuair tú uirthi?” “Cúig sgilling déag is dá fhichid.” “An bhfuil an t-airgead agat?” “Seo dhuit é.” “Ó! mo chreach is mo chrádh, a Phádraig, a chara, tá tú sgriosta! Chan fhuil annso acht cúig sgilling déag.” Ar a chloistin sin do Phádraig cha raibh 'fhios aige an raibh sé ann nó nach raibh. Ar a' bponc tháinic a mháthair. “Ó! a mháthair mhilis, cuir broth le mo dhruim, no tuit- fidh mé,” arsa Pádraig. “A Pá'raig mhuirnigh, caidé bhain duit?” ars' a mháthair. “Ó! a mháthair mhilis, dhíol mé mo mhuc i mBéarla.” Ar dhóigh ar bith chuaidh an t-am sin thart, agus i ndiaidh tamaill mhóir eile bhí bó ag Pádraig le díol, acht is maith ba chuimhin leis díol na muice. Chuaidh sé 'un an aonaigh. Tháinic Albanach chuige. Labhair sé go cruaidh i mBéarla, & dubhairt sé, “What do you want for the coo, me man?” Shaoil Pádraig gurbh é “cú” a bhí sé a rádh, & d'fhreagair sé é, “Maise, bíodh sí 'na cú no 'na gadhar, cha díoltar i mBéarla indiu í.” AN GOBHA A LÉIGHEASADH AN DÉIDEADH. Bhí fear aon uair amháin ann & bhí sé ag dul ar mire leis an déideadh. Cha raibh fhios aige caidé dob' fhearr dó a dhéanamh, acht shaoil sé nár bh'fhéidir leis an phian d'fhulang níos faide. Bhí na comharsana go cinéalta & iad ag teacht chuige go <L 8> brónamhail, & is iomdha léigheas thug siad dó, acht gan aon dadaidh 'mhaitheas a fhágháil as. Fá dheireadh thug bean éigin cómhairle dó fá dhul chum an ghobhann, óir bhí órtha ar an déideadh ag gach aon ghobainn. Glac sé an chómhairle agus chuaidh sé chum na ceardchan ar an bponc. D'innis sé a sgéal do'n ghobainn. Cha raibh neart ar bith ag an ngobhainn ar an déideadh, acht ba chleasach glic an fear é, agus chuir sé aghaidh fhada bhrónach air féin, & chuir sé mórán ceist ar an bhfear bocht a bhí tinn. Dubhairt an fear tinn leis gur bh'fhearr leis fhéin rud ar bith a fhulaig a chuirfeadh déireadh leis an déideadh. “Fágfaidh mé slán thú,” ars' an gobha, “agus m'fhocal duit nach ngortuighim thú ar chor ar bit.” “Och! beannacht Dé ort go buan,” ars' an fear tinn. Leis sin chuaidh an gobha & fuair sé dlaoidheóg mhín lín, agus chas sé go daingean í cúpla uaire thríd an bhfiacail fhrithir, & rinne sé sreang bheag do'n chuid eile de, & cheangail sé ceann na sringe do chor na hinneóine. Anois, is amhlaidh bhí an fear tinn ar leath-chromadh & a srón i bfoisgeacht sé nó seacht n-orlaigh do'n inneóin. “Bíodh foighid agat anois ar feadh tamaill bhig, agus taireóngaidh an inneóin an doigh is an phian as an bhfiacail úd,” ars' an gobha. Shocruigh an fear bocht é féin, a lamha ar a ghlúinibh, a bhéal fosgailte, & sruthán mhín pisleóige ag rith as. Chuaidh an gobha fá n-a ghnóthaidhe féin, shéid sé suas an teine, chruinnigh sé na sméaróidí ar a chéile, agus anois is arís thairngeadh amach iarann fada a bhí ins a' teinidh, d'amharcadh air, & sháitheadh é isteach arís, & é ag innsint sgéal iongan- tach ar feadh an ama uilig, & an fear eile ag amharc ar an talamh & ag leigean corr-chneide as mar fhreagra air. Acht i lár an sgéil tharraing an gobha an t-iarann dearg amach go fíor-thapaidh agus bhuail sé é ar an inneóin go mear is go láidir. D'imthigh cith mór dileóg as, & sgeinn an fear bocht ar gcúl, & thuit sé ar an urlár. Phléasg gáiridhe ar an ngobhainn. Nuair d'éirigh an fear tinn bhí mórán fola 'na bhéal, acht bhí an fhiacail imthighthe. Bhí sí ar cheann na sringe. “Mo chorp ó'n diabhail,” ar sé, “char mhothuigh mé í ag teacht amach ar chor ar bith.” “Nár innseas sin duit,” ars' an gobha; “téidh a bhaile anois, & nuair bhéas sé do dhíth ort-sa arís fiacail a thar- raing béidh fhios agat cá dtiocfaidh tú.” <L 9> AG DÉANAMH AN CHLEAMHNAIS. “Chuaidh dhá fhear 'un tighe oidhche amháin le cleamhnas a dhéanamh. Ba ghortach na daoine muinntir a' tighe. Bhí an pota ar a' teinidh leis an leite a dhéanamh do'n tsuipéir. Nuair a chuaidh na strainséirí isteach chuir bean a' tighe tuilleadh uisge san phota. Char bhfada gur briseadh suas an cleamhnas & d'imthigh na fir. Ar a' mball baineadh an tuilleadh uisge as a phota. Cha deachaidh na fir i bhfad go dtáinic athrughadh 'na n-aigeantaibh ortha & d'iompuigh siad arís. Chuaidh an t-uisge 'san phota arís. Thosuigh siad ag béiceadh ar an spré, agus anois shaoilfeá go raibh an rud uilig críoch- nuighthe, acht ar bhimide eile bhí sé briste suas níos measa ná bhí ariamh. Anois bhíodh siad 'na seasamh ar an urlár, & arís bhíodh siad 'na suidhe. Agus bhí an pota ar a' teinidh ag goil & ag déanamh dramhdáin ar feadh an ama uilig, óir ba mhór le bean a' tighe an tuilleadh leite a chailleamhaint leóbhtha, muna mbéadh an cleamhnas déanta eatortha, & char chuir sí gráinne mine air go fóill. Faoi dheireadh bhí a chuid foighde caithte ag fear a' tighe, & dubhairt sé leóbhtha, “Má tá sibh ag imtheacht, imthigidh, & má tá sibh ag fanamhaint, fanaigidh, agus leig do'n bhean an mhin a chur ar a phota.” D'imthigh siad. AN CLÁIRÍNEACH LÚTHMHAR. Is iomdha cláiríneach bhíodh ag dul thart ag iarraidh déirce tá fad ó shoin. Bhí an cláiríneach 'na shuidhe ar bhara & b'éigin do mhuinn- tir an tighe seo é d'iomchar do'n chéad tigh eile, & muinntir an tighe sin d'fhágfadh siad é ag an tigh is foisge eile. Lá amháin bhí dhá bhuachaill ag iomchar cláirínigh fríd pháirc mhóir. Bhí eallach 'san pháirc & caidé thárla a bheith imeasg an eallaigh acht tarbh crosda. Rith an tarbh ortha agus é ag géimnigh go feargach is go fiadháin. D'fhág na buachaillí an bhara ar an talamh le rith le n-a saoghal. Acht cia aca, a' saoileann tú, bhí ag an chlaidhe ar tús? Tá an cláiríneach. Is bean a bhí innti, & bhí sí dócrach fallsa, agus leig sí uirthi gur chláiríneach í. Acht mise mo bhannaidhe go mb'éigin di siubhal ó'n lá úd amach.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
