Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
An Dúthchas
Title
An Dúthchas
Author(s)
Ní Chinnéide, Máire,
Composition Date
1908
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N NL565> <L 3> <B 1908> <C Prós> <T An Dúthchas> <U Máire Ní Chinnéide> <F Connradh na Gaedhilge> Áit — Cathair éigin i n-Éirinn. Am — An t-am fé láthair. AN DÚTHCHAS. Seomra breagh. Tá bórd 'na lár & é leathta amach i gcóir roinnt daoine. Tá cathaoireacha ar gach taobh de'n bhórd, & tá lampa ar lár an bhúird, & sgáth síoda ar dhath an róis air. Tá an lampa so ar lasadh. Tá roinnt earraidhe airgid & gloine ar an mbórd, & iad go geal taithneamhach, cé ná fuilid ró-luachmhar. Tá dhá fhuinneoig sa tseomra, & cruitínigh lása ortha, & tá pictiúir fir óig dhathamhla idir an dá fhuinneoig. Tá doras ar an dtaobh chlé & tá bórd éadain fé'n bpictiúir. Tá máthair Dhiarmuda, bean mheadhón-aosta, sa tseomra, & í go bruideamhail ag socrughadh roinnt bhláthann ar an mbórd. Tá sí ag cantain di féin. Tagann cailín óg isteach — seirbhíseach 'seadh í. Tá gúna dubh uirthi, & práisgín bán, & caipín bán línéadaigh ar a ceann uirthi. <L 4> Máthair Dh. — A Úna, ar tháinig Risteárd Ó Meádhra fós? Úna — Níor tháinig, a mhaighistreás. An Mháthair — Tá go maith. Chomh luath & a thiocfaidh sé, tabhair annso aníos chugham é.(Leanann sí ag socrughadh na mbláth; tá an cailín ag imtheacht, t'réis cúpla rudaí do chur ar cheann an bhúird). Níor tháinig an máighistir óg a bhaile fós, is dócha? Úna — Níor tháinig, a mhaighistreás. An Mh. — Féach, a Úna (druideann sí léi). Beidh bean uasal 'na theannta nuair thiocfaidh sé — & ba cheart dom a innsint duit go mbeidh sé 'á pósadh sar a fada. Úna — An máighistir óg le pósadh! Ó is maith é sin! (buaileann a dá bois le chéile). Agus ca chuin a bheidh an pósadh, ní' fheadar, a mhaighistreás? An Mh. — Ní fheadar-sa acht chomh beag. Caithfimíd é sin a fhágaint fútha féin! Acht is dócha go socrócham anocht é. Úna — Cad é an saghas mná atá fachta aige, a mhaighistreás? Bhfuil sí dathamhail? An Mh. (ag gáiridhe) — Fan go bhfeicfidh tú — acht éist, tá duine éigin ag an ndorus. Síos leat ag féachaint cia tá ann. (Imthigheann Úna. Tosnuigheann an Mháthair ar na bláthannaibh a dheisiughadh arís. I gcionn nóimide, druideann sí siar ó'n mbórd, ag féachaint ortha). An Mh. — 'Seadh, déanfaidh soin an gnó, is dócha.(Tarraing- eann sí ceann aca níos sia amach annso & annsúd). Tá súil agam go dtaithneochaidh siad le Diarmuid! Acht cia chuir an fíon annso? (Tógann sí buidéal & cuireann go dtí an ceann is sia de'n bhórd é. Ná dubhart leo ná beadh éan-ghádh le n-a leithéid sin ar an dtaobh seo de'n bhórd — buidheachas le Dia ar a shon soin (táid ag féachaint ar an bpictiúir, an fhaid is tá sí 'á sádh so). Dearmhad a b'eadh é, is dócha. (Druideann sí leis an bhfuinneoig, & í ag labhairt ní thugann sí fé ndeara an tarna buidéal ar an mbórd). (Fanann sí ag an bhfuinneoig & a lámh ar an gcruitíneach; airightear fothram éigin lasmuich de'n dóras, is guth fir ag cainnt go hard). <L 5> An Fear (Lasmuich) — Ní gádh dhuit m'ainm a rádh roimh ré, a chailín. (Buaileann sé an dorus isteach, & ritheann anonn chum máthair Dhiarmuda. Tá a hata & a mhaide 'na lámhaibh aige). Ó, a chara dhílis, cionnus táimíd i n-éan-chor? (Cuireann a hata ar chathaoir, & sleamhnuigheann an maide go dtí an t-úrlár). Agus cionnus tá an t-oighre óg? (Beireann sé ar a dhá láimh uirthi, & féachann idir an dá shúil uirthi). Má tá sé chomh breagh deallrathach & tá a mháthair — bail ó Dhia uirthi — níl baoghal air! An Mh. (ag gáiridhe, & 'á sgaoileadh féin uaidh) — Ba bhreagh an plámásaidhe i gcomhnuidhe tu, a Risteáird! — Á, seachain — do hata (tá sé chum suidhe ar an gcathaoir ar a bhfuil an hata). Risteárd — Ó — seadh — go raibh maith agat! (Suidheann, & coimeádann an hata 'na láimh). An bhfuil gach éinnídh ollamh agat? Tá, is dócha? An Mháthair — Ó, tá. 'Bhfuil na páipéir go léir agat-sa? Risteárd (ag cuardach a phócaí dhóibh) — Ó, tá, tá … Cár chuireas iad, ní fheadar … Cheapas (é ag síor-chuardach) gur chuireas … san bpóca so … iad, acht … Ó, seo iad. (Tarraingeann sé beart mór páipeár amach, & ceangal ortha. Téidheann sé anonn go dtí an bórd, & leathann sé amach ar an mbórd iad). Seo! (cuireann sé a mhéar ar bhall áirithe sa pháipéar & léigheann) “Cúig míle púnt … humth, humth … nuair shroichfidh sé a chúigeadh bliadhain ar fhichid … humth, humth … má's rud é ná fuil éan-chomhartha air roimis seo go leanfaidh sé ar shlighe a athar” (go féachaint uirthi) — agus tá sé socruighthe ná beidh na cúig bliadhna ar fhichid istigh go dtí meadhón-oidhche — sin é, go dtí a dó dhéag anocht, tá 'fhios agat. Agus seo an páipéar deallraighthe ag taisbeáint go bhfuil na cúig bliadhna ar fhichid úd slán aige — nó go mbeidh anocht — & (ag tógaint cinn eile) an ceann eile ag dearbhadh gur coimhlíonadh an tarna coingheall ('gá osgailt). Féach! seo iad ainmneacha na bhfínné. (Cromann Máthair Dhiarmuda os cionn an bhúird & í ag léigheamh na n-ainmneacha. Téidheann Risteárd anonn go dtí go mbíonn sé fé'n bpictiuir & féachann air). Risteárd — Níl Diarmuid deallrathach le n-a athair i n-éan- chor, an bhfuil? (féachann sé ar Mháthair Dh. go haireach acht go foluightheach). Máthair Dh. — Níl — buidh — (tá sí chum rud eile do rádh, acht féachann sise ar a phictiuir leis & stadann sí). Risteárd (ag teacht fé n-a déin) — A Mháire! bhfuil cead ag sean-charaid ceist áirithe do chur ort? <L 6> An Mháthair (gan féachaint air) — Fiafruigh pé rud is maith leat. Risteárd — Tá 'fhios agam, a Mháire, ná raibh an iomad sonais agat an fhaid is bhí d'fhear 'na bheathaidh — d'airigheas soin nuair do thánag thar n-ais ó Ameiriocá — acht creidfidh tú go maith nach maith liom puinn cheisteanna do chur ar éinne 'na thaobh. Bhí 'fhios agam go maith gurab eol do gach éinne i mBaile an tSrutháin cad do chuir mé ag rith anonn go hAmeiriocá, tá 'fhios agat. Annsoin, nuair fhágais an tSráid t'réis bháis dod' athair, níor chuala éan-trácht ort a thuilleadh gur thánag féin go dtí an Chathair & annsoin bhí d'fhear marbh & Diarmuid 'na fhear óg beagnach. Anois — an coingheall úd i n-údhacht t' athar … An Mháthair — 'Seadh, tuigim. (Téidheann sí anonn go dtí ceann de na cathaoireachaibh & suidheann). Suidh (suidheann sé os a comhair amach). Nuair phósas ar dtúis, ba dhóigh liom ná raibh samhail m'fhir le fagháil ar dhruim an domhain, bhí sé chomh deas fearamhail grádhmhar soin, & ba dhóigh liom ná raibh sa domhan mhór bean chomh hádhmharach & chomh sásta liom féin (cuireann Risteárd a aghaidh i bhfolach idir a dhá láimh acht ní thugann sise sé ndeara é). Ní rabhas i bhfad pósta, ámhthach, nuair fuaras amach an rud ná raibh éan-choinne agam leis — an rud do loit an chuid eile dem' shaoghal — & dá shaoghal féin chomh maith céadna — Ris. — Agus b'é an rud é? An Mh. — Go raibh greim chomh láidir sin ag deamhan an ólacháin ar m' fhear pósta gur beag leis a bhean ná a naoidheanán, a chlú ná a ainm, 'seadh agus a Dhia féin, nuair do fuair an rud so greim air i gcomórtas leis. Dochtúir leighis a b'eadh é, mar is eol duit, & bhí an-iontaoibh ag na daoinibh breoite as. Bhí sé ag tuilleamh roinnt mhaith airgid sa bhliadhain & is deacair a rádh cá stadfadh sé, munab é an mí-ádh a bhí air. Risteárd — Agus … nár dhein sé éin-iarracht ar an rud so do chur fé chosaibh? An Mh. — Go deimhin do dhein, acht sin a raibh aige dá bhárr. Dheineas féin mo dhícheall leis, acht bhí an t-ól níos láidre ná sinn araon. Do shíleas go raibh an bhuaidh le bheith againn nuair rugadh mo chéad leanbh, acht nuair cailleadh é & é 'na naoidheanán, bhí an sgéal níos measa ná riamh againn, & nuair a rugadh Diarmuid, ní <L 7> raibh éinnidh 'gár gcoimeád lasmuich de thigh na mbocht acht an congnamh do fuaramar óm' athair. Cailleadh m' fhear tamaillín 'na dhiaidh sin — d'ól sé buidéal nimhe, oidhche, i n-ionad buidéil uisge beathadh — & dheineas-sa mo dhícheall chum Diarmuda a choimeád ar an slighe cheart — agus buidheachas le Dia ná fuil éan- dúil aige san ólachán chéadna! Risteárd — Agus b'in é an fáth gur chuir t' athair an coingheall soin isteach! An Mh. — B'in é. Dá mbeadh éan-chomhartha ann go mbeadh an greim céadna ag an deamhan úd ar Dhiarmuid & bhí ar a athair, ní raibh le bheith againn acht an méid do choimeádfadh beo sinn araon — an méid a bhí againn go dtí seo. Risteárd — Acht cad 'na thaobh nach agat-sa d' fhág t'athair an t-airgead, nuair bhí an droch-iontaoibh aige as Diarmuid? An Mh. (ag crothadh a cinn & smigeadh ar a béal) — Agam-sa! Bhí 'fhios aige go maith gur mar a chéile é fhágaint agam-sa & é fhágaint ag Diarmuid, ná féadfainn diúltadh dhó choidhche. Ris, — Agus a bhfuil 'fhios ag Diarmuid cad é an saghas fir a athair? An Mh. — Ó níl! Is dóigh leis ná raibh fear chomh maith leis ar dhruim talmhan riamh. Risteárd (ag bualadh méireanna a dhá láimh i gcoinnibh a céile & ag labhairt go machtnamhail) — Go maith! … Agus … bhfuil tú lán deimhnightheach — níl puinn eolais agam-sa ar Dhiarmuid, tá 'fhios agat — ná fuil éin-rian de'n dúil mhalluighthe seo ann? An Mh. — Ó táim, moladh mór le Dia, táim — lán- deimhnightheach! Níor bhlais sé fiú éan-bhraoin amháin d'éan-rud níos láidre ná fíoruisge ó bhí sé 'na leanbh bheag. Risteárd (ag féachaint uirthi go hobann) — Ó bhí sé 'na leanbh bheag, an eadh? Cionnus soin? An Mh. — Chonnac a athair 'á chur ar meisge cúpla uair, nuair ná raibh sé acht dhá bliadhain d'aois, & bhí eagla orm go mbeadh an dúil nimhneach chéadna aige-sean leis, acht anois! <L 8> Risteárd (ag éirghe & ag druidim léi) — Seadh, anois — tá sé chomh maith & ba cheart do mhac a bheith go bhfuil a leithéid seo de mháthair aige ná fuil? (Beireann sé ar a dhá láimh uirthi acht ar an nóimid seo buaileann duine éigin ar dhorus an tseomra, & tagann an cailín aimsire isteach, & beart mór bláthann 'na bacalainn aici. Sgaoileann R. do Mháthair Dhiarmuda, & tagann an cailín isteach ag iarraidh a leigint uirthi ná tugann sí fé ndeara an cheist & an ceann fé atá ar an mbeirt eile). An Cailín aimsire — 'Sé an maighistir óg a chuir na bláthanna so a bhaile, a mhaighistreás. An Mháthair ('á dtógaint uatha) — Ó nach deas atáid! (foluigheann sí a haghaidh ionnta). Faigh árthach éigin dom chúcha, a Úna. (Imthigheann an cailín, & iompuigheann an Mháthair ar Risteárd, & síneann sí na bláthanna chuige). Féach, a Risteáird! nach maith an rud do mhnaoi mac chomh haireach soin a bheith aici! Ris. — Seo, leig domh-sa iad do thógaint uait (iarrann iad do thógaint as a lámhaibh & leigeann do chuid aca tuitim ar an úrlár. Gáireann an bhean fé). An Mh. ('á bpiocadh suas) — Ó mhuise, nach aindeis atá na fir! Seo, cuir annso iad. (Téidheann sí anonn go dtí an bórd, & leanann Risteárd í). Agus seo chughainn Úna. (Téidheann sí anonn go dtí an dorus & tógann sí árthach lán d'uisge ó lámhaibh an chailín aimsire). Déanfaidh soin, a Úna — go raibh maith agat. (Imthigheann an cailín, téidheann Máthair Dhiarmuda anonn go dtí an bórd & cromann ar na bláthannaibh do shocrughadh). Caithfead iad so a shocrughadh go han-dheas, mar táim chum iad do chur os comhair Dhiarmuda féin, nó — (ag iompódh ar R.) an ndubhart leat fós go bhfuil sé ar tí pósadh, & go bhfuil an cailín le bheith annso 'ná theannta indiu? Ris. — Ní dubhrais focal mar gheall air. Ó, is maith liom soin a chloisint, is maith liom soin! (ag cuimilt a bhasa i gcoinnibh a chéile). Níl éinnídh is fearr liom fheicsint ná daoine ag pósadh — & ní hiad na daoine óga amháin acht chomh beag. (ag teacht i ngar di). Beidh tú féin an-uaigneach, is dócha, nuair bheidh Diarmuid imthighthe uait? An Mh. (gan éinnídh a thuigsint uaidh) — Ó ní bhead, ní sgarfar ó n-a chéile sinn! Deir sé ná féadfadh sé maireachtaint i n-éagmhuis a mháthar, pé saghas mná a bheadh aige (ag gáiridhe). Ris. — Humth! Ní fheadar — (Tagann an cailín aimsire isteach). <L 9> An Cailín aimsire — Tá do dhearbhráthai tar éis teacht, a mhaighistréas. An Mh. (ag rith anonn chum an doruis) — Mo dhear áthair, an eadh? Go maith. (ag iompódh chum R., a lámh ar á ndorus aici) Gabhaim párdún agat, a Risteáird; bead tar n-ais i gcionn nóimide. (Imthigheann. Siubhlann R. anonn go dtí an pictiúir & fanann ag féachaint air, & a lámha fighte 'n-a chéile ar a chúl. Tar éis tamaillín, bagrann sé ar an bpictiúir le n-a dhorn dúnta.) Ris. (leis an bpictiúir) — Agus an é sin an saghas fir a bhí ionnat! Dá mbeadh a fhios soin agam roimh ré — Acht cad é an maitheas bheith ag cainnt! (Iompuigheann sé ó'n bpictiúir & é ag crothadh a chinn go truaigh- mhéileach. Tá fothram beag lasmuich de'n dorus, & tagann Mháthair Dh. isteach & fear meadhón-aosta 'gá leanmhaint. Is fuiriste aithint air súid gur chaith sé tamall dá shaoghal 'na shaighdiúir acht go háirithe.) An Mháthair — Seo mo dhearbhráthair, an Captaen, a Risteáird. Is dócha gur chualais tracht ar Risteárd Ó Meádhra cheana. A Uáitéir (leis an gCaptaen). (Crothann an bheirt fhear lámha a chéile). Cad is dóigh leat de'n tseomra, a Chaptaen? Ná fuil sé go deas agam? An Cap. — Tá, go deimhin. Tá bhur ndóthain blátha agaibh ar éan-chuma (ag féachaint timcheall an tseomra). An Mh. — 'Seadh, cuireann Diarmuid an-tsuim i rudaíbh beaga dá leithéid. Féach an beart mór do chuir sé féin a bhaile chugham. (Téidheann sí go dtí an bórd; leanann an Cap. & Risteárd í. Tógann Risteárd bláth as árthach éigin, baineann blúire de'n ghas de, & cromann ar an mbláth do shocrughadh 'na chasóig. Tógann an Cap. buidéal de'n bhórd). An Cap. — Humth! cad tá agat le n-ól? (ag léigheamh an fhógra atá ar an mbuidéal) “Chateau Lafitte” — humth! — níl soin ró-olc. Bíonn eagla orm i gcomhnuidhe roimh dinnéir ná bíonn acht mná i bhfeidhilt an dighe ann. (le Risteárd) Níl éinnidh is mó 'n-ar chuireamar suim san Arm ná i mbraoinín mhaith fíona. Ní dheineann fíon maith díoghbháil d'éine. Is minic adubhart le céile Mháire annsúd (ag bagairt cum a dheirbhsheathar) dá n-iompóchadh sé ar an bhfíon & leigint de'n bhíotaille, go bhféadfadh sé an oiread is ba mhaith leis do shlugadh síos. Ná raibh an ceart agam, a mhic Uí Mheadhra — humth? (an fhaid is tá sé ag caint coimeádann sé an buidéal 'na láimh, & é 'a chur idir é féin & an solus, & a leithéid. Cuireann se dhe ar an mbórd anois é). <L 10> Ris. — Is dócha go bhfuil an ceart agat, a Chaptaen. Mar sin féin, is maith an rud bolmac biotáille anois is arís. An Mh. — A Risteáird! Agus do shíleas nár ólais éan-rud de'n tsaghas soin! Ris. (go ciontach) — Ní ólaim, leis, acht — An Cap. — Acht ní gádh gach éinnídh d'innsint do-s na mnáibh! humth! (díngeann sé a uille idir na heasnachaibh do Ris. Preabann sé siúd) Bhí an sgéal céadna againn nuair a bhíos-sa san Arm! Tá Ris. chum rud éigin do rádh, nuair thagann an cailín aimsire go dtí an dorus, & bagrann sí i leith ar Mháthair Dhiarmuda. An Mh. — Gabhaim párdún agaibh go fóill (imthigheann). Ritheann. Ris. chúichi chum an doruis d'osgailt di, acht tá sí ró- mhear do. Ris. — Is mór an bród & an t-áthas atá uirthi indiu, an bhean bhocht (ag teacht thar n-ais ó'n dorus). An Cap. — Is mór. (Ag socrughadh cathaoireach dó féin). Féach, cad is dóigh leat-sa de Dhiarmuid? Ní fheaca-sa le roinnt bhliadhan é, tá 'fhios agat. Ris. (ag suidhe leis) — Buachaill breagh ciúin macánta 'seadh é, do réir deallraimh, acht níl puinn aithne agam-sa air acht chomh beag leat féin. An Cap. — Tá sé loitthe ag á mháthair? Humth? Ní fheaca riamh éin-bhean do thuig i gceart cad is fear ann, muna mbeadh bean an Chinn Urraidh a bhí againn san Arm, & deireadh sí siúd i gcomhnuidhe ná raibh éan- mhaitheas i bhfear nárbh' fhéidir leis a chúig buidéil ar a laighead do chur siar sar a n-aithneochadh éinne air é. Is baoghalach nach é an mianach céadna atá i Máire seo againne. (Tá sé á luasgadh féin anonn is anall sa chathaoir an fhaid is tá sé ag caint). Ris. — Acht, a Chaptaen, ná dearmhaid an saghas athar a bhí ag Diarmuid — ní fuláir bheith cúramach — “Briseann an dúthchas” — is cuimhin leat an seanfhocal? An Cap. — Is cuimhin, is cuimhin liom go maith é. (Éirigheann — Cromann ar an seomra do shiubhal síos suas). Acht mar sin féin, ní dóigh liom go ndeineann sé éan-mhaitheas do phreabaire mór garsúin peata cailín a dhéanamh de. Ní dhéanfadh braoinín fíona éin-díoghbháil dó anois is arís, acht a mhalairt ar fad. An fíor é nár bhlais sé braoinín de riamh? (seasann sé os comhair Risteáird amach). <L 11> Ris. — Is fíor. Tá an iomad eagla ar a mháthair go bhfaigheadh an t-ólachán an greim céadna air a bhí aige ar a athair, & — An Cap. (ag siubhal anonn is anall & fuadar fé) — A athair! Ná trácht liom ar a athair! 'Sé an iongnadh nár briseadh croidhe mo dheirbhsheathar ar fad aige! Acht ní fhágann soin nach ceart fear a dhéanamh dá mhac & gan é fhágaint fé smacht ban ar feadh a shaoghail. Fan go dtí an dínnéir & — Ris. — Ó, a Chaptaen, ar ghrádh t'oinigh, ní dhéanfaidh tú — An Cap. — Éist! Seo chughainn Máire. (Tá fothram lasmuigh, tagann máthair Dhiarmuda isteach, & ceathrar nó cúigear ban 'na teannta. Leanann beirt fhear iad). An Cap. — An í siúd Eibhlín Nic Coitir? Humth. (Téidheann an Cap. ag triall ar dhuine de na mnáibh, & croitheann an chuid eile lámha le chéile, & mar sin de. Cuireann máthair Dhiarmuda Ris. i n-aithne do bheirt nó tríur). Ris. — Ar tháinig Diarmuid fós? An Mh. — Níor tháinig, acht tá súil agam leis láithreach. Duine de na mnáibh — An fíor é go bhfuil sí féin le bheith annso indiu — an cailín atá le beith pósta aige? An Mh. — Is fíor. Muna mbeadh soin, do bheadh sé annso roimis seo; chuaidh sé fé n-a déin tamall ó shoin. (Tagann an cailín aimsire isteach). An Cailín aimsire — Tá an máighistir óg & cailín uasal thíos, a mhaighistreás. An Mh. — Gabhaim párdún agaibh go léir. (Imthigheann). Duine eile de na mnáibh — Cia hí an cailín uasal so, a Chaptaen (druideann beirt no triúr eile isteach, ag éisteacht leis an bhfreagra. Tá an chuid eile ag cainnt le chéile 'na mbeirt nó 'na dtriúr). An Cap. — Cáit Ní Churnáin is ainm di, & airighim go bhfuil sí ar na cailíníbh is dathamhla sa chathair í — humth — muna mbeadh Diarmuid i n-ann cailín dathamhail do bhaint amach dó féin, ní chreidfinn go raibh éan- ghaol agam leis. Deiridís i gcomhnuidhe san Arm ná raibh éan-fhear ann is mó do chuir suim i mnáibh áilne ná mé! (Caitheann sé é féin siar ar a chathaoir, & cromann ar a chroimbéal do tharraint). Duine de na mnáibh (ag sgigireacht) — Ó, is mór an náire dhuit, a Chaptaen! Acht an bhfuil éin-eolas eile agat 'na taobh. <L 12> An Cap. — Níl — acht go bhfuil roinnt mhaith maoine aici & go bhfuil Diarmuid i ngrádh léi le fada, & ná leigfeadh a hathair di é phósadh go dtí go sroichfeadh sé a chúigeadh bliadhain ar fhichid — & tá an coingheall soin cóimhlíonta aige indiu. Ris. (Tar éis teacht ag triall ortha) — Ní fada go mbeidh an pósadh féin againn anois, is dócha. An Cap. — Ní fheadar, acht, mar adeirimís san Arm — Tagann máthair Dhiarmuda isteach, & cailín óg dathamhail 'na teannta. Leanann Diar. féin iad. Téidheann sé anonn go dtí an Captaen & Risteárd. Cuireann a Mhátair Cáit i n-aithne do gach éinne. Diar. — Seadh, má 's eadh, is maith liom sibh fheicsint annso. Cad is dóigh libh di? Nach deas an bhean a bheidh agam? (féachann sé anonn uirthi go meidhreach. Airigheann sí cad tá 'gá rádh aige & bagrann sí air go feargach, mar 'dh eadh). Ris. — Déanaim cóimhgháirdeachas leat, a Dhiarmuid. Tá bean áluinn bhanamhail fachta agat — & cogar! airighim go bhfuil spré mhaith aici leis! Ó is deas an mac tu! is deas an mac tu! An Cap. (ag bualadh a dhroma) — Fan go fóilín, & déanfaidh do shean-uncail fear díot fós. Taoi fada do dhóithin fé chumhacht bhan. Féach! ní rabhas i ngiorracht cúig mbliadhan do bheith comhnaois leat-sa nuair fhéadas a trí nó a ceithre 'bhuidéalaibh fíona a ól sa ló, & gan fiú luisne do chur im' phluic leis! Tá tú ró-bhog, a Dhiairmín. An Cailín aimsire — Tá an dínnéir ollamh, a mhaighistreás. An Mh. — Go maith! Seo, druididh go léir isteach. A Dhiarmuid, suidh annso ag ceann an bhúird fé sgáth t'athar dhílis, & cuirfimíd Cáit annso ar do láimh dheis. (Suidheann Cáit, acht fanann D. 'na sheasamh i n-aice na cathaoireach, & é ag féachaint ar an bpictiúir. Glaodhann an Mháthair ar an gCap. chum teacht go dtí an ceann eile de'n bhórd). An Mh. — A Chaptaen — annso. An Cap. — Ní headh, a Mháire! Tá Diarmuid fém' choimirce anocht, ó's rud é go bhfuil sé le bheith 'na fhear sa deireadh. (Suidheann sé ar láimh chlé Dhiar. & suidheann an Mháthair ag ceann an bhúird). Tá Ris. ar a láimh siúd. Diar. (ag suidhe) — Nach mór an truagh ná fuil m' athair bocht annso anocht, a Mhaim! Ba mhór an sólás duit-se é, nár mhór? <L 13> An Mh. (go luath) — Ba mhór, a mhic. Acht is mór an sásamh croidhe dhúinn go léir thusa fheicsint annsoin anocht, mar sin féin. (Le n-a linn seo tá an Captaen 'na luighe siar ar a chathaoir & é ag féachaint ar Dh. & ar a Mháthair & saghas gáire air. Tagann an cailín aimsire isteach & cuireann sí pláta an bhruithe os comhair gach éinne. Cromaid go léir ar a naipicíníbh d'osgailt & a leithéid). Diar. — Acht, a Mháthair, nach fearr dá mbeadh an bheirt againn ann. Is dóigh liom féin go bhfuil sé an-chruaidh ar dhuine nuair ná bíonn a athair beo aige. Is maith an rud máthair go deimhin (séideann sé póg chúichi ó bharr a mhéireanna) acht mar sin féin is mór an rud athair a bheith aige leis chum deagh-shompla do thabhairt dó & chum cuidighthe leis. Ná fuil an ceart agam, a Un- cail (ag iompódh ar an gCap.) An Cap (go meidhreach). — Tá, go deimhin, tá! Is maith an rud do dhuine athair maith do bheith aige. (le na linn seo tógann an cailín aimsire na plátaí uatha, & cuireann sí cinn eile os a gcomhair). Ris — Acht, a Dhiarmuid — Tá) D. ag cainnt le Cáit & leanann sé dá bhfuil 'á rádh aige sar a bhféachann sé ar Ris.) An Mh. (cuireann sí a lám ar a ghéig). — Éist, a Risteáird. Diar — Cad é seo atá agat 'á rádh, a Risteáird? An Cap. — Ná bac é, a Dhiarmuid: tá rud éigin níos tábhachtaighe le rádh agam-sa. Humth! humth! (Deineann sé mar a bheidh sé ag iarraidh rud éigin do ghlanadh as a sgórnach, & luighid go léir siar ar a gcathaoireachaibh ag súil le hóráid. Tá na tarna plátaí imthighthe roimis seo, & tá toradh, cáise, & a leithéidí ar an mbórd. Tá fíon nó biotáille i ngloine gach éinne acht amháin ag Diarmuid, 'gá Mháthair, & ag Risteárd. Tá uisge aige siúd acht tá gloiní na beirte eile folamh). An Cap. (ar éirghe 'na sheasamh.) — A cháirde — ní fear cainnte i n-éan-chor mé. Nuair bhíos san Arm, deiridís i gcomhnuidhe gur deacra óráid a fhagháilt uaim-se ná ó'n bpeata gabhair féin a bhí againn 'n-ár gcipe. Níl puinn agam le rádh anocht acht chomh beag, acht ní fhéadaim an oidhche seo a leigint tharainn gan 'iarraidh oraibh sláinte ár n-oighre óig d'ól. (Tosnuigheann cuid aca ar fhíon a líonadh amach, mar is dóigh leo go bhfuil deireadh leis an óráid, & deireann duine éigin “'Seadh, sláinte ar n-oighre óig!” acht leanann an Cap. dá óráid). An Cap. — … Buachaill maith macánta ciallmhar 'seadh é — & ní fheicim féin de locht air acht go bhfuil sé ró- chiallmhar, b'fhéidir. Tá sé fém' choimirce anois, ámhthach, & muna ndéanfad-sa fear de sar a sgarfad leis, ní lá fós é. Seo, sláinte an oighre óig! <L 14> Iad go léir — Seadh! Sláinte an Oighre! (Ólaid). Duine éigin — Óráid ó Dhiarmuid féin anois! Iad go léir — Óráid ó Dhiarmuid! Óráid ó'n Oighre! Diar. (ag éirghe 'na sheasamh, & ceist air) — A cháirde, táim an- bhuidheach díobh i dtaobh … e — e — i — dtaobh … mo shláinte d'ól … e — e. Níl puinn taithighe agam ar chainnt de'n tsaghas so … Ní dóigh liom gur dheineas iarracht ar óráid a dhéanamh riamh roimis seo … e … e … agus mar sin … guidhim oraibh gan a thuilleadh cainnte 'iarraidh orm anocht, (Suidheann). Duine éigin — Mo ghreidhn chroidhe tú, a Dhiarmuid! (buailid go léir a mbasa, & buaileann an Cap. a bhas ar ghualainn Dh. Deireann Cáit rud éigin go meidhreach leis i gcogar, Éirigheann Ris.) Ris. — Tá orm-sa, a cháirde, sláinte duine eile do chur os bhur gcomhair. Tá 'fhios agaibh go léir go bhfuil Diarmuid le pósadh, & tá 'fhios agaibh, leis, cia hí an bhean atá fachta aige. Ní gádh dhom puinn a rádh 'gá moladh — dob' amadánta an rud tabhairt fé go deimhin & í féin annsoin ós bhur gcomhair amach chomh háluinn chomh múinte, chomh grádhmhar soin ná féadfainn leath a tréithe do chur i n-iúl daoibh, dá gcaithfinn an bhliadhain leis (bualadh mór bas). Acht dá áilne nó dá ghrádhmhaire í, aontóchaidh sibh go léir liom go bhfuil a dhíol fir fachta aici, & go deimhin, is le mór-áthas croidhe iarraim oraibh sláinte na beirte d' ól, & sonas & séan do ghuidhe ortha féin & ar a sliocht & ar shliocht a sleachta. (Líonaid go leir a ngloiní aris, & buailid i gcoinnibh a chéile iad.) Duine éigin — Maith an fear, a Risteáird Uí Mheádhra! Ní dhéanfainn amhras díot! (Beireann D. ar an mbuidéal uisge & tá sé chum cuid de a líon adh amach 'na ghloine féin, acht bheireann an Cap. ar a láim air). An Cap. — Ó faire go deo! An amhlaidh ataoi chum do mhná a bháthadh i n-uisge fuar sar a bhfuil sí agat i n-éan-chor fós! Ó mo náire thú. Seo, tóg braoinín de seo (beireann sé ar an mbuidéal fíona). Diar. — Acht, a úncail — (Iarrann sé a lámh do chur os cionn an ghloine). An Cap. — Ó bíodh ciall agat, a dhuine! Ná dubhart leat go rabhas chum fir a dhéanamh díot. Seo, ní dhéanfaidh braon de seo éin-díoghbháil duit, acht a mhalairt. Ná <L 15> fuil an ceart agam, a chailín uasail ghleoite? (Le Cáit). Cáit (ag gáiridhe.) — Tá, is dócha. Ba cheart go mbeadh 'fhios agat acht go háirithe. Deirtear gur — na daoine atá san Arm — (sgairtid go leír ag gáiridhe). An Cap. — (ag bagairt a mhéire uirthi) — Taoi ag magadh fúm anois, a rógaire, acht bead-sa réidh leat fós. Seo, bíodh braon fíona agat-sa uaim leis (tógann sé a ghloine 'na láim). Cáit — Braoinín an-bheag, a Chaptaen … déanfaidh soin! Ó déanfaidh soin! (tógann an gloine uaidh). An Cap. — Sláinte Cháith Ní Churnáin! Iad go léir — Sláinte Cháit & a céile! (ólaid; ólann Diar. an fíon chomh maith le cách). An Cap. (i gcogar) — Seadh, ná raibh soin go deas? Nár chuir sé do chuid fola ag rith tríod' chuisleannaibh go breagh mear te? Diar. (ag líonadh leath-ghloine eile amach dó fhéin & 'á ól go bog réidh) — Chuir, go deimhin. An Cailín aimsire — Seo teachtaireacht tinntreach chum an mhaighistir óig, a mhaighistreás. Diar. — Chugham-sa? Tabhair dhom é. (Tugann an cailín dó é, & imthigheann). Hurá! Bhí cruinniughadh de Chomhaltas na Leabharlann indiu & do thoghadar mise mar phríomh- leabharlannaidhe. An Cap. An Mháthair Ris. Fad saoghail chughat, a Dhiarmuid. Príomh-leabharlannaidhe! A Dhiarmuid! Go mairidh tú é, a bhuachaill! Duine éigin — Ólaimís sláinte an leabharlannaidhe nuaidh! Iad go léir — An leabharlannaidhe nuadh! Diar. — Ólfad féin é sin — (ólann; ólaid go léir). An Cailín aimsire — Tá duine éigin thíos ad' iarraidh, a mhaighistreás. An Mh. — Teacht, a Úna (éirigheann). Gabhaim párdún agaibh go fóil (imthigheann). Diar. — Ólaimís sláinte an Chomhaltais a dhein leabhar- lannaidhe díom (ólaid — nuair atá an gloine folamh aige, <L 16> síneann D. a lámh chum an bhuidéil & tá sé chum tuilleadh fíona do líonadh amach do fhéin, acht beireann an Cap. ar a láimh air). An Cap. — Go réidh, a mhic ó, go réidh! Ní leigimís dos na daoine boga dul riamh chomh dian air san Arm féin & tá 'á dhéanamh agat-sa. Diar. ('á sgaoileadh féin uaidh) — Leig dom, a uncail, leig dom, adeirim leat! Dubhrais liom ó chianaibh beag nach fear i n-éan-chor fós me. 'Sbeánfad duit anois gurab eadh (leis an gcuideachtain). Seo sláinte an Chaptaen féin. Cáit (ag breith ar a láimh, & é ag árdughadh an ghloine chum a bhéil) — A Dhiarmuid! ná dein! Diar. — Ná bíodh ceist ort, a chroidhe! Ní baoghal dom (slugann sé siar a bhfuil san ngloine & líonann sé roinnt eile amach. Doirteann sé cuid de ar an mbórd. Éirigheann sé 'na sheasamh acht ní fuláir dó breith ar a chathaoir sar a dtuitfeadh sé. Cuireann Cáit a haghaidh i bhfolach idir a dá láimh). Diar. — A cháirde — tá 'fhios agaibh go maith … mo chara annsúd … Risteárd Ó Meádhra … sláinte … ól … Cad chuige go bhfuil tú ag féachaint orm mar sin? (le Ristéard go bagarthach). Táim chomh maith … d'fhear … leat-sa … (Tá cuid de na mnáibh ag sgigireacht. Tagann an Mháthair isteach, & í ag gáiridhe). An Mh. — Cad é an gleó atá agaibh? (tugann sí D. fé ndeara) A Thigearna Dia! (beireann sí ar chathaoir 'na haice) An é a athair féin atá ann! a Thighearna! (tuiteann sí ar an úrlár i laige. Ritheann Ris. ó Meádhra chúichi, & árduigheann sé 'na lamhaibh í. Ritheann chuid de na mnáibh chúcha leis.) Ris. — Ó, is uathbhásach an rud an t-ólachán! (le n-a linn seo, tosnuigheann na mná ar iarrachtaí a dhéanamh chum Máthar D. do leigheas. Tá D. féin 'na shámh-chodladh 'na chathaoir, a lámha ar an mbórd, & a cheann ar a lámhaibh. Tá Cáit ag gol go bog. Seasann an Cap. i lár a tseómra, & féachann sé ar Dhiarmaid & ar an bpictiúir). An Cap. (ag crothadh a chinn) — Go deimhin, is fíor é an sean- fhocal “Briseann an dúthchas tré shúilibh an chait.” BRAT ANUAS.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
