Corpas

<N LU039>  
<B 1925>
<C Prós>
<L i>
<T Micheál Ruadh>
<U Séamus Ó Grianna> 
<F Preas Dhún Dealgan>
Tairgim an leabhar seo do 
m'athair 
Ó's leis a b'annsa cuid éachtaidhe 
na sean-iondairidhe a aithris.   

<L 1>
Reamhrádh.   

Ní cumraidheacht ar bith na sgéaltaí seo.  Bhí leithéid 
Mhicheáil Ruaidh ann agus rinne sé na gníomharthaí 
atá fágtha air.  An té a thiocfas go Rann-na-feirsde 
gheobhaidh sé a bhunadh annsin go fóill, agus iad ábalta 
a thréathra a innse go beacht.  Mhair Micheál Ruadh 
amuigh is astuigh ar chéad bliadhain ó shoin — go díreach 
sul a dtainig teangaidh agus nósaí na ngall i dtreis 
i n-Éirinn, sul ar éag Clanna Míleadh na gcath, agus 
sul a dtainig an donán leath-ghallta a leig a mhaidí 
le sruth ins an chéad 's chuaidh thart.   

Deir scríbhneóirí gur cuireadh deireadh le Clanna 
Míleadh ag Ceann t-Sáile.  Cuireadh, de thairbhe seilbh 
an talaimh agus riaghaltas na tíre agus deánamh cogaidh.  
Ach mhair an sean-spiorad dhá chéad bliadhain 'na 
dhiaidh sin, ariamh nó go bhfuair an Ghaedhilg bás ins an 
tír.  An té a léighfeas cuid gníomharthaí Mhicheáil 
Ruaidh agus annsin a léighfeas sgéal Fianaidheachta 
'na dhiaidh, ní féidir dó gan a thabhairt fá dear comh 
cosamhail agus tá siad le chéile.  Throid Diarmuid 
Donn agus Oscar agus Oisín le claidhmhtheachaibh agus 
le sleaghthachaibh.  Throid Micheál Ruadh le steafóg 
dhroighin cionn 's nach rabh cead ag Éireannach san am 
sin, arm ní ba chontabhairtighe a iomchur.  Cé nach 
dtiocfadh leis a thuigbheáil, Micheál Ruadh a bheith ag 
gabhail un spáirne le Meargach nó le h-Arraigín Mór, 
agus Diarmuid Donn ag baint éiric bheairtín Chróna 
as an cheannuidhe, nó Oscar ag siubhal de chosaibh trioma 
ar chuid corp a námhad trasna abhainn an Chlocháin 
Léith?  Bheir Micheál Ruadh agus a mhacasamhail le 
fios dúinn nar éag spiorad na Féinne le linn 
Pádruig an tonn bhaiste a chur ar Oisín, agus fáinne 
<L 2>
draoidheachta na h-óige a mheilt 'na dheoir ar a bhois.  
Dhíbir an creideamh fíor a rabh íseal ins an Phágánach 
ach níor bain sé dá rabh uasal ann.  Fad is mhair an 
Ghaedhilg dá canstan ar fud na tíre agus na sean-
nósaí dá gcleachtadh, mhair tréathra na Féinne — grádh 
ar ghaisgeamhlacht os cionn gach uile nidh, cabhair don 
duine lag agus comhrac don duine láidir, croidhe 
mór agus fairrsingeach agus féile.  Níorbh' olc an 
t-ainm ar Mhicheáil Ruadh “An Fian Deireannach,” nó 
sin an rud a bhí ann go fíor.   

Le linn an Ghaedhilg imtheacht, chaill na daoiní na 
tréathra seo.  Agus náisiún ar bith a gcaillfidhe a 
clann na tréathra céadna, is goirid a seal.  Agus ba 
ghoirid seal na h-Éireann murab é go deachaidh corr-
dhuine dearcach a dh'iarraidh an teangaidh a thabhairt 
ó'n bhás.  Agus nuair a chualaidh na Fianna na glórthaí 
binne arís, mhuscail siad agus theann ortha a gcuid 
airm agus éididh.   

Ó thárla go bhfuil an spiorad ag spreagadh na 
ngaedheal arais ba chóir de na sgéaltaibh seo taitmheáil 
leo.  Níl siad saor ó locht: tá siad sgríobhtha go díreach 
mar d'innis an seanchuidhe iad.  Agus tá fhios ag an 
t-saoghal go gcailleann sgéal cuid mhór le linn é a 
scríobhadh.  An guth a thig ó'n pháipeár bidh sé fuar 
marbh le taobh ghuth bheo an t-seancuidhe.  'Sé a dtig 
leis an léightheóir a dheánamh, le iomlán suilt a bhaint 
as na sgéaltaibh seo, smuaintiughadh i n-a intinn ar 
an t-seanchuidhe — 'na shuidhe ins an chlúdaigh oidhche 
chiúin fhoghmhair, nó oidhche ghaothach gheimhridh, é cnámhach 
lom ricneach liath, glór a chinn ag áthrach le achan áthrach 
dá bhfuil sa sgéal, coimeádadh sé na lámha agus an corp, 
ag gabhail nuair a thig an seanchuidhe go dtí gníomh 
éifeachtach nó cainnt uasal; agus b'fhéidir an gol ag 
briseadh air corr-uair le tréan bróid agus le neart 
cumhaidhe, “anois nuair nach maireann siad.”  Má ghnidh 
an léightheóir sin, béidh na focla beo.  Cluinfidh sé glór 
Dhonnchaidh Sheáin Óig ag teacht aniar ó'n t-sean t-saoghal 
agus tchífidh sé Micheál Ruadh ag imirt a chleasa arís.   

"Iolann Fionn."    

<L 3>
Micheál Ruadh.   

Fad ó shoin nuair a bhí mise 'mo ghiorsaigh, ghníodh 
Donnchadh Sheáin Óig mórán áirneáil againn.  Cómh-
ráidhteach breágh a bhí ann, agus má b'fhada a shaoghal, ag 
cainnt ar a ghaisgidhigh agus ar ghníomharthaí gaisgeamhla.  
'Scuma ca h-air a dtarrónaidhe an seanchus, bhéarfadh 
focal beag dá lagad é, na laochraidh i gceann 
Dhonnchaidh.  Agus chaithfeá cluas a thabhairt dó, cé 
gur chualaidh tú na sgéaltaí céadna aige míle uair 
aroimhe.  Is beag oidhche ar chor ar bith, ó thigeadh fad 
beag ar an oidhche fá Lúghnasna, go dtéigheadh an Fhéil 
Pádruig sin a bhí chugat amach, nach dtugadh sé cuairt 
ar an teach 's againne.  Bhí dúil mhór aige a bheith ag 
cainnt ar fhearaibh maithe na Rosann.  Ach bhí fear 
amháin os cionn an iomláin nach leigeadh sé oidhche ar 
bith thart gan cuid dá chuid tréathra a innse — mar bhí 
Micheál Ruadh Ó Baoighill as Rann-na-feirsde.   

Is maith is cuimhin liom oidhche amháin i dtratha na 
Samhna a tháinig sé dh'áirneál chugainn agus ní dheachaidh 
drod ar a bhéal ó ghabhail ó solus de go rabh am-luighe 
domhain ann ach ag sgéaluidheacht ar Mhicheál Ruadh.  
Tháinig sé isteach le clap-sholus mar ba ghnátach leis, 
a dhá láimh ar chúl a chinn aige, hata bog dubh air, agus 
dúdóg phíopa i n-a bhéal aige.  Bhí an dúdóg chéadna 
aige ó tháinig cuimhne chugam, agus anois bhí dath uirthi 
comh dubh le cloich a' bhac.   

'Sé do bheatha dh'áirneál,' arsa mo mhathair leis.   

'Níl mé fad na fáilte amuigh,' arsa Donnchadh.   

'Druid aníos leis a' teinidh,' arsa m'athair.   

<L 4>
'Níl an oidhche atá ann fuar,' arsa Donnchadh, ag 
suidhe ag éadán an bhalla-bhig.   

'Níl sé te ach oiread, ó thig a' lá seo 'n bhliadhain,'
arsa m'athair.  'Cuir do chathaoir i bhfos annseo sa 
chlúdaigh.  Tá siorradh beag fuar isteach ar bhun a' 
dorais druidthe sin.'

Tháinig Donnchadh aníos 'na clúdadh agus chuir sé 
aibhleóg ar an dúdóig.  Leoga is iomdha uair ó sin 
go h-am luighe a chuir sé aibhleóg ar an dúdóig chéadna 
nó ní rabh ann ach go mbéadh sí dearg mar ba chóir aige 
go leigeadh sé as arais í leis an chomhrádh.   

'Goidé mar tá tú ar aghaidh leis an obair?' arsa 
m'athair.  'Creidim go bhfuil bunadhas na bpreátaí 
bainte agat.'   

'Maise, féadaim a rádh go bhfuil' arsa Donnchadh 
'ach dhá nó 'r trí 'iomaireacha de phreátaí malla atá ar a' 
Phollán-bhog agam agus níl deifre ar bith orm leo, 
nó tá siad glas go fóill agus cuid mhór aca nach mó 
'ná go bhfuil siad sgaithte de na barra.'  

'Droch rud a mbaint agus gan iad sgaithte,' arsa 
m'athair.  'Tá contabhairt ortha lóghad sna poill 
arís.'

'Grásta ó Dhia ar na mairbh,' arsa Donnchadh, 'is 
fada an lá ó thug Micheál Ruadh a bhí thuas annseo 
comhairle domh gan preátaí a bhaint a choidhche fad is 
bhéadh aon dhuilleóg amháin glas ar na barra.  Bhí an 
talamh sin aige ar a' Phollán-bhog atá agam-sa anois, 
agus níor bhain sé aon phreáta ariamh as go dtéigheadh 
lá Samhna amach.' 

'Nar shíl mé gur i n-íochtar a' bhaile a bhí Micheál 
Ruadh 'na chomhnuidhe,' arsa m'athair.   

''S ann a tógadh é,' arsa Donnchadh.  'Ach ar a' 
Phollán-bhog a chaith sé deireadh a shaoghail.  Ní rabh sé 
os cionn dhá bhliadhain déag nuair a d'fhág sé an baile 
agus chuaidh sé 'un a' Lagáin.  Ar chualaidh sibh ariamh 
goidé d'éirigh dó an chead bhliadhain a chuaidh sé amach?'  

<L 5>
Dubhairt achan dhuine nar chualaidh.  Shuidh mé féin agus 
an chuid eile de na páistí thart fá'n teinidh, agus 
thoisigh Donnchadh a sgéaluidheacht.   

'Tá,' arsa Donnchadh, 'ní rabh sé ach i gcionn a dhá 
bhliadhain déag nuair a d'fhág sé an baile agus chuaidh 
sé go h-aonach a' tSeanbhaile i Leitirceanainn a iarraidh 
fastóidh.  Ní rabh sé i bhfad ar an aonach go dtáinig 
Albanach as Gleann-tSúilighe thart agus go dteárn sé 
Micheál a fhastódh fá choinne buachailleachta, ar shé sgilling 
déag seal na leith-bhliadna.  Bhí go maith go dtí eadar 
sin a's tráthas, agus cé casadh ar an mhaighistir ach an 
gasúr a bhí aige anuraidh roimh sin.  Chuaidh an bheirt 
'un margaidh; agus ba é an deireadh a bhí air go dteárn 
sé an dara gasúr a fhastódh ar dhá sgilling déag, go 
Samhain.   

'Chuaidh sé fhad le Micheál Ruadh.  "Is feárr duit,"
ar seisean leis, "a bheith 'baint a' bhaile amach sul a 
dtigidh coim na h-oidhche; tá gasúr eile fastódhuighthe 
agam-sa."  ‘Rinne tú mise a fhastódh,’ arsa Micheál, 
"agus níl cead agat a ghabháil ar do thóin in do mhargadh.  
Má théighid, caithfidh tú an phíghinn dheireannach de mo 
thuarastal a dhíol liom sul a bhfágaidh mé an t-aonach.’  
"Fág m'amharc, a smugacháin," ars an maighistir, 
"nó bheárfainn thart le bois thú."  

'Ní dheárn Micheál Ruadh ach bogadh leis agus níor 
stad sé go rab sé i nGleann-tSúilighe.  Nuair a 
tháinig an maighistir agus an gasúr eile leis, fuair 
sé Micheál cóir istuigh roimhe.  "Tchím go dtáinig 
an t-ógánach chugaibh," ar seisean le n-a mhnaoi, "i ndiaidh 
mise innse dó nach rabh gnoithe agam leis."  "Sé ach 
d'innis tú roimh sin domh go rabh gnoithe agat liom,"
arsa Micheál, "agus," ar seisean, "sin an margadh 
céadna a gcaithfidh tusa seasamh dó.  Nó ní rachaidh 
mise 'na bhaile go lá Samhna."  "Rachaidh tú 'na bhaile 
ar béal maidne," ars an maighistir.  "Chá dtéighim,"
arsa Micheál.  "Mur' dtéighidh," ars an maighistir, 
"chead agat a bheith beo gan bhiadh.  Nó dheamhan greim 
a gheibh tú annseo."  

<L 6>
'Ar maidín a' lá thar na bhárach sgaoileadh amach 
an t-eallach leis an ghasúr eile.  Chuir sé sin slat fá 
dtaobh daobhtha agus siud é dá dtiomáint amach 'na
chnuic.  Shiubhail Micheál amach i n-a chuideachta.  Bhí 
go maith go dtí go dtáinig an meádhon-lae, agus 
tháinig giorsach amach agus gogán bracháin agus bainne 
léithe chuig an ghasúr eile agus ní rabh a dhath fá choinne 
Mhicheáil.  Bhí an gasúr eile ní ba mhó agus ní ba sine 
'ná Micheál, ach má bhí féin, níor chuir sin beag-uchtach 
ar bith ar Mhicheál.   

“‘Caithfidh mise leath a' bhracháin a fhághail," arsa 
Micheál.   

“‘Chan fhághann, nó diabhail deor," ars an gasúr 
mór.   

“‘Chan ólann tú ach a leath an iarraidh seo gan troid 
ar a shon," arsa Micheál.   

'D'amharc an gasúr mór ar an draoidín a bhí ag 
cur troda air agus rinne sé gáire.   

“‘Seo, ní ádhbhar gáire ar bith an sgéal," arsa 
Micheál.  "Fág síos an gogán."   

'Chuir an gasúr mór an sponóg sa' bhrachán, a' brath 
toiseacht dhá ól.  Le sin theann Micheál anonn leis 
agus bhuail sé le cúl a bhoise trasna an bhéil é.  Ní 
rabh an dara focal ann.  D'fhág an gasúr mór an 
gogán ar an fhéar agus fuair sé féin agus Micheál 
dhá ghreim sgeadamáin ar a chéile.  Níor luaithe a 
fuair Micheál greim air 'ná bhuail sé faoi é.  Leig sé 
dó éirghe, agus chuaidh an bhéirt le n-a chéile arís.  Ach 
ba é an míniughadh 's réidhteach a bhí ann gur bhuail 
Micheál leithead a chraicinn air.   

“‘Bhfuil do sháit buailte ort?’ arsa Micheál.   

“‘Tá,’ ars an gasúr mór.   

“‘Bhail anois,’ arsa Micheál, ‘toisigh agus ól 
leath a' bhracháin agus an bhainne, agus fág an leath 
eile agam-sa."  

'Rann siad an brachán le chéile.  Nuair a chuir siad 
an t-eallach 'na bhaile tráthnóna, d'innis an gasúr 
mór an sgéal go díreach mar thárluigh sé, ó n-a thús go 
dtí n-a dheireadh.   

<L 7>
“‘Ádhbhar fir atá ionnat,’ ars an maighistir 
le Micheál.  ‘Ní bhéidh fiachadh ort troid ar son do 
chodach an dara lá.’   

'Choinnigh sé an bheirt ghasúr go Samhain agus níor fhág 
Micheál Ruadh an teach sin ar feadh chúig leith-bhliadnach.  
Dá bhrígh de, b'fhuras aithne go ndeánfadh sé fear 
maith nó bhí sracadh ann, 'na ghasúr féin.”   

'A Dhonnchaidh,' arsa m'athair, 'an rabh aon fhear 
eadar an dá fhearrsaid a bhí ion-churtha leis i gcionn 
bata?'

'Eadar a' dá fhearrsaid!' arsa Donnchadh.  'Ní 
rabh nó ó sin go Sligeach.'

''S mór a' focal é,' arsa m'athair.   

'Tá siud fíor, 'Fheidhlimidh,' arsa Donnchadh.  'Agus 
'sé an rud a bheir orm sin a rádh, bhuail sé tincleóir 
nach rabh aon fhear an taobh seo de uisce na Bóinne 
nach rabh eagla air roimhe.'

'Maise, 'n abair tú sin liom?' arsa m'athair.   

'Tá siad uilig marbh anois,' arsa Donnchadh, 'ní 
ceart domh cor an fhocail a chur ortha.  Chualaidh mé 
le mo dhá chluais Séamus Anna Ní Árluigh ag innse 
an sgéil níos mó 'ná uair agus 'ná dhá uair.  Tháinig 
an tincleóir isteach i gceárdcha Shéamuis lá amháin 
agus shuidh sé a chómhrádh le Séamus agus a chaitheamh 
tobaca as píopa fada cailce a bhí aige.  Nuair a bhí 
an píopa caithte aige go dtí an tón, cé tháinig isteach 
ach Micheál Ruadh.  Shín an tincleóir an píopa chuige 
agus d'iarr air toit a chaitheamh.  Bheir Micheál air, 
agus an chead smailc a tharraing sé, líonadh a bhéal le 
gríosach dhearg the.  Tháinig mothughadh feirge air agus 
chuir sé a lámh i n-a phóca a' brath an píopa a líonadh.  
Ach goidé a bhí ach dearmad deánta dá chuid tobaca 
aige.  Nuair a chonnaic sé nach rabh a dhath tobaca aige 
fuair an fhearg buaidh air, 's ní dheárn sé ach an píopa 
a tharraingt as a bhéal agus smionagar a dheánamh de 
ar an inneóir.   

“‘Dá mbéadh mo chuid tobaca liom líonfainn féin 
é," ar seisean.  "Nuair nach bhfuil bíodh sin agat.  
<L 8>
Bhéarfaidh sé le fios duit gan píopa folamh a shíneadh 
do'n fhear go deo arais." 

“‘Bhéarfaidh mise le fios duit-sé,’ ars an tincleóir, 
"sul a rabh mé réidh leat, nach mbriseann tú píopa a'n 
fhir a choidhche ar a leithid de dhóigh."   

“‘Da' Dia chá dtugann,’ arsa Mícheal, "nó sin rud 
nach dtig leat a dheánamh."   

“‘Béidh le fiacháil," ars an tincleóir, ag breith 
ar a bhata agus ag gabháil a léim amach ar a' doras.   

'Chuaidh Micheál amach 'na dhiaidh agus a bhata féin 
leis.   

“‘'Mhicheáil," arsa Séamus Anna Ní Árluigh i gcogar 
le Micheál, "níl aon fhear a' siubhal na tíre ion-churtha 
leis an fhear sin i gcionn bata.  'S feárr duit gan 
roinn a bheith agat leis.  Dá fheabhas thú, tá eagla orm 
go mbuailfidh sé thú.’   

“‘Fad 's rachaidh mise, rachaidh mé,’ arsa Micheál, 
agus siud síos é i n-diaidh an tincleóra go dtí léana 
beag glas a bhí faoi dhoras na ceárdcha.   

'Chuir an gabha a dhá láimh sna h-ursannacha agus 
sheasuigh sé dh'amharc amach ortha.  Chaith an bheirt daobhtha 
go dtí na léinte agus tharraing dhá léab ar a chéile.  
Throid siad gur fheann siad na h-ailt ag n-a chéile 
agus ní fhuair aon fhear ariamh aca buille ar chloigeann 
an fhir eile.  Sa deireadh bhuail Micheál é ó chúl a 
láimhe trasna ar fhad na cluaise agus d'fhág sínte 'na 
bhradán ar an fhéar é.  Chuir sin deireadh leis.  Ní 
throidfeadh an tincleóir níos mó.  Ó'n lá sin ní ba 
mhó bí cliú Mhicheáil Ruaidh ar fud na tíre.'  

“'Mháire, cuir síos an teinidh' arsa mo mháthair liom 
féin, 'agus thig leat éisteacht a thabhairt do'n sgéal 
ins an am chéadna.'  

'Tá do sháith 'e theinidh thíos,' arsa Donnchadh.   

'Ba mhór a' truaigh a bhás mar Mhicheál Ruadh,' nó 
ba é scoith an fhir é' arsa m'athair.   

“'S leis a ba chóir a rádh' arsa Donnchadh.  'Dhuine, 
bí sé 'n 'fhear ar achan dhóigh a rachadh fiacháil air.  Ní 
<L 9>
hé amháin de go rabh sé 'na throdaidhe ach bhí sé 
fearamhail ionraice, uasal, déirceach.  Mur' bhfuil 
sé geal sna Flaithis anocht go bhfóiridh Dia ar a lán 
eile, nó ní rabh a'n bhall claoidhte istuigh ann.  An 
gcualaidh tú ariamh goidé mar chuir sé féin agus Seán 
Ó Connachán gnoithe an phaidirín?' 

'Char chualaidh,' arsa m'athair.   

'Tá,' arsa Donnchadh, 'bhí Seán Ó Connachán 'na 
chomhnuidhe sa Ghleann-chuallach agus teach óstáidh aige.  
Oidhche amháin gheimhridh tháinig Micheál Ruadh isteach 
chuige, tamall beag roimh am-luighe.  D'iarr sé óstádh 
na hoidhche go maidín agus fuair.  Cé'n oidhche a bhí 
ann ach oidhche Aonaigh an Gheimhridh i Leitirceanainn.  
Oidhche gaoithe móire a bhí ann agus é 'plúchadh shneachta.  Bhí 
Micheál 'na shuidhe a chois na teineadh agus a bhróga 
de, nuair a tháinig beirt bheaga ghasúr isteach agus 
iad faoi shneachta ó mhullach a gcinn go bárr a gcoise, 
agus anglach ionnta le fuacht i n-diaidh siubhal as 
Leitirceanainn.  Bhí siad amuigh ar a' mhargadh, agus 
ní fhuair ceachtar aca fastódh.  Sheasuigh siad ar bhun 
an urláir, go fuar faitcheach agus deor as achan ribe 
daobhtha, agus d'iarr óstádh na h-oidhche go maidín.  
D'fhiafruigh Seán daobhtha an rabh oiread airgid aca 
agus dhíolfadh a n-dolaidh.  Dubhairt siad-san nach 
rabh aon phíghinn aca.  Dubhairt Seán, ó thárla nach 
rabh, go gcaithfeadh siad a ghabháil amach.   

“‘'Sheáin,’ arsa Micheál Ruadh, "má chuireann tú 
amach na gasraí an oidhche atá ann, béidh a mbás ort.  
Ní bhuaidhfidh leobhtha a ghabháil Bealach-gaoithe go deo 
fríd a t-sneachta, ar shiubhal na hoidhche.  Ní bhéidh 
siad beo ar maidín má chuireann tú amach iad." 

“‘Ní bhéinn féin i bhfad beo," arsa Seán, "dá 
dtugainn biadh agus deoch agus leabaidh dá 'dtig an 
bealach seo agus gan píghinn i n-a bpócaí."  

“‘Tabhair a 'bealach do na gasraí," arsa Micheál, 
"agus díolfaidh mise cé bé bhéas i n-a n-éadán ar 
maidín.  Deánadh duine agaibh réidh tráth bidh daobhtha.  
Aníos libh a ghasraí," ar seisean, "agus suidhidh ag an 
teinidh."

<L 10>
'Bhain na gasraí fútha go maidín agus an lá thar 
na bhárach dhíol Micheál a n-dolaidh agus d'imthigh sé 
féin 's iad féin.   

'Ní rabh de sin ach sin go dtí cúig bliadhna ó'n 
oidhche sin, agus tamall beag roimh am-luighe isteach le 
Micheál toigh Sheáin Uí Connachán arís agus é i ndiaidh 
a bheith ar mhargadh Leitirceanainn ag díol olna.  Teacht 
'un a' toighe dó bhí fear óg 'na shuidhe 'chois na teineadh 
ceanntárnocht agus éadach bán thart ar a mhuineál 
mar bhéadh sgeadamán nimhneach aige.  Goidé bhí ann ach 
sagart, acht ní rabh fhios seo ag Micheál Ruadh.  Dar 
le Seán, a Mhicheáil, bainfidh mé do mhí-apaidh asat 
os coinne an t-sagairt.  Bhí go maith go deárn Micheál 
a shuipeár.  "Taisbeánadh duine agaibh," ar seisean, 
"mo leabaidh domh-sa go dtéighidh mé 'luighe."   

“‘Ó, 'Mhicheáil, cinnte ní rachthá a luighe go n-abraimid 
an paidrín,’ arsa Seán.   

“‘Abraidh féin mur bpaidirín," arsa Micheál, "is 
sibh is lugha 'thuirse ó'n lá.  Tá mise i ndiaidh siubhal 
as Leitirceanainn agus ba chóir go ndeánfadh urnaighe 
ba táire 'ná paidirín mo ghnoithe anocht.’"  

“‘Anois, a Shagairt,’ arsa Seán Ó Connachán, ag 
tabhairt aghaidh ar an fhear a bhí sa chlúdaigh, "goidé 
mur mbaramhail de'n fhear sin a leigeas air féin gur 
Gaedheal é agus nach n-éisteann an paidirín?"

'Rinne an sagart draothadh gáire.   

“‘Bhail anois, a Shagairt," arsa Micheál Ruadh, 
"éistidh liom-sa bomaite, chan a thabhairt de an-órdughadh 
díbh é.  Bhí mise annseo go minic in mo shaoghal, agus 
níor choguigh Seán Ó Connachán ariamh mé fá phaidirín 
go dtí anocht.  Agus ní labhairfeadh sé ar phaidirín 
anocht," ar seisean, ‘ach a gheall ar duine diadhanta 
a dheánamh de féin cionn's sibh-se a bheith sa lathair.  
Ach ó thárla go dtug seisean iarraidh mo chliú a chur 
liom-sa, fanaidh anois a Shagairt go gcuiridh mise a 
chliú leisean.  Tá sean aithne agam-sa ar Sheán Ó 
Chonnachán,’ ar seisean.  ‘Is fada a' teacht 'un a thoighe 
mé.  Cúig bliadhna gus an oidhche anocht a bhí mé annseo 
go deireannach.  Agus bhí sneachta a' gabhail go leath 
<L 11>
mo mhealltaí orm a' teacht trasna an chnuic domh, 
agus an oidhche comh dorcha agus nar léar duit do 
mhéar a chur in do shúil.  Tháinig dhá lupadán leinbh," 
ar seisean, "tháinig sin isteach a iarraidh óstaidh na 
h-oidhche, agus chuirfeadh Seán Ó Connachán amach iad 
an oidhche a bhí ann, agus chead aca bás fhághail sa' 
t-sneachta, mhurabh é gur dhíol mise a ndolaidh.  Sin 
Seán Ó Connachán agaibh, a Shagairt,’ ar seisean.  
"Cá mhéad paidirín a bhéadh a dhíoghbháil air a rádh sul 
a gcuirfeadh sé de an cháipís a d'fhágfadh bás na ngasúr 
sin air?  Agus rud beag eile de, a Shagairt," arsa 
Micheál, "nuair a goideadh dhá bhearach na baintrea-
bhaighe ó'n chnoc, cheannuigh Seán Ó Connachán o'n 
ghaduidhe iad cionn's go bhfuair sé ar leath a luach iad, 
agus fios maith aige go dtáinig siad go mí-ionraice.  
Cá mhéad paidirín a deárfas sé sul a dtugaidh Dia 
maitheamhnas dó ins na bearaigh?"  

“‘Seo, seo," ars an sagart, "tá go leor canta."  

“‘Ta barraidheacht canta, a Shagairt," arsa Micheál, 
"dá mbéadh neart air.  Ach," ar seisean, "ó thárla 
go gcaithfidh mé bheith dith-múinte, ba mhaith liom dá 
n-innseadh sibh an méid seo domh.  An bhfuil sé 
d'fhiachaibh ar Sheán Ó Connachán na bearaigh nó a luach 
a thabhairt don bhaintreabhaigh?  Nó an ndeánfaidh sé 
gnoithe dó comhrac guidheadórachta a chur ar achan 
dhuine 'a dtiocfaidh 'un a thoige.  Má ghnidh, níl dochar 
i gcuid na comharsann agus níl sa t-Soisgéal ach 
bagar.”   

'Bhail, cinnte ba bheag a ba lugha ar Sheán Ó 
Chonnachán 'ná é 'na dhiaidh sin,' arsa m'athair.   

'Thug sé féin le fios gur bheag,' arsa Donnchadh.  
'Nó bliadhain 'na dhiaidh seo bhí Micheál arais ann, 
agus cé bhí 'baint faoi ann an oidhche chéadna ach diúlach 
as Inbhear dar bh'ainm Cathal 'Ac Nialluis.  Bhí ainm 
fir mhaith ag Cathal seo, agus dúil bhreágh aige sa ghloine.  
Goidé rinne Seán Ó Connachán ach leath-phionnta uisce 
bheatha a gheallstan dó dá mbuaileadh sé Micheál Ruadh.  
Chuir m'ógánach 'un tosaigh ar Mhicheál é.  Chuaidh a' bheirt 
le chéile agus bhuail Micheál é.   

<L 12>
“‘Anois, a Sheáin Uí Chonnachán,’ ar seisean, ‘go 
mbeiridh an diabhal leis fear a sheasuigh ar d' urlár 
ariamh nach mbuailfinn-se.’   

'Bhí go maith go cionn chupla bliadhain agus bhí Micheál 
thiar i n-Inbhear fá choinne lód sgadán-beag.  Tháinig 
an oidhche agus siud a chuartughadh lóistín é.  Shiubhail 
sé cúig toighthe agus ní fhuair sé lóistín i n-aon 
cheann aca.  "Dar a bata tá in mo láimh," ar seisean 
leis féin, "an chead teach eile a dtiocfaidh mé fhad 
leis ní rachaidh mé amach daobhtha." 

'Shiubhail sé leis agus cé'n chead teach a dtáinig 
sé fhad leis ach teach Chathail 'Ic Nialluis.  "Tá mé 
ar shiubhal ag iarraidh dídean na h-oidhche," ar seisean, 
nuair a chuir sé a cheann isteach ar an doras.  "Agus," 
ar seisean, "tá cúig toighthe as déis a chéile siubhalta 
agam agus chuir achan cheann amach mé.  'S tá mionna 
orm nach bhfágaim an teach seo go maidín, sin nó go 
gcuirtear amach mé le treise lámh.’   

'Bhí fear a' toighe 'na luighe ar cholbha na leabtha 
agus chualaidh sé an t-ógánach dith-múinte, dar leis 
féin, a' botalaigh ag n-a dhoras.   

“‘Dar fiadh," ar seisean ag éirghe aniar agus ag 
breith ar a bhata, "mur bhfuil a dhíoghbháil ort ach fear 
a chuirfeas amach thú, chá bhíonn tú i bhfad annsin.  Las 
coinneal ghiúbhais dúinn," ar seisean leis an mhnaoi, 
"gur léar dúinn cloigne a chéile." 

'Chuir bean a' toighe slis ins an teinidh agus las sí í, 
agus theann Micheál Ruadh aníos i n-aice lár an urláir 
nó go bhfacaidh Cathal 'aghaidh, le solus na slise.   

“‘'S tú Micheál Ruadh,’ ar seisean, ‘a bhí a' troid 
liom-sa toigh Sheáin Uí Chonnachán sa Ghleann-chuallach.’   

“‘'S mé," arsa Micheál.   

“‘Bí 'do shuidhe, a bhrathair," arsa Cathal, "nó ní 
thiocfadh liom do chur amach dá bhfiachainn féin leis."  

'Tháinig Micheál aníos agus shiudh sé, agus rinneadh 
réidh tráth bidh dó.  Chaith sé an oidhche toigh Chathail 
'Ic Nialluis agus rinne an beirt oidhche mhór chomhráidh.'

<L 13>
'Dheamhan gur shíothamhail na fir mhaithe sin,” arsa 
m'athair, 'an dóigh nach n-aifeóradh a'n fhear aca a dhath 
ar an fhear eile.' 

'Sin an chuid a b'fheárr uilig daobhtha' arsa Donnchadh.  

'Nuair a bhí an troid thart bhí sí thart agus bhíodh siad 
mar nach dtiocfadh aon fhocal eatarrtha ariamh.  Ar 
ndóighe an lá a cruinnigheadh ar Mhicheál Ruadh i mBaile-
an-teampuill, shábhail Ceallaigh Mór é agus an bheirt 
i n-diaidh a bheith a' troid.  Má tá, sin an chliú fir a 
b'fheárr a fuair sé ariamh mar Mhicheál Ruadh.  Fear 
millteanach a bhí i gCeallaigh Mhór.  Bhí sé fiche cloch 
mheádhchoin, agus chan bog feolmhar a bhí sé ach lom 
cruaidh cnámhach.  Agus ní rabh Micheál Ruadh ariamh 
os cionn thrí gcloch déag, ach go rabh sé daingean.  
Cluinfidh tú.   

“Bhí Micheál ar mhargadh Bhaile-an-teampuill fá 
choinne coirce, agus ar siocair cuid mhór a bheith go 
h-olc dó mar bíthear dá mhacasamhail i gcomhnuidhe, 
bhíodh claidheamh ar iomchur leis nuair a bhíodh sé i bhfad 
ó bhaile.  Bhí sí leis an lá seo, agus ba é an áit a rabh 
sí ar iomchur leis síos le na sgoróig taobh istuigh de 
n-a bhríste agus sreangán a crochadh as ceann de na 
cnaipí.   

'Cheannuigh sé dhá-fhichead cloch choirce ar an mhargadh 
agus chuir a' dá-fhichead cloch isteach i mála amháin.  
Ní thiocfadh leis féin cromadh ar siocair an chlaidhimh, 
agus sgairt sé amach go rabh mála coirce annseo 
aige agus go dtabharfadh sé buideál uisce-beatha do'n 
fhear a bhaiceóladh é.  Le sin tháinig buachaill breágh 
anall fad leis.  "Baiceólaidh mise é," ar seisean.  
"Tógaidh orm é."   

“‘Chá bhaiceólann," arsa cailín óg a bhí ann.  "Nó 
smugachán ar bith a líonfadh sac nach mbéadh sé féin 
ábalta a bhaiceáil, ba mhaith an airidh air an béal a 
bhriseadh aige."

'Theann an buachaill ar a chúl.' 

“‘Níl fhios agam," arsa Micheál, leis an chailín, 
"cé aca is tú deirbhshiúr an fhir óig seo nó a bhean.  
<L 14>
Ach is cuma," ar seisean, ag tarraingt amach an 
chlaidhimh.  "Coinnigh seo domh-sa bomaite agus fiach-
aidh mise mé féin leis an t-sac."   

'Fuair an cailín greim ar an chlaidheamh as a láimh.  
Tógadh an mála ar Mhicheál, agus leag sé trasna é 
ar dhruim an bheathaigh.  Anall leis arais go dtí an 
cailín agus bheir sé ar an chlaidheamh as a láimh.  "Tá 
mé buidheach duit," ar seisean.  "Dá mbéadh aithne 
agam ó thús ar dhuine ar bith a bhéarfadh aire do mo 
chlaidheamh, ní iarrfainn ar dhuine ar bith mo shac a 
bhaiceáil.  Agus anois a chailín maith," ar seisean, 
"Ní thiocfainn-se go Baile-an-teampaill agus sac 
coirce a líonadh ann mur' mbéinn ábalta a iomchur.  
Agus," ar seaisean, ‘is lugha 'ná mar sin a thiocfainn 
dá mbéadh fhios agam go gcasfaidhe aon fhear orm a 
dtiocfadh leis mo bhéal a bhriseadh."  

'Le sin go díreach tháinig an t-ógánach mór anall 
go dtí é agus bhuail bos sa t-slineán air.   

“Is mór-uchtamhail do bholgam cainnte ar maidín,"
ar seisean.   

'D'amharc Micheál air.  "Is tú," ar seisean, 
"Ceallaigh Mór Bhaile-an-teampaill?"  

“‘Bheir siad an t-ainm sin orm," ars an fear eile
"An tusa Micheál Ruadh Ó Baoighill as na Rosa?"   

“‘'S mé" arsa Micheál.   

“‘Is maith mar thárluigh ar a chéile sinn," arsa 
Ceallaigh Mór.  Is fada mé ag éisteacht go bhfuil 
tú a' rádh nár buaileadh ariamh thú."  

“‘Maise is fíor domh," arsa Micheál.   

“‘Maith go leór, a chailleach," arsa Ceallaigh Mór 
"chá bhíonn sin le rád níos fuide agat.  Amach leat."  

'Shín Micheál an claidheamh arais ionnsair a' chailín, 
fuair greim ar an bhata agus chuaidh an bheirt le chéile 
i lár an aonaigh.  An chead dá léab a tharraing siad 
ar a chéile bhí bata achan fhir aca as láimh an fhir eile 
leis.  Agus an dara h-uair bhí a bhata féin le achan 
fhear arais.  Chruinnigh an t-aonach.  Thoisigh an greadadh.  
<L 15>
Agus ar feadh leath-uaire ní fhuair aon fhear aca aon 
bhuille ar an fhear eile.  Agus rith an ama ní thug 
Micheál iarraidh ar bith air nó gur leig sé do Cheallaigh 
é féin a chlaoidh.  Sa deireadh buailidh Micheál i gclár 
an éadain é, agus reath an fhuil isteach i n-a shúile.  
Ní dheárn seo ach tuilleadh mire a chur ar Cheallaigh Mhór, 
agus thoisigh sé a smíochtáil leis ar theann a dhithchill 
agus gan é ag coimheád goidé bhí sé a dheánamh.  Shíl 
sé gur cheart dó Micheál a chlaoidh le tréan urraidh.  
Sa deireadh thóg sé i n-áirde a bhata a' brath a theacht 
anuas ar Mhicheál i mullaigh 'n chinn.  Theann Micheál 
coiscéim i leath-taobh agus thuit an buille le na thaobh.  
Nuair a fuair Micheál cloigeann Cheallaigh gan chosnughadh 
tharraing sé an bata ó chúl a láimhe, bhuail ar fhad na 
cluaise é, agus shín ar 'fhad ar a' t-sráid é.  D'éirigh 
sé agus ní rabh ann ach go rabh sé ar a chosa nuair a 
chuir Micheál an bealach céadna é.  Dar le Ceallaigh 
is feárr domh breith isteach ort, agus chaith sé uaidh a 
bhata.  Chaith Micheál uaidh a cheann féin agus fuair 
an bheirt dhá ghreim ar a chéile.  Bheir Micheál thara 
n-a chorp air, thug sé thart le aon rúchlaidh amháin é agus 
bhuail ar shlait chúl a chinn ar a' t-sráid é.   

“‘An bhfuil tú buailte anois?" ar seisean.   

“‘Tá," arsa Ceallaigh.   

'Le sin chruinnigh lucht an aonaigh a' brath gan a 
leigin ar shiubhal as áit na mbonn go mbuailtidhe a 
sháith air.  Sgairt fear amháin é a mharbhadh.  Cuaidh 
Ceallaigh Mór i n-áirde ar thóin bairille a bhí ann.  
"'Fheara," ar seisean, "éistidh liom-sa.  An bhfuil 
fear ar bith sásta Micheál Ruadh a throid?  Má tá, 
seo 'am.  Ach ní rachaidh an dara fear air.  Nó má 
théid béidh mise annsin.  Tá Micheál Ruadh annseo i 
bhfad ó n-a cháirde, agus ba náireach le rádh é nach bhfuair 
sé ceart fir i mBaile-an-teampaill."  

'Nuair a chualthas nach bhfuigheadh cead a ghabháil air 
ach aon fhear amháin ar a sheal, bhánuigh an t-aonach síos 
siar.  Chuaidh Ceallaigh Mór isteach 'un a thoighe féin 
agus nigh sé an fhuil de féin.  Thug sé isteach Micheál 
Ruadh agus thug biadh agus deoch dó féin agus do n-a 
<L 16>
bheáthach.  Agus rinne a chomóradh cúpla míle amach as 
a' bhaile tráthnóna.   

“Bhí sé lá eile 'gabháil go Leitirceanainn agus é a' 
siubhal dhe 'chois.  San am sin bhí Tadhg Ó Baoighill 'na 
chomhnuidhe ar an Losaid agus ceathrar mac aige comh 
breágh agus chasfaidhe duit i siubhal lae.  Bhí Conall 
Thaidhg gortha ar fheara maithe Íochtar na condae.  Ní 
rabh aithne ar bith ag Baoigheallaigh na Loisde ar Mhicheál 
Ruadh cé go rabh siad a' maoidhim gaoil air agus gur 
mhinic a chualaidh siad iomrádh air.  Ach a' lá seo ar 
scor ar bith, goidé a chuaidh ach cliobóg le Tadhg Ó 
Baoighill i n-díg agus bhí Tádhg agus a cheathrar mac 
thart fá'n chliobóig ag iarraidh a tarraingt nuair a 
nochtas Micheál Ruadh chuca aníos an bealach-mór.  
Nuair a tháinig sé go díreach os coinne na díge sheasuigh 
sé a choimheád ortha.   

“‘Gabh anall annseo," arsa Conall Thaidhg, "agus 
cuidigh linn an beáthach a thabhairt as an abar."  

“‘Ó, nar fheicidh m'anam fiadh" arsa Micheál Ruadh, 
"má théighim ar a' seiseadh fear indiu a tharraingt 
a' chlibistín sin."  Agus sheasuigh sé san áit a rabh sé.   

“‘Má bhíonn tú annsin," arsa Conall Thaidhg, "nuair 
a bhéas an chliobóg amuigh againne, rachaidh tú féin sa 
díg i n-a h-áit."   

“‘Maise ní choróchaidh mé go mbidh sibh réidh," arsa 
Micheál Ruadh.  Agus sheasuigh sé san áit a rabh sé.   

“‘Cuirfidh mise sa díg é i n-áit na cliobóige," 
arsa Conall Thaidhg.   

“‘Tabhair a d'aire, a mhic," ars an t-athair. "Sé 
'mheasaim nach bhfuil an dara fear a sheasóchadh annsin, 
ó seo go h-íochtar na Rosann ach Micheál Ruadh.  Agus 
má's é Micheál Ruadh atá ann, is tú 'rachas ins a' díg."

“Le sin anall le Conall 'un a' bhealaigh mhóir.  "An 
bhfuil dochar domh ceist a chur ort c'ainm thú?" ar 
seisean.   

“‘Níl a dhath," ars an fear eile.  "Micheál Ó 
Baoighill as na Rosa mé.  Micheál Ruadh a bheir siad 
orm."

<L 17>
'I n-áit troid a chur air, cuireadh faradh na fáilte 
roimhe, agus chaith sé dhá lá agus dhá oidhche toigh Thaidhg 
Uí Bhaoighill ar a' Losaoid.   

'Seo dhuit do phíopa, 'Fheidhlimidh,' ars an seancaidhe 
le m'athair.   

'Cad chuige nar chaith tú?' arsa m'athair.   

'Chaith mé 'gceart,' arsa Donnchadh.  'An gcualaidh 
tú ariamh fá'n lá' bhuail sé ceannuidhe na stocaí ar an 
Chlochán Liath?'  

'Char chualaidh,' arsa m'athair.   

'Tá,' arsa Donnchadh, 'bhí aonach ar an Chlochán Liath 
fá Lughasna agus bhí ceannuidhe stocaí as baile isteach 
ann.  San am sin ba ghnáthach le cuid ban na Rosann 
a bheith 'deánamh stocaí margaidh.  Shníomhadh siad a 
gcuid olna féin agus ghníodh siad stocaí de'n t-snáth 
agus bheireadh siad 'na' mhargaidh iad.  Ba é a rabh 
de ghléas beatha ag cuid mhór aca é.  Ach bhí bean as 
íochtar tíre dar bh'ainm Crón, bhí sin ar an aonach agus 
beairtín de stocaí íongantacha deasa léithe.  Chuaidh 
sí fhad leis an cheannuidhe agus thairg sí a n-díol leis.   

“‘Cá mhéad?" ars an ceannuidhe.   

“‘An oiread seo," arsa Crón.   

'Ní dheárn an ceannuidhe a dhath ach an beairtín a 
chaitheamh uaidh agus cá h-ait ar thuit sé ach isteach i 
suinc lábáin a bhí ar thaobh an bhealaigh mhóir.  Chuaidh 
Crón anonn agus thóg sí amach na stocaí, fliuch báidhte 
salach cáidheach, agus bhris an gol uirthi, nidh nach 
íongnaidh, nuair a chonnaic sí saothar a bliadhna amudha 
uirthi.  Shiubhail sí léithe amach Cnoc-an-aonaigh a' 
tarraingt ar an bhaile agus an beairtín léithe.  Cé 
casadh uirthi ins an phanc a' tarraingt isteach 'un 
aonaigh agus a bhata i gcúl a dhuirn leis ach Micheál 
Ruadh.   

“‘A Chrón a thaisgidh," ar seisean, "goidé tá ort?"  

“‘Tá," ar sise, "mo shaothar samhraidh amudha 
orm," ag toiseacht 's ag innse dó.   

<L 18>
“‘Pill arais annseo," arsa Micheál Ruadh.   

'Phill.  Chuaidh siad 'na mbeirt suas go leath-lár 
na sráide an áit a rabh an ceannuidhe, agus sgaifte 
ban thart air a' díol a gcuid fóghainte leis.   

“‘Goidé thug ort," arsa Micheál leis, "cuid stocaí 
na mná seo 'chur ó mhargadh?  Cad chuige, má ba daor 
leat iad nar leig tú an bealach díthe féin agus daobhtha 
féin?"   

'Níor leig an ceannuidhe air féin go rabh sé ag 
éisteacht leis.   

“‘'Gcluin tú mé, a ghiolla thuas?" arsa Micheál.  
"Tabhair luach a cuid stocaí don mhnaoi ó thárla gur 
chuir tú ó mhargadh iad.  Glac mo chomhairle-sa."   

'Níor labhair an ceannuidhe.  Theann Micheál aníos 
leis.  "Mur nglacaidh tú comhairle," ar seisean, 
"glacfaidh tú cómhrac," a' tarraingt a' bhata 's a 
bhualadh ar fhad an leicinn.  Thuit an ceannuidhe ar a' 
t-sráid, dearg i n-a chuid fola.   

“‘An gceannóchaidh tú anois iad?" arsa Micheál.   

“‘Ceannóchad" ars an ceannuidhe.   

“‘Cá mhéad atá tú a iarraidh ortha?" arsa Micheál 
le Crón.   

“‘An oiread seo," ar sise.   

“‘Cunntais anall an t-airgead chuicí" arsa Micheál.   

'Chunntais.   

“‘Beir ar na stocaí anois," ar seisean.   

'Bheir.   

“‘Anois," ar seisean, ‘sáith síos iad go tóin an 
phaca i gcuideachta na codach eile.’   

“‘Nach sílfeá gur chuma duit goidé dheánfainn leo 
nuair a thug mé a luach ortha," ars an ceannuidhe.   

“‘Tá mé 'gheall ar do chur sa chruth 's nach ndeán 
tú a leithid a choidhche arís ar aonach ins na Rosa," arsa 
Micheál.  "Sáith síos go tóin a' phaca iad." 

'Sháith.'   

<L 19>
'Ba deas a mhargadh comhairle a ghlacadh ar tús,'
arsa m'athair.   

'Agus nar dheas mar dhubhairt Micheál é,' arsa mo 
mhathair.  “‘Mur' nglacaidh tú cómhairle glacfaidh 
tú cómhrac.’”   

'M'anam maise gur sin buaidh eile a bhí aige,' arsa 
Donnchadh.  'Níor throid sé aon chath ariamh gan rud 
éighinteacht a rádh fá dtaobh de a mbéadh cuimhne air 
le n-a linn.  Ar ndóighe an lá bhuail sé an Bulaidh 
'Ac Aodh' féin, dubhairt sé gur sin "gníom fir ar a 
Choitcheann.’”   

'Goidé fá dtaobh de sin, a Dhonnchaidh?' arsa 
m'athair.  

'Tá,' arsa Donnchadh, 'bhí lá tráigh chorr thíos annseo 
agus bhí sgaifte mór cruinn ann.  Bhí deárbhrathair 
de Mhicheál Ruadh ann agus gan é ach eadar a bheith 'na 
ghasúr agus 'na stócach.  Goidé a fuair sé ach bradán 
istuigh ar cheann de na loicheáin agus siud 'na dhiaidh é.  
Thug an Bulaidh 'Ac Aodh' as Gaoth-dobhair — bhí sé sa 
tráigh — thug sin iarraidh ar an bhradán fosta.  Bheir 
sé air agus choinnigh sé é.   

“‘Liom-sa an bradán sin," ars an gasúr …   

“‘Goidé bhéarfadh gur leat-sa é?" ars an fear 
eile.   

'Dubhairt an gasúr gur bh'é féin a chonnaic é agus 
go mbeirfeadh sé air fosta dá bhfanadh an fear eile 
uaidh.  "Agus," ar seisean, "tabhair domh an bradán 
nó béidh daor ort."

“‘Á, mar siud 's mar seo," arsa Mac Aodh', "má 
tá 'n fhear maoidhte ort a bhfuil eagla orm-sa roimhe."  

'Do bhrígh de, bhí an Bulaidh 'Ac Aodh' é féin dána 
go maith, a leitheid de fhocal a rádh i dtráigh Rann-na-
feirsde.  Chuaidh an gasúr 'na' bhaile agus ní rabh 
istuigh ach an t-sean-lánamhain.  D'innis sé daobhtha 
goidé a bhain de.   

“‘Arú mar athchuinge ort," ars an mhathair, "ná 
labhair ar sin os coinne Mhicheáil, nó ní dheánfaidh tú 
ach tuilleadh bruighne a chur 'na suidhe."

<L 20>
“‘Labharfaidh mé air, maise," ars an gasúr.   

'Agus labhair.  'Teacht do Mhicheál d'innis an 
gasúr sgéal an bhradáin dó.  Níor leig Micheál air 
féin tá tú ag cainnt nó níl.  Níor dhubhairt sé 's maith 
nó 's olc go dtáinig maidín Dia Domhnaigh, agus 
ghleás sé é féin fá choinne siubhail.  Shíl a mhuinntir 
ar ndóighe gur go h-Aifreann Cheann-caslach a bhí sé 
a' gabháil.  Nuair a bhí Micheál réidh bheir sé ar a bhata 
agus amach ar an doras leis.  Chuaidh a mhathair amach 
'na dhiaidh agus i n-áit a bheith a gabháil siar a' tarraingt 
ar Cheann-caslach, bhí sé ar shiubhal soir ag Tom-na-
haitinighe a' tarraingt ar fhearrsaid Ghaoth-dobhair.  
Phill sí 'un' toighe.   

“‘Tá sé ar shiubhal soir ag tarraingt ar fhearrsaid 
na Cloiche-duibhe," ars an mhathair.   

“‘Goidé dubhairt tú?" ars an t-athair.   

“‘Tá," ar sise.   

“‘Tá, tá sé ar shiubhal go Gaoth-dobhair a chur troda 
ar a' Bhulaidh 'Ac Aodh," ars an t-athair, "agus gheobhaidh 
sé a sháith indiú 's gan aige ach é féin." 

'Bhí go maith, bhain Micheál teach-a-phobail amach agus 
d'éist sé an t-Aifreann.  'Teacht amach dó, sheasuigh sé 
taobh amuigh de dhoras theach-a-phobail.  Ní rabh aithne ar 
bith aige ar an Bhulaidh.  Ar seisean le fear a bhí ann, 
"Tá fear sa phobal seo ar mhaith liom labhairt leis 
agus níl aithne agam air."

“‘C'ainm é,’ ars an fear eile.   

“‘Maise," arsa Micheál, "níl fhios agam cad is 
ainm baiste dó.  De Chloinn 'Ic Aodh' é.  Bulaidh. 
'Ac Aodh' a bheir siad mar leas-ainm air."

“‘Sin a dtugtar de ainm air annseo," ars an 
fear eile, "agus," ar seisean, a' síneadh a mhéir ionns 
air, "sin thall é."  

“‘Tá mé buidheach duit," arsa Micheál agus choinnigh 
sé a shúil ar an Bhulaidh gur imthigh sé a' tarraingt ar 
an bhaile.  'Gabháil suas a' mhalaidh dó taobh thoir de 
theach-a-phobail, tháinig Micheál aníos fhad leis, tharraing 
<L 21>
a' bata air agus rinne ceirthlín de i lár a' bhealaigh 
mhóir.  "Sin," ar seisean, "gníomh fir ar a Choitcheann: 
Bulaidh 'Ac Aodh 'na bhloc.’   

'A dheárbhrathair a bhfuil m'anam ionnat, shín na 
scaiteacha síos an mhalaidh, Micheál a' teicheadh agus 
leath a' phobail 'na dhiaidh.  Ní rabh droichead ar bith 
an uair sin ar an abhainn atá faoi theach-a-phobail.  
Nuair a tháinig Micheál go bruach na h-abhanna chuaidh 
sé de léim trasna agus as go bráthach leis.   

'Ba mhór-uchtamhail an gníomh é i bpobal choimhthigheach,'
arsa m'athair.   

'A dhuine,' arsa Donnchadh, 'mur' dtéigheadh siad a 
chaitheamh cloch air, ní bhfuigheadh oiread aca go dtí é 
agus dheánfadh dochar dó.  Tháinig cúigear fear air 
agus bataí leo lá amháin thall annsin ar a' Tráigh 
Bháin, agus bhuail sé an cúigear i gcuideachta a chéile.  
'S cosamhail gur bhuail Micheál a n-athair i mbruighin 
éighinteacht a d'éirigh fá aonach a Chlocháin Léith bliadhain 
roimh sin agus bhí na fir óga fá n-a choinne.  Clann 
Shéarluis 'Ic Murachaidh as a Braghaid atá mé rádh.  
Ach an lá seo chonnaic siad a' teacht aniar an tráigh é 
agus gan leis ach é féin, agus amach roimhe leis an 
chúigir a' brath a sháith a bhualadh air.  Nuair a tháinig 
siad fá fhad cainnte dó chuir siad troid air.   

'D'amharc Micheál ortha.  "Cinnte, a fheara breághtha 
muinteardha," ar seisean — bhí a mathair agus é féin 
gaolmhar — "chan cúigear agaibh a rachadh a chur troda 
ar sheanduine mar mise, i n-deireadh mo shaoghail 's 
mo laethe feasta 'choidhche?"  

'Dubhairt siad-san gur bhuail sé a n-athair agus 
go mbéadh cúitiughadh aca.  Agus thug siad iarraidh 
air.  Thoisigh an troid.  Níor bh'fhada go rabh an cúigear 
'na luighe ar a' tráigh ag Micheál agus nuair a bhéarfadh 
fear aca iarraidh éirghe i gcomhnuidhe bhuailfeadh Micheál 
smitín den bhata air, nó gur bhuail sé leithead a 
gcraicinn ar an iomlán aca.  Níor bh'fhada go dtáinig 
fear aca un a' toighe agus é dearg i n-a chuid fola.   

“‘Goidé tháinig ort a rún," ars an t-athair.   

<L 22>
“‘Micheál Ruadh," ar seisean, "a bhuail mé."   

“‘Bhail, a mhic,’ ars an t-athair, "chan locht sin ort, 
nó 'siomdha fear a b'fheárr 'ná thú a bhuail Micheál 
Ruadh."

'Le sin tháinig an dara mac isteach buailte.   

“‘An é Micheál Ruadh a bhuail thusa fosta?" ars 
an seanduine.   

“‘'Sé," ars an mac.   

“‘Tchím go bhfuil sracadh go fóill ann," ars an 
t-athair.   

'Le sin tháinig an triúr eile isteach agus iad millte 
geárrtha.  D'amharc an t-athair ortha.  "An é Micheál 
Ruadh," ar seisean, "a bhuail uilig sibh?" 

'Dubhairt siad-san gur bh'é.   

“‘Á mur n'anam ná rabh ag an diabhal," ars an 
t-athair, "dhiúil sibh an chíoch lochtach.  D'imir sibh dáimh 
gaoil leis agus níor imir seisean dáimh ar bith libh-se."  

“‘Ó, 'athair," arsa fear aca, "chan a gheall ar 
dáimh a imirt leis a chuamar a bhaint éiric as.  Ach 
bhuailfeadh sé ar n-oiread eile.  Bhí a chloigeann comh 
cumhduighthe aige 's dá mbíodh sí istuigh faoi bhéal pota.  
Dheamhan buille a gheobhamuis air is bímis a' gabháil 
dó go maidín.’”  

'Ba mhillteanach an gníomh é,' arsa m'athair, 'a rádh 
's de gur bhuail fear amháin ar bith cúigear.'  

'Maise,' arsa Donnchadh, 'rinne sé gníomh a b'éifeachtaighe 
'ná sin lá amháin ar a' Chlochán Liath.  Ba é an rud a 
thóg é, tórramh a bhí lá amháin i dTeampall-cróna.  
B'ann a chuirtidhe muinntir a' dá phobal san am.  Ní 
rabh roilig ar bith i gCeann-caslach nó 'n cheann ar a' 
Chlochán Liath ach oiread.  Bhí sgaifte mór fear ar an 
tórramh.  Níl fhios agam anois leisg bréag a dheánamh 
cé bhíthear a chur.  Ach ar scor a' bith bhí cloch sa bhallóig 
a bhíodh ag coinneáil uisce choisrioctha nuair a bhí an 
teampall i n-úsáid, agus bhíodh cuid mhór de na fir 
ag iarraidh a tógáil ach is beag fear a dtiocfadh 
leis a corughadh ó'n talamh.  Bhí na fir cruinn thart 
<L 23>
ar a' chloich an lá seo, cuid a bheir uirthi agus leig 
amach arís í agus cuid eile a thóg órlach ó thalamh í.  
Bhí fear amháin as taobh amuigh de shliabh ann, de dhiúlach 
mhór alpardha.  Fuair seisean greim uirthi agus thóg 
sé aníos go dtí n-a dhá ghlún í.   

“‘Sin," ar seisean, "dubhshlán aon fhir ar tógadh 
ariamh i n-Íochtar-tíre."   

'Cé bhí ag éisteacht leis ach Micheál Ruadh.'  Chuaidh 
sé anonn go dtí an chloch.  "Seasaidh 'mach," ar seisean, 
ag breith ar an chloich.  Bhí fuinneóg ann a rachadh a 
h-íochtar go dtí an brollach ar fhear.  Fuair Micheál 
Ruadh greim ar an chloich, thóg ó'n talamh le 'n rúchladh 
amháin í, agus d'fhág 'na suidhe i n-áirde san fhuinneóig 
í.  "Sin," ar seisean, "dubhshlán aon spailpín dár 
ól bainne-cíoch fá shléibhte ariamh."   

"Chruinnigh na fir thart air.  Ghoill an focal ortha.  
Ach amach le Micheál ar an réidhteach agus d'iarr sé 
ar fhear ar bith dár mhian leis a theacht amach leis.  Ní 
rachadh fear ar bith leis.   

'Nuair a chuaidh bunadh na sléibhteach 'na' bhaile 
agus d'innis siad goidé mar bhí, bhí mí-shásadh mór 
leis a' chainnt a dubhairt Micheál Ruadh i dTeampall 
Cróna.  Dubhairt fear amháin an chéad lá aonaigh a 
thiocfadh sé 'na' Chlocháin Léith gur cheart asnacha 
tinne a fhágáil aige.  Dubhairt duine eile nar bh'fhurast 
sin a dheánamh leis an fhear a chur an chloch úd i n-áirde 
san fhuinneóig.  Dubhairt an tríomhadh fear mur 
mbuaileadh beirt é go mbuailfeadh triúr é.  Ba é 
an deireadh a bhí ar an sgéal go deárnadh amach seachtar 
de na fir a b'fheárr sna sléibhte a ghabháil 'na' Chlocháin 
Léith an t-aonach sin a bhí chuca agus dá mbéadh Micheál 
Ruadh annsin leithead a chraicinn a bhualadh air.   

'Bhíodh Micheál ar achan aonach.  Tháinig maidín an 
lae.  Fuair Micheál greim ar a bhata agus shiubhail 
leis.  Bhí muinntir na sléibhteach istuigh go luath agus 
iad 'na seasamh ar bhruach na h-abhanna an taobh seo i 
bhfos — ní rabh droichead ar bith ar abhainn an Chlocháin 
Léith san am — agus a gcuid bataí leo fá choinne 
<L 24>
toiseacht ar Mhicheál nuair a thiocfadh sé 'un tosaigh.  
Chonnaic lucht an aonaigh an seachtar fear ag spais-
deóracht aniar agus siar a chois na h-abhanna agus a 
gcuid bataí leo, agus iad ag amharc soir anois agus 
arís mar bhéadh siad ag feitheamh le duine nó daoine 
éighinteacht a theacht anoir.   

'Chuaidh an sgéala amach fríd an aonach gur le Micheál 
Ruadh a bhíthear a' feitheamh.  Agus cé bhí ar an aonach 
ach Crón, a rabh beairtín na stocaí léithe an lá bhuail 
Micheál an ceannuidhe.  Dia, chualaidh sise gur le 
Micheál a bhíthear ag fanacht.  Siud síos í agus trasna 
an clochán, fiacháil a gcasfaidhe Micheál uirthí, go 
n-innseadh sí dó goidé bhí fá n-a choinne dá dtéigheadh 
sé isteach 'un 'aonaigh.  Casadh uirthí ag Páirc-na-
dtomóg-árd é, a bhata faoi n'asgaill, agus cuaifín 
ceoil thuas aige.   

“‘Dia duit a Chrón,’ ar seisean.  ‘An bhfuil 
ceannuidhe eile le bualadh indiu agam?"   

“‘Níl," ar sise, "ach tháinig mé in d'arraicis go 
n-iarrainn ort pilleadh 'na' bhaile.  Tá seachtar fear, 
agus seacht mbata aca, ar a' Chlochán Liath ag fanacht 
le tú 'ghabháil isteach go mbuailidh siad thú."  

“‘Rachaidh mé giota eile go bhfeicidh mé iad," arsa 
Micheál Ruadh.   

“‘A rún," arsa Crón, "seachnuigheann súil nidh 
nach bhfeiceann.  I n-ainm Dé, pill 'na' bhaile."  

“‘Tá do theachtaireacht-sa deánta," arsa Micheál, 
"agus tá mise íongantach buidheach duit.  Ach rachaidh 
mé giota beag eile."   

'Shiubhail leis.  Nuair a d'áirdigh sé Cnoc-an-
aonaigh chonnaic sé na fir thíos ag an abhainn mar d'innis 
Crón dó.  Síos leis go rabh sé ag n-a dtaobh.  Dhroid 
beirt aca anall leis gan focal a labhairt agus thug 
iarraidh bhuailte air.  I bhfaiteadh na súl bhí an bheirt 
'na luighe aige le dhá bhuille.  Nuair a chonnaic an 
chuid eile goidé comh h-achmuir agus buaileadh an 
bheirt a chuaidh 'un spáirne leis, sgánruigh achan fhear 
go mbéadh sé féin a gheall leis.  Agus goidé rinne 
<L 25>
siad ach iarraidh a thabhairt teicheadh trasna na h-abhanna.  
Nuair a fuair Micheál ag gabháil anonn roimhe an 
clochán iad lean sé iad, agus bhuail sé fear i ndiaidh 
an fhir eile aca i gcúl a' chinn gur fhág sé 'na luighe san 
abhainn iad agus gur shiubhal trasna ortha de chosa 
trioma.'   

'Tionntóigh thart, a Dhonnchaidh go n-ithidh tú preáta'
arsa mo mhathair ag teacht chuige le gogán bainne 
ramhair.   

Ní dheárn mé ach siubhal ó bhí mé 'g ithe,' arsa 
Donnchadh.   

'Seo seo,' arsa m'athair, 'ith greim a chuideóchas 
leat go h-am-luighe.'

Shuidh Donnchadh agus m'athair isteach ag an tábla 
agus sinne agus mo mhathair thart fa bhaisgaid a chois 
na teineadh.   

''S maith tirim na preátaí atá agat, 'Fheidhlimidh,' 
ar seisean.   

'Tá,' arsa m'athair, 'sin rudaí a d'fhás ar thalamh 
gainimh.'

''S ar a' ghainimh féin a bhéadh na preátaí maithe,'
arsa Donnchadh.  'Nois d'íosfá do sháith aca sin tur 
tirim, chan ionann sin agus na preátaí uisceamhla a 
fhásas ar chadharán bhárr a' bhaile.  Goidé an cineál 
preátaí iad, 'Fheidhlimidh?”   

“Tá, Scoits Dhearga,” arsa m'athair.   

'Shíl mé gur bh'fhada reaithte as cineál iad,' arsa 
Donnchadh, 'nó is maith an tamall ó tháinig siad 'na 
tíre.'

'Creidim gur maith, a Dhonnchaidh.' 

'Is maith leoga.  Grásta ó Dhia ar na mairbh, Micheál 
Anna Móire a thug anall as Teach-a'-mhadaidh-dhuibh 
iad bliadhain an fhóghmhair mhaith.  Goidé mar chuaidh 
agat-sa a gcoinneáil i gcineál an fad seo?”   

'Tá,' arsa m'athair, 'áthruighim iad 'ach dara bhliadhain 
eadar an gainimh agus an dumasach.'  

<L 26>
'Go mbuanaidh Dia fairrsingeach bidh agaibh,' arsa 
Donnchadh, nuair a bhí a chuid deánta.   

“Amén agus d'achan dhuine 'á n-iarrfaidh dúinn é,'
arsa mo mhathair.   

'Seo dhuit agus dearg é seo,' arsa m'athair ag 
síneadh a phíopa chuig Donnchadh.   

Támuid bruithte ag gabháil dó,' arsa Donnchadh.   

'Seo, dearg é.  'Sé a bhfuil de chineál againn é le 
deánamh ar an té a thiocfas 'un 'toighe.'  

Bheir Donnchadh ar an phíopa.  Thóg sé aibhleóg as 
an teinidh agus chuir sé cupla séideóg uirthí.   

'An gcuala tú ariamh,' ar seisean, ag fágáil síos 
an mhaide, iomrádh ar an lá a chuir sé troid ar Mhósaí 
Mhac a Tóighir thíos annseo ar an árd os cionn Loch a' 
Chairn-bhuidhe?'

'Tá mar bhéadh mear-chuimhne agam go gcualaidh 
mé na seandaoiní a' cainnt ar an lá sin,' arsa m'athair.  
'Ach tá dearmad deánta agam de.'   

'Tá,' arsa Donnchadh, nuair a bhí an píopa dearg 
aige, 'bhí beiric shaighdiúir thíos annseo ar a' Phoinnte 
aon uair amháin.  Sin an teach go fóill an áit a bhfuil 
an sgoil ag na h-Albhanaigh anois.  Bhí bealach-mór 
dá dheánamh ar an Phoinnte san am agus sgaifte mór 
fear ag obair air, agus ba é an díolaidheacht a gheibheadh 
siad cloch mhine buidhe sa t-seachtmhain.  Cineál de 
oifigeach saighdiúir a bhí i Mósaí Mhac a' Tóighir seo, 
agus ba é a bhí ag amharc os cionn an bhealaigh-mhór.  
Bhí fear beag as Mullach-dubh, — agus Albanach a bhí 
ann, a tháinig 'na tíre tamall roimh sin — bhí sin ag 
obair ar a' bhealach-mhór, agus cé bith a rinne sé as 
casán bhuail Mósaí ciac air.  "Bhuail tú mise," ars 
an t-Albanach, "cionn's gur Albanach mé.  Agus is 
dona an dáimh duit é 'imirt le fear de do chineál 
féin.  Ach ní leigfeadh an eagla duit fear de na Gaedhil 
a bhualadh nó bhéadh fhios agat go mbainfidhe éirich asat."  

“‘Á, dheamhan fear sna Rosa, 'na Ghaedheal nó 'na 
Ghall é,’ arsa Mósaí, "nach mbuailfinn-se."  

<L 27>
'Níor labhair aon dhuine.  Cé bhí ag gabháil thart 
agus chonnaic an t-iomlán ach Mánus Mór Ó Cuireáin 
as an Dún-mhór.  Foladóir a bhí ann mar Mhánus 
agus ba é an siubhail a bhí faoi ag tarraingt go Loch-
an-Iubhair go sgaoileadh sé cuisle ag Donnchadh Óg a 
bhí 'na luighe 'n-aicid na sgamhán.  Bhí Mánus é féin 
ainmnighthe i measg na bhfear maith, ach 'na dhiaidh sin 
ní rabh uchtach aige troid a chur ar Mhósaí.  Ar a theacht 
isteach thuas toighe Dhonnchaidh Óig i Loch-an-Iubhair dó, 
cé bhí istuigh ach Micheál Ruadh ag amharc ar an fhear 
a bhí 'na luighe.  D'innis Mánus an méid a chonnaic 
sé agus a chualaidh sé.   

“‘Is maith dó féin nach Gaedheal a bhuail sé," arsa 
Mánus.  "Nó dá mba é, chuirfinn-sé troid air."  

“‘Agus damnughadh nar thigidh ar an phéist cháidhigh,"
arsa Micheál Ruadh, "nar mhór an croidhe dó créatúr 
lag a bhualadh cionn's gur bh'Albanach é agus gur mheas 
sé nach rabh aon dhuine le cúitiughadh a bhaint as.  Cé 
uilig a bhí ann?" ar seisean.   

'D'ainmnigh Mánus na fir mhaithe uilig agus níor 
labhair sé ar dhearbhrathair de Mhicheál Ruadh a bhí ann.  
Ghoill seo ar Mhicheál.   

“‘An rabh Eoghan 's againne annsin?’ ar seisean.   

“‘Bhí sé annsiud comh maith le fear," arsa Mánus 
"agus má bhí féin níor labhair sé."  

“‘Dia, dona é," arsa Micheál Ruadh.   

“‘B'fhéidir," arsa Mánus, "dá mbeitheá thusa 
annsin fosta go leigfeá thara do chluais an sgéal. 

“‘Á, bheirim do chorp don diabhal," arsa Micheál.  
"Goidé an fáth a n-abórthá go mbéadh eagla orm-sa 
roimh aon fhear sa dá phobal?  Dá mbínn-sé annsin, a 
Mhánuis," ar seisean, "chuirfinn troid ar Mhósaí 
Mhac a Toighir agus bhuailfinn é féin agus tusa 'na 
dhiaidh — as do chuid cainnte." 

“‘I n-onóir Dé leat, a Mhicheáil," arsa bean a toighe, 
"agus ná cuir an fear fríd a chéile agus é 'gabháil a 
bhaint amach fola." 

<L 28>
'Ní dheárn Micheál ach breith ar a bhata agus a ghabháil 
a léim amach ar a' doras.  Bhí a ghearrán diallaide 
taobh amuigh den teach.  Chuaidh sé 'léim ar a dhruim 
agus d'imthigh leis ar steallaigh cosa i n-áirde, agus 
níor stad go dtáinig sé 'na Chairn-bhuidhe tráthnóna, 
tamall beag sul ar stad na h-oibridheannaí a bhí ag 
deánamh an bhealaigh-mhóir.  Tháinig sé anuas de'n 
ghearrán, cheangail do chloich é, agus chuir troid ar 
Mhósaí Mhac a Tóighir.  Agus rachadh Mósaí leis ceart 
go leor, ach nuair a chonnaic a bhean cé bhí ann, chuir sí 
a dá láimh thar n-a chorp agus ní leigfeadh sí amach é.   

“‘Leig amach mé, a bhean," ar seisean.   

“‘Chá leigim," ar sise.  "Mairbhfidh an fear sin 
thú má théid tú leis. 

“‘Chá mharbhann," arsa Mósaí.  "Leig amach mé."  

“‘Mairbhfidh" ar sise.  "Is cuimhneach liom-sa an 
lá a thóg m'athair an gárradh mór sin thiar."  (Nighean 
de Ghán a bhí inntí-se).  "Bhí oiread fear cruinn ann 
agus nach bhfuair achan fhear ach dhá ghloine as ceig 
dheich ngalún uisce-bheatha.  Agus ní rabh fear ar bith 
ann a bhí leath ion-churtha leis an fhear sin.  Mairbhfidh 
sé thú gan bhréig má théid tú leis."  

'Bhuail eagla Mósaí agus ní rachadh sé amach.  Bhí 
oifigeach beag eile ann, de dhiúlach bheag éadhtrom 
éidhtreórach, agus steall seisean ar mire cionn's nach 
rachadh Mósaí amach le Micheál Ruadh.  Tháinig sé féin 
anuas go dtí Micheál agus fuair greim ar a bhata, 
a' brath a tharraingt as a láimh.   

“‘Leig amach mo bhata agus ná bíodh fiachadh orm 
do ghortughadh," arsa Micheál Ruadh.   

'Ní leigfeadh.   

“‘Nanach gcualaidh tú ariamh," arsa Micheál Ruadh, "gur 
minic a loit beáthach állta beáthach uasal.  Leig amach 
an bata."   

'Ní leigfeadh.   

'Le sin, chas Micheál an bata amach as a lámha.  "Dá 
mb'fhiú liom a dheánamh, a mhárla bhradaigh," ar seisean, 
<L 29>
"rannfainn do cheithre cnámha ar a chéile.  Nó dheamhan 
fear ó Innis Eoghain 'na gCeall nach mbuailfinn-se 
ach Seán Anna.’”   

'Agus, a Dhonnchaidh, cé'r bhé Seán Anna?' arsa 
m'athair.   

'Tá,' arsa Donnchadh, 'diúlach a bhí thiar annseo i 
Mullach-dearg a bhí i n'am féin ar an fhear a bfheárr 
sna trí phobal.  Ach bhí sé anois i gcionn a cheithre 
sgór agus corradh bliadhantach, agus é ag tuitim ar a 
bhata.  Agus an Domhnach 'na dhiaidh sin nuair a bhí sé 
ag teacht aniar 'na' bhaile ó Aifreann Cheann-caslach, 
amach roimhe le Seán Anna agus thug cuireadh 'un' 
toighe dó.  Bhí cárta uisce-bheatha aige fá n-a choinne.  
"A Mhicheáil Ruaidh," ar seisean, "chuir sé bród agus 
luthgháir orm gur thóg tú as measg na bhfear mé sul 
ar chuir tú troid ortha."

“‘Bhí tú lá de do laethe agus chaithfinn do thógáil 
asta,’ arsa Micheál, "agus bhéadh sé mór agam sin a 
shéanadh anois cionn's tú a bheith aosta.’”   

'Dheamhan gur dheas an rud dó a ghabáil i leith an 
Albanaigh' arsa mo mhathair.   

'Ó, ba chuma goidé rud é,' arsa Donnchadh, 'ach 
Micheál a shílstin go rabhthar a' suidhe i n-a bhun agus 
gan a chosnughadh féin ann.  Rachadh sé i leith an fhir 
nach bhfacaidh sé ariamh a roimhe ach é a shílstin go rabhthar 
a' deánamh éagcóra air.  Agus rachadh sé i n-éadan 
Shagart na paroiste ach é 'mheas go rabh an sagart 
sa chearr.  Throideadh sé féin agus na sagairt cuid 
mhór, agus cé bith ba chiall daobhtha, bhí siad uilig go 
maith dó, fríd a' t-súithche.   

'Bhí sagart sa phobal seo aon uair amháin a dtugadh 
siad an Sagart Ruadh air.  Fear dána dolba a bhí 
ann ar mhaith leis a chómhairle féin a fhághail.  An Cháisc 
i ndiaidh é theacht 'na phobail bhí sé ar éisteacht i Rann-
na-feirsde.  Thuas annseo toigh Eoghain Uí Bhaoighill 
a bhí na Stations, agus ins an am sin ní bhíodh éisteacht 
ach dhá uair sa bhliadhain ann, agus an lá seo bhí sgaifte 
mór cruinn toigh Eoghain Uí Bhaoighill.  Bhí siad 
ann, aosta agus óg, agus cé bé nach rabh ann bhí Micheál 
Ruadh ann.   

<L 30>
'Bhí an Sagart Ruadh 'na shuidhe sa t-seomra ag 
éisteacht, agus bhí sgaifte thart fá'n doras ag brúghadh 
a chéile ag iarraidh a ghabháil suas.  Bhí sgaifte taois 
óig ann agus bhí sean mhná aosta ciorthamacha ann 
agus cuid aca costárnocht.  Dá bhrigh de, ní rabh bróga 
comh fairrsing an uair sin agus tá siad anois.  Ach 
bhí cuid de'n taos óg ag brughadh agus ag baint na 
gcos de na sean-mhná, agus é 'na chuid chuideachta 
aca.  Bhí Micheál Ruadh ag breathnughadh an iomláin 
agus é ag glacadh na feirge de réir a chéile.  Sa 
deireadh ar seisean leo go suaimhneach, "nar chóir 
go mbéadh truaighe agaibh do na seandaoiní bochta 
agus gan lámh chruaidh a choinneáil leo."   

'Ach ní rabh gar a bheith leo.  Sa deireadh bhléasc 
Micheál ortha.  "Go dtógaidh an dubh-dhiabhal leis 
sibh," ar seisean, "ó's aige a bhéas sibh ar scor ar bith.  
Cuirim damnughadh ar mur n-asnacha, a bhaicle mhalluighthe, 
an síleann sibh chugaibh féin go mbéadh sibh a' tabhairt 
a leitheid de íde do shean daoiní bochta deileóire.  
Níl fhios agaibh cé bhéas ag coinneáil lámh chruaidh libh 
féin i ndeireadh mur saoghail.  Sgrios ó'n Righ oraibh, 
seasuigidh amach ó dhoras an t-seomra agus réidhtigidh 
an casán do na seandaoiní, nó nar fheicidh m'anam 
ach Dia go mbéinn a' damhsa in mur gcuid fola."   

'A dhearbhrathair a bhfuil m'anam ionnat, anuas 
thar dhoras an t-seomra leis an tSagart Ruadh," agus 
bata buidhe i n-a láimh leis.  Ní rabh aithne nó eolas 
aige ar Mhicheál.  "Cé 'gheobhadh 'e chroidhe," ar seisean, 
"toiseacht a mhallachtaigh agus a thabhairt mionna mór 
lá ar cheart d'achan dhuine a bheith 'deánamh aithreachais 
ins an méid den obair sin atá deánta aige le bliadhain?  
Tusa a bhí ar obair?" ar seisean le Micheál, nó 
chonnaic sé achan dhuine ag amharc air.   

“‘S mé go díreach, a Shagairt," arsa Micheál, agus 
thoisigh sé brath an sgéal a innse do'n t-sagart.  Ach 
bhí an sagart tógtha sa chloiginn dar mhéad 's bhí de 
fheirg air agus ní leigfeadh sé aon fhocal amach ar a 
bhéal.  "Bí 'do thost," ar seisean.  Ná labhair a' 
dara focal."

<L 31>
“‘Labhairfead," arsa Micheál.   

“‘Nar dhubhairt mise nach labhairfeá," ars an sagart.   

“‘Dubhairt mise go labhairfinn" arsa Micheál.   

“Le sin thug an sagart iarraidh de'n bhata air.  Chuir 
Micheál a lámh i n-áirde i n-éadan an bhuille.   

“‘Éistigidh liom-sa, a Shagairt, bomaite beag,"
ar seisean.  ‘Ní thógfaidh mé lámh libh má bhíonn sibh 
gan mo bhualadh.  Ach dar a' bata tá in mo láimh, an 
chead deor de mo chuid fola a tharrónaidh sibh, buailfidh mé 
oiread oraibh agus nar bhuail mé ar a'n fhear ariamh.  
Nó sin rud nach deárn mise agus nach ndeánaim, mo 
chuid fola a leigin le fear ar bith, bíodh sé 'na shagart 
nó 'na thuata."   

'Thionntóigh an sagart suas un' t-seomra arís agus 
shuidh sé a dh'éisteacht.  Shiubhail Micheál amach ar an 
doras agus bhain sé an baile amach.  Nuair a bhí deireadh 
éistighthe chuir an sagart ceist cá rabh an fear mire a 
bhí annsin ar ball.  H-innseadh dó gur imthigh sé 'na
bhaile.  "Gabhadh duine agaibh fá n-a choinne," ar 
seisean, "agus abradh sé leis a theacht annseo go bhfuil 
gnoithe agam-sa leis."  

'Chuaidh.  Tháinig Micheál arais go teach an éistidh.   

“‘Gaibhtse agus deán d'fhaoiside," ars an sagart.   

“‘Ní thig liom indiú," arsa Micheál.  "Tá mé ró 
thógtha san inchinn."  

“‘Seo," ars an sagart, "deán d'fhaoiside."   

“‘Ní thig liom, a shagairt," ar seisean, "faoiside ar 
bith a dheánamh go síothluighidh mé.  Rachaidh mé go 
Mín-na-leice i mbárach" ar seisean.   

“‘Maith go leor" ars an sagart.  "Ach anois," 
nar chóir, gur chuma goidé an fhearg a chuirfidhe ort, 
nach dtoiseóchthá a thabhairt mionna mór.  Nach ag 
urnaighe ba cheart duit a bheith agus chan a' tabhairt 
mionna mór."

“‘'S doiligh domh m'urnaighe a rádh," arsa Micheál 
Ruadh, "nuair a tchím an dream a chaitheas leath a saoghail 
ag urnaighe, agus gan creideamh nó Críostamhlacht 
<L 32>
ionnta.  Tá siad annsin ó mhaidín indiu agus a gcuid 
conórach Muire aca, agus a Shagairt, ghoidfeadh siad 
an chras o'n asail.  Agus anois nanach síleann sibh-se 
a Shagairt, go mb'fheárr gan an t-olc a dheánamh 'ná 
bheith ag iarraidh bheith dá léigheas le h-urnaighe?"  

'Ach ar scor ar bith, níor fhág Micheál an teach go 
deachaidh sé 'un faoiside.  Agus ní rabh aon charaid 
ag an t-sagart ní b'sheárr 'ná Micheál Ruadh go dtí 
an lá a d'fhág sé na Rosa, mar sagart.   

'Bhail, throid sé féin agus an Sagart 'Ac Searraigh 
'na diaidh sin.  Agus ba fá gnoithe ofhrála a d'éirigh 
an troid.  Fuair fear as an bhaile seo bás agus 
d'fhág sé bean agus muirín lag pháistí 'na dhiaidh.  Ba 
é Micheál Ruadh a thóg an ofhráil, agus rinne sé amach 
gur mhó 'thruaighe an bhaintreabhach 'ná an sagart agus 
thug sé díthe í.  Chualaidh an sagart goidé mar bhí agus 
tháinig sé fhad le Micheál.  Ní thug Micheál sásadh ar 
bith dó agus b'éigean dó a fhágáil mar fuair sé é.  
Tamall 'na dhiaidh sin bhí sé ag gabháil go Leitirceanainn 
mar Mhicheál agus cé casadh air ach an sagart.   

“‘Cá bhfuil tú 'gabhail?’ ar seisean.   

'D'innis Micheál dó.   

“‘An dtabharfaidh tú galún fíona chugam?" ars 
an sagart.   

“‘Bhéarfad" arsa Micheál.   

'Ní thug an sagart airgead ar bith dó.  D'imthigh 
Micheál leis, cheannuigh sé an fíon agus thug chuig an 
t-sagart é.  Ní thug an sagart aon phíghinn dó.  
Bliadhain o'n am sin, bhí sé 'gabháil go Leitirceanainn 
arais agus casadh an sagart air.   

“‘An dtabharfaidh tú galún fíona chugam?" ars 
an sagart.   

“‘Bhéarfad" arsa Micheál.   

'Nuair a tháinig sé agus an fíon leis thug an sagart 
luach an dá ghalún dó.

'Ní rabh sé ach ag cur fiachála air,' arsa m'athair.   

<L 33>
''Dhath amháin,' arsa Donnchadh.  'Agus nuair a 
chonnaic sé nach dtug Micheál meas rógaire air, bhí sé 
go maith dó ariamh 'na dhiaidh.'

'Seo dhuit do phíopa, 'Fheidhlimidh.'   

'Caith,' arsa m'athair.   

'Chaith mé 'gceart,' arsa Donnchadh.   

'Bhí sé lá eile i mBealach-Seanaigh, mar Mhicheál, a 
rabh sé i n-áit a chartuighthe.  Bhí fear as a' bhaile seo, 
ógánach dár bh'ainm Eoghan Mór Ó Braonán, bhí sin 
'na chomhnuidhe thiar i mBealach-Seanaigh.  Agus bhí 
sgaifte de mhuinntir a' bhaile seo a' teacht aniar fríd 
a' bhaile lá amháin ar a mbealach as Sligeach agus málaí 
olna leo.  Bhí Micheál Ruadh ann cé bé nach rabh ann.  
Nuair a bhí siad a' teacht aniar sráid Bhealach-Seanaigh, 
arsa Micheál, ar seisean, ‘tá sé náireach againn a 
ghabháil thart gan gloine a thabhairt do Eoghan Mhór agus 
é as an áit linn féin."   

“‘Nach eisean a ba chóir deoch a thabhairt dúinne,"
arsa fear eile.   

“‘B'fhéidir gur furas dó é," arsa Micheál.  "Coinnigh-
eadh fear agaibh greim sréin ar mo bheáthach agus béidh 
mé soir 'mur ndiaidh."   

'Chuaidh Micheál fad le Eoghan Mór, thug isteach 
i dteach ólacháin é agus sgairt ar phionnta uisce-bheatha.  
Ní rabh air ach sgilling san am.   

“‘Bhail anois," arsa Eoghan Mór, "tá sáith ceathraire 
annseo.  Agus tá beirt de bhuachaillí óga leigthe 
gasta ar an bhaile seo agus tá siad iongantach mór 
liom-sa.  Rachaidh mé fá n-a gcoinne go gcuidighidh 
siad linn seo 'ól," ar seisean.  "Agus ní dheánfaidh 
sé dochar ar bith duit aithne a chur ortha.  Nó," ar 
seisean, "bíonn do shiubhal achan áit agus dá mba 
ndán 's go dtiocfadh bruighin ar bith ort a choidhche ar 
an bhaile seo, b'fheárr duit a gcabhair 'ná a gcealg."   

“‘Maith go leor," arsa Micheál.   

'Chuaidh Eoghan fá choinne na beirte agus h-óladh 
an t-uisce-beatha.  D'imthigh Micheál 'na bhaile.  D'innis 
<L 34>
sé do na fir goidé mar thárluigh.  Bhí go maith go dtí 
dornán bliadhantach 'na dhiaidh seo agus goidé tháinig ach 
ganntanas mór bidh ins na Rosa.  Agus d'imthigh 
Micheál Ruadh agus sgaifte de mhuinntir Rann-na-
feirsde agus a gcuid beáthach leo go Bealach-Seanaigh 
fá choinne lódaí coirce.  Bhí cuid de mhuinntir an 
bhaile nach rabh sásta an coirce a leigin ar shiubhal, ach 
níor labhair siad ariamh go rabh a gcuid lódaí thuas ag 
muinntir na Rosann agus iad ag imtheacht.  Agus 
annsin lean sgaifte de na smugacháin sin a bíos fá 
na bailte móra, lean sin iad, a' brath bail na madadh 
a thabhairt ortha.  Bhí fear amháin ann, de dhiúlach 
bhratógach bhrocach agus cuma air go rabh a sháith amach 
de'n díth-múineadh ann.  Aníos leis fhad le beáthach 
Mhicheáil, cuiridh sé a ghualainn le sac a' choirce agus 
caithidh sé go talamh é.   

“‘Is dona do thallann," arsa Micheál, "a leithid 
sin a dheánamh ar fhear atá leis féin ar a' bhaile seo."  

'Tógadh an mála agus shiubhail siad leo giota eile.  
Tháinig an fear brocach agus chuir sé a ghualainn leis 
a' t-sac agus leag sé an dara h-uair é.  "Sin anois 
dhá uair a leag tú é,’ arsa Micheál.  "Ná bain feasta 
de."

'Tógadh an mála an dara h-uair agus ní rabh ann 
ach go rabh sé thuas ar dóigh nuair a chuir an fear brocach 
anuas arais é.  Le sin tharraing Micheál an bata ar 
fhad bhun na cluaise air agus d'fhág 'na luighe i n-a 
chuid fola ar a' t-sráid é.  A dhearbhrathair a bhfuil 
m'anam ionnat, sin an áit a rabh siad san fhaopach.  
Chruinnigh an baile thart ortha.  Dhroid Micheál anonn 
le balla a bhí ann agus an chuid eile de chuid fear na 
Rosann le n-a thaobh.  Smaoitigh Peadar Sheáin — bhí 
sé 'na sheasamh ar ghualainn Mhicheáil — smaoitigh sé 
ar Eoghan Mhór Ó Bhraonán agus sgairt sé amach sean-
árd a chinn.   

“‘Sheacht mh'anam thú, a Mhicheáil Uí Bhaoighill" ar sei-
sean.  "Baiceólaidh mé féin céad fear annseo indiu thú."  

Le sin tháinig beirt bhuachall anall fhad leo.  "Bíodh 
geall," arsa fear aca le Micheál, "gur tú Baoigheallach 
Eoghain Mhóir."

<L 35>
“‘Tá aithne agam ar an fhear," arsa Micheál.   

“‘'S tú bhí 'g ól in ar gcuideachta a leithid seo de 
lá," ars an fear eile.   

“‘'S mé," arsa Micheál.   

“‘Dar fiadh," ar siad san, "chá dtéid aon bhuille 
in mur gcraiceann indiu."  Agus chruinnigh suas le fiche 
fear thart ortha.  Agus rinne a gcomóradh amach as a
bhaile.'

'Tháinig a ghar i gcasán Eoghain Mhóir sa deireadh,'
arsa m'athair.   

'Tháinig,' arsa Donnchadh, 'de bhrigh de, is fíor 
gur feárr duit an madadh go maith duit 'ná go h-olc 
duit.  Bhí diúlach sa tír seo fad ó shoin a dtugadh 
siad Dubhall Creag air.  Cineál de leath-dhuine a bhí 
ann nach rabh an taobh amuigh de'n chéill aige, nó a 
chosnughadh féin ann, agus bhíodh an taos óg i gcómhnuidhe 
a' teacht i dtír air.  Bhí siad oidhche amháin ag fidileóir 
i Seascann-a-Róin agus bhí an Dubhall bocht ann agus é 
i mbárr a chéille ag an taos óg.  I dtratha leath am-
luighe tháinig Micheál Ruadh isteach.  Chonnaic sé an 
bhail a bhí ar an Dubhall aca, agus bhagair sé ortha.  Bhí 
an Dubhall bocht 'na shuidhe thall i gcoirneál go pislíneach 
bratógach agus shílfeá nach rabh tabhairt fá dear a dhath 
ann.   

'Ní rabh de sin ach sin go cionn bliadhana eile, agus 
bhí Micheál a' teacht ó Aonach a' Gheimhridh oidhche shneachta 
agus níos mó 'ná 'n mheasardhacht ólta aige.  Teacht 
aniar druim Chroch-Uí-Bhaoighill dó, tháinig lagar air 
agus b'éigean dó luighe síos ins a' t-sneachta.  Chuaidh 
an fuacht go dtí an croidhe ann agus chaill sé a mhothughadh 
agus a mheabhair.  Cé bhí ag gabhail thart ach Dubhall 
Creag, agus tháinig sé ar Mhicheál 'na luighe sa' t-
sneachta.  Reath sé an méid a bhí i n-a chnámha go dtí 
an teach a ba deise dó agus d'innis sé go rabh fear 
a' fághail bháis ins an t-sneachta.  Tugadh Micheál fá 
theach, tugadh deochannaí teo dó, agus nuair a tháinig 
sé chuige féin fuair sé é féin 'na luighe ar sráideóig 
a chois na teineadh agus Dubhall Creag 'na shuidhe ag 
n-a chosa.'

<L 36>
'Mo thruaighe, nar laghach an mhaise dó é' arsa mo 
mhathair.  'Cé shílfeadh do'n chréatúr go mbéadh an 
oiread sin i n-a cheann.'  

'Bhí an oiread sin i n-a cheann,' arsa Donnchadh, 
'agus an bhfeiceann tú an dóigh a dtáinig gar Mhicheáil 
Ruaidh i n-a chasán.'

'Sin mar bíos go minic,' arsa m'athair.   

'Bhail, bhí sé bliadhain eile,' arsa Donnchadh, 'a deachaidh 
sé suas go Baoigheallach le lód uisce-bheatha agus 
d'fhobair go mairbhfidhe é.  'Inne reatha a thug sé a 
cheann leis.  Lá aonaigh a chuaidh sé suas agus bhí fir 
na tíre annsin roimhe agus iad dá bhfiacháil féin 
tráthnóna, ag tógáil cloiche a bhí ann.  Thóg Micheál 
an chloch aníos go dtí n-a dhá ghlún.  D'amharc fear 
aca air.  "An dtig leat," ar seisean, "achan rud a 
dheánamh comh maith le tógáil na cloiche?"   

“‘Sé mo bharamhail go dtig," arsa Micheál.   

“‘Maith go leor," ars an fear eile.  "Troidfidh 
tú mise."

“‘Maise," arsa Micheál, "tá mé annseo liom 
féin agus ní fhóireann troid domh.  Ach bhéarfaidh mé 
car duit."

“‘Maith go leor," ars an fear eile.  Agus fuair 
an bheirt dhá ghreim ar a chéile.  Leag Micheál é.   

D'éirigh siad agus chuaidh siad le chéile an dara h-uair.  
Leag Micheál é.  Le sin thug an fear eile iarraidh de 
dhórn air.   

“‘Nár dhubhairt mé libh," arsa Micheál, "nach rabh 
troid a' fóirstin domh agus mé liom féin.  Ach ó 
thárla go gcaithfidh an troid a bheith ann, an bhfuil fear 
ar bith annsin a rachas isteach i dteach ghlasta liom?" 

'Dubhairt fear amháin a bhí ann go rachadh sé féin 
Chuaidh.  Droideadh an doras taobh istuigh.  Agus 
chuaidh fear de na fir ar gach taobh de thábhla a bhí ann.  
Níor chuimhnigh Micheál ar a chasóg a bhaint de go dtí 
seo.  D'fhág sé síos a bhata ar an tábla agus nuair 
a fuair an fear eile é a' baint a chuid lámh amach as na 
<L 37>
muinchillí bhuail sé le buille de'n bhatha é agus chuir 
ar a ghlúine é.  Léim sé anall i mullaigh an tábla 
'brath gan leigin dó éirghe go mbuaileadh sé é.  Chuir 
Micheál suas a lámh agus fuair sé greim sgeadamáin 
air.  Choinnigh sé amach uaith féin é agus chuir sé an 
lámh eile síos i bpóca a bhríste agus tharraing sé 
aníos sgian-phóca a rabh bonn uirthi mar bhéadh casúr 
ann.  Bhuail sé trí bhuille gan stad air isteach i mbun 
na sróna.  Thuit sé sin marbh.  D'éist an mhuinntir a 
bhí taobh amuigh.  Ní rabh smid le cluinstin aca.  "Tá 
an troid thart," arsa fear aca, "agus caithfidh sé go 
bhfuil fear éighinteacht aca marbh, nuair nach bhfuil aon 
dhuine aca a' teacht amach."

“‘Tá, agus is ag fear na Rosann a chaithfeas 
an bhuaidh a bheith.  Dá mbéadh sí ag ar bhfear féin 
thiocfadh sé amach," arsa duine eile.   

'Sgairt siad ag fiafruighe goidé mar chuaidh an 
troid.   

“‘Tá eagla orm go bhfuil sé seo marbh," arsa 
Micheál.   

'Le sin thug an mhuinntir a bhí amuigh iarraidh a brath 
an doras a bhriseadh.  D'fhosgail Micheál an doras 
agus d'amharc sé amach.  "A fheara," ar seisean 
"fanaidh anois go n-innsidh mise sgéal díbh.  Bhí fear 
san áit s' againne aon uair amháin dar bh'ainm Muldaí 
Mac Cormaic.  Thuit sé amach le muinntir na h-áite 
agus b'éigean dó an áit a fhágáil.  Na bliadhanta 'na 
dhiaidh sin tháinig sé thart i n-éideadh fir bhoicht agus 
tháinig sé fhad le háit a rabh sgaifte fear ag gearradh 
léimneach.  Gheárr sé léim agus h-aithnigheadh é agus 
leanadh é.  D'fhág sé 'na dhiaidh iad uilig ach fear 
amháin.  Nuair nach rabh dul ag an fhear sin greim 
fhághail air, tharraing sé amach piostal agus chuir sé 
urchar i n-a láiric.  Nuair a bhí Muldaí 'na luighe agus 
an fear eile ag teacht go dtí é tharraing sé féin 
amach piostal agus chuir sé sé h-urchair fríd a chroidhe.  
'Thug tú do shonas ar mo dhonas, a dhuine bhoicht,' ar 
seisean.  'Sé a dhálta sin agaibh-se é, a fheara," arsa 
<L 38>
Micheál Ruadh.  "Féadann sibh mise a mharbhadh ach chá 
mharbhann gan fear éighinteacht a bheith 'gheall liom.  
An chead fhear a thiocfas fhad liom-sa caithfidh sé a 
shonas a thabhairt ar mo dhonas."  

'Dia, sgánruigh achan fhear gurab é féin a bhéadh 
thíos leis, agus d'imthigh siad 's d'fhág siad é.  Ach 
rinne siad luigheachán roimhe, a' brath gan a leigin ar 
shiubhal as an áit gan breith air ar dhóigh éighinteacht.  
Le bódharánacht an lae ar maidín chuaidh Micheál ar a 
bheáthach agus d'imthigh sé a' tarraingt ar a' bhaile.  
Níor bh'fhada a chuaidh sé gur mhothuigh sé an tóir 'na 
dhiaidh.  Bhí siad a' sgairtigh leis na fir a bhí sna toighthe 
ar thaobhannaí an bhealaigh-mhóir agus ag innse go rabh 
fear marbh ag an fhear a bhí 'teicheadh.  Le n-a linn seo 
bhí an sluagh ag méadughadh agus an tóir a' teacht ní 
ba ghéire ins na sála ar Mhicheál.  Bhí ceathrar 
deártharach a' spealadóracht i gcuibhreann míodúin 
le taobh an bhealaigh-mhór.  Sgairt an sluagh leo an 
murdaróir a philleadh.  Tháinig an ceathrar aníos agus 
amach ar a' bealach-mhór roimhe agus a gcuid speal 
leo.  Le sin tháinig an mháthair amach as an teach.  "A 
chlann," ar sise, "cuirim de fhiachaibh oraibh an fear a 
bhfuil an tóir 'na dhiaidh a leigin le n'olc féin."  Chuaidh 
na fir síos 'na' mhíodúin arais agus d'imthigh Micheál 
tharstú ar steallaigh cosa 'n-áirde agus cruitheacha an 
bheathaigh a' baint teineadh amach as clocha an bhealaigh-
mhóir.'   

'D'imthigh sé as gábha an lá sin,' arsa m'athair.   

'Féadann tú sin a rádh,' arsa Donnchadh.   

''S goidé a d'éirigh don fhear a buaileadh leis an 
sgin?' arsa mo mhathair.   

'Fuair sé biseach,' arsa Donnchadh, 'agus chaith Micheál 
agus é féin oidhche ag ól i gcuideachta a chéile tamall 
'na dhiaidh seo.  Bhí fiacha aige ar dhaoiní thuas i mBaoi-
gheallach de thairbhe bheith 'díol uisce-bheatha leo, agus 
níor mhaith leis a ghabháil suas leis féin ar a lorg.  Lá 
amháin tháinig fear as Baoigheallach dar bh'ainm Macadán 
Mór Ó Muighe, tháinig sin anuas 'toighe Dhonnchaidh Óig i 
<L 39>
Loch-an-iubhair fá choinne póitín.  Cé bhí toigh Dhonnchaidh 
ó oidhche ach Micheál Ruadh.  Bhí siad 'na suidhe go mall 
aréir roimh sin agus bhí Micheál Ruadh 'na luighe sa 
t-seomra ar maidín nuair a mhothuigh sé an chainnt 
choimhthigheach thíos sa chistinigh.  D'éist sé leis an 
chomhrádh.   

'‘An bhfuil sé i bhfad ó seo go dtí an áit a bhfuil 
Micheál Ruadh Ó Baoighill 'na chomhnuidhe?" arsa 
Macadán Mór.   

“‘Dhá nó'r trí mhílte," arsa fear a' toighe.   

“‘Tá," arsa Macadán, "bhí sé thuas sa tír s' againne 
aon uair amháin agus níl ann ach gur imthigh sé le n'anam.  
Chluinim go bhfuilthear a' feitheamh leis a ghabháil suas 
arais ar lorg fiach atá amuigh aige agus go bhfuilthear 
le na mharbhadh.  Agus," ar seisean, "dá mbínn-sé 
sa chruinniughadh an lá sin shábhólainn é." 

'Le sin tharraing Micheál air a cheirteach agus anuas 
leis.  Chuir sé fáilte roimh na fir, bheir ar bhuideál 
agus ar ghloine agus chuir thart deoch.  D'ól achan 
fhear a ghloine.  Líonadh an dara h-uair iad agus 
h-óladh arais iad.  Líon Micheál an tríomhadh gloine 
agus líon sé amach ar an t-súil é.  ‘'Fheara," ar seisean, 
"nach bhfuil sé sin lán?"  Dubhairt achan fhear go rabh.  
Chaith Micheál siar é.  D'aithin na fir go rabh rud 
eighinteacht faoi, agus ní ólfadh aon dhuine níos mó.   

“‘Bhail anois, a ghiolla mhóir," arsa Micheál, "goidé 
mar shábhóltha thusa mé dá mbitheá ar an aonach an lá 
sin?"   

“‘Agus an tusa Micheál Ruadh Ó Baoighill?"
arsa Macadán Mór.   

“‘'S mé," arsa Micheál.   

“‘Tá," arsa Macadán Mór, "dá mbéadh fear ar 
bith ins an chruinniughadh ion-churtha leat a' tógáil na 
cloiche, ní chuirfidhe troid ort.  Ba é an rud a ghoill 
ar na fir tú bheith ní b'fheárr 'ná iad uilig.  Dá mbínn-se 
sa láthair thógfainn an chloch agus ní bhéadh ní ba mhó 
de."

<L 40>
'Ní dheárn Micheál ach ceig cheithre ngalún déag a 
tharraingt aniar o'n doras druidte.  Bheir sé greim 
dhá fheireamh air agus shín sé a dhá sgiathán i n-áirde 
os cionn mhullach a chinn leis.  "Cuir an ceig sin i 
n-áirde," ar seisean, "go bhfeicidh mé an dtiocfadh leat 
mo shábháil dá mbitheá ar an aonach an lá sin."  

'Bheir Macadán Mór ar a' cheig ach ní rabh sé ábalta 
a thógáil os cionn a bhrollaigh.  "Bhail, tchím," ar 
seisean, "níor chabhair ar bith mise duit dá mbéinn 
annsin féin.  Ach anois," ar seisean, "gabh suas lá 
ar bith ar mian leat é agus 'bhéarfaidh mise m'fhocal 
duit nach labhairtear go fiadhta leat go dtigidh tú 
arais."

'Chuaidh.  Chuir Macadán Mór duine fá choinne 
buideáil agus chuir sé cuireadh ar an fhear seo a bhí 
ag troid le Micheál.  Tháinig sé sin.  Nuair a chonnaic 
sé Micheál, chraith sé lámh leis agus shuidh siad thart.  
"Bhail anois," ars an fear seo, "níl olc nó urchóid 
agam duit, ach innis domh cá leis ar bhuail tú mé."   

“‘Tá," arsa Micheál Ruadh, "nuair a fuair tú mé a' 
baint díom mo chasóige bhuail tú mé agus leag tú 
mé."

“‘Bhuail," ars an fear eile.   

“‘Agus nuair a fuair tú 'mo luighe mé tháinig tú 
de léim trasna an tábla a' brath mo bhualadh 'mo 
luighe." 

“‘Rinne mé sin," ars an fear eile.   

“‘Agus," arsa Micheál, "nuair a chonnaic mise 
nach rabh an dara suidhe sa bhuailidh ann," ar seisean, 
ag cur láimhe i n-a phóca agus ag tarraingt aníos na 
sgine, "bhuail mé le trí bhuille díthe sin thú i mbun 
na sróna."   

“‘Tá sé uilig maithteach agat," ars an fear eile, 
"nó's mé féin ba chionntaighe.  Agus anois," ar 
seisean, ‘lá ar bith ar mian leat a theacht go Baoigh-
eallach le do ghnoithe ná bíodh eagla ort go gcuirtear 
chugat nó uait."

<L 41>
'Chaith siad an oidhche i gcuideachta a chéile toigh 
Mhacadáin Mhóir, d'ól siad sláinte a chéile agus bhí 
an carthanas deánta.'   

'Ghníodh sé cuid mhór póitín,' arsa m'athair.   

'Ghníodh,' arsa Donnchadh, 'agus dhíoladh sé achan 
áit ar fud na condae é.  Bhí sé oidhche amháin ag gabháil 
amach ag Cró-na-sealg ag tarraingt go Bealach-féidh, 
é 'marcuidheacht ar beáthach agus dhá cheig ar a bhéalaíbh 
leis.  Oidhche shneachta a bhí ann agus tchí sé chuige an 
diúlach dána dolba i gcosamhlacht, agus a bhata faoi 
n'asgaill leis.  Cé bhí ann ach Mánus Beag Ó Domhnaill 
as Innis-Saille.  Agus bhí ógánach fir, a mhic.  Chuir 
Micheál forán air.  "Mh-anam, rath ort," ar seisean, 
"gur maith ládasach an giota dh'fhear thú i gcosamhlacht."

“‘Dá mbéadh braon dá bhfuil ins na ceigeannaí 
agam," arsa Mánus, "d'fhéadfá sin a rádh."   

“‘Bhéarfaidh mise sin duit," arsa Micheál, ag 
tarraingt amach buideáil agus a shíneadh ionnsair.  D'ól 
Mánus tarraingt a chinn as.  "Sonas ar do chineál,"
ar seisean.  "Agus is maith a rinne tú a thabhairt 
domh go suaimhneach nó mur' dtugthá, ní fhágthá an 
talamh a bhfuil tú ann go mbaininn díot é."  

“‘Béidh le fiacháil," arsa Micheál, "ag teacht 'e 
léim anuas de'n bheáthach.  Dhroid sé féin agus Mánus 
le chéile agus tharraing an bheirt dhá léab ar a chéile.  
Throid siad tamall.  "Seo," arsa Mánus Beag, 
"dheánfaidh sin gnoithe.  Ní thiocfadh liom deoch a 
bhaint díot dá mba mhian leat a coinneáil uaim."  

“‘An ólfaidh tú tuilleadh?" arsa Micheál.   

“D'ól achan fhear aca glincín eile, agus thug siad 
dhá chúl a gcinn le chéile.'   

'An bhfuil sé i bhfad ó fuair sé bás?' arsa m'athair.   

'Níl sé an fad sin uilig' arsa Donnchadh.  'Is 
cumhan liom-sa mé féin é 'fheiceáil 'na sheandhuine 
urradhanta.  Bhí aois mhór aige nuair a fuair sé bás.  
<L 42>
Bhí sé i bhfad os cionn na gceithre sgór.  Chluininn na 
seandaoiní a rádh go rabh sé i gcionn a fhichid bliadhain 
Samhradh na gorta.  Bhí sin ar cheann de na chead 
éactaí a chuir a gháir ar fud a' phobail, an oidhche a bheir 
sé ar an ghaduidhe ag goid na mine.  Bhí cófra mine 
coirce ag n-athair sa sgioból agus bhíthear a goid.  
Oidhche amháin thug Micheál leis claidheamh, chuaidh sé 
isteach 'na' sgiobóil agus luigh sé i bhfolach i gcúl 
chófra an choirce.  Níor bh'fhada gur mhothuigh sé tormán 
na coise a' teacht anuas an cabhsa.  Le sin cuireadh 
sean-spád isteach faoi bhun na cómhlach agus caitheadh 
de'n doras í.  Chuaidh m'ógánach go cófra an choirce 
agus bhain an clár de.  Le sin phreab Micheál 'na 
sheasamh agus thug iarraidh ar an ghaduidhe.  Ba mhaith 
an mhaise don ghaduidhe é, bhí léim a' dorais aige, agus 
Micheál amach 'na dhiaidh.  Shín an tóir.  'Gabhail suas 
lag an Áird-bháin daobhtha bhuail Micheál i dtaobh na 
cloigne é le cúl a chlaidhimh.  Agus thuit an gaduidhe.   

“‘Ó 'Mhicheáil, ná buail," ar seisean.   

“‘Chá bhuailim," arsa Micheál.  "Éirigh."   

“D'éirigh.  "Ní rabh aon ghreim bidh agam le tabhairt 
do na páistí," ars an gaduidhe, "agus tháinig mé 
'thabhairt liom lán mo hata de'n mhin sul a leiginn a 
a luighe 'na dtrosgadh iad."

“‘Pill annseo," arsa Micheál, agus líonfaidh mise 
do hata duit."

“Phill.  Nuair a fuair Micheál greim ar an hata dá 
cheann thuit mála amach as.  "Bhí tú 'brath ní ba mhó 
'ná lán a' hata bheith leat," arsa Micheál.  Bhuail 
náire an fear eile.  "Seo," ar seisean, "ní thabhairfidh 
mé a'n ghráinín díthe liom."

“‘Mhaighe maise go dtabhairfidh," arsa Micheál, 
agus thoisigh sé a chur na mine sa mhála.  "Dá dtigtheá 
chugam-sa 'chead uair," ar seisean, "agus innse domh 
nach rabh aon ghreim le hithe ag na páistí, ní leigfinn 
a luighe 'na dtrosgadh iad."  Agus líon sé an mála 
amach 'ar a' t-súil dó.  ‘'Nois, a gheall ar Dhia, a 
Mhicheáil," ars an gaduidhe, "agus tá athchuinge amháin 
<L 43>
agam le h-iarraidh ort.  Is mór náire an duine.  Ná 
h-innis a choidhche orm go dtáinig tú orm in do sgioból 
a' goid mine."   

“‘Ní chluinfidh aon dhuine a choidhche é," arsa Micheál.   

“‘Go dtugaidh Dia a luach duit," ars an fear eile, 
"mur' mbidh mise ábalta a thabhairt duit.  Bh'fhéidir 
go dtiocfadh do ghar in mo chasán lá éighinteacht."   

'Ní rabh de sin ach sin go ceann tamaill, gur bhisigh 
an saoghal agus bhí Micheál Ruadh ag deánamh téigheadh 
uisce-bheatha.  Bhí leath-choróin le fágháil san am sin 
as spíodóracht a dheánamh ar théigheadh, agus goidé do 
bharamhail nach deachaidh an gaduidhe seo dá dhá chois 
go rabh sé istuigh thiar ar a' Chlochán Liath, agus rinne 
spíodóracht ar Mhicheál.  Oidhche shneachta a bhí ann 
agus tchífeadh cuid de na Ribhíní ag an dubh-dhonas é 
as coiscreadh a chur fútha a leithid de oidhche.  Ach 
chaithfeadh siad a theacht amach nuair a fuair siad an 
sgéala.  D'fhág siad an Clochán Liath i dtratha leath 
am-luighe agus an spíodóir leo a' deánamh an eolais 
daobhtha.  Bhí oidhche réab ghealaighe ann agus eadar 
sin agus an sneachta tchífeá duine fad d'amhairc uait.  
I dtratha an mheádhon-oidhche, bhí Seimisín Tharluigh Bhig, 
go ndeánaidh Dia grásta ar na mairbh, bhí sin ag teacht 
as Port Innis-míl, i ndiaidh a bheith thiar ar faire, agus 
tchí sé na Ribhíní ag teacht anuas bárr a' Mhurlaigh.  Bhí 
fhios aige go rabh Micheál Ruadh a' téigheadh, agus dar 
leis féin le fios nó le h-amhras is cóir domh sgéala 
a thabhairt duit go bhfuil na Ribhíní ar a gcois.  Bhí 
sé 'na lom trágha, agus ní dheárn Seimisín a dhath ach 
a bhróga a bhaint de agus anuas an tráigh leis an méid 
a bhí i n-a cheithre chnámha, go rabh sé sa chró ar ghob na 
Báinseadh.  Chuir na fir iomlán i bhfolach agus bhain 
siad an baile amach.  Luigh Micheál Ruadh istuigh i 
dtom aitinighe le taobh an chabhsa, an bealach a dtiocfadh 
na Ribhíní.  Bhí sé fada buan annsin, mar bhain sé 
moill asta-san a theacht thart maolacha Ath-na-goire 
agus anuas bachtaí an Pholláin-Bhoig.  Ach ins an 
deireadh mhothuigh sé tormán a gcos fríd a' t-sneachta.  
Anuas leo thart leis agus gan fear ar bith a' labhairt.
<L 44>
Nuair a bhí siad ar amharc an chró chaith an spíodóir é 
féin síos i ndíg agus d'imthigh an chuid eile leo.  Ar 
theacht 'na' chró daobhtha, bhí an teinidh as agus gan oiread 
a's cipín amháin den trioc nach rabh ar shiubhal.  D'aithin 
siad go mb'éigean de na stileóirí go bhfuair siad 
sgéala, agus ní rabh gar leo cuartughadh ar bith a 
dheánamh.  Phill siad arais.  'Teacht thart leis an 
spíodóir daobhtha d'éirigh sé as an díg agus bhí sé leo.  
D'aithin Micheál Ruadh cé bhí ann.  Leig sé thairis giota 
maith iad, agus annsin d'éirigh sé agus shiubhail sé 'na 
ndiaidh.  Níor leig sé as 'amharc iad ariamh.  Ar 
theacht go h-Athnagoire daobhtha, d'imthigh na Ribhíní leo 
siar agus chor m'óganach soir bealach-mór Mhín-na-
leice, a' brath a theacht thart bealach cúil 'na' bhaile.  
Shiubhail sé leis agus shiubhail Micheál 'na dhiaidh.  Gabhail 
soir ag teach Mhánuis Bhig daobhtha thionntuigh an spíodóir 
thart agus tchí sé an duine a' siubhal 'na dhiaidh.  Ghéaruigh 
sé a chos.  Ghéaruigh Micheál a chos.   

“‘Fan 'do sheasamh," arsa Micheál.   

“Le sin leig an fear eile é féin un a' reatha agus 
leig Micheál é féin un a' reatha 'na dhiaidh.  Shín an 
tóir, soir an Ailt, thart Mín-na-leice agus anonn 
a' tarraingt ar Bhárr Ghaoth-dobhair.  'Gabháil soir 
Clochán-an-fhir-mhóir daobhtha tháinig Micheál fá fhad 
buille dó, Bhuail i gcúl a' chinn leis a' bhata é agus 
d'fhág ar a bhéal 's ar a shróin sa chlochán é.   

“‘Ó, 'Mhicheáil, ná buail" ars an fear a bhí 'na 
luighe.   

“‘An tusa tá annseo," arsa Micheál.  "Is mairg 
domh a líon an mála duit an oidhche a tháinig mé ort 
a' goid mo chuid mine, agus is mairg domh a gheall do 
ghníomharthaí a cheilt ar an t-saoghal go lá mo bháis.  
Ach" ar seisean, "dá mb'fhiú liom mo lámh a fhágáil 
thíos leat, a thruaill shalach, rannfainn do chnámha ar 
a chéile.’”   

'Bhail a Dhia, 'Dhonnchaidh, nar bh'é an t-anairidhe é, 
thar a gcuala mé ariamh.  B'olc an airidhe air an gar 
a rinneadh dó,' arsa m'atair.   

<L 45>
'Féadann tú sin a rádh,' arsa Donnchadh.   

'Agus ar innis Micheál annsin air goidé rinne sé?” 
arsa m'athair.   

'Níor innis,” arsa Donnchadh.  “Níor chualaidh aon 
dhuine ariamh ach bean Mhicheáil cé'r bh'é an gaduidhe.  
Agus seo mar fuair sise amach é.  Tamall maith 
bliadhantach 'na dhiaidh sin, bhí faire thall annseo toigh 
Phádruig Nórann, agus bhí lán a' toighe ann.  Bhí 
Micheál Ruadh agus a' bhean annsin.  Agus cé bé nach 
rabh ann bhí an fear seo ann a rinne an ghaduidheacht 
agus an spíodóracht.  Thoisigh an comhrádh ar chineálacha, 
agus sa deireadh tharraing duine éighinteacht air Samhradh 
na Gorta.  Bhí achan dhuine ag innse a sgéil féin fá'n 
ampla agus fá'n ocras agus fá'n ghaduidheacht a bhí 
ann san am.  Thoisigh Micheál agus d'innis sé a sgéal 
féin.  "Agus anois," ar seisean, "nár bh'olc an 
seanadh a bhí ann!  An chead téigheadh uisce-bheatha a 
rinne mé 'na dhiaidh sin, chuaidh sé siar 'na Chlocháin 
Léith chuig na Ribhíní go deárn sé spíodóracht orm.  
Chuir mé a lorg agus lean mé é go bhfuair mé greim 
air ag Clochán-an-fhir-mhóir.  Agus níor bhuail mé air 
ach aon bhuille amháin de bhata."

“Bhí bean Micheáil Ruaidh 'na suidhe thíos i dtaobh a
toighe, agus cé bhí ag n-a thaobh ach an gaduidhe.  Bhruid 
sé í agus thug cogar díthe.  "Gheall ar Dhia," ar seisean, 
"'s tabhair 'na' bhaile é, nó ainmneóchaidh sé amach i 
lár a' toighe mé."  

“‘'Mhicheáil," ars an bhean, ‘nach bhfuil an t-am 
againn ar n-aghaidh a thabhairt ar a' dream a d'fhágmar 
ar ndiaidh."

“‘Maise, b'fhéidir a rún go bhfuil," ar seisean.  
Agus d'imthigh siad.   

'Gabhail suas lag an Áird-bháin daobhtha, ars an 
bhean, "chuir tú lán a chraicinn de náire ar a leithid 
seo anocht."   

“‘Cé d'innis duit," arsa Micheál, "gurab eisean 
an gaduidhe?"

<L 46>
“‘Tá," ars an bhean, "bhruid sé mé agus thug cogar 
domh tú a thabhairt 'na' bhaile nó nach rabh fhios aige 
cé'n bomaite a d'ainmneóchthá i lár a' toighe é."   

“‘Gabh ar do dhá ghlún annsin anois," arsa Micheál, 
"agus geall do Dhia nach gcluintear sin a choidhche 
uait."   

'Chuaidh.  Agus go deachaidh sí i dtalamh níor innis 
sí an sgéal don dara duine.  Nó ní fhuarthas amach 
ariamh cé'r bh'é an gaduidhe.'
 
'Dheamhan gurab é a bhí seasmhach! arsa m'athair.   

'Níor innis sé ariamh air é,' arsa Donnchadh.   

'Ní rabh fear ar bith ar an líne a tháinig 'na dhiaidh 
ion-churtha leis?' arsa m'athair.   

'Ní rabh nó leath ion-churtha leis,' arsa Donnchadh.  

'Chonnaic mise mé féin é thíos annseo ar an Oitir 
Mhóir i gceann a thrí sgór go leith bliadhain agus 
bhaiceáil sé sac brach' a sháirigh ar an fhear óg a ba 
láidire sa dá phobal.'

'Cé gur bh'aosta é!' arsa m'athair.   

'Siud an aois a bhí sé,' arsa Donnchadh.  'Chuala 
sibh iomrádh ar an uair a báitheadh Conall Shorcha Bige 
thíos annseo ar dhruim na hOitreacha Móire.  Bhí sé 
ag teacht as a' Bun-bheag agus lasta brach' leis i 
gcurach.  Tháinig stoirm ceatha air a líon a' curach 
agus báitheadh é.   

'Ins an am sin bhí bás duine tearc le taobh mar 
tá sé anois, de bhrígh go rabh na daoiní níos gainne 
i bhfad.  Agus bhí bunadhas bhuachaillí na Rosann 
cruinn ar an fhaire.  Le na chois sin b'as Gaoth-dobhair 
Sorcha Bheag agus bhí cuid mhór de chuid fear Ghaoth-
dobhair ann fosta.   

'Nuair a tháinig an oidhche agus thráigh sé, dubhairt 
cuid de na comharsannaí a bhí ar an fhaíre nár bheag a 
rabh caillte agus gur chóir an bhraich a thabhairt fá theach 
agus gan a leigin amudha.  Bhí mála amháin ann a 
rabh deich gclocha fichead do bhraich thirim ann agus níl 
<L 47>
fhios goidé an meádhchon a bhí ann anois, nó bhí an sáile 
ólta aige.  Hubhradh go gcaithfidhe an mála seo a rann 
'na chuideannaí nó go rabh sé ro-throm ag fear ar bith 
le baiceáil agus ag beáthach ar bith le h-iomchur.  Bhí 
Cormac Dhiarmada as Gaoth-dobhair ann, agus é san 
am sin ar fhearaibh láidire an phobail.   

“‘Dar fiadh," ar seisean, "chan fhuil sé ro-throm le 
baiceáil.  Má tá aon bheáthach sna Rosa a iomchóras é, 
baiceólaidh mise é."

'Bhí capall beag caol dubh ag Néillín Thaidhg Óig 
agus chuathas fá n-a choinne.  Bhí oidhche bhreágh ghealaighe 
ann agus é 'na lag trágha, agus níor fhan fear ar thóin 
toighe i dteach na faire nar imthigh síos 'na h-Oitreach 
Móire.  Agus síos le Micheál Ruadh i gcuideachta 
na cuideachta.  Tógadh mála na brach' ar Chormac 
Dhiarmada.  Nuair a leigeadh amach é, lúb na 
h-iosgadaí faoi, agus b'éigean an mála a bhaint de 
n-a dhruim.  "Tá sé ro-throm," ar seisean.  "Ní 
bhaiceólaidh fear ar bith é."

“‘Tógaidh orm-sa é," arsa Micheál Ruadh.   

'Tógadh.   

“‘Leigidh amach é," ar seisean.   

'Leigeadh.  Chuaidh fear anonn fá choinne an beáthach 
a thabhairt anall go dtí n-a thaobh.   

“‘Fág an beáthach," arsa Micheál Ruadh, agus shiubhail 
sé anonn gur leag sé mála na brach' ar dhruim an 
bheathaigh.  Bhí teach Shorcha Bige ar bhruach an chladaigh 
agus leac shleamhain ó'n tráigh aníos go dtí an dorus.  
Nuair a tháinig an beáthach 'na chladaigh chuaidh Micheál 
Ruadh faoi an mhála arís agus d'iomchuir suas an leac 
é gur fhág istuigh sa sgioból é.   

“‘'Nois," ar seisean, "tá gearrán ins na Rosa a 
dtig leis sac 'iomchur agus fear a dtig leis a bhaiceáil.  
Agus, 'mo sheandhuine 's mar tá mé, cuirfidh mé cúig 
phunta de gheall ar an fhear agus ar an ghearrán chéadna 
i n-éadan aon fhir agus aon ghearráin sna trí phobal.’”   

'Ba maith an fear thrí sgór go leith é,' arsa m'athair.   

<L 48>
“'Dhuine, bhí a chuid urraidh uilig ann go bhfuair sé 
bás,' arsa Donnchadh.  'Níor caitheadh ar chor ar bith é.  
An lá bhí sé 'na luighe marbh bhí dhá ghualainn agus 
muineál air a chuirfeadh maise ar do shúile cinn.  Is 
maith mo chuimhne ar an lá bhí sé marbh.  Chonnaic mé 
seanduiní a bhí 'tuitim ar a gcuid bataí, a' teacht un 
a' toighe agus a chaoineadh go h-árd acfuinneach.   

'I dtrátha na Féil' Eoin a fuair se bás.  Bhí a 
mheabhair aige go dtí an bomaite deireannach agus 
é láidir urradhanta.  Bhí mé istuigh a' fágháil bháis 
dó, agus ar m'anam atá in mo chliabh, 'Fheidhlimidh, 
má chonnaic mé a dhath ariamh aroimhe nó 'na 
dhiaidh a ba chumhaidheamhla liom 'ná an dóigh ar 
imthigh sé.  Cupla bomaite sul a bhfuair sé bás d'éirigh 
sé 'léim amach as a' leabaidh, bheir ar a bhata agus 
shiubhail síos go dtí an doras.  Ba é doras na fairrge 
a bhí fosgailte agus bhí maidín ann comh deas agus 
tháinig ó shoin.  D'amharc sé amach ar an fhairrge ghoirm 
agus ar na h-oileáin agus ar mhéilte geala na Maoile 
Móire.   

“‘Tá ciúnas fairrge ann" ar seisean, "mar 
bhíodh fad ó shoin."  

“‘Seo 'athair," arsa a nighean leis, "ná seasuigh i 
bhfad annsin ar eagla 's gur fuacht a gheobhfá dá fheabhas 
an lá."

'Phill sé aníos 'na leabtha.  Bhí gearrán ceangailte 
i gcúl an bhalla bhig.  'Teacht thart leis a' ghearrán dó 
tharraing sé an bata agus bhuail sé fríd na leasracha é.  
"Lá de do laethe," ar seisean, "ba tú a bhuailfeadh 
an buille."  Tháinig sé aníos go colbha na leabtha, 
chaith sé an bata sa chlúdaigh agus chuaidh a luighe.  Níor 
labhair sé ní ba mhó.  Ní rabh an paidirín leath-ráidhte 
go rabh sé marbh.'   

Thost an seanchuidhe tamall beag.  D'amharc mé 
féin air agus bhí deóra móra geala 'na rith anuas le 
na leicne.   

'Go ndeánaidh Dia 'mhaith air má 'sé a thoil féin é,' 
arsa m'athair.   

<L 49>
'Tá dúil agam gur geal a lóistín anocht,' arsa mo 
mháthair.   

'Mur' bhfuil sé go maith,' arsa Donnchadh, ag cumailt 
a mhuinchille do na shúile, 'go bhfóiridh Dia ar a lán 
eile.  Nó is beag a bhí cosamhail leis…  Ní rabh 
mórán…  Á, ní rabh aon duine.'  

Deireadh.
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Micheál Ruadh

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Micheál Ruadh

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
