Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Sgéalta Goiride Geimhridh
Title
Sgéalta Goiride Geimhridh
Author(s)
Mac Meanman, Seaghán,
Composition Date
1915
Publisher
Preas Dhún Dealgan
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N LU025> <C PRÓS> <B 1922> <L i> <T Sgéalta Goiride Geimhridh> <U Seaghán Mac Meanman> <F Preas Dhún Dealgan> Réamhrádh do'n dara chur amach. Cuireadh an Leabhar seo i gclódh an cheud uair ins an bhliadhain 1915; rinneadh ath-chlódhadh air trí bliadhna 'na dhiaidh sin; agus seo anois an dara cur amach. Má's comhartha maith ar leabhar ceannach maith ba chóir go mbéadh an sgríbhneoir sásta. Agus an dream áirid sin ar luigh an mhór-chuid de'n gnóthughadh aca, a's a rinn foghmhar i n-áit nach ndéarnadar curaidheacht, dar ndóigh, ba cheart go mbéadh siad- san an-sásta. Ní dhéarnas athrughadh ar bith ar leagan an leabhair nó ar an chanamhain. Agus i taoibh an litrighthe tá na focla go h-uile go díreach mar bhidheadar ach amháin gur fágas an “t” amuigh as an fhocal “acht,” agus an “dh” lár amuigh as modh choingheallach na mbriathar. Sin a bhfuil d' athrughadh déanta, agus ní mó ná gur fiú trácht air. Ba mhaith an sgeul do'n teangaidh dá mbéimís gan iomrádh do chloistin ariamh ar litriughadh shimplidhe, ar litrighadh bheárnach, nó ar na h-abhlóiríbh do bhunuigh an ghlagaireacht sin. Ach thárlaidh ann iad caithfear a gceannsughadh, agus gan leigint dóibh cúigeadhachas a chongbháil beo, a's an Ghaedhealg a ghearradh suas 'na giotáibh beaga. Ní fhuil dóigh ar bith le seo do dhéanamh acht glacadh leis an litriughadh cheudna ó chionn go cionn na h-Éireann. <L ii> Tá an leabhar seo ar liosta na leabhar fá choinne na Sgoltach Náisiúnta; tá sé i n-úsáid ins na Sgoltachaibh Eadar-mheadhona; agus mar an gceudna tá sé ar na cúig nó sé 'cheannaibh atá ainmnighthe do na h-Árd-Rangaibh ins na Coláistidhibh Samhraidh. Seaghan Mac Meanman. Iorrus, Cluain Máine, Inis Eoghain. An Mhí Buidhe, 1922. <L iii> Réamhrádh do'n cheud chur amach. Tá súil agam go dtaitneochaidh na sgeulta nuaidh- dhéanta seo leis an léightheoir. Baineann an t-iomlán aca le saoghal na h-Éireann agus na n-Éireannach, a's ó thús go deireadh tá iarraidh tugtha na modha smuainte, na beusa, agus na cora cainnte do bhíodh ag ár sean- aithreachaibh a's ár ngar-aithreachaibh do tharraingt asteach ins an innsin. Na seanóiridhe Gaedhealacha seo a d'imthigh go formhothuighthe mar sneachta earraigh le fiche bliadhain do bhí mórán mór nós agus abairteach aca nach bhfuil ag na sóisearaibh leath-Ghallda. Do bhí Gaedhealg bhríoghmhar bheacht aca fosta, acht tá sí ag meath, a's ag crupadh, a's ag gannadh i mbeul na ndaoineadh do tháinig 'na ndiaidh. Agus i n-áit an chreidimh láidir do bhí aca-san i neachaibh spioradálta agus i ngníomhachas do-fhaicseana, síodhuidhthe, taidhbhsidhe, taiseacha, áidhbheirseoiridhe, Liamanna Sopóg, samhailteacha, ádh, dán, a's cinneamhain, ní fhuil ag cuid againne acht creideamhnas marbhánta nach síneann leathórdlach taobh thall d'amharc ar súl. Sgríobhadh na sgeulta seo eadar amannaibh le cupla bliadhain. Cuireadh cuid aca chuig an Oireachtas, a's cuid chuig na páipéir nuaidheachta. Mar sin de, do bhí an t-iomlán aca i gclódh cheana féin. Dá n-éireochadh liom cead 'fhagháil ó Choiste Fheise Thír-Chonaill do béadh cupla ceann de na sgeultaibh do chuireas chuig a bhFeis-sean ins an tiomsughadh so. I dtaoibh an litrighthe, gidh go bhfuil dhá chumadh ar chúig nó sé d'fhoclaibh, do rinneas úsáid de na fuirmeachaibh atá ag na h-ughdaraibh is feárr a's is beichte. De mo dheoin féin ní dheárnas aithghiorra ar na briathraibh, a's níor fhágas na mion-fhocla nó na noda <L iv> sin amuigh do ba cheart bheith astigh do réir riaghlach gramadaighe. I dtaoibh na canamhna tá súil agam go dtuigfidh an Muimhneach a's an Connachtach an cainnt chomh réidh agus chomh maith leis an Ultach nó an Iniscaoileach. Ba deacair aontughadh leis na sgríbhneoiridhibh sin nach dtógann súil ó n-a gceanntar nó a bparóiste féin, a's a fhágas canamhain na gceanntar nGaedhealach eile ar dearmad. Tig le duine úsáid do dhéanamh de choraibh cainnte agus d'abairteachaibh a chúigidh féin agus ins an am cheudna gleus labhartha agus caoi focal na gcúigeadh n-eile do tharraingt asteach nuair bhíos siad-seo ceart do réir litridheachta. Tá muinighin agam go mbéidh an ghluais agus an foclóir tairbheach do'n mhórán sin atá ag foghluim na Gaedhilge. Gheobhthar ionnta, mar gheibhthear i measg na ndaoineadh, focla nach hfuil tugtha ag Ua Raghallaigh nó ag Ua Duinnín. Tairgim mo bhuidheachas do'n “Weekly Freeman” a's do'n Chlaidheamh Soluis ar son a gcead, a tugadh go toilteanach, na sgeulta so d'athchlodhadh. 'Fhobair go gcaithfinn buidheachas do thabhairt do Choiste Fheise Thír-Chonaill fosta. Táim faoi oibliogáid mhóir do mo charaid Seosamh Laoide. Do léigh sé na fromhtha go dúthrachtach, a's gidh nach rabhamar ar aon-intinn i gcorr-phuinnte, ba mhaith cuideadh an Laoidigh ag tabhairt fá deara earráideacha clódh a's ag cur dlúthais leis an obair. Seaghán Mac Meanman. Ceann Garbh, Loch Finne, i dTír Chonaill. Eanair, 1915. <L 1> SGÉALTA GOIRIDE GHEIMHRIDH. T Toghadh as Sgríbhneoireacht Sheagháin Mhic Mheanman. “Ní bhfuighidh fear ar bith m'inghean-sa,” arsa Seumas, “acht an fear a mbéidh dhá phunta dheug ar á laighead 'san bhanc aige.” Páidín Ua Duinnín. I. Nuair a fuair sean-Ruaidhrí Ua Duinnín do bhí 'na chomnuidhe thall ins na Cruachaibh Gorma bás (go ndéanaidh an Rí grásta air, má's é a thoil é), d'fhág sé an giota talaimh do bhí aige, an teach, an tsean- spáid, an maide pota, an píopa, agus an meud eile nár bh'féidir leis áirdiughadh leis ag n-a mhac Páidín. Agus bhí Páidín an-chosmhail le n-a athair. Duine sásta soineannda do bhí ann nach nglacfadh corruighe le rud ar bith nó in áit ar bith acht nuair do bhéadh sé 'na sheasamh ar shráid aonaigh na nGleanntach nó na Brocaighe, agus braon beag a bhárraidheacht ólta aige. Agus bhí Páidín cosmhail le n-a athair ar dhóigheannaibh eile. Bhíodh a theach i gcomhnuidhe fosgailte do lucht siubhail aige. An Bacach Mór do thigeadh aníos as na Rosaibh, Bacach na hÁidhbhéile anuas as Connachtaibh, an Bacach Ruadh anoir as Gleann Fhinne, agus Bacach na bPaidrín aniar as Gleann Cuilm Cille, gan trácht ar meud radairidhe eile do thigeadh an bealach — do ghoireadh an t-iomlán aige, do-gheibhidís uile lóistín oidhche aige, agus go leor préataidhe agus mine le cur i na gcuid bagáistidhe ar maidin. Oidhche amháin, nuair do bhí Páidín Ua Duinnín 'na <L 2> shuidhe ag an teinidh, ag caiteamh an phíopa mar ba ghnáthach leis, cia phreab asteach acht Bacach na hÁidh- bhéile. “Go mbeannuighidh Dia annso,” arsa an Bacach go dána. “Go mbeannuighidh Dia agus Muire dhuit, agus 'sé do bheatha,” arsa Páidín go humhal; “tarraing aníos comhgarach do'n teinidh.” Acht ní raibh cuireadh ar bith a dhíth ar an Bhacach. Chaith sé a chuid sean-mhalaidhe ins an gcoirnéal, tharraing cathaoir chuige, chuir sé a chuid spág asteach ins an luaith, agus b'éigean do Pháidín é féin do chruinniughadh asteach le h-áit téighte d'fhágáil ag an strainséir stráiceamhail. “An bhfuil sgeul úr ar bith leat, a Bhacaigh,” arsa Páidín. “Dheamhan faic,” ars' an Bacach, “acht gur pósadh cupla lánamhain ar na Gleanntaíbh indé, go bhfuil Seumas Maguidhir ag teacht as an Óileán Úr, agus chuala mé indiu go bhfuiltear ag cainnt ar bhealach traen do dhéanamh thríd Bhaile na gCreach.” “Bhal! Bhal!” “A's tá an sgeula ag 'ul thart fosta,” ars' an Bacach, “go bhfuil coileach ar an Ghrafadh atá ag sgairtigh d'ló agus oidche gan stad, agus bhí fear ag innsin aréir domh go bhfuil taidhbhse Mhín an Líonacháin le feiceáil arís.” “Bhal! Bhal!” Acht níor chuir na sgeulta so leath-oiread iongantais ar Pháidín agus bhí sé a leigint air féin. Bhí 'fhios aige gurbh' é Bacach na hÁidbhéile a sgeulaidhe, agus ba mhinic roimhe d'éist sé le neithibh chomh hiongantach nó ní b'iongantaighe, ó'n fhear cheudna. <L 3> “An bhfuil fhios agat, a Pháidín,” ars' an Bacach, “goidé bhím ag smuainiughadh air anois agus aríst, agus goidé bhíos ag smuainiughadh air indé nuair chonnaic mé na lánamhna?” “Dheamhan 'fhios agam, a Bhacaigh,” arsa Páidín. “Bhal, dubhairt mé liom féin,” ars' an Bacach, “gur chóra dhuit-se pósadh 'ná do mhórán, agus gur mhó bhí bean a dhíth ort 'ná ar mhórán; go gcuirfeadh bean mhaith gné eile ort féin agus ar do thoigh, agus annsin, gur bh'fhusa do strainséir dóigheamhail ar bith theacht asteach agus oidhche chaitheamh agat.” “Dheamhan greim de'n fhírinne nach bhfuil agat,” arsa Páidín, ag tabhairt an phíopa do'n Bhacach. “Mar sin de,” ars' an Bacach, “craith suas thú féin agus dearc thart go bhfeicidh tú goidé thaitneochadh leat;” agus chuir sé cuma shúgach air féin ag tarraingt an phíopa. “Bhal anois, a Bhacaigh chóir,” arsa Páidín, “b'fhéidir go mbéitheá ag 'ul thríd Bhaile na gCreach i mbárach nó anóirthear.” “Béidh, i mbárach.” “Bhal, thig leat iarraidh ar Dhomhnall na Dála theacht annseo oidhche Luain seo chugainn, go bhfuil obair bheag eadar lámhaibh agam-sa, agus go bhfuil a chuideadh agus a chuideachta a dhíth orm.” “Ó, dar a' leabhra iarrfaidh agus go rathuighidh an Rí an obair sin,” óir bhí 'fhios ag an Bhacach i n-a chroidhe astigh, goidé 'n obair í do bhí i n-a cheann. Bhí 'fhios aige gur fear mór cleamhnas do bhí i nDomhnall na Dála, agus gur mheas na buachaillí óga nárbh' fhéidir dhul ar aghaidh ins na neithibh sin gan a chuideadh. “A Bhacaigh, tá mé ag cur rúin ort gan labhairt air.” <L 4> “Leabhra! cuirfidh mé an t-iomlán faoi mo chois.” Chuadar a chodladh annsin, agus ar maidin i ndiaidh a dhá sháith 'ithe, agus neart mine agus préataidhe do chur i n-a mhálaidhibh, chruinnigh Bacach na hÁidhbhéile suas a chuid bagáistidhe, d'fhág slán ag Páidín, agus d'imthigh leis ag portaidheacht agus ag crónánacht go haigeantach. Agus ba hé sin féin an Bacach dána! Chuaidh an t-am thart gan mhothughadh. Agus ní raibh an píopa lasta i gceart ag Páidín oidhche Luain nuair a fosgladh an doras agus léim Domhnall na Dála asteach. Bheannuigh sé do Pháidín agus chuir Páidín na mílte fáilte roimhe, fuair sé suidhisteog dó, agus shín an píopa chuige. “Bhal, dar mo chubhais!” arsa Domhnall, eadar na séideánaibh, “tá áthas orm (puf) go bhfuil tú (puf, puf) ag musgladh suas (puf).” “Thug Bacach na hÁidhbhéile sgeula duit,” arsa Páidín. “Dar an leabhra thug (puf), agus táim de'n bharamhail (puf, puf), gur innis sé do thuilleadh é (puf).” “Maise, chuir mise rún air.” “Och! go bhfóiridh (puf) an Rí ort! Rún ar an tsean-chabaire sin! Bhéadh (puf, puf) sé chomh maith agat bheith amuigh ag bagairt ar an ghaoith (puf).” Shín Domhnall an píopa chum Pháidín, agus chaith an bheirt tamall ag amharc ar an chat a bhí 'na shuidhe agus a dhruim leis an teinidh. “Goidé 'nois?” arsa Páidín fá dheireadh. “Tá,” arsa Domhnall, “goidé 'n cailín a raibh tú ag smaoitiughadh uirthi?” “Máirín Ní Mhannacháin i Mín an Líonacháin,” arsa Páidín go bródamhail. <L 5> “Cáilín maith a bhfuil dul ar aghaidh innti,” a Pháidín. “Fuair a hathair, sean-Seumas, oighreacht mhór as an Oileán Úr ar na mallaibh, agus ní dhéanfaidh sin dochar ar bith dó'n inghin. Le n-a chois sin ní fhuil áireamh ar bith ar a chuid caorach. An bhfuil biotáilte ar bith agat?” “Tá buidéal chúig naigín agam.” Fuair Páidín an buidéal agus thug sé do Dhomhnall é. D'ól Domhnall steall beag as, ag rádh — “Do shláinte, a Pháidín, bean mhaith, saoghal sámh fada chugat, agus ádh mhór ar ar shiubhal.” “Amén, a Thighearna!” D'ól Páidín sláinte Dhomhnaill annsin. D'iarr Domhnall air deifir a dhéanamh, agus i gceann tamaill bhí sé ullmhuighthe le himtheacht, agus ó thárla nach raibh duine ar bith le beannacht do chur leobhtha, dubhairt siad an rann so — “I n-ainm an Athar ar leis an bhuaidh, Agus an Mhic a d'fhulaing an phian; Muire Mhór 's an naomh-shluagh Go raibh linn i n-ár dtriall!” Annsin tharraing siad an doras amach 'na ndiaidh, rinne siad aithghiorra treasna na gcnoc, agus nuair shroich siad teach Sheumais Uí Mhannacháin, bhí a n-anál ar bhárr a nguib leobhtha. Bhí Seumas 'na shuidhe ar thaoibh amháin de'n teinidh, ag caitheamh a shean-dúidín, agus gan dadaidh eile ag cur bhuaidheartha air ach ag coimheád goidé 'n bealach a rachfadh an toit nuair a thigeadh sí amach as a bheul. Bhí a bhean 'na suidhe os a choinne anonn, agus í ag cniteáil, agus bhí a inghean ag sníomh ar an túirne bheag le taoibh an dreisiúir. Nuair tháinig Domhnall agus Páidín asteach, chuir bunadh <L 6> an toighe fíor-fháilte rómpa, agus rinneadh réidhteach ag an teinidh dóibhthe. Chaith siad tamall ag stánughadh ar a chéile, agus fá dheireadh thug Domhnall aghaidh ar Sheumas, agus arsa seisean — “Tháinig mise annso anocht, a dh'iarraidh mná do Pháidín Ua Duinnín annso.” Stad Seumas ag coimheád toite 'n tobaca agus thoisigh sé ag amharc ar an teinidh, d'fhag an tsean-bhean a cuid cniteála ar an bhac agus d'amharc sí ar Pháidín, agus rinne an cailín óg sgíth bheag ag an túirne; acht níor labhair ceachtar aca. “Á! buachaill maith macánta é,” arsa Domhnall, “buachaill a bhfuil caoi mhaith air.” Sul a dtug sé faill do dhuine ar bith eile labhairt, d'iarr sé buidéal na gcúig naigin ar Pháidín. Acht ní bhlasfadh bunadh an toighe aon deor de. B'olc an comhartha sin, agus bhí 'fhios ag Páidín agus a chomráduidhe gurbh' eadh. Fá dheireadh thall, d'fhág Seumas an dúidín ar an bhac, agus leag sé a dhá shúil gheura ar Pháidín agus arsa seisean — “A Pháidín, an bhfuil airgead ar bith 'san bhanc agat?” “Leoga, ní fhuil, a Sheumais,” arsa Páidín, “nó mórán 'san bhaile ach a oiread.” “Bhal, a Pháidín, a thaisgidh!” arsa Seumas go ciuin, “bhí mé an-mhór le d'athair agus do mhátháir (go ndéanaidh an Rí grást' orra), agus tá mé an-mhór le Domhnall annsin, agus tá mo sháith lúthgháire orm sibh fheiceáil in mo thoigh anocht. Acht ní fhuil súil agam m'inghean 'thabhairt do fhear ar bith acht an fear a mbéidh dhá phunta dheug ar a laighead 'san bhanc aige.” Bhí an breitheamhnas tugtha anois. Deurfadh Domhnall tuilleadh i leith Pháidín, acht ní raibh gar ar bith leis ann, agus d'éirigh an bheirt agus dubhairt go <L 7> raibh an t-am imtheacht. Chuaidh Seumas agus a bhean leobhtha 'fhad leis an doras, agus chuir siad slán agus beannacht leobhtha. “Anois, a Domhnaill,” arsa Páidin nuair a bhí an bheirt giota maith ar shiubhal ó'n toigh, “goidé do bharamhail de sin?” “Tá, maise,” arsa Domhnall go heagnaidheach, “dá mbéadh Seumas gan an oighreacht ní bhéitheá-sa gan a inghin.” “Dar a' leabhra, sin an chainnt atá fíor go leor,” arsa Páidín, “acht goidé dhéanfar anois?” “Tá,” arsa Domhnall, “rachfaidh mise abhaile, agus gabh thusa abhaile, agus oidhche Dhomhnaigh seo chugainn bhéarfaidh mise ruaig 'un toighe s'agat-sa go leagamuid neitheanna amach.” Annsin d'fhág an bheirt slán ag n-a chéile agus ghlac gach duine aca a bhealach féin. Agus ba hí siud an oidhche dhorcha uaigneach. Bhí an ghaoth ag déanamh cogarnaighe uaignighe i measg dosann fraoich agus raideoige. Ar na léantaibh glasa comhthroma eadar na Cruachaibh Gorma bhí an Sluagh Sídhe ag iomáin, agus Liam na Sopóige ag congbháil solais dóibhthe. II. Oidhche lá ar n-a bhárach, nuair a bhí Páidín ag cur mónadh ar an teinidh, cia tháinig asteach acht an Bacach Ruadh. Chuir Páidín oiread fáilte roimhe agus dá mbéadh sé gan a fheiceál le seacht mbliadhnaibh thart, agus d'iarr air gan coimthigheas ar bith do dhéanamh i n-a thoigh. Acht ní raibh feidhm iarraidh air, óir ba hé sin an rud deireannach do dhéanfadh an Bacach i dtoigh ar bith. “Agus a Bhacaigh, goidé mar tá tú?” arsa Páidín, ag fagháil suidhistín dó. <L 8> “Uch! tá, ag troid leis an tsaoghal,” arsa 'n Bacach Ruadh, nuair fuair sé é féin suidhte 'san choirnéal, agus a chuid sean-mhálaidhe caithte ar gach taoibh de, “lá níos sine agus lá níos measa. Acht 'fhad agus tá duine i n-innmhe bogadh thart, ní fhuil ádhbhar ar bith gearáin aige. Goidé mar tá tú féin?” Agus cinnte go leor bhí cuma ar an Bhacach go raibh sé ag troid leis an tsaoghal nó le rud éigin do bhí ní ba láidre 'ná é féin, óir bhí a chuid eudaigh uile stróctha stiallta, cuid 'na phollaibh agus cuid 'na paistidhibh, agus níorbh' fhurus dhéanamh amach cá raibh an cheud eudach. “Tá mé go measardha, a Bhacaigh,” arsa Páidín go modhamhail, “cá raibh tú ar aoidheacht aréir?” “Thoir i dtoigh Mhaghnuis Mhóir Uí Fhrighill ag an Droichead Úr,” arsa 'n Bacach. “An gcuala tú dadaidh úr nó iongantach ar do bhealach?” “Dheamhan mórán, a Pháidín, acht is breágh an bheirt ingheanach atá ag Maghnus Mór. Creidim go bhfuil aithne mhaith agat orra.” “Leabhra, tá, a Bhacaigh.” “Feudaim innse dhuit, a Páidín, go gcuala mé an ceann is sine ag rádh aréir leis an cheann is óige gur chóir do dhuine éigin aca geasróg Shamhna do leagaint oidhche Shamhna. Bhí mise ag cúil-éisteacht leobhtha.” “‘Leag thusa geasróg,’” arsa Méadhbha, “‘is tusa is sine, a Chaitlín.’” “‘Maise,’” arsa Caitlín, “‘rinne mé dearmad de'n mhodh do b'fhearr le geasróig mhaith do leagaint.’” “‘Is furus a dhéanamh,’” arsa Méadhbha, “‘ní fhuil agat acht dhul amach chum an sgiobóil ar an mheadhón oidhche, solas agus súiste leat, agus toiseach do <L 9> bhualadh arbhair. Nuair bhéas punnann amháin buailte agat, caith i bhfogus do'n doras í, agus an comrádhuidhe atá le bheith agat, tiocfaidh sé asteach, sgiobfaidh sé an phunnann leis, agus ar shiubhal.’” “‘A Mhéadhbha,’” arsa Caitlín, “‘bhéadh critheagla orm sin a dhéanamh liom féin.’” “‘Rachfaidh mise leat,’” arsa Méadhbha, “‘acht caithfidh tú dallóg do chur orm, óir ní fhuil duine ar bith leis na neithibh d'fheiceáil acht thú féin.’” “‘Ceart go leor,’” arsa Caitlín, “‘ní fhuil dóchas nó creideamh agam féin ann, acht 'ar ndóigh tig linn a dhéanamh mar ghreann.’” “Bhal, bhal,” arsa Páidín, nuair do chuala sé comhrádh na gcailín; “tá sin sómhraidheach. Chá fhad go hOidhche Shamhna?” “O! béidh sé ann 'san oidhche i mbárach,” arsa 'n Bacach. Agus d'éirigh Páidín ní ba tostaighe 'ná ba ghnáthach leis. Chaith an Bacach Ruadh an oidhche sin aige, agus ar maidin, i ndiaidh a sháith d'ithe, agus a chuid sean- mhálaidhe dhéanamh ní ba truime, d'imthigh sé leis le tuilleadh cnuasaigh agus tuilleadh stocaireachta do dhéanamh i gcoirnéal éigin eile. Tháinig Oidhche Shamhna. Agus nuair mheas Páidín go raibh sé mall go maith 'san oidhche, do choigil sé an teine, do tharraing an doras amach 'na dhiaidh, agus thug a aghaidh ar an Droichead 'Ur le dearg-dheifir. Fágaim le h-údhacht gur oidhche ghaothach dhorcha do bhí ann! Ba mheasa 'ná sin an t-uaigneas do tháinig anuas ó na Cruachaibh móra Gorma — síor-chomhnuidhe an uaignis — ar na bóithribh agus comhgarach do na toighthibh. Ní raibh oiread a's sidheog féin le feiceáil. Do bhí Sluagh Sídhe na gCruach ar shiubhal ag cnódhaireacht i gcnó- <L 10> choilltibh i gcéin. Do bhí Liam na Sopóige, an seachránach bocht, ar foluamhain eadar na bogaighibh agus na seasgánaibh, agus é ag tabhairt a sháith le déanamh dó an sop do chongbháil lasta. Shiubhail Páidín Ua Duinnín leis trés an dorchadas agus an uaigneas agus, nuair do shroich sé sráid thoighe Mhaghnuis Mhóir, rinn sé moill, óir thug sé fá deara an doras dá fhosgailt, agus toirt beirte agus solas leo ag teacht amach, agus ag déanamh go ciuin ar an sgioból, agus níorbh' fhada go gcualaidh Páidín an tsúisteacht éadtrom astigh. Bhí 'fhios aige go maith goidé b'ádhbhar dó sin. Dhruid sé anonn chun an sgiobóil, agus nuair do caitheadh an phunnann anall i n-aice 'n dorais, mar chomhartha go raibh sí súistrighthe, do léim sé asteach, thóg an phunnann anall agus chuir faoi n-a oscaill go fadálach í, le faill 'thabhairt do'n tsúisteoir dearcadh air, agus gan focal do lábhairt, amach leis agus ar shiubhal, agus ní dheárnadh moill nó comhnaidhe leis gur shroich sé an baile, agus gur shuidh sé síos ar an tsúisteoig i n-a choirnéal féin. III. Tháinig oidhche Dhomhnaigh. Agus go gearr i ndiaidh clapsholais do shuidh Páidín síos ar an tsean- tsúisteoig, le comhrádh beag do bheith aige le duine stuamdha céillidhe, i. é féin. Do bhí cuma chuimeir ar gach uile rud ins an toigh agus do bhí na comhnuigh- theoiridhe uile suaimhneach síothchánta. An madadh breac agus an cat riabhach do bhíodh i gcomhnuidhe ag troid agus ag ciapáil nuair do bhídheadar óg, dásachtach, bhí siad anois carthannach go leor le 'chéile; thug aois a's creapaltacht na haoise fá deara orra bhruigheanta na sean-laethe do thabhairt i ndearmad, <L 11> agus anois do bhí druim an mhadaidh mar leabaidh ag an chat. “Dar mo chubhais!” arsa Páidín leis féin, “is breágh an cailín Caitlín agus ba mhaith an ghné do bhí uirthi le solas na coinnle gidh go raibh a haghaidh odhar.” Agus sul má raibh faill aige a bharamhail do dhéanamh ní ba dhaingne le hath-rádh, do chuala sé coiscéim ag an doras, agus ar fheuchaint thart dó, chonnaic sé Domhnall na Dála ag spaisteoireacht aníos an t-urlár. Sin an áit i n-a raibh an beannughadh agus an fháilte. Shuidh Domhnall síos go sócamhlach ar an taoibh eile de'n teinidh. “Agus a Domhnaill,” arsa Páidín, i ndiaidh tamaill bhig do chaitheamh ag feuchaint ar an gcat, “an bhfuil sgeul úr ar bith leat?” “Dheamhan faic na frighde de sgeul úr nó sean liom,” arsa Domhnall, “ach amháin go bhfuil ar gcuairt go toigh Sheumais Uí Mhannacháin 'na sgeul reatha trés an tír, agus asteach le sin do casadh Bacach na hÁidhbhéile orm ar fágáil an bhaile domh i ndiaidh luighe gréine, agus bhí geur-bharamhail aige goidé fáth mo shiubhail, agus táim cinnte go bhfuil cupla sgeul breugach earballach cumtha aige fúinn araon fá'n taca seo.” “Bhal! Bhal!” arsa Páidín. “Dá nglacfá mo chomhairle-se,” arsa Domhnall, “d'fheuchfá thart anois, agus b'fhéidir go mbéadh oireadh ádha ort agus go bhfuightheá bean oireamhnach sul má n-éirighidh na sgeulta níos leitheadaighe.” “Tá sin ceart,” arsa Páidín, “acht ní fhuil moill ar bith orm ceann do thoghadh, óir tá an obair sin deunta cheana;” agus annsin d'innis sé sgeul an Bhacaigh Ruaidh, agus a eachtra féin Oidhche Shamhna, agus <L 12> nuair do chuala Domhnaill an t-iomlán do rinn sé a sháith gáiridhe. “Maise, go marbhuighidh an sioc mé,” arsa Domhnall, “má chuala mé a leithéid sin ariamh! Sháruigh sé troid choileach agus rásaidhe cearc!” Cinneadh leo annsin dhul go toigh Mhaghnuis Mhóir Uí Fhrighill an oidhche sin. Do chóirigh Páidín é féin go maith, do chuir sé buidéal chúig naigín i n-a phóca, agus i gceann tamaill dubhairt sé le Domhnall go raibh sé ullmhuighthe, a's ó thárla nach raibh duine ar bith i láthair le beannacht do chur leo, chan siad an rann so nuair do bhíodar 'na seasamh eadar dhá ursain an dorais — "I n-ainm an Athar a fuair an bhuaidh, Agus an Mhic a d'fhulaing an phian; Muire Mhór 's an naomh-shluagh Go raibh linn i n-ár dtriall." Annsin do tharraing siad an doras amach 'na ndiaidh agus trasna na gcnoc leo ag deunamh ar an Droichead Úr. Do bhí oidhche chiuin gheál aoibhinn ann. Do bhí an ghealach agus na milliúna de reultaibh ins an spéir. Ar chiumhsaibh na gcnoc, agus ar thaoibh amháin d'árdánaibh do bhí sgáilidhe dubha fada. Ar mhachaire uaigneach eadar na Cruachaibh Gorma agus Cruach an Airgid do bhí an Sluagh Sídhe ag iomáin. Ní raibh Liam na Sopóige i n-a measg anois. Ní fheicfidhe eisean ag comhoibhriughadh leis an ngealaigh ag tabhairt solais agus d'imthigh sé leis go réagún éigin eile. Do bhí an tsídh-bhean 'na suidhe ar uaigh shean-laoich éigin, ag géar-chaoineadh agus ag cíoradh a cinn ór-bhuidhe le cíorán óir. Agus muna bhfuil seo uilig amhlaidh tá muinntear na gCruach nGorm uilig breugach. <L 13> Nuair do shroich Páidín agus a chomráduidhe teach Mhaghnuis Mhóir, bhuaileadar an doras agus le sin do thosuigh an madadh ag tathfann astigh. D'éirigh Maghnus Mór agus i ndiaidh bagairt ar an mhadadh, d'fhosgail sé an doras agus do chuir na mílte fáilte roimh an dís, agus níor dhoicheallaighe ar dhóigh ar bith an fháilte do chuir bean Mhaghnus agus a bheirt ingheanach rómpa. Do shuidh an bheirt do tháinig asteach le taoibh na teineadh agus fá dheireadh nuair do stad an comhrádh i dtaoibh na haimsire agus na margaidhe do thug Domhnall fáth a shiubhail ar aghaidh, agus ar a shálaibh sin an buidéal. D'ól Maghnus agus a bhean braon beag agus annsin cuireadh an buidéal i leathtaoibh, agus do lean Domhnall do'n obair do bhí eadar lámhaibh aige. Ach leis an sgeul fhada do dhéanamh goirid agus an sgeul goirid do dhéanamh maith, do bhí spéis mhór ag Caitlín Ní Fhrighill i bPáidín, agus mar sin d'fhág sé féin agus Domhnall an oidhche sin agus iad breágh sásta. Seachtmhain 'na dhiaidh seo do bhí bainis mhór shuairc i dtoigh Mhaghnuis Uí Frighill. Do bhí lán an toighe ann eadar sean agus óg, agus an Píobaire Ruadh ag déanamh ceoil dóibh. Níor bh'fhurus triúr ar bith de'n chuideachtain ghreannmhair sin na bainse do chruinniughadh i gceann a chéile indiu. An chuid ba sine díobh táid sínte go suaimhneach ar bruach Locha Finne nó i sean-reilig Cille Thaobhóg; tá mórán de'n chuid a b'óige thall i gcathrachaibh móra an Oileáin Úir. Acht má tá faill aca suidhe síos anois agus arís ní fuláir dóibh tamall do chaitheamh ag smuaineadh ar shiamsaidhibh na gCruach nGorm agus ar bhainis Pháidín Uí Dhuinnín. <L 14> Seachránuidhthe Nachar Cailleadh. Do chomhnuigheadh Flann Mac an Bháird i mbothán i bhfogus do'n mhainistrigh i nDún na nGall. Do bhí sé leis féin ar an tsaoghal so; fuair a mháthair bás nuair do bhí sé 'na naoidheanán, agus ba mhinic do chuala sé ó na bráithribh agus ó dhaoinibh eile nár fhill a athair riamh ó'n oidhche do chuaidh sé féin agus fear eile amach d'iasgaireacht. Uime sin, do bhí Flann gan athair, gan mháthair, gan deirbhshiair, gan dearbhráthair. Nuair do bhí sé 'na leanbh lag do bhíodh na bráithre an-chineálta dó, d'á bheathughadh agus d'á theagasg, óir ba hí an mhainistir sin tobar na féile agus na flaitheamhlachta. Agus nuair d'éirigh Flann mór láidir do théidheadh sé chum na mainistreach gach uile lá le freasdal do thabhairt ar an mhuileann. Tráthnóna amháin nuair do bhí Flann i lár a chuid oibre do tháinig fear de na bráithribh chuige. “A Mhic an Bháird,” ars' an bráthair go ciúin, “is minic do chualas thú ag gearán nár thuit sé ar do chrann riamh casadh ar Shagsanach aghaidh ar aghaidh.” “Och! a bhráthair ionmhuin!” arsa Mac an Bháird, “sin í an chainnt atá fíor. Níor casadh Gall orm riamh, mar nár hiarradh orm fós craoiseach nó claidheamh do thógáil.” “Is dóigh,” ars' an bráthair, “nach mbéidh an leithsgéal sin agat feasta, a Mhic an Bháird. Do tháinig sgéala an lá fá dheireadh chum Uí Néill agus Uí Dhomhnaill ag iarraidh ortha deifir do dhéanamh suas go Cúigeadh Mumhan chum tárrthála do thabhairt ar na Spáinnighibh atá glasta suas i mbaile Chinn tSáile agus <L 15> na Gaill ar gach taoibh díobh. Tá teachtairidhe Aodha Ruaidh amuigh d'ló agus d'oidhche ag riarughadh an airm agus ag cruinniughadh fear. Ní fhuil dadaidh le feicsin ó seo go Leithbhearr, nó ó Leithbhearr go hÁth Seanaigh, acht craoiseacha agus claidhimhthe.” “Seo nuaidheacht mhór iongantach,” arsa Mac an Bháird, “rachfad féin leis an gcéad teachtaire chasfar orm muna stopaidh sibh-se mé.” “Go deimhin, a Mhic an Bháird,” ars' an bráthair, “do-bhéarfamuid cead do chinn duit. Acht ná saoil go bhfuilmid tuirseach dhíot; ní fhuil agus ní bhéidh. Má théidhir le hAodh Ruadh cuirfimid míle beannacht leat agus le do chuideachtain, agus má thigir thar ais slán cuirfimid míle fáilte romhat.” Ar maidin lá ar n-a bhárach d'fhág Mac an Bháird slán ag lucht na mainistreach, agus ag fagháil greama maith ar a chraoisigh agus ar a chlaidheamh do bhuail sé asteach le druing de ghallóglaighibh do bhí ag triall chum champa Uí Dhomhnaill. Nuair shroicheadar an longphort níor léir dóibh rud ar bith acht gallóglaigh agus ceithearnaigh, lucht bagáistidhe agus lucht capall. Do bhí sagairt agus bráithre, píobairidhe agus cláirseoiridhe ann; gaisgidhigh as na Rosaibh, as Fánaid, as Inis Caoil, as Ráith Mhaoláin, as Cill Bharroin, agus as fiche áit eile. I gceann tamaill bhig bhí gach uile rud riaruighthe aca, agus annsin ghluaiseadar ar aghaidh, agus ar aghaidh, agus ar aghaidh. Do chuadar thar shléibhtibh árda gorma, agus tré choilltibh dorcha imeaglacha, agus gleanntaibh glasa uaigneacha. Do ghlac na sionnaigh agus na bruic sgannradh rómpa agus theicheadar chum na mbroclach. B'éigean do na cataibh fiadhaine agus do na madaidhibh allta an bealach d'fhágáil agus <L 16> a sáith deifre ortha. D'éirigheadh sgaoth de choileachaibh agus de chearcaibh fraoich, do leigidís an gháir dhearg asta agus iad ag eiteall agus ag teicheadh mar shluagh claoidhte. Níorbh' fhada go dtángadar anuas ar an talamh chomhthrom an áit i n-a raibh comhnuightheoiridhe. Nuair mhothóchadh na daoine do bhí sínte i n-a gcuid bothán an torann ag dul thart 'san oidhche do choisreacadh siad iad féin ag rádh “Coimirce Dé chugainn! sin an Sluagh Sídhe!” ach nuair do-chífeadh siad na gallóglaigh i lár an lae ghil d'aithnigheadh siad iad agus do chuirfidís coimirce Dé leobhtha. Do shiubhail Aodh Ruadh agus a chuid fear leo, agus ní dheárnadar mórán moille go rángadar Tiobruid Árann. Do chualadar annsin go raibh Careú agus sluagh mór Sagsanach leis, 'na luighe rómpa i bhfogus do Chaiseal. Mar nár mhaith le hUa Domhnaill troid go mbéadh sé ag Ceann tSáile do chor sé siar agus do chuaidh trasna Sléibhe Féidhlime oidhche chruaidh shiocáin, agus i ndiaidh mórán laethe agus mórán siubhail do bhuail sé féin agus Aodh Ua Néill a gcuid sluaighte i gceann a chéile comhgarach do Cheann tSáile. Ar feadh an ama sin fuair Mac an Bháird a sháith le siubhal agus le feicsint. D'éirigh se aitheantach ar ghallóglach darbh' ainm an Radaire Mac Suibhne agus do bhíodh an bheirt i gcomhnuidhe i gcuideachtain a chéile. Oidhche amháin bhí an bheirt 'na gcodladh i gcoill bhig le taoibh an champa. I lár na hoidhche d'éirigh Mac an Bháird agus é sgannruighthe amach, agus do mhúsgail sé a chomráduidhe. “Éirigh, a Radaire,” arsa Mac an Bháird. “Goidé tá ort?” ars' an Radaire. “Tá,” arsa Mac an Bhaird, “do chualas trí hosnaidhe troma 'san tom sin thoir anois.” <L 17> “Coimirce Dé chugainn!” ars' an Radaire. I lár na cainnte d'éirigh osna eile, agus ceann eile, agus ceann eile. Do choisreac an bheirt iad féin, agus annsin fuair gach duine aca a chraoiseach féin agus soir chum an tuim leis an mbeirt, acht ní fhaca siad dadaidh ann. I gceann tamaill d'éirigh trí hosnaidhe ar an taoibh thiar díobh; siar leis an mbeirt, acht ní fhacadar aon rud. Annsin d'éirigh trí hosnaidhe ar an taoibh thuas díobh, acht ní raibh dadaidh le feicsin. I gceann tamaill bhig eile do chualadar trí hosnaidhe ar an taoibh thiar, acht ní dheachadar dá lorg, óir bhí 'fhios aca anois gurbh' í an bhean sídhe do bhí ann. “Tá sé chomh maith againn gan trácht air,” arsa Mac an Bháird. “Tá,” ars' an Radaire, “acht tá eagla mhór orm nach tuar ró-mhaith é do'n am atá le theacht.” Ó sin amach do choinnigh Flann Mac an Bháird agus an Radaire Mac Suibhne i gcuideachtain a chéile chomh maith agus do tháinig leo. Oidhche an aisdir fhada trés an dorchadas agus an bhfliuchlach, lá an chatha dhona trés an troid agus an ár, bhí an bheirt fá ghiota dá chéile. Agus nuair goineadh an Radaire ins an teicheadh, do chuir a chomhráduidhe ar mhuin eich é, agus do thiomáin an t-each chum toighe bhig do bhí astigh i lár coilleadh, míle ó páirc an bhuailte. Do cheangail Mac an Bháird an t-each do chrann, agus d'iomchar an Radaire go doras an toighe. Do tháinig fear críon cam amach agus féasóg fhada liath air. “A dhuine chóir,” arsa Mac an Bháird, “an dtabharfaidh tú fasgadh do thoighe dúinn go ceann tamaill? Briseadh an cath ar Ghaedhealaibh, goineadh mo chomrádaidhe annseo, agus b'éigean dúinn araon sgaramhaint ó'n chuid eile de'n tsluagh ins an teicheadh.” <L 18> Do chaith fear críon cam na féasóige tamall ag smuaineadh agus ag féachaint ar an mbeirt. “O!” arsa seisean 'san deireadh, “tigidh asteach agus fáilte.” “Ach a dhuine chóir,” arsa Mac an Bháird, “b'féidir go dtiocfadh na Sagsanaigh an bealach so agus go ndóighfeadh siad an teach mar do-ghnidhid i n-áiteachaibh eile.” “Ní heagal dóibh,” arsa fear na féasóige, “is Sagsánach mé féin agus tá tearmann agam ó Chareú agus Mountjoy nach mbaineann dadaidh liom féin nó le mo thoigh.” “Agus an Gall thú?” arsa Mac an Bháird ag tarraing ar gcúl ó'n doras. “'Seadh cinnte,” arsa fear na féasóige, “agus ní measa dhíbh sin. Tigidh asteach agus cuirfead i bhfolach sibh go dtéidhidh an chontabhairt thart agus m'fhocal díbh nach dtig dadaidh olc oraibh.” Ní raibh dadaidh le rádh ag an mbeirt anois. Do chuadar asteach go lúthgháireach i ndiaidh fhir na féasóige agus do shuidheadar síos i gcoirnéal dorcha. Níorbh' fhada annsin iad go dtáinig cailín óg fíor-áluinn asteach agus ualach mór brosna léithi. D'fheann fear na féasóige gearrfhiadh do bhí crochta i n-áirde, do chuir ar bhearaibh é, agus níorbh' fhada go raibh proinn mhaith rómpa uile. Nuair do bhí a sáith ithte aca chuaidh an cailín óg amach, do thug sí asteach luibheanna ícthe agus fíor-uisge, agus do chóirigh sí cneadh an Radaire. “A Shagsanaigh,” arsa Mac an Bháird le fear na feasóige, “ó thárla go bhfuilmid ag déanamh dána ort tá sé chomh maith againn fiafruighe dhíot, cá ainm atá ort?” <L 19> “Is é an t-ainm atá orm,” arsa fear na féasóige, “Tomás Marc.” “Maise, a Thomáis Mharc,” ars' an Radaire, “is maith an éadáil duit inghean mhaith do bheith agat mar an cailín sin.” “Go deimhin,” arsa Tomás Marc, “is í sin mo bhean; ní fhuil inghean ar bith agam ná mac ach a oiread.” Do bhí a sáith iongantais ar an Radaire agus ar a chomráduidhe. “An Sagsanach thusa?” arsa Mac an Bháird le mnaoi Thomáis Mharc. “Ní headh,” arsa sise, “is fíor-Ghaedheal mé, agus b'fhíor-Ghaedhil mo shinnsear rómham.” “O! támuid 'san mbaile,” arsa Mac an Bháird, “goidé 'n cineadh ar de thú, a bhean uasal?” “De Chloinn Mhóráin mé,” arsa bean an tSagsanaigh, “Maighréad Ní Mhóráin m'ainm agus mo shloinneadh.” “Bhur n-ainmneacha féin le bhur dtoil?” arsa Tomás. “Flann Mac an Bháird m'ainm féin agus an Radaire Mac Suibhne ainm mo chomráduidhe,” arsa Mac an Bháird. Do thaisbeáin Marc seomra beag dorcha do bhí amach as cúl an toighe dóibh, agus d'iarr ar an mbeirt dul ann, an áit nach bhfeicfidhe iad, dá mbadh i ndán agus go seolfadh an cat mara saighdeoiridhe ar bith de chuid Chareú asteach. Do chuaidh an bheirt chum an tseomra agus chodladar go suaimhneach an oidhche sin ann. Ní mó ná go raibh faill aca greim d'ithe ar maidin lá ar n-a bhárach nuair do rith bean Thomáis, .i. Maighréad áluinn Ní Mhóráin asteach chuca agus í ag gul. <L 20> “O, teichidh! teichidh!” arsa sise, “teichidh nuair atá uain agus faill agaibh, agus ná fanaidh le fiafruighe dhíom cad chuige!” “A Rí na Glóire!” arsa 'n Radaire, “goidé so?” “A Mhaighréad Ní Mhóráin,” arsa Mac an Bháird, “goidé tá cearr nó an bhfuil na Gaill d'ár lorg?” “Is goirid go raibh,” arsa Maighréad, “thug m'fhear aghaidh ar champa na nGall anois chum sgéala do thabhairt dóibh go bhfuil bhur leithéidí i bhfolach annseo, mar shúil go bhfuigheadh sé cuid d'éadáil an chogaidh ar son a chuid seanchais. Do rinn mise mo dhícheall a chur de'n tsiubhal sin, acht ní raibh gar bheith ag cainnt leis. Nuair do chonnarcas sin chinn mé fios do thabhairt dhíbh-se goidé 'n ghuais i n-a bhfuil sibh.” “A Mhaighréad, is maith thú agus is fial an croidhe atá agat,” ars' an dá ghallóglach, “tá tú dod' chur féin i gcontabhairt mar mhaithe linne.” “Go deimhin,” arsa Maighréad, “is maith atá 'fhios agam nach bhfeicfead an lá i mbárach. Béidh 'fios ag m'fhear agus béidh 'fhios ag an dream bhéas leis go dtugas rabhadh dhíbh-se, agus dhéanfaidh siad coir bháis de. Acht is cuma liom, óir ní fearr domh beo 'ná marbh.” “Bhí 'do seasamh, a Radaire,” arsa Mac an Bháird, “go rabhmuid imthighthe sul a dtigidh siad.” “Ní fhuilim i n-innmhe seasamh ar mo dhá chois,” ars' an Radaire, “tá mé lag tinn gointe, agus cibé thiocfas orm ní fhuil mé ábalta corrughadh amach as an tseomra so.” “Maise, fanfad-sa annseo,” arsa Mac an Bháird, “sul a n-imthighidh mé agus tusa d'fhágáil lag tinn gointe 'mo dhiaidh i gcrúbaibh na mbitheamhnach sin.” “A Mhic an Bháird, ná bí amaideach,” ars' an <L 21> Radaire, “teich, agus ná fan annseo mar mhaithe liom-sa. Nach fearr duine amháin againn 'ná sinn araon do bheith gabhtha? agus fiafruighim díot goidé an mhaith dhéanfaidh sé dhúinn bheith ag féachaint ar a chéile ag dul chum an bháis? Bí ag imtheacht, agus go soirbhighidh Dia dhuit!” Ní raibh gar ar bith do Mhac an Bháird bheith ag cainnt. D'éirigh sé ar an mball agus i ndiaidh slán agus beannacht d'fhágáil ag an Radaire agus ag Maighréad do thug sé leis a chraoiseach agus a each agus ar shiubhal leis ag gul roimhe, agus ag fágáil beirte ag gul 'na dhiaidh. Do thug sé a aghaidh siar. Chaith sé os cionn seachtmhaine ar seachrán eadar na sléibhtibh agus na splinncidhibh ag iarraidh dul i bhfolach ó na daoinibh. Ar feadh an ama so bhí tubaiste roimhe agus 'na dhiaidh. Do chaill sé a each i mbogach, chaill sé a chraoiseach ag snámh trasna abhann dó, agus annsin amhail agus dá mbéadh sgéala ag na beathaidheachaibh fiadhaine ó Chareú, tháinig an mactíre, an cat fiadháin, agus an broc, agus do chuireadar an tóir amach as na sléibhtibh air. Ní dheárna sé moill ar bith ar na hísleánaibh, acht do shiubhail leis gur shroich sé cladach na fairrge. Do chaith sé trí lá ag spaisteoireacht ar an duirling agus gan de bhiadh aige acht na ruacáin. Tráthnóna an tríomhadh lae do thug sé fá deara long i bhfad amach 'san bhfairrge agus í ag déanamh ar an tír go luath. D'aithin Mac an Bháird ar an mball gur long Spáinneach do bhí inntí agus do smuainigh sé go mb'héidir gur ag teacht go tír do chuartughadh fíor-uisge do bhí muinntir na luinge. B'fhíor dó, óir i gceann tamaill do chonnaic sé bád ag teacht ó'n luing agus ag déanamh ar an gcladach. Nuair do <L 22> shroich sé an tír chuaidh Mac an Bháird síos agus bheannuigh do na bádóiridhibh. Do bhí Éireannach amháin ortha agus d'innis Mac an Bháird dó méad do thárlaidh dó féin ó d'fhág sé Tír Chonaill. Do thug na bádóiridhe a gcuid soitheach leo agus do líon le fíor-uisge iad. Nuair do bhíodar ullmhuighthe le himhtheacht d'fhiafruigh Mac an Bháird díobh an leigfeadh siad leo é. Adubh- radar go leigfeadh agus fáilte. Annsin d'fhág sé céad slán ag Éirinn, agus ba ghairid go raibh sé féin agus lucht an bháid astigh ar an luing. Do bhí an ghaoth leo, agus bhí an fhairrge breagh ciúin, agus i gceann chupla lá do chuadar i dtír ag an Chruinne ins an Spáinn. Ní raibh Mac an Bháird i bhfad ins an gcathair sin gur chas sé ar mhuinntir Aodha Ruaidh Uí Dhomhnaill. Do bhí áthas mór ortha so tuitim asteach le duine dá sliocht féin, agus bhí lúthgháir ar Aodh Ruadh fós a fheicsint. D'nnis Mac an Bháird dóibh méad dá dtáinig sé thríd ó'n lá troideadh cath Chinn tSáile. Nuair do chuala Aodh Ruadh fá Thomás Marc agus a mhnaoi, is é adubhairt sé: “Ní thiocfadh rud ní b' fhéarr teagmháil do do chomráduidhe agus is iongantach nach dtáinig tuilleadh tubaiste ort-sa, óir tá sé 'na shean-rádh i nÉirinn nach cóir do dhuine choimhightheach oidhche do chaitheamh i dtoigh 'n-a bfuil sean-fhear féasógach pósta le mnaoi óig áluinn.” Do thug Aodh Ruadh a aghaidh anois ar árd-chathair na Spáinne chum comhráidh do bheith aige le Righ Philip, agus lean Mac an Bháird dó. Ach nuair do shroicheadar Simancas do bhuail tinneas Ua Domhnaill agus fuair sé bás. Do chuala Mac an Bháird an dream do chonnaic ar leabaidh an bháis é, ag rádh gur de chumhaidh agus brón d'éag sé. Acht is feas dúinn uile anois <L 23> go dtug Séamus a Bláca, fó-dhuine de chuid Chareu, ádhbhár a bháis dó i bhfuirm nimhe. I n-aon chor d'éirigh gáir ochbhaidh ó chroidhthibh Gaedheal i nÉirinn agus ins an Spáinn nuair do chualadar iomrádh ar bás an phrionnsa. Nuair do hadhlacadh Aodh Ruadh, do bhuail Mac an Bháird an bóthar agus níor stad sé go raibh sé tar ais arís ins an Chruinne. Acht do bhí sé go huaigneach i lár ghliadh na sráideann. Ní raibh aithne aige ar duine ar bith, agus ní raibh aithne ag duine ar bith air. Níor dhearc fear nó bean nó páisde air. Acht cé nár shonnruigh na daoine é do shonnruigh na madaidhe é, óir bhí siad le n-a shálaibh ó maidin go dtí 'n oidhche ag tóraidheacht air agus ag tathfann leis. Lá amháin do chuaidh sé asteach go mainistrigh d'iarraidh déirce. Nuair do bhí sé 'na shuidhe ar chathaoir ag ithe an bhídh a tugadh dó, do tháinig sean- mhanach chuige agus do chaith tamall ag féachaint air. “An as Éirinn thusa, a óigfhir?” ars' an sean- mhanach fá dheireadh. “'Seadh cinnte,” arsa Mac an Bháird ag amharc suas air. “Go deimhin, is Éireannach mé féin,” ars' an manach, “agus tá dáimh mhór agam leis na seachránachaibh bochta as Éirinn a chastar orm 'san tír seo.” “Buidheachas do Dhia,” arsa Mac an Báird, “gur casadh do leithéid orm.” “Anois, a óigfhir,” ars' an sean-mhanach ag ísliughadh a ghlóir, “is gnáth liom-sa i gcomhnuidhe mórán ceisteann do chur ar na hÉireannachaibh a chastar orm agus cuirfead na ceisteanna céadna ort-sa. Cad is ainm agus sloinneadh duit? Goidé 'n ceanntar i nÉirinn ar de thú? Goidé do chuid eachtraidhe sul ar <L 24> shroich tú an Spáinn? Acht b'fhéidir go bhfuilim ró- fhiafruightheach.” “Ní fhuilir ró-fhiafruightheach,” arsa Mac an Bháird, “agus le taisbeáint duit goidé mo mheas ort ní cheilfead dadaidh ort. Is é an t-ainm atá orm Flann Mac an Bháird. Rugadh i bhfogus do'n mhainis- trigh i nDún na nGall mé dhá bhliadhain agus fiche ó shoin. Fuair mo mháthair bhocht (go ndéanaidh Dia trócaire uirthi!) bás nuair do bhidheas trí bliadhna d'aois, agus go gairid 'na dhiaidh sin do chuaidh m'athair bocht (go ndéanaidh Dia trócaire air-sean fosta, má tá sé a dhíth air) agus fear eile amach d'iasgaireacht oidhche amháin, agus níor fhill ceachtar aca ní ba mhó.” Nuair do bhí an oiread seo inniste ag Mac an Bháird, do thug sé fá deara go raibh an manach ag sileadh na ndeor, agus do rinne sé stad ins an tseanchas. “O! innis leat, innis leat,” ars' an manach. Agus do lean Mac an Bháird do'n sgéal agus níor stad sé gur innis sé méad do thárlaidh dó ó d'fhág sé Dún na nGall gur shroich sé an Spáinn. “Buidheachas do Dhia,” ars' an manach go díochra nuair do chuala sé an t-iomlán, “go bhfuilim beo le thú d' fheicsin arís, óir is mise d' athair — is mise Cormac Mac an Bháird,” agus do chuir sé a lámh fá mhuinéal a mhic agus do chaith an bheirt tamall ag gul. Agus fá dheireadh d'fhiafruigh Flann d'á athair goidé tháinig air nuair do thug sé a chúl le hÉirinn, agus goidé shlánuigh é, “óir,” arsa Flann, “síleadh i nDún na nGall gurab é an rud a báitheadh thú féin agus do chomráduidhe.” “Glóir agus buidheachas do Dhia,” arsa Cormac, “níor báitheadh sinn gidh go bhfuaramar siocair ar mbáidhte. Is maith an chuimhne atá agam ar an oidhche <L 25> úd do chuaidh mé féin agus Colm Ua Luingsigh amach d' iasgaireacht. Ní rabhamar os cionn leath-mhíle amach ó'n talmhain, nuair do tháinig trí séideáin sídhe ceann i ndiaidh an chinn eile anoir ó Bheárnas Mór. Tiománadh amach ar an bhfairrge mhóir sinn. Annsin do thosuigh an ghaoth, ag teacht as gach uile áird acht an áird do b'ait linne, agus nuair do shocruigh an ghaoth, do chruinnigh an dubh-dhorchadas. Do chaitheamar an oidhche sin anonn agus anall ó thuinn go tuinn, agus ag feitheamh gach nóimid go gcuirfidhe an bád faoi uisge. Le breacadh an lae do chonnaic sinn long Spáinneach ag seoladh ó dheas mhar bhéadh sí ag fágáil cuain na gCeall mBeag. Do ghlaodhamar ar mhuinntir na luinge. Cualathas sinn, agus ba ghairid go raibh sinn le taoibh na luinge. Tugadh asteach sinn agus fuair sinn biadh agus deoch agus faill le n-a nglacadh. Annsin d'innis sinn ar n-eachtra d'Éireannach do bhí ar an luing agus d'innis seisean do'n cheannphort é. Acht níor b'fhéidir dúinn fagháil thar ais go talmhain: do bhí an fhairrge ag éirghe garbh, bhí droch-dhath ag teacht ar an spéir, bhí deifir ar lucht na luinge, agus mar sin ní raibh dadaidh eile againn le déanamh acht fanamhaint ar an luing go dtí gur shroich sí an Spáinn. “Nuair do shroicheamar an Chruinne chaitheamar ráithe no tuilleadh, b'fhéidir, 'nár suidhe ar an gcuan gach uile lá, ag feitheamh le luing do bhéadh ag dul go hÉirinn. Acht ní dheachaidh long ar bith go hÉirinn ar feadh an ama sin, ná má chuaidh d'fhág sí an cuan i lár na h-oidhche. Ní raibh a fhios againn goidé b'fheárr a dhéanamh; ní raibh sinn sásta fanamaint, agus ní rabhamar ag fagháil caoi imtheacht. “‘A Chormaic,’” arsa Colm liom féin lá amháin, <L 26> bhuail smuaineadh anois mé goidé badh chóir dhúinn araon a dhéanamh.’ “‘Goidé sin, a Chuilm?’” arsa mise ag amharc air. “‘Tá, maise,’” arsa seisean, “‘badh chóir dhúinn dhul chum na Frainnce agus ó sin go Sasain. Thiocfadh linn ár n-éideadh agus ár n-ainmneacha d'athrughadh agus éideadh agus ainmneacha Sasanach do ghlacadh, agus b'fhurus dúinn annsin fhagháil trasna ó Shasain go hÉirinn.’” “‘Níor mhaith liom,’” arsa mise, “‘dhul thríd Shasain nó a cuid éididh chaitheamh, nó m'ainm do chur ar malairt le hainm Sasanach ar eagla go dtiocfadh droch-athrughadh ar mo chroidhe.’” “‘A! ní fhuil annsin acht glagaireacht,’” arsa seisean, “‘imtheochad-sa ar maidin i mbárach agus leanfaidh mé do'n tslighidh agus do'n mhodh adubhairt mé leat. Is é an t-ainm a thoghfas mé Tomás Marc.’” “Ar maidin lá ar n-a bhárach d'fhág sé slán agus beannacht agam i ndiaidh a dhícheall do dhéanamh mo thabhairt leis, agus ní fhaca mé amharc ní ba mhó air.” “A athair,” arsa Flann, “an Tomás Marc adubhairt tú an t-ainm do bhí sé le tabhairt air féin?” “'Seadh, cinnte,” ars' an manach, “Tomás Marc.” Annsin d'innis Flann d'á athair um an Tomás Marc do bhí 'na chomhnuidhe i bhfogus do Cheann tSáile, agus goidé thárlaidh dó féin agus d'á chomhráduidhe i n-a thoigh; agus nuair do chuala an manach cosamhlacht an duine adubhairt sé gur Colm Ua Luingsigh do chaith- feadh bheith ann. “Agus, a mhic dhílis,” ars' an manach, “goidé mar thig an saoghal thart! Goidé an t-athrughadh a thig i n-am ghairid! Acht leanfad dom' sgéal. Nuair <L 27> d'imthigh Colm Ua Luingsigh do chaitheas-sa mí agus tuilleadh ag spaisteoireacht ó shráid go sráid. Do bhí na manaigh annseo an-chineálta domh agus bhí an tír ag taitneamh liom. Acht lá amháin i ndiaidh tamaill bhig do chaitheamh ag siubhal trés an reilig, do ghlacas fuath do'n tsaoghal agus do neithibh saoghalta. Lá ar n-a bhárach thug mé m' aghaidh ar an mainistrigh seo lem' saoghal do chaitheamh i seirbhís Dé, agus ní fhágfad í go dtugaidh an bás leis mé. Do-ghnidhim mórán oibre éadtruime astigh agus amuigh, acht táim sonasta sásta annseo, agus ní dhéanfainn malairt beathadh nó áite le Rígh Philip nó le rígh ar bith eile.” Nuair do chuala Flann iomlán sgéil a áthar bhí a sháith iongantais agus áthais air. Acht níor stad an comhrádh annsin, óir chuireadar mórán cainnte i dtaoibh na hÉireann agus Aodha Ruaidh Uí Dhomhnaill thársta. Ba ghairid 'na dhiaidh seo gur lean Flann Mac an Bháird sompla a athar, agus gur chuir sé culaidh an mhanaigh air féin. Ní fhuil iomrádh ar bith eile air ó shoin i leith. Do rinn an saoghal dearmad de, acht ní iongantas ar bith sin, óir d'fhág seisean slán ag an tsaoghal i bhfad sul a bhfuair sé bás. <L 28> An Chreach Ghoidte. Ní fhaca duine ar bith d'á bhfuil beo anois agus atá faoi dheich mbliadhna agus ceithre fichid d'aois, Pádhra Óg Ua Domhnaill. Bacach na hÁidhbhéile do bhíodh aniar agus siar eadar dhá cheann an chonntae seo ag cruinniughadh buidéal, ag moladh agus ag cáineadh, agus ag ithiomrádh, adeireadh sé (go maithidh Dia a chuid breug dó, tá sé marbh!) go bhfaca sé féin Pádhra Óg, ach go deimhin níor chreid duine ar bith é. Ach ní bhaineann sin do'n sgeul, agus tá sé chomh maith agam a innsin sul a ndéanaidh mé dearmad de. Do bhí Pádhra Óg Ua Domhnaill agus a mháthair 'na gcomhnuidhe ar Chnoc an tSlánluis eadar Abhainn na Marbh agus an Clochán Liath. Do bhíodar leo féin, agus do bhí cuma ortha go mbéadh; óir gidh go raibh Pádhra i n-aois na discréide go maith ní raibh rún ar bith aige a shaoghal d' athrughadh. Is cinnte go bhfuair sé am cruaidh: bhí a mháthair ag iarraidh air pósadh — bhí congnamh agus cuideachta a dhíth uirthi; bhí aos óg na tíre ag iarraidh air pósadh — bhí oidhche mhór a dhíth ortha-san; agus bhí na seanóiridhe ag comhairliughadh dó pósadh — do bhí ingheanacha aca-san. Agus eatorra uile b'éigean do Phádhra Óg géilleadh, agus a bheith sásta leis an rud nárbh' fhéidir leis do sheachnadh. Agus oidhche amháin go gairid i ndiaidh Sean-Lá Samhna nuair do bhí na bóithre uile uaigneach agus leath a raibh 'san tír 'na gcodladh, do chuir Pádhra buidéal maith póitín i n-a phóca, fuair sé greim daingean ar a bhata draighin, agus i ndiaidh seacht mbeannacht d'fhagháil ó n-a mháthair do tharraing sé an doras amach <L 29> 'na dhiaidh, agus do shiubhail sé leis go luath go raibh sé astigh i dtigh Mhaghnuis na Bruighne do bhí 'na chomhnuidhe ar an taobh thiar de Chnoc an tSlánluis. Dar ndóigh, do bhí fáilte mhór ag Maghnus agus ag a mhnaoi roimhe. Fuarthas suidhisteog dó, agus do cuireadh 'san áit ba sheascaire agus ba teo 'san toigh é. Annsin do thosnuigheadar ag cainnt fá bhárr na bliadhna agus fá'n aimsir; agus trés an gcomhrádh uile do chongbhuigh Maghnus a shúil ar Phádhra, agus níorbh' fhada go dtug sé fá deara sgóig buidéil ag beul a phóca, agus bhí a fhios aige an t-iomlán annsin. Nuair do b'fhada le fear an toighe do bhí Pádhra gan labhairt ar ádhbhar a chuarta, chuir sé roimhe féin lámh chuidighthe do thabhairt dó leis an oighir do bhriseadh, agus arsa seisean: “A Phádhra chroidhe, is fada na daoine ag rádh leat, agus is fada do mháthair féin ag rádh leat gur chóir dhuit pósadh.” “Bhal, dar mo chubhais!” arsa Pádhra, ag cur a láimhe i n-a phóca go bhfeicfeadh sé an raibh an buidéal ann, “ní dhéarfaidh siad sin liom i ndiaidh na hoidhche anocht.” “Maise, mo chúig céad beannacht ort!” arsa Maghnus. D'fhiafruigh bean Mhaghnuis de Phádhra an raibh sé dá ríribh, agus ba hé an freagra do thug Pádhra uirthi an buidéal do tharraing amach agus a thaisbeáin dí. Ba hé sin an comhartha. “Anois, a Mhaghnuis,” arsa seisean, i ndiaidh braoin bhig d'fhuráil d'fhear an toighe agus d'á mhnaoi, “ughmuigh suas thú féin go raibh tú liom a dh'iarraidh na mná.” “Agus an bhfuil tuairim ar bith agat cá bhfuighidh tú í?” arsa Maghnus. <L 30> “Bhal, maise,” arsa Pádhra, “ó mhaidin indiu do bhíos ag smuainiughadh ar Shorcha Ní Channain; acht dar ndóigh muna bhfaghmuid í thig linn dhul giota eile.” “Á!” arsa Maghnus, “do-gheobhaidh tú í agus fáilte.” “Ba hé mo bharamhail féin i gcomhnuidhe,” arsa bean Mhaghnuis, “gur dream bródamhail Clann Channain sin; agus go mbíonn sé doiligh a sásughadh i bhfir agus i mnáibh; acht dar ndóigh ní fhuil an tír folamh go dtí iad, agus, mar deireadh mo sheanathair sean-Mhícheál Mac Lochlainn (go ndéanaidh an Rí grásta air, duine céillidhe dearcasach do bhí ann), ‘is feárr eitiughadh mná ná eitiughadh speile lá foghmhair.’” “Seo, seo,” arsa Maghnus, “ná bí ag cur dí- mhisnigh orainn. A Phádhra, ná tug áird uirthi, óir atá sí anuas ar na Cannanaibh go mór, de bhrígh go mbíonn sí féin agus iad féin ag cóimhlint le 'chéile cia is feárr ag sníomh agus ag déanamh bracháin.” Ba ghairid go raibh Maghnus gléasta suas agus é féin agus Pádhra ag an doras. Do chraith bean an toighe an t-uisge coisreachta ortha le n-a sábháil ar sheachránuidhthibh spioradálta na oidhche agus ar náimhdibh anma agus cuirp; agus ar imtheacht ó'n doras dóibh do chaith sí an maide briste 'na ndiaidh le hádh do chur ortha. Do shiubhail Maghnus agus a chomráduidhe leo, agus ní dheárnadar mórán cainnte nó moille go rabhadar astigh i dtigh Bhilí Uí Channain. Dar a bhfeicim! bhí fáilte fhíor chroidheamhail rómpa, agus buaileadh a dhá sháith ar an madadh ar shon a bheith ag tafann leo. Do bhí teaghlach na gCannan uile cruinnighthe, agus gach duine dóibh gnóthach le rud éigin. Do bhí Bilí é féin 'na shuidhe i gcoirnéal amháin, <L 31> cos ós cionn na coise eile, agus a shean-dúidín i n-a bheul; bhí a bhean 'san gcoirnéal eile agus í ag fuagháil; bhí a bheirt mhac ar a ndícheall ag déanamh coinneal feaga agus ag cóiriughadh cromán; agus i dtaoibh a thriúr ingheanach, bhí Sorcha ag sníomh, bhí Meadhbh ag cárdáil, agus bhí Máirín ag cniotáil, agus iad uile ag crónánacht seanamhrán éigin ó'n tsean-aimsir. Do rinneadh réidhteach ag an teinidh do'n bheirt do tháinig isteach, agus níorbh' fhada gur thosnuigh an comhrádh i dtaoibh Dhomhnaill Uí Chonaill agus na haimsire — an dá ádhbhar cainnte ba mhó d'á raibh i nÉirinn ariamh, b'fhéidir. I lár an chomhráidh seo tharraing Pádhra an buidéal amach agus rinn sé cineáltas beag ar an tsean-lánamhain. Annsin thoisigh Maghnus ag moladh Shorcha agus Phádhra agus 'na dhiaidh sin do léig sé amach i gcupla focal cad thug é féin agus a chomráduidhe annsin an oidhche sin. I dtionntódh na boise stad an fhuagháil, an sníomh, an chárdáil agus an chniotáil; d'fheuch bean an tighe ar fhear an tighe agus d'fheuch fear an tighe asteach 'san teinidh: bhí súile Shorcha ar Phádhra agus bhí súile Phádhra ar an chat do bhí 'na shuidhe ar an teallach agus a dhruim leis an teinidh. I gceann tamaill bhig do chraith Bilí é féin suas, agus d'fheuch sé anonn ar a mhnaoi go bhfeiceadh sé cad adéarfadh sise, acht ó thárla nach labharfadh sise do labhair sé féin. “A Phádhra, a rúin,” arsa seisean, “ní fhuil ionnat acht fear maith macánta cneasta — ní fhuil níos feárr ó seo go Poll Tighe Liabáin, cibé fad uainn an áit sin, agus dar ndóigh, má tá Sorcha í féin sásta tá mise sásta. Acht b'fhéidir nach dtaitnigheann an rud bean an toighe acht go measardha.” Acht dubhairt bean an toighe go raibh sí féin sásta <L 32> go leor dá mbéadh a hinghean sásta, agus anois d'iompuigheadar uile a súile ar Shorcha. Do las sise suas mar ghníos na cailínidhe óga uile i n-a leithéid de chás, agus adubhairt sí go nglacfadh sí Pádhra. Do hiarradh uirthi annsin suidhe ag a thaoibh, agus thoisigh an dream ba sine ag toghadh lae an phósta agus ag leagaint amach gnóithe na bainse. Annsin do hullmhuigheadh séire do'n iomlán, agus nuair do bhí gach uile rud socruighthe aca d'éirigh Maghnus agus Pádhra agus d'imthigheadar, gach fear aca chum a bhaile féin. Dhá lá 'na dhiaidh seo do pósadh Pádhra Óg Ua Domhnaill agus Sorcha Ní Channain, agus an oidhche sin chruinnigh na daoine a fuair cuireadh chum na bainse go toigh na gCannan. Ba mhór shultmhar an bhainis í. Do bhídheadar ann anoir agus aniar, fir agus mná, buachaillidhe agus cailínidhe. Do bhí teine 'san tseomra agus teine eile 'san gcistinigh do rósfadh torc. Do bhí neart bídh agus dighe ann: caoirfheoil, iasg, préataidhe, arán coirce, bainne agus póitín. Ba chliste shúgach na damhsóiridhe (uch! is deas an rud bheith óg agus croidheamhail,) agus b'fhíor-mhaith sean-Seumas Ua Mannachain ag na píobaibh. Do bhí an sagart é féin 'na shuidhe i gcoirnéal amháin agus é ag sgéalaidheacht ar Pháras na Frainnce agus ar na neithibh do chonnaic sé ann; agus bhí an máighistir sgoile 'na shuidhe 'san gcoirnéal eile ag trácht ar na hiongantasaibh do chonnaic sé féin i nDoire. Do bhí trí seandaoine ag cóimhlint le 'chéile cia aca do-bhéarfadh an cunntas do b'fheárr ar an oidhche do shnámh an Sagart Ua Galchobhair trasna Locha Bearra agus an dá shaighdiúir 'na dhiaidh. Do bhí cuid de'n dream ba sine ag cainnt ar an aimsir, do bhí cupla sean-bhan ag <L 33> déanamh uchbhaidh ar Boney (.i. Bonaparte) do chuaidh ar shluagh na marbh tamall roimhe sin; agus dá mbéadh Domhnall Ua Conaill ag an doras bhéadh a sháith bróid air mar gheall ar an urraim do bhí d'á ainm agus chomh minic agus do hóladh a shláinte. I ndiaidh an mheadhón-oidhche do cuireadh beirt fhear darbh' ainm Mícheál Ua Muirigh agus Féidhlim Mac Pháidín go cró na stilleadh leis an bpóitín do fágadh ann ó'n lá roimhe sin do thabhairt go toigh na bainse d'eagla go dtiocfadh lucht coimhéadta an Chlocháin Léith an bealach. Do bhí oidhche bhreágh gheal ann agus nuair do shroich Mícheál agus Féidhlim an cró do chonnacadar Pádhra Óg Ua Domhnaill, an fear nuadh-phósta, 'na sheasamh 'san doras rómpa. Do bhí Mícheál ar tí labhairt leis acht i bpreabadh súile d'imthigh Pádhra as amharc. “Faoi 'n spéir cá ndeachaidh sé?” arsa Mícheál. “Go bhfóiridh Dia agus Muire orainn uile!” arsa Féidhlim. “Dar ndóigh d'fhágamar Pádhra Óg 'nár ndiaidh i dtigh na bainse agus é féin agus Bilí agus cupla duine eile 'na suidhe ag comhrádh ag teinidh an tseomra, a's is é a thaise do bhí annsin. Ó! a Dhia na trócaire, taise an duine bheo!” “Go sábháilidh an Rí Pádhra Óg agus a bhean Sorcha agus a mbaineann dóibh!” arsa Mícheál, “acht is mór m'eagla gur gairid an réim saoghail bhíos roimh dhuine ar bith a mbíonn a thaise le feiceáil.” Adubhairt an bheirt Paidir agus Áibh Maria annsin, agus do chinneadar gan labhairt ar rud ar bith d'á bhfacadar, óir go mbéidhfidhe ag déanamh ádhbhair magaidh díobh, agus ag rádh go rabhadar ar meisge. Asteach chum an chró leo annsin, thugadar an cheig <L 34> póitín leo, agus tar ais go toigh na bainse le deirg dheifir. Do sgab na daoine uile ar maidin eadar moch-thráth agus éirghe gréine, gach duine ag déanamh ar a bhaile féin. Seachtmhain 'na dhiaidh sin thug Pádhra a bhean leis a bhaile go tigh a mháthar. An tráthnóna ceudna sin tháinig Maghnus na Bruighne agus ceathrar fear eile leis asteach go toigh na lánamhan óige. Do bhí fáilte mhór rómpa, agus do hiarradh ortha suidhe ag an teinidh; acht adubhairt Maghnus nach raibh faill aca suidhe nó seasamh. “A Phádhra,” arsa seisean, “creidim go gcuala tú gur goideadh dhá bhuin bhainne uaim lá aonaigh na nGleanntach.” “Do-chualas sin go deimhin,” arsa Pádhra, “agus ní háidhbhéil ar bith domh 'rádh go rabhas buaidheartha a leithéid de mhí-ádh do theacht in do bhealach.” “Do bhíomar uile buaidheartha,” arsa máthair Phádhra, “agus tchím féin i gcomhnuidhe nuair a thig tubaiste ar bith gur ar an duine bhocht chneasta thig sí.” “Atáim buidheach díbh,” arsa Maghnus, “ach mar dubhras goideadh an dá bhuin bhainne uaim lá aonaigh na nGleanntach. Bhal, do-chualas indiu ar ughdarthás an-mhaith go bhfuil mo chreach bó ag Seumas Mac Cába atá 'na chomhnuidhe thuas a nGleann tSaileog. Anois, tá sé leagtha amach agam féin agus ag na fearaibh seo dhul suas go Gleann tSaileog anocht, agus an chreach do thabhairt linn agus badh mhaith liom tusa do theacht linn. Béidh seisear againn ann annsin, agus níor mhaith liom dhul ar a leithéid d'aistear ar níos lugha cuididh.” <L 35> “Go deimhin ní thiocfadh liom d'eitiughadh,” arsa Pádhra, “rachfad leat go cinnte.” “Ach b'fhéidir go bhfuil contabhairt éigin ar an bhealach,” arsa máthair Phádhra, “agus is cinnte nach bhfuil tógáil na creiche saor ó chontabhairt.” Agus bí Sorcha ag éirghe mío-shuaimhneach mar an gceudna. “Tá a fhios ag gach uile duine,” arsa sise, “go bhfuil an dligheadh anuas go mór ar shiubhal oidhche, agus go bhfuil cead ag na constáblaidhibh duine ar bith a tchí siad amuigh eadar luighe agus éirghe gréine a mharbhadh; agus dar ndóigh aeir na bacaigh nach rachfadh dreoilín thart 'san oidhche i gan 'fhios do lucht coimhéadta Mhíne Eich Dhuinn.” “Airiú! ní fhuil contabhairt ar bith ann,” arsa Maghnus, “rachfamuid soir tré Mhín Eich Dhuinn nuair bhéas na constáblaidhe 'na gcodladh agus ag briong- lóideadh; bheurfamuid an chreach linn amach as an mbóitheach agus Seumas Mac Cába sínte ar a leabaidh; agus béimid anuas thar Bhárr an Ghaoith sul a músglaidh duine ins an tír, agus go cinnte ní fhuil dochar ar bith domhsa iarraidh a thabhairt mo chuid bó d'hagháil thar ais.” Ní thiocfadh leis na mnáibh ní ba mhó do rádh anois. Do chóirigh Pádhra é féin suas, do chuir sé casóg de bháinín bhán air féin, agus fuair sé a bhata draighin. Do crathadh an t-uisge coisreactha go dúthrachtach, phóg Sorcha Pádhra, thoisigh na hurchuileanna ar a gceol nimhe agus annsin le teacht chlapsholais chuaidh Maghnus na Bruighne agus a chuid fear do bhualadh an bhóthair. Do shiubhladar leo le deirg-dheifir gidh go raibh an oidhche dorcha agus an bealach fada, garbh agus uaigneach. Anois agus arís do thigeadh madaidhe amach as na toighthibh do bhí ar thaoibh an róid, chuiridís fáilte <L 36> chonfadhach roimh na strainséiridhibh, agus leanadaois giota de'n bhóthar iad. Acht shiubhladar-san leo, agus ní thugadar áird ar bith ar thafann na madadh. Ins an am úd bhí teaghlach uallach ceann-árd de Chloinn Mhic Shearraigh 'na gcomhnuidhe i Mín Eich Dhuinn. Do bhí ceathrar dearbhráitheach díobh ann: Feardorcha, Naos, Conall agus Mícheál, agus bhí a ndeirbhshiúr óg dhóigheamhail darbh' ainm Sighle Dhonn ag congbháil tighe dóibh. Gidh go raibh an teaghlach seo Gaedhealach go smior, bhíodar i seirbhís an Ghobhernment ag congbháil síos stilleoireacht agus ag cosgadh ceannairce agus siubhail oidhche. Do thigeadh geocaigh agus diúgairidhe Ghleanna tSaileog go toigh Chloinne tSearraigh anois agus arís — an chuid ba sine díobh le braon de'n phóitín ghabhtha d'fhagháil (óir bhí na con- stáblaidhe agus a ndeirbhshiúr an-fhial), agus an chuid a' óige le hamharc d'fhagháil ar Shighle Dhuinn. Do bhí duine de na geocaighibh seo darbh' ainm Micí Mac Síthigh ag teacht ar céilidhe go toigh Chloinne tSearraigh an oidhche áirithe seo nuair do casadh Maghnus na Bruighne agus a pháirtidhe air leath bealaigh eadar Mín Eich Dhuinn agus Gleann tSaileog. Do bheannuigh Micí d'á Mhaghnus agus d'á dhream agus bheannuigh Maghnus agus a dhream d'á Mhicí. Do sheasuigh Micí suas agus chuir sé cuma comhráidh air féin. “A fheara,” arsa seisean, “an bhfuil dochar fiafruighe díbh cia'n áit ar de sibh?” “Ní fhuil dochar ar bith,” arsa Maghnus, “acht ní d'áit ar bith an taobh so de Bhárr an Ghaoith sinn, agus támuid 'nár strainséiridhibh 'san áit seo gidh go bhfuil ár ngnótha ann.” “B'fhéidir gur ag dul chum an bhaisdidh atá thoir i <L 37> dtoigh Sheumais Mhic Cába atá sibh,” arsa Micí, “táim- se i ndiaidh bheith ann agus táim ag dul ar céilidhe go toigh Chloinne tSearraigh anois.” Nuair do chuala Maghnus agus a chomráduidhthe seo do rinneadar amach go mb'fheárr mionna rúin do chur ar an fhear do casadh ortha gan innsin do na constáb- laidhibh gur casadh dream ar bith air. Agus do ghlac Micí an mionna so go fonnmhar, agus d'ainmnigh sé Dia mar fhiadhnaise. Do sgaradar ó 'chéile annsin. Do shiubhail Micí leis agus a sháith deifre air go Mhíne Eich Dhuinn. Do bhí sé leagtha amach aige a rún do leigean le Cloinn tSearraigh ar mhodh nach mbrisfidhe a mhionna. Do bhí cor sceachach ag fás ag doras thoighe na gconstáblaidhe agus nuair do shroich Micí an doras leig sé béic as do bhain biodhgadh as na cailleachaibh oidhche agus do sgannruigh na cearca fraoich i n-a gcuid neadrach: labhair sé go hárd annsin, agus d'innis sé do'n chor sgeachach go ndeachaidh cúig nó sé radairidhe as na Rosaibh síos an bóthar go Gleann tSaileog, agus gan fhios ag duine ar bith cad do bhí d'á dtabhairt an bealach. Do chuala na constáblaidhe astigh gach focal d'ar dhubhairt Micí leis an sceachach, agus do bhí a sáith iongantais ortha. Do tháinig Micí asteach iar sin, agus do shuidh sé síos ag an teinidh. Do beannuigheadh dó, agus chuir Feardorcha cupla ceisteann air i dtaoibh a chainnte amuigh ag an doras. Acht níor dhubhairt Micí aon fhocal amháin; chraith sé a cheann, agus d'fheuch sé ar an urlár. Annsin chaith Feardorcha agus a chuid dearbhráithreach tamall ag comhrádh. Ach ba hé an deireadh do bhí ar an gcomhrádh go bhfuair an ceathrar a gcuid gunnaidhe agus amach leo. Tamall beag 'na dhiaidh sin fuair Sighle Dhonn trí gugáin, agus do chuaidh sí amach chum <L 38> an bhóithighe do bhlighe na mbó; acht mo chreach agus mo chrádh! ní raibh dadaidh ag na buaibh acht fuil — fuil dhearg reamhar! Do leig Sighle aon gháir amháin caointe aisti, agus asteach chum an tighe léithi! Iomthúsa Mhaghnuis na Bruighne agus a chuid comh- ráduidhthe, iar sgaramhain le Micí Mac Síthigh dóibh do bhíodar eadar dhá chomhairle filleadh a bhaile tar ais nó dhul giota eile. Ach do bhí rud éigin nach bhfuil ainm ar bith dó 'ghá dtarraing soir go Gleann tSaileog; agus soir leo le dearg-luas, agus ní dheárnadar moill ar bith go rabhadar 'na seasamh ar shráid thoighe Sheumais Mhic Chába. Do bhí an doras druidte, acht b'fhurus déanamh amach go raibh an teach lán de dhaoinibh — cuid 'san gcistinigh agus cuid 'san tseomra. Do bhí fear éigin ag gabháil cheoil agus ar dteacht chum na sráide do Mhaghnus agus dá dhream do bhí an ceolruidhe ar cheathramhain deireannaigh an tsean- amhráin bhinn sin do bhí an-choitcheannta 'san gconntae seo tuilleadh agus ceithre fichid bliadhain ó shoin: “Is doiligh liom trácht ar aicíd an ghráidh — Is leannán domh é nach sgaoileann; A's ní fhuil aon duine 'san áit do chluinfeadh mo chás Nach gcuirfeadh 'gosárd mo chaoineadh: Is doiligh dómh an pháirt sin adhradh go bráth Le hainnir na seád nár síolruigheadh, Acht dá dtógfá do lámh agus mo thabhairt ó'n bhás, Do mhalairt go bráth a's níor mhian liom.’ D'éirigh an tuile chainnte anois ag moladh an té do bhí ag gabháil cheoil. “Ara! a Mhuire! a Thaidhg, munab agat atá an sean-amhrán maith agus an guth binn?” arsa duine amháin. <L 39> “Rama! dá mbéadh do mháthair ag éisteacht leat bhéadh bród uirthi asat,” arsa duine eile. “Tabhair dhamh do lámh, a Thaidhg,” ars' an tríomhadh duine, “agus tusa, a fhir an toighe, tabhair anall an buidéal sin go n-ólamuid sláinte Thaidhg Uí Rabhartaigh agus Dhomhnaill Uí Chonaill (go saoghluighidh Dia iad!) agus Boney (go ndéanaidh Dia grásta air!).” Do thoisigh Maghnus na Bruighne ag cogarnaigh le n-a chuid comráduidhe amuigh ar an tsráid. “Chuala sibh an fear do casadh orainn ag rádh go bhfuil baisdeadh ann,” arsa seisean, “agus is dóigh go bhfuil muinntear an ghleanna uile cruinnighthe ann, agus an mhór-chuid aca ar na stealltrachaibh meisge, agus dá mothóchaidís troipleasg ar bith 'san bhóitheach do thiocfaidís uile amach, agus ní fhúigfidhe greim dínn le 'chéile. Uime sin, is feárr dúinn an bóthar do bhualadh agus teicheadh a bhaile nuair atá an bealach réidhtighthe. Acht tógfar an chreach go fóill: is iomdha oidhche fhada dhorcha ins na seacht mbliadhna, agus ní thig le Seumas Mac Cába baisdeadh do bheith aige gach uile oidhche. Do thángadar anoir ag déanamh ar an bhaile chomh gasta agus tháinig leo. Acht bhí Clann tSearraigh ag feitheamh leo ag droichead Mhíne Eich Dhuinn. Do léigeadh do na Rosannachaibh theacht anoir thar an droichead, agus annsin thóg na constáblaidhe a gcuid gunnaidhe agus sgaoileadar leo. Do thuit Pádhra Óg Ua Domhnaill — an t-aon duine amháin de'n dream ar a raibh báinín bán — marbh ar an bhall, agus rith a chuid comráduidhthe meud do bhí i n-a gcorpaibh, agus iad ag sgairtigh ar Dhia agus ar Mhuire agus ag ceasnaighil rómpa. Lá ar n-a bhárach do tháinig comhursana agus daoine <L 40> muinnteardha Phádhra Óig aníos ar lorg a chuirp; agus ar an uair cheudna do tháinig na saighdiúiridhe dearga aníos as Leitir Ceanainn do chrochadh agus do dhícheannadh cuirp Croppy do réir “reachta an Tríomhadh Sheoirse atá le grásta Dé 'na Rígh ar an mBreatain Mhóir agus ar Éirinn.” Do bhí an obair ar tí a déanta nuair do chaith Sighle Dhonn Nic Shearraigh í féin ar a dá ghlúin gheala thárnochta ag cosaibh oifigigh na saighdiúiridhe, agus ghuidh sí é corp an Chroppy leigean le n-a mhuinntir féin. Agus thug an t-oifigeach a hathchuinghe dí, agus fuair an dream thíos cead corp Phádhra Óig do bhreith leo. Ní bhéidhead ag baint deor as mo shúilibh féin nó as súilibh an léightheora ag trácht ar fhaire agus ar thórramh Phádhra Óig Uí Dhomhnaill, ar chaoineadh a mhná nuadh-phósta, ar uchbhadh a mháthar, nó ar bhuaidhreadh dheágh-dhaoine Chnuic an tSlánluis. B'fhéidir go dtráchtfainn ar na neithibh seo am éigin eile, nó b'fhéidir go bhfanfainn go dtógfaidhe an chreach. Má fhanaim, a léightheoir, béidh fanacht fhada againn araon. Níor tógadh creach Mhaghnuis go fóill, agus ó thárla nár tógadh, béidh sí mar sin go lá Thaidhg na dTadhgann. <L 41> An Bhean agus an Rún. Ins an tsean-am bhí iasgaire bocht d'ar bh'ainm Séamas Ua Frighill 'na chomhnuidhe i ngar do'n fhairrge mhóir ins na Rosaibh i gCondae Dhúin na nGall. Do bh sé an-bhocht mar bhíos na hiasgairidhe uile, gidh nach raibh de mhuirighin aige acht aon mhac amháin, Páidín. Is minic adeireadh sé le n-a mhnaoi nuair bhíodh an bheirt 'na suidhe cois na teineadh ins an oidhche: “A Mháire, a rúin, dá dtiocfadh liom beagán airgid do chruinniughadh suas ar dhóigh éigin stadfainn féin d'iasgaireacht.” “Bí 'do thost, a dhuine,” déarfadh Máire, “caith- fimid bheith gnóthach ar feadh an ama bhéas sinn ar an tsaoghal, agus ní'l slighe bheathadh ar bith eile ins na Rosaibh.” Aon oidhche amháin i nDeireadh Foghmhair nuair do bhí Séamas a's a bhean a's a mhac 'na suidhe ag an teinidh ag cainnt mar seo, cia phreab isteach acht bean siubhail. “Go mbeannuighidh Dia dhuit, a bhean chóir,” ar Séamas. “Go mbeannuighidh Dia is Muire dhuit féin, agus go gcuiridh Sé gach uile rath agus beannacht ar gach uile dhuine atá romham ins an toigh so,” ar an bhean siubhail. “Amén, agus gurab é dhuit, a bhean chóir,” ar Séamas. “An bhfuighead lóistín annso go maidin?” ar an bhean siubhail. “Gheobhair agus fáilte,” ar Séamas, “níor chuireas bean siubhail no fear siubhail amach as mo thoigh riamh.” “Maith thú!” ar an bhean siubhail, “ní ins na <L 42> Rosaibh gheobhas deagh-chlú a's féile na hÉireann an cheud bhuille.” Leis an sgeul do dhéanamh gearr chodail an bhean siubhail i dtoigh Shéamais Uí Fhrighill an oidhche úd, agus fuair sí neart de'n chineál bídh agus dighe do bhí le fagháil. Ar maidin lá ar n-a bhárach nuair do bhí sí ag imtheacht labhair sí le Séamas agus le n-a mhnaoi, agus is eadh adubhairt sí: “A Shéamais, nuair do bhidheas ar leic an dorais ag teacht isteach chum do thighe-se aréir, chualas tú ag cainnt fá'n díoghbháil airgid atá ort agus an áird atá agat air, agus an mhaith do dhéanfadh sé dhuit dá mbéadh agat. Anois, do thugais lóistín dhomh-sa aréir, acht táim-se ábalta 'rádh indiu go dtig liom díolaidheacht a thabhairt dhuit, agus is maith do cheart díolaidheacht a fhagháil. Oidhche Shamhna so chugainn fágh seamróg na gceithre nduille agus bíodh sí fá do cheann agat nuair rachfas tú a chodladh. I lár na hoidhche béidh brionglóid agat, agus má tá ór nó stór i bhfolach in áit ar bith fá'n talmhain ins na Rosaibh, do-chífir ins an mbrionglóid cia'n áit í.” “An bhfuilir cinnte go bhfuil ciste i bhfolach fá'n talmhain ins an tír so?” ar Séamas. “Measaim go bhfuil,” ar an bhean siubhail, “nó bhí taoiseach Lochlannach ann fad ó; bhí seacht bpotaidhe lán d'ór aige, agus nuair do bhí sé ag eitealladh ó na hÉireannachaibh, chuir sé fá'n talmhain in áit éigin ins na Rosaibh iad, de bhrígh nár mhaith leis a chuid óir do bheith ag a náimhdibh. Ach, a Shéamais, ná bain do'n ór agus ná gabh i ngar do'n áit in a bhfuil sé go dtí Oidhche Nodlag má's mian leat ádh agus rath do bheith ort féin agus ar d'obair. Agus rud eile, eadar an <L 43> dá am, sin mar adéarfá, eadar Oidhche Shamhna agus Oidhche Nodlag congbhuighidh an gnó seo agaibh féin, agus ná tráchtadh duine agaibh le duine beo air, ar eagla go rachfadh an sgeula trés an tír, agus dá mbéadh sin amhlaidh do b'fhearr dhíbh féin ar bhur son féin bheith 'nbhur dtost. Caithfidh mé bheith ag imtheacht anois.” “Támuid an-bhuidheach díot,” ar Séamas. “Sul má n-imthighir,” ar Máire, “innis dúinn cia thú féin agus cia'n áit ar de thú?” “Ban-fhlaith de Shluagh Sídhe an Dúin mé,” ar an bhean siubhail, “agus táim ag triall trés an tír mar seo fá chruth mná siubhail ag déanamh deagh-ruid do'n té nach dtuilleann droch-rud. Is mithid domh bheith ag imtheacht anois. Slán agus beannacht libh!” “Go soirbhighidh Dia agus Muire dhuit,” ar Séamas. Nuair do bhí an bhean siubhail imthighthe, is eadh adubhairt Séamas Ua Frighill le n-a mhnaoi agus lúthgháir ar a ghuth, “ní fada go rabhmuid saidhbhir, a Mháire.” “Is fada liom an t-am go dtigidh Oidhche Shamhna,” ar Máire, “is nuair thiocfas Oidhche Shamhna is fada liom an t-am ar ais go dtigidh Oidhche Nodlag.” “Bíodh foighid againn araon,” ar Séamas, “níl acht seachtmhain go hOidhche Shamhna, agus is beag le seacht seachtmhainidhibh ó Oidhche Shamhna go hOidhche Nodlag. Ar an ádhbhar sin ní bhéidh fanamhain mhór againn ó thús go deireadh.” An tráthnóna roimh Oidhche Shamhna bhí Séamus amuigh ag siubhal trés na gortaibh ag cuartughadh seamróige na gceithre nduille. Ar feadh tamaill fhada níorbh' fhéidir dhó ceann ar bith d'fhagháil acht fá dheireadh do sheol an t-ádh go dtí carraig mhór é. Ar mhullach na <L 44> cairrge sin do bhí an tseamróg ag fás go húr glas agus gan freumh nó cré fúithi. Do thug Séamus a bhaile leis í agus nuair do bhí sé ag dul a chodladh chuir sé fá n-a cheann í. Go moch ar maidin lá ar n-a bhárach do dhúisigh Máire Séamus a's d'fhiafruigh sí dhe, “a Shéamais, an raibh brionglóid ar bith agat aréir?” “Go deimhin, bhí brionglóid mhaith agam,” ar Séamus, “a's tá a fhios agam indiu cá bhfuil na seacht bpotaidhe óir i bhfolach.” “A Rí na Glóire!” ar Máire go lúthgháireach, “cá bhfuilid, a Shéamuis?” “Tá na seacht bpotaidhe óir,” ar Séamus go bródamhail, “curtha slat fá'n talmhain, díreach faoi'n gcrann cuill atá ag fás le taoibh an ghrianáin sin atá ar bhárr mo chnuic féin. Do bhí an Lochlannach do chuir ann iad 'na dhraoi mhór, agus ar bheul gach pota aca do chuir sé croiceann caorach, agus ar gach croiceann aca atá pioctúir na gealaighe a's í ins an gceud cheathramhain agus níorbh' fhéidir, ar an ádhbhar sin, an t-ór d'fhagháil go sásta, am ar bith trés an mbliadhain acht Oidhche Nodlag ar uair an mheadhon- oidhche. Anois, a Mháire, nach mbéimid saidhbhir gan mhoill?” “Béimid,” ar Máire agus do thug sí féin agus a fear buidheachas mór do Dhia agus do Naomh Colmchille. Cibé duine adubhairt an cheud uair, “ní thig le mnaoi rún do chongbháil,” duine fíor-bhriathrach eolgach do bhí ann go cinnte, de bhrígh go raibh an seanfhocal úd fíor riamh, agus tá sé fíor indiu, agus béidh sé fíor, atá eagla orm, go deireadh an tsaoghail. Cosamhail leis na mnáibh uile, do bhí Máire, bean Shéamuis Uí Fhrighill, 'na mnaoi do bhíodh i gcomhnuidhe <L 45> ag cainnt agus ag clabaireacht. Aon lá amháin seachtmhain roimh Oidhche Nodlag do bhí sí féin is bean na comhursanachta 'na suidhe ar theallach na teineadh ag cainnt le n-a chéile agus gan duine ar bith eile i láthair. Do bhíodar ag déanamh malairt sgeulta agus nuaidheacht, ag tabhairt agus ag fagháil ó n-a céile mar dhá cheannuidhe. Acht ins an deireadh, gan bheith buailte, léig Máire iorball an sgéil do b'fhearr do bhí aici féin, mar rún, leis an mnaoi eile. Agus nuair do léig sí an t-iorball amach b'éigin dhí tuilleadh do leigean uaithi, agus nuair d'imthigh bean na comhursanacht' bhí rún Mhaire Ní Fhrighill go hiomlán léithi. Annsin d'innis an bhean úd mar rún do mhnaoi eile é, agus d'innis sí annsin mar rún do mhnaoi eile é, agus fuair bean eile annsin é. Do chuaidh sé ó mhnaoi go mnaoi agus ó bheul go beul, agus roimh dhá lá bhí sé 'na sgeul reatha trés an mbaile, agus dálta na sgeulta reatha uile níor chaill sé dadaidh acht cuireadh mórán leis. Nuair do bhí comhursana Shéamuis Uí Fhrighill ag cogarnaigh eatorra féin, agus nuair do thúsuigh an t-éad agus an tnúth ag éirghe i n-a gcroidhthibh tháinig rud do chreathnuigh iad. Oidhche roimh Oidhche Nodlag do thúsuigh an bhean sídhe ag caoineadh ar chladach na fairrge. Do mhair an caoineadh uathbhásach sin ar feadh na hoidhche. Anois shaoilfeadh na daoine gur ar chladach na fairrge do bhí an caoineadh, annsin arís shaoilfeadh siad gur thuas ar na cnocaibh do bhí sé. Adubhairt an sean-Sagart Ua Domhnaill nach raibh ann acht an ghaoth ag séideadh trés na crannaibh. Adubhairt an sean-bhráthair Mac an Bháird mar an gcéadna. Acht adubhairt na tuataidhe uile go rachfadh duine éigin agus sloinneadh fíor-uasal air faoi na <L 46> fódaibh roimh mhórán laetheadh. Sloinnte móra uaisle go huile do bhí ins na Rosaibh agus dá bhrígh sin bhí eagla mhór ar gach duine. Is beag nach ndeárnadar uile dearmad d'Oidhche Nodlag agus d'ór Shéamuis Uí Fhrighill acht Séamus é féin. Do chuimhnigh Séamus ar an ór agus b'éigin dhó annsin cuimhniughadh ar an oidhche do bhí le n-a fhagháil. Agus rinn sé sin. “Is dóigh nach mbéidh mórán daoineadh ar a gcois anocht,” ar Máire le Séamus agus í ag ullmhughadh an tséire Oidhche Nodlag. “Measaim, a Mháire,” ar Séamus, “nach mbéidh daoine saoghalta ar bith ar a gcois anocht 'san mheadhon- oidhche, acht mé féin agus Páidín, agus an caoineadh do bhí ann aréir.” “Caithfidh mé deifir do dhéanamh leis an tsuipeur,” ar Máire. “Nuair bhéas tú féin agus Páidín ulmhuighthe, ní bhéidh sé i bhfad ó'n mheadhon-oidhche. Agus rinn Máire deifir mhór le gach nidh, agus nuair do bhí an séire ithte aca, thug Séamus piocóid do Pháidín agus thug sé dhá ráin leis féin ceann i ngach láimh, agus a n-aghaidh leis an gcnoc. D'fheuch Máire 'na ndiaidh go lúthgháireach, agus adubhairt sí leo deifir do dhéanamh, acht rinn sí dearmad beannacht Dé do chur leo. Do bhí oidhche bhreágh gheal ghlórmhar ann. Ní raibh gruaim nó fuaim ar thalmhain nó fairrge. “Ní raibh deor ar dhúil nó fód Ná ar mhuir nó aer aon sgáil.” Do bhí an ghealach agus na milliúin de reultaibh ag lonnradh anuas ar shaoghal shíothchánta. Do bhí an oidhche úd mar do badh chóir d'Oidhche Nodlag do bheith, acht nach raibh sneachta ar an talmhain. Do bhí sí 'na Nodlaig ghlais agus creidim nach raibh Críostaidhe ar <L 47> bith trés an tsaoghal nár mhaith leis í do bheith bán acht amháin Séamus Ua Frighill, agus bhí a fhios aige féin cad fáth. Dá mbíodh duine ar bith ag amharc ar Sheumas agus Páidín ag siubhal suas an cnoc an oidhche úd, d'fhéadfadh sé fiach dubh d'fheuchain agus é d'á leana- mhain. Ní fhacadar féin é, nó má chonnaic níor chuir- eadar suim ar bith ann. Do shiubhladar leo go dian go dtángadar go dtí an grianán. Do tharraingeadar an crann cuill amach as an talmhain, agus annsin thúsuigh siad ag tochailt, agus fá dheireadh do thángadar go dtí leac fhada leathan thanaidh. Do chuir an bheirt a lámha fá'n leic, agus do thógadar amach í. Fá'n leic bhí seacht gcroiceann caorach, agus fá na seacht gcroiceannaibh fuaireadar na seacht bpotaidhe óir. Ba mhór lúthgháir Sheumais agus é ag feuchain ar an ór mbreágh mbuidhe le solus na gealaighe! Ba mhór lúthgháir Pháidín agus é ag tógáil an dá phota dhéidheanach amach as an bpoll! “Anois, a Pháidín chroidhe,” ar Seumas, “tá an t-ór againn fa dheireadh.” “Labhair go híseal, a athair,” ar Páidín. “Do shaoileas anois go bhfacas ceann duine ag éirghe ó chúil na túrtóige sin thall.” “Tá rud éigin ar do shúilibh,” ar Seumas; “tá a fhios agat nach bhfuil duine saoghalta ar a chois an taca so d'oidhche, agus má's rud neamhshaoghalta atá ar a chois níl dochar leis.” “A athair,” ar Páidín, “do rinneamar dearmad málaidhe do bheith linn leis an ór d'iomchar abhaile.” “A Rí na Glóire,” ar Séamus, “rinneamar dearmad mór, acht níl neart air. Fanfad-sa annso agus gabh a bhaile leat go luath agus tabhair leat dá <L 48> mhála. Abair le do mháthair go bhfuil neart óir os cionn talmhan annso. Deun deifir.” D'imthigh Páidín síos an cnoc, agus níorbh' fhada go raibh sé 'san mbaile. Do bhí lúthgháir mhór ar a mháthair roimhe nuair do tháinig sé asteach agus é ag gáiridhe, ach do bhí dhá oiread lúthgháire uirthi roimhe nuair do chuala sí an sgeula maith do bhí leis. Fuair sé an dá mhála agus thug sé a aghaidh ar an gcnoc arís. Níor chaith sé mórán ama ar an mbealach, acht munar chaith féin, bhí athrughadh mór roimhe ar a theacht ar ais. Nuair do tháinig sé go bun an ghrianáin ní thiocfadh leis a athair d'fhagháil. D'fheuch sé timcheall an ghrianáin annsin, a's chonnaic sé go raibh na potaidhe óir uile imthighthe mar an gceudna. “A Dhia dhílis!” ar seisean leis féin, “tá an droch-rud ar a chois anocht.” D'fheuch sé timcheall na háite arís, acht ní fhaca sé a athair agus ní bhfuair sé an t-ór. Annsin do thóg sé a ghlór, a's ghoir sé amach: “A athair, tá na málaidhe annso, agus tá mé féin annso.” Ní bhfuair sé freagra ar bith, acht do chuir an fiach dubh do bhí 'na shuidhe anois ar mhullach an ghrianáin gíog as, agus d'imthigh trés an aer. Do sgairt Páidín amach arís: “A athair, cá bhfuil tú nó cá ndeachaidh tú?” Ní tháinig freagra ar bith, acht cogar na gaoithe ag séideadh trés an raideoig, agus guth tuinne bige ag bualadh ar an tráigh chairrgigh. Le súil deoraigh, d'fheuch Páidín fá dheireadh asteach ins an bpoll i n-a raibh an t-ór, is do chonnaic sé duine 'na luighe ann. Do tharraing Páidín amach é agus chonnaic sé annsin le solas na gealaighe gurbh' é a athair do bhí ann; acht, faraor! do bhí sé chom marbh le cloich. Do bhí a chloigeann briste asteach, agus a chuid fola uile ar a aghaidh agus ar a chuid eudaigh. Ar an gcnoc uaigneach annsin d'éirigh an caoineadh do ba bhrónaighe <L 49> do chuala duine beo riamh — caoineadh an bheo os cionn an mhairbh — caoineadh mic ghrádhmhair os cionn cuirp a athar. Nuair do thuirsigh Páidín é féin ag caoineadh ar an gcnoc do tháinig sé a bhaile agus d'innis sé an sgeul brónach d'á mháthair. Annsin do shuidh an bheirt cois na teineadh ag sileadh deor ar deor agus ag bualadh a n-ucht go dtáinig an lá. Nach dall na daoine iad síol Ádhmha! agus nach beag a bhfios ar an am bhíos rómpa! Do chonnaic Máire Ní Fhrighill agus a mac Nodlaig lúthgháireach sámh rómpa, acht do rinneadh brón de'n tsáimhe agus dólás d'á lúthgháir. Nuair do chuaidh sgeul báis Shéamuis trés an mbaile, do chruinnigh na comhursana asteach le sólás do thabhairt d'á mhnaoi, agus leis an té do bhí marbh do thórramh agus d'adhlacadh. Is iomdha dath cuireadh ar chaoi a bháis ag an bhfaire. Adeurfadh duine amháin, “do thuit sé asteach ins an bpoll agus briseadh a chloigeann,” agus adeurfadh duine eile, “d'innis ainspiorad éigin dó go raibh ór i bhfolach annsúd agus nuair do tháinig seisean d'á chuartughadh do mharbh an t-ainspiorad é;” acht adubhairt siad uile: “Do bhí sé i ndán do dhuine éigin de shíol uasal bás d'fhagháil nuair do bhí an bhean sídhe ag caoineadh athrughadh aréir. Beannacht Dé agus guidhe Chuilm Cille le hanam Shéamuis Uí Fhrighill.” Nuair do bhíodar ag adhlacadh an chuirp i sean- roilig Leitir' Mhic an Bháird, thóg na daoine an sean- chaoineadh Gaedhealach, agus annsin thug siad a n-aghaidh ar an mbaile. Do bhí Máire Ní Fhrighill agus a mac uaigneach anois, agus is iomdha duine adeurfadh nach raibh neart ag Máire ar an mí-ádh agus an donas do tháinig ar a <L 50> toigh, acht do bhí neart aici féin air, agus do bhí a fhios aici féin go raibh, agus is iomdha am adubhairt sí le n-a mac eadar deoraibh agus osnaidhibh, “Faraor! a Pháidín! muna mbéadh gur innis mé fá'n ór do bhí fá'n talmhain, ní bhéadh Seumas d'athair (Dia le n-a anam) fá na fódaibh indiú! Faraor geur! Is cuimh- neach liom anois gur dhubhairt an bhean siubhail linn, da mbadh mhian linn ádh agus rath do bheith ar an obair agus ar an ór, gan trácht air le duine ar bith go dtí go bhfuighmís é. Ach mo leun geur! Léigeas an sgeul agus an rún amach le mnaoi eile, agus fágann sin d'athair bocht 'san gcré indiú, agus fágann sé mé féin eadar bheith beo agus a bheith marbh.” Ní luaithe théid duine as amharc ná théid sé as cuimhne. Meud de dhaoinibh móra do bhí ar an tsaoghal so riamh do rinneadh dearmad dhíobh nuair fuaradar bás, agus do bhí sé mar an gceudna ag Seumas Ua Frighill. Do chuimhnigh a bhean agus a mhac air i n-a n-urnuighthibh go deireadh a mbeathadh, acht amháin sin, níor smuain siad acht go hannamh air d'éis an gheimhridh sin. Nuair thig an t-earrach agus an samhradh tig athrughadh leo. Cuireann áilne an earraigh an ruaig ar an bhrón bhidheas ins an gcroidhe, agus tiormuigheann teas an tsamhraidh na deora bhíos ar an aghaidh. Do bhíodh Páidín Ua Frighill ag iasgaireacht i mbád a athar, agus a mháthair ag déanamh neithe beaga fá'n toigh. Mar so do chaith an bheirt an samhradh, an fóghmhar, agus tús an gheimhridh. Do bhí Oidhche Nodlag eile ag teacht anois arís. Do bhí sé bliadhain anois ó d'eug Seumas acht rinneadh dearmad de féin agus d'á chuid óir agus de chaoineadh na mná sídhe. Nuair do bhí sé ag éirghe an-mhall ar an oidhche <L 51> mbeannuighthe so chuaidh Páidín Ua Frighill síos go cladach na fairrge le cuid de na hiasgaibh d'fhág sé ann a bhád ó'n oidhche roimhe do thabhairt a bhaile le haghaidh an cheudlongaidh ar maidin Lá Nodlag. Do bhí oidhche bhreagh gheal ghlórmhar ann. Ní raibh gruaim nó fuaim ar thalmhain nó fairrge. “Ní raibh deor ar dhúil nó fód Ná ar mhuir nó aer aon sgáil.” Do bhí an ghealach agus na milliúin de reultaibh ag lonnradh anuas ar shaoghal shíothchána. Do bhí an oidhche úd mar do badh chóir d'Oidhche Nodlag do bheith acht nach raibh sneachta ar an talmhain. Do chaith Páidín tamall beag ag siubhal ar an tráigh. Do chuaidh sé go mullach cairrge, agus d'fheuch sé amach ar an aigéin, agus do shaoil sé go bhfaca sé rud éigin leath-mhíle nó mar sin amach ar an uisge. D'fheuch sé arís, do bhí an rud ag teacht níos goire, agus do bhí a fhios aige anois gur curach do bhí ann agus é ag déanamh ar an tír móir go luath. “Dar m'anam!” ar seisean leis féin, “tá an curach mar do bhéadh sé ag teacht as Árainn Mhóir nó b'fhéidir as Inis Fraoich no Toraigh. Cia bhéadh ar an mhuir chomh mall so? Cibé iad féin chífidh mise iad-san sul a bhfeicidh siad-san mise. Rachfad i bhfolach.” Do rinn sé mar adubhairt. Astigh eadar dhá charraig do shuidh sé. Fá dheireadh tháinig an curach go tráigh. Ní raibh ann acht beirt fhear, agus léimeadar amach as. Do thugadar asteach ar an gcladach dhá chomhrain mhóra do bhí leo agus d'fhágadar slat nó dhá shlait ó'n áit i n-a raibh Páidín i bhfolach iad. Do shuidh an bheirt annsin ar mhullach an dá chomhrain. Do bhí a gcainnt árd agus do bhí cuma ortha go raibh braon beag biotáilte ólta aca. Do bhí an oidhche ciuin, agus <L 52> ar an ádhbhar sin b'fhurus dó Pháidín a gcomhrádh do chloistin. “Bliadhain 's an oidhche so,” ar fear aca, “fuair Seumas Ua Frighill an t-ór faoi'n talmhain ag an tseanghrianán, bliadhain 's an oidhche so do mharbh sinne é, agus bliadhain 's an oidhche so do rinneadh saidhbhir sinn.” “Tá an t-am agam bheith ag imtheacht,” ar an fear eile, “is fada ó so go Leitir Mhic an Bháird, agus caithfimid dul ar ais go hÁrainn Mhóir 'san oidhche i mbárach. Tig linn an t-ór do chur i bhfolach 'san uaimh uaignigh úd thíos, agus gan pioc de thabhairt linn acht mar bhéas sé a dhíth orainn.” “Caithfimid deifir do dhéanamh,” ar an ceud fhear, “má's mian linn teach éigin do sgrios i Leitir Mhic an Bháird roimh éirghe gréine.” Thug an bheirt fhear an dá chomhrain leo anois agus d'fhágadar i bhfolach ins an uaimh iad, agus chuireadar cloch mhór i mbeul na huaimhe. D'imthigh an bheirt annsin go luath ag déanamh ar Leitir Mhic an Bháird. Nuair do bhídheadar as amharc tháinig Páidín amach ó'n áit i n-a raibh sé i bhfolach. “Á!” ar seisean leis féin, “tá fhios agam an t-iomlán anois.” Do chuaidh sé go dtí an uaimh annsin, thóg sé an chloch mhór agus chuaidh asteach. Do bhí an dá chomhrain astigh, acht níorbh' fhéidir iad d'fhosgailt, óir bhí glais orra. Do tháinig sé amach annsin, do chuir sé an chloch mhór i n-a h-áit, do thug sé cuid de na hiasgaibh leis, agus do tháinig a bhaile. Níor labhair sé aon fhocal amháin le n-a mháthair fá'n rud do chuala sé nó fá'n rud do chonnaic sé. Bhí codladh síothchánta agus aisling aoibhneach ag Páidín an oidhche úd — rud nach raibh aige le bliadhain a roimhe. Nuair a d'éirigh sé lá <L 53> ar n-a bhárach ar seisean leis féin, “Goidé dhéanfas mé anois? Má théidhim i lár an lae ghil le casúr leis na comhrannaibh do bhriseadh agus le mála leis an ór do thabhairt a bhaile do-chídhfidh na daoine mé, agus má théidhim 'san oidhche anocht tiocfaidh na gaduidhthe orm.” Do chaith sé tamall fada ag smuaineadh. “Á!” ar seisean fá dheireadh, “tá 'fhios agam anois cad dhéanfas mé.” Nuair d'éirigh sé mall an oidhche sin thug Páidín mála agus casúr leis, agus thug a aghaidh ar an tráigh. Do thóg sé an chloch as beul na huaimhe agus chuaidh sé asteach. Do bhris sé leis an chasúr an dá ghlas. I mbeul comhran amháin aca fuair sé na seacht gcroicne caorach. Do chuir sé na croicne ins an mhála, a's annsin líon sé an mála le hór. Do shuidh sé ar cheann de na comhrannaibh annsin. “Á!” arsa seisean leis féin, “bliadhain a's an oidhche aréir marbhuigheadh m'athair le gaduidhthibh; bliadhain 's an oidhche 'réir tugadh a chuid óir uaidh le gaduidhthibh; acht buidheachas do Dhia tán t-ór agam-sa anocht!” Fá dheireadh chualaidh Páidín fuaim éigin amuigh, agus ní luaithe chualaidh 'ná tógadh an chloch mhór do chuir sé féin i mbeul na h-uaimhe nuair do tháinig sé asteach, a's tháinig an bheirt fhear cheudna do chonnaic sé an oidhche roimhe, asteach; acht ní fhacadar fad a lámh uatha, óir bhí an uaimh chomh dorcha le poll mónadh. Léig Páidín osna neamh-shaoghalta as anois, agus léim an bheirt fhear ar gcúl go beul na h-uaimhe le heagla. Annsin chuir Páidín béic bhrónach as, agus d'imthigh an bheirt fhear amach as an uaimh. Do sheas siad amuigh ag cainnt tamall. Fá dheireadh do tháinig fear aca ar ais go beul na huaimhe agus do labhair sé mar so agus eagla ar a ghuth: “I n-ainm Dé do chruthuigh na diabhail chomh maith leis na hainglibh, ifreann chomh maith leis na <L 54> flaitheasaibh, innis domh cia thú féin agus cad tá uait?” Do chuir Páidín béic as do mhúsglóchadh na mairbh atá 'na luighe i sean-roilig Leitre Mhic an Bháird agus do ghoir sé amach: “Is mise spiorad an fhir bhoicht do mharbh sibh anuraidh!” Ní túisce do bhí na focla as a bheul 'ná d'imthigh an fear ag béicfigh, “Taidhbhse! taidhbhse! taidhbhse!” Do rith an bheirt fhear go luath agus Páidín 'na ndiaidh. Do thuit fear aca ar na carraigeachaibh cruaidhe, agus briseadh a mhuineál agus fuair sé bás ar an mball. D'imthigh an fear eile mar an ngaoith agus ní fhaca duine ar bith ins ná Rosaibh ní ba mhó é. Nuair do chaith Páidín corp an fhir, a fuair a chloigeann briste, isteach 'san bhfairrge, thug sé ualach beag óir a bhaile leis. Annsin do thug sé dhá ualach eile. Do bhí trí hualaighe go léir ann. Do bhí a mháthair 'na codladh ins an am so. Nuair d'éirigh sí ar maidin lá ar n-a bhárach, do bhí iongantas mór uirthi nuair d'fheuch sí ar an gcarn mbreagh óir a's do bhí tuilleadh iongantais uirthi nuair do chuala sí sgeul Pháidín ó tús go deireadh. “Nach iongantach,” ar sise fá dheireadh, nuair do thug sí buidheachas do Dhia, “nár innis tú domh nuair do tháinig tú a bhaile Oidhche Nodlag meud do chuala tú agus meud do chonnaic tú, agus annsin do chuideochainn leat leis an ór do thabhairt a bhaile aréir?” “Dá n-innseochainn,” ar Páidín, “bhéadh an sgeul thríd an tír roimh luighe gréine aréir, agus b'fhéidir go mbéadh daoine eile ag an ór romham, óir ní thig le mnaoi rún do chongbháil!” Do chaith Páidín Ua Frighill beatha fhada aoibhneach anois, agus b'fhurus dó, óir bhí sonas, síothcháin, sláinte, agus saidhbhreas aige, gidh gurab annamh bhíos na ceithre neithe so ag aon duine amháin. <L 55> Maghnus Mac Cormaic agus Cormac Mac Maghnuis. Caib. I. Na Síodhuidhthe a's na Naoidheanáin. Ní fhuil sé i bhfad ó shoin — ní fhuil sé acht céad go leith bliadhain ó shoin, nó fá'n tuairim sin — ó bhí an Dall Mac Ciaragáin 'na chomhnuidhe i mBaile Chiaragáin, i nGleann Fhinne. Riamh roimhe sin, nó ó shoin, b'fhéidir, ní raibh duine ar bith 'san gceanntar sin chomh húsáideach nó chomh hiomráidhteach leis an Dall so. Do bhí sé 'na sheanchuidhe, 'na luibheolaidhe, agus 'na liaigh shídhe; do bhí leigheasanna aige do'n ruaidhe, do leonadh, do chait-bhrághad, d'fhiabhras croidhe, do chléithínidhibh, agus do mhórán d'aicideachaibh eile; agus cinnte go leor, muna bhfeicfidhe acht gearrfhiadh ins na cuibhreannaibh ar maidin lae Bealtaine, nó dá sáróchadh sé ar na mnáibh im d'fhagháil ar an mhaistriughadh ní dhéanfaidhe dadaidh acht sgéala do thabhairt do'n Dall, agus ba ghairid go rachfadh an tóir ar an ngearrfhiadh, agus go dtiocfadh im ar an gcuinneoig. Do bhí an sgeula ag dul thart gur chaill Mac Ciaragáin radharc a shúl i n-óige, agus mar sin tugadh “an Dall” air; acht cá bith ba chiall dó d'aithnigheadh sé i gcomhnuidhe eadar na bealaighibh móra agus na díogachaibh nuair do bhidheadh sé ag cóistireacht ó cheann go ceann an pharáiste. Do tháinig sé anuas mar bharamhail ó dhaoinibh do chonnaic é, agus a raibh a fhios aca níos mó fá dtaoibh de 'ná mise nach bhfaca a riamh é, nach raibh sé i muinighin na gcúig gcéadfadh; acht <L 56> go raibh an seiseadh céadfadh a's an seachtmhadh céadfadh aige má bhidheadar ag duine beo a riamh. Agus sin an cineál duine do bhí 'san Dall Mac Ciaragáin. Maidin amháin nuair do bhí Mac Ciaragáin an- ghnóthach ag bruith luibheann i n-a bhothán i mBaile Chiaragáin, do tháinig fear óg asteach, a aghaidh lasta suas, agus a anál ag imtheacht air le deifir agus sgaoll. “Go mbeannuighidh Dia dhuit, a dhuine mhodhamhail,” arsa 'n Dall. “Go mbeannuighidh Dia agus Muire dhuit, a dhuine chóir,” ars' an strainséir; “goidé 'n áit annseo a bhfuil an fear a dtugthar an Dall Mac Ciaragáin air 'na chomhnuidhe?” “Tá tú 'san áit cheirt,” arsa 'n Dall, “is mise an fear sin agus 'seo mo chomhnuidhe. Suidh síos ar an tsuidhisteoig seo go gcluinidh mé uait cia thú féin, agus goidé atá ag cur bhuaidheartha ort.” “'Sé an t-ainm atá orm,” ars' an strainséir nuair do shuidh sé síos, “Maghnus Mac Cormaic a's táim 'mo chomhnuidhe i Loch Finne. Do pósadh anuraidh mé; agus tráthnóna indé d'éagcaoin mo bhean tinneas cloinne, agus d'iarr sí orm-sa dhul ar lorg cnáimhsighe. Do bhí tuairim againn go raibh ceann 'na comhnuidhe thiar ar na Gleanntaibh; agus go díreach i ndiaidh clapsholais do bhuail mé féin an bóthar méad do bhí in mo chorp. Ag dul siar ag na Beannaibh Buidhe domh do casadh fear breágh dóigheamhail orm agus culaidh mhaith éadaigh air. Do sheasuigh sé agus do chuir sé furán orm. “‘A dhuine mhacánta,’ arsa seisean, ‘is mór an rud atá ag cur on oiread sin deifre ort.’ “‘Is mór gan amhras, a dhuine uasail,’ arsa mise, <L 57> ‘acht má's eadh féin, ní rún ar bith é. Táim go díreach ag dul siar chum na nGleanntach ar lorg cnáimhsighe.’ “‘Ná bíodh a shaothar sin ort,’ arsa seisean, ‘óir do chualas iar bhfágáil na nGleanntach domh go dtáinig dhá ghairm uirthi ó thráthnóna; agus mar sin de, ní fhuil faic de ghar dhuit bheith ag cur an tsiubhail ort féin.’ “‘Faoi 'n spéir cá rachfaidh mé?’ arsa mise. “‘Ó, thárlaidh go han-mhaith duit,’ arsa seisean, ‘tá mise 'mo dhoctúir! Fuair mé mo chuid oidis agus mo chuid eolais thall ins an Spáinn, an áit a ndeachaidh mé féin agus m'athair agus mo mháthair cúig bliadhna ficheadi ó shoin nuair do bhí am cruaidh ins an tír seo. Is fada é leagtha amach agam cuairt do thabhairt ar an tsean-tír, agus bean Ghaedhealach do phósadh sul a mbainfinn fúm ins an Spáinn; a's is leis na rúnaibh seo d'fhágas an Chruinne tá coicthigheas ó shoin ar luing smuglála do bhí ag teacht chum na gCeall mBeag; agus táim ag siubhal thart i measg na ndaoine anois, ag déanamh doctúireacht dóibhthe, agus gan ag iarraidh díolaidheachta ar bith acht greim bídh a's lóistín oidhche.’ “‘'Sí an Mhaighdean Mhuire do sheol an bealach so thú,’ arsa mise. “Aniar leis an bheirt againn annsin le lán-luas. Ar an bhealach d'innis sé domh gur de Chloinn Dálaigh é, go raibh sé muinnteardha do'n dá Easbog Ua Domhnaill do bhí ar an díoghóiste seo; go raibh gaol beag aige le Dálach Beag na Glaisighe, agus go raibh gaol mór aige le Dálaighibh Móra na Spáinne. Nuair do shroicheamar an teach s'agam-sa i Loch Finne, fuaramar cuid de mhnáibh na gcomhursan cruinnighthe annsin romhainn, agus do bhí áthas mór ortha uilig ar cluinstin go raibh dochtúir Spáinneach liom i n-ionad sean- chnáimhsighe. Ní raibh an dochtúir i bhfad 'san láthair <L 58> gur rugadh cúpla — gasúr agus girrseach. Ní fhanfadh an dochtúir le dadaidh d'ithe nó d'ól, acht d'imthigh sé fá dheifir mhóir. Do bhí an póitín fairsing; do bhí na mná ag cainnt agus ag ciapáil agus ag díospóir- eacht fá siúd agus fá seo; agus mar sin de níor sonnruigheadh go dtí éirghe gréine go raibh an gasúr beag — an naoidheanán do ba mhó de'n chúpla — fuaduighthe, agus go raibh malartán crágach crúbach agus aghaidh sean-duine air fágtha i n-'áit. Uch! do bhí 'fhios againn annsin gur síodhuidhe do bhí 'san dochtúir, gur chuir sé é féin in mo bhealach-sa agus gur chuir sé i gcéill domh gur liaigh Spáinneach do bhí ann, ionnus go bhfuigheadh sé faill leanbh d'fhuadach. Ba ghairid go raibh teach callánach againn; máthair na naoidheanán ag caoineadh an dá shúl amach as a ceann, agus an spairn ag éirghe eadar na mnáibh eile — gach bean aca ag rádh gur ceart do'n mhnaoi eile cuimhniughadh luachair Bhrighde do chur os cionn an dorais sul a leigfidhe strainséir ar bith asteach. D'imthigh mé féin i lár an ghliadh, agus do thug mé m'aghaidh ar an áit seo go gcluininn uait-se an féidir an leanbh d'fhagháil tar ais, agus goidé dhéanfar leis an deamhanlach úd do fágadh againn mar mhalairt.” “A Mhaghnuis Mhic Chormaic,” arsa Mac Ciaragáin, i ndiaidh tamaill do chaitheamh ag meabhrughadh, “an bhfuil 'fhios agat ar gearradh an Chroch Chéasta ar an naoidheanán sin sul ar fuaduigheadh é?” “Do chualas na mná ag rádh go ndeárnadh, cinnte,” arsa Maghnus. “Is maith sin,” ars' an Dall. “Tá do leanbh ceart go leor i n-áit éigin; agus fúigfear tar ais agat é i n-am éigin eadar an lá indiu a's lá do báis. Iomorro, do mholfainn duit turas Thobair na n-Aingeal do <L 59> dhéanamh dó taca an lae indiu gach uile bhliadhain go ceann seacht mbliadhan. Agus i dtaoibh an mhalartáin bídhidh chomh cineálta dó agus chomh cúramach fá dtaoibh de go ceann seacht mbliadhan agus dá mbadh libh féin é. Ar feadh an ama sin ná faghadh sé amharc ar ruacánaibh nó ar phréataidhibh; acht i ndeireadh na tréimhse sin cuiridh gugán de shligeánaibh ruacán a's de chroicnibh préataidhe roimhe, agus abraidh leis gur sin an cineál bídh a gheobhas sé ó sin amach. B'fhéidir go dtabharfadh sin air imtheacht leis. Acht rud amháin: ná déanaidh dearmad nuair bhéas sé ar tí imtheacht an clóca beag glas atá air do sgiobadh de, agus a chongbháil. Sin a tig liom-sa innsin duit; agus ní fhuil sé ar mo chumas níos mó do rádh, acht amháin a iarraidh ort féin agus ar do mhnaoi bheith foighdeach, agus glacadh le gach uile rud mar thig sé.” Do thug Maghnus anois buidheachas mór do'n Dall ar son a chuid comhairleach, agus i ndiaidh sláin agus beannacht d'fhágáil aige agus a bhfagháil uaidh, d'imthigh sé leis trasna na gcnoc ag déanamh ar Loch Finne. Do chrom Mac Ciaragáin ar a ghnó féin anois, acht ba ghairid aige é go dtáinig fear eile asteach, agus é ag beannughadh roimhe. Do bheannuigh Mac Ciaragáin dó, agus d'iarr air suidhe síos agus a sgíste do dhéanamh. “A Mhic Uí Chiaragáin,” ars' an fear do tháinig asteach, “tá lúthgháir mhór orm go bhfuaras 'san mbaile thú.” “Sul a bhfiafruighidh mé díot cad chuige sin,” ars' an Dall, “caithfidh mé admháil go bhfuil an bhuntáiste agat orm: aithnigheann tusa mise, acht ní aithnighim-se thusa gidh go bhfuil tuairim agam gur de'n pharáiste seo thú, agus go sílim go bhfaca mé roimhe thú.” <L 60> “Tá an ceart agat,” ars' an fear do tháinig asteach, “is de'n pharáiste seo mé, agus do chonnaic tú roimhe mé. Is mise Cormac Mac Maghnuis, agus táim 'mo chomhnuidhe ar an Mhóinín.” “Gan amhras chonnaic mé thú anuraidh,” arsa Mac Ciaragáin, “agus chualas gur pósadh thú cupla lá roimhe sin. Goidé mar tá tú féin agus do chomráduidhe ag déanamh amach?” “Uch, go measardha, go raibh maith agat,” arsa Mac Maghnuis, “ach tháinig tubaiste mhór i n-ár mbealach; agus sin an rud do thug annseo mé indiu.” “Ó, goidé sin?” arsa Mac Ciaragáin. “Uch, tá,” arsa Cormac, “rud do bhí i ndán dúinn b'fhéidir. Do bhí mise amuigh ag Dubhghlaise indé le sochraid. Do bhí sé mall tráthnóna ag fágáil na reilge domh; chuaidh mé thart Bealach an Chinn Ghairbh; agus bhí an meadhon-oidhche go maith liom ag teacht anuas eadar Leitir Bric agus an Mhóinín domh. Ar an bhealach bhuail an smuaineadh mé nach mbéadh dochar ar bith sgéal mór bréagach do chumadh fá'n tSluagh Sídhe agus fá'n chrochlán: go bhfaca mé iad, go dtáinig siad rómham, go raibh naoidheanán leobhtha agus bean a fuair bás i Srath na Brághad cupla lá ó shoin, gur léig mé féin rois mhaith mallacht ortha, agus gur iarr mé ortha cuimhniughadh ar an seachtmhadh haithne, ‘Ná déan goid’ — do chinn mé seo agus a dhá oiread eile 'innsin do mhuinntir an Mhóinín le hiongantas agus eagla do chur ortha agus le taisbeáint dóibhthe go bhfuil saighdiuireacht ionnam. Acht mo bhrón! nuair do bhidheas ag dul soir ag árdán atá ar an cheann thiar de'n Mhóinín, agus mé ag smuaineadh goidé an t-uathbhás do bhéadh ar óg a's sean ag éisteacht le mo chuid sgéalta bréagach mhothuigh mé an séideán <L 61> umghaoithe ag tarraingt orm; mhothuigheas sodar capall 'na dhiaidh sin; agus ba ghairid go bhfacas na marcaigh agus an eachraidh gheal-bhán ag teacht chugam anoir. Do bhí an oidhche breágh geal, agus nuair do thángadar comhgarach chugam thugas fá dear naoidheanán ar bhéalaibh an mharcaigh do bhí i lár báire. Do chuaidh mé uilig ar crith le heagla. Do thuit an droighneán as mo láimh. Ní raibh uchtach agam paidir nó mallacht do chur asam; a's sgeinn na marcaigh thart ag mo thaoibh — gach aon fhear aca ag tabhairt amharc mhagamhail orm. Nuair do tháinig mé chugam féin bhog mé liom agus an t-allus fuar ag sileadh anuas ó mo chuid malacha. Acht ar rochtain an bhaile domh fuaras amharc iongantach annsin romham, agus chualas sgeul do chuir uathbhás agus brón orm. Do bhí cuid de mhnáibh na comharsnachta cruinnighthe ann — cuid aca ag urnuighe agus tuilleadh aca ag ciapáil agus ag cur trom ar a chéile. “‘Goidé is ciall do'n chabhlachas so i n-am an-tráth mar so nó goidé tá cearr?’” arsa mise nuair do chuaidh mé asteach. “‘Ó, tá,’ arsa bean aca, ‘do bhean féin annseo a raibh cúpla — gasúr a's girrseach — aici i ndiaidh clapsholais anocht. Is cosmhail go ndeárnadh faillighe, nó nach ndéarnadh coimheád go leor tamall beag ó shoin. Ar aon chor do tháinig an eachraidh sídhe chum an dorais agus d'fhuaduigh siad an ghirrseach bheag, agus níor fhágadar dadaidh i n-a háit acht an tsean-sguab sin do-chidh tú caithte ar an urlár annsin.’ “Nuair do chualas goidé thárlaidh agus goidé bhí déanta bhí mé chomh buadhartha sin nach raibh a fhios agam cia aca mo cheann nó mo chosa bhí ar an talamh. Do smuain mé fosta go dtáinig an tubaiste seo <L 62> mar chineál breitheamhnais orm féin mar gheall ar na sgéaltaibh bréagacha do bhidheas a chumadh ar an bhealach le hinnsin do mhuinntir an Mhóinín chum uathbháis do chur ortha. Do chuireamar ar n-intinn le chéile ar maidin, agus ba léir dúinn uilig gur chóir theacht agus do bharamhail-se 'fhagháil an bhfuighthear an leanbh tar ais a choidhche, nó goidé dhéanfar leis an tsean-sguaib.” “Chidhim,” ars' an Dall; agus do chaith sé tamall ag smuaineadh ar méad do chuala sé. “A Chormaic,” arsa seisean ins an deireadh, “an dtig leat innsin domh ar gearradh an Chroch Chéasta ar do naoidheanán bheag sul ar fuaduigheadh í?” “Do hinnseadh domh gur gearradh cinnte,” arsa Cormac. “Ó is maith sin,” arsa Mac Ciaragáin, “óir gearrfaidh an comhartha sin bealach dí go fóill amach as braighdeanas na mbitheamhnach úd. Acht mar sin féin, ba chóir dhuit Turas Thobair na n-Aingeal do dhéanamh dí taca an lae indiu gach aon bhliadhain go ceann seacht mbliadhain. Agus i dtaoibh na sean- sguaibe cuimhnigh go gcaithfidh tú faire na haon-oidhche do dhéanamh uirthi, agus a cur lá ar n-a bhárach ar an taoibh amuigh de'n reilig; óir muna ndéanfaidhe a faireadh sul a gcuirfidhe as amharc í bhéadh sí tar ais arís in do choirneál roimhe luighe gréine. Sin a dtig liom-sa a rádh; agus tá súil agam go mbéidhir beo le d'inghin bhig d'fheiceáil arís!” Do thug Cormac anois buidheachas mór do Mhac Ciaragáin ar son a chuid comhairleach, agus i ndiaidh sláin agus beannacht d'fhágáil aige, agus a bhfagháil uaidh, d'imthigh sé leis ag tarraingt ar an Mhóinín. <L 63> Caib. II. Faire na Sguaibe agus Imtheacht an Mhalartáin. Nuair do chuaidh Cormac Mac Maghnuis 'fhad leis an Mhóinín chuir sé teachtairidhe annsiúd agus annseo ag innsin goidé thárlaidh, goidé dubhradh leis, agus ag rádh go mbéadh faire aige an oidhche sin. Agus go deimhin ba hí sin an teachtaireacht a fuair an chluas! Ba bheag de'n oidhche do bhí caithte go raibh cistineach Chormaic lán ó'n bhac go dtí an doras. Do bhí seandaoine ann do bhí sean go leor le bás d'fhagháil, agus gan cuma ar bith báis ortha; do bhí fir ann do bhí i bhfad tar aois an phósta, agus gan iomrádh ar bith pósta aca; agus asteach le sin do bhí dornán breágh cailín ann — an mhór-chuid aca an-dóigheamhail, agus iad so nach raibh 'fhobair go mbéidheadh. Do bhí corr-ghasúr le feiceáil thall agus abhus. Ógánaigh do bhí ionnta so a fuair cead theacht amach an oidhche seo ar geallamhain nach bhfanfadh siad acht tamall beag — geallamhain nár congbhuigheadh agus nach raibh intinn a congbháil. Do bhí bean Chormaic thíos ins an tseomhra, a naoidheanán ar a glúin, agus í ag déanamh daonáin i ndiaidh an naoidheanáin eile do bhí fuaduighthe. Do bhí bean nó beirt d'á ciuiniughadh agus ag tabhairt sóláis dí; agus i dtaoibh na mban eile do bhí 'san tseomra ba hé an sean-am aca é ag caitheamh snaoisín, ag conspóid agus ag socrughadh gnóthaidhe na tíre i gcogaraibh. Ach do bhí an mór-chuid de na daoinibh ins an chistinigh. Do bhí Cormac é féin 'na shuidhe ag an teinidh, a chuid uilleann ag a ghlúnaibh, a cheann crom, a lámha ar a leicnibh, agus osna ag imtheacht air anois agus aríst. Do bhí an chuid eile 'na suidhe in 'ach aon áit ó'n doras aníos, ar phlainceannaibh, ar shuidhisteogaibh agus ar fhódaibh mónadh. <L 64> Go dtí ar na fíor-mhallaibh do bhíodh fairidheacha na hÉireann i bhfad níos tarraingtighe agus corr-uair i bhfad níos greannmhaire 'ná na bainseacha. Agus go deimhin níor bhris an fhaire seo cheann ar bith de na riaghlachaibh do-ghnidheadh faire níos tarraingtighe 'ná bainis. As goidé 'n fáth go mbrisfeadh, agus gur faire sguaibe do bhí ann, agus na deora do sileadh gur i ndiaidh naoidheanáin nach bhfuair bás ar chor ar bith a sileadh iad? Do chaith na seandaoine an cheud trian de'n oidhche ag sgeulaidheacht, ag fiannaidheacht, ag trácht ar thairngaireacht Chuilim Chille agus ag díospóir- eacht cia aca nathracha neimhe nó cistidhe atá faoi na croimleacaibh sin atá i bhfogus do'n Bhrocaigh. Ar an mheadhon-oidhche do thug seanóir cráibhtheach paidrín mór fada amach “ar son na ndaoine atá annseo i láthair acht go speisialta ar son an naoidheanáin bhig do fuaduigheadh amach as an tigh seo aréir, ionnus go dtabharfadh Dia ar an dream d'fhuaduigh í a fágáil tar ais ins an áit cheudna a bhfuair siad í roimh sheachtmhain ó indiu.” Do ghuidh sé ar son na marbh mar an gceudna, agus chuir sé suas mórán paidreach fosta do dhaoinibh annsiúd agus annseo do bhí do réir a bharamhla ag fuaradh 'san chreideamh, nó do bhí ró-thugtha do'n ól. Do bhí cuid de na daoinibh seo 'san láthair, agus nuair do bhí an seanóir ag guidhe ar a son do mheas sé go mb'fheárr labhairt faoi n-a anáil. Nuair do bhí an paidrín thart rannadh biadh ar an iomlán aca. Is iad na cineáil do bhí ann; préataidhe, cáthbhruith, agus arán coirce. Iar sin rinneadh réidhteach ar an urlár agus do chaith an t-aos óg an dara trian de'n oidhche ag “dallóig,” “thart an bhróg,” “fear an toighe,” agus mireoga de'n tseort sin. Ag breacadh an lae, do chuaidh fir agus <L 65> buachaillidhe amach chum na léanta d'imirt na gcluithche gcaointe .i. iomáin, coraidheacht, léimneach, agus folach cruach. I ndiaidh éirghe gréine, sgaib lucht na faire uilig acht amháin comhursana agus daoine a raibh muinn- teardhas aca le Cloinn Mhaghnuis. Nuair do tháinig sé tamall 'san lá cuireadh an sguab asteach i mbocsa, agus do chuaidh Cormac agus iad so d'fhan agus do chuireadar an bocsa faoi'n talamh ar an taoibh amuigh de shean-reilig Chille Taobhog. Iomthúsa Mhaghnuis Mhic Cormaic, nuair do tháinig sé a bhaile fuair sé a bhean 'na suidhe thíos ins an tseomra ag oileamhain a hinghine bige, agus bean de chuid na comharsnachta ag congbháil cuideachtan léithi; agus an malartán 'na shuidhe thuas ag teinidh na cistinighe, a dhá spáig astigh 'san luaith, agus é ag gearradh litreach innti le n-a ladhair mhóir. D'innis Maghnus d'á mhnaoi meud do chuala sé ag an Dall agus chinn an bheirt a ndícheall do dhéanamh le hórdughadh Mhic Uí Chiaragáin d'iomchar amach chomh maith agus do b'fhéidir. Agus go deimhin níorbh' fhurus sin do dhéanamh, nó ar aon chor meud de do bhain de'n mhalartán, óir ba doiligh cur suas le n-a chuid uilc agus a chuid cleasaidheachta. Ní raibh lá ar bith nó oidhche ar bith nár imir sé cleas úr éigin do mheas sé do chuirfeadh fearg ar Mhaghnus agus ar a mhnaoi. Nuair do thigeadh an lánamhain suaimhneach so asteach 'ach aon oidhche, i ndiaidh bheith ag obair go cruaidh ins na cuibhreannaibh ó mhaidin, gheibheadh siad i gcomhnuidhe gach uile rud ins an toigh bun ós cionn nó amach as áit. Do bhéadh doras an tseomra fosgailte, agus an mhuc thíos ag déanamh tochaltáin ins an urlár; bhéadh an cat astigh 'san chuinneoig báidhte, b'fhéidir, agus bhéadh an madadh ag ciseán an ime; bhéadh na gugáin agus na spiúnóga <L 66> thiar faoi na leabthachaibh, agus bhéadh fóda mónadh thuas ar an dreisiúr; bhéadh na suidhisteoga agus na stólta amuigh ar an charn aoiligh, agus bhéadh leagan úr ar mhaididhibh na leabthach, ar mhodh agus go dtuitfeadh an chéad duine do rachfadh asteach i gceann aca síos; bhéadh an teine athruighthe anuas go dtí lár an urláir; bhéadh an pota astigh 'san ghríosaigh agus a bheul faoi; bhéadh an maide pota agus an crochadh ag iarraidh; agus bhéadh ceann an mhaide bhriste dearg-the ionnus go ndóighfidhe lámh an cheud duine do gheobhadh greim air. Agus nuair do thiocfadh Maghnus agus a bhean asteach agus an leanbh beag ar iomchar leo (óir bhíodh an leanbh i gcomhnuidhe amuigh leo), do gheibheadh siad an malartán 'na shuidhe ar an bhac, agus é ag amharc thart go bródamhail ar a chuid oibre. A's le feirg do chur ar bhean Mhaghnuis déarfadh sé léithi corr- uair: — “A mháthair, is iongantach nach bhfuil tú dom' oileamhain-se anois agus aríst, agus ag tabhairt cíche domh mar táir ag tabhairt do mo dheirbhshiair bhig. Dár ndóigh, tá a fhios agat go bhfuil mise choimh muinn- teardha chugat agus tá sise. Uch! ní fhuil iongantas go bhfuil sise ag fás suas agus go bhfuil mise ag éirghe níos lugha 'ach aon lá!” Acht níorbh' é seo deireadh. Bhéadh sé ag gabháil cheoil rith na h-oidhche le Maghnus agus a mhnaoi do chongbháil musgailte. Agus ní bhéadh i n-a bheul ó thús go deireadh acht rann amháin as an tsean-amhrán sin, “Tá mé 'mo chodladh a's má tá ní fhuil neul:” “Long agus bád i lár na fairrge, Agus ceann aca lán de mhnáibh breághtha Sasanach', Dá mbéidhinn-se 'san bhád bhéadh báb aca i n-aice liom Tá mé 'mo chodladh 's má tá ní fhuil neul! Tá, etc.” <L 67> “Go bhfóiridh Dia orainn!” déarfadh bean Mhaghnuis i gcogar le n-a fear nuair do bhéadh an bheirt tamall ag éisteacht leis an cheolruidhe do bhí 'na luighe ar shraideoig 'san choirneál, “ba mhinic do chuirfeadh an t-amhrán sin a chodladh sinn nuair do bhidheamar 'nár bpáisdidhibh; anois 'sé tá dár gcongbháil mús- gailte.” Agus so an cineál ama do bhí i dtigh Mhaghnuis Mhic Chormaic ar feadh seacht mbliadhain. Agus d'fhuiling Maghnus agus a bhean an t-iomlán chomh foighdeach a's do dhéanfadh Seob é féin dá mbéadh sé i n-a n-áit. Acht do-gheibh foighide furtacht 'san deireadh. Nuair do tháinig an lá a raibh na seacht mbliadhna astigh bhruith bean Mhaghnuis dornán préataidhe agus dornán eile ruacán. Annsin bhain sí na croicne de na préataidhibh, agus chuir sí ar phláta iad, agus chaith sí iomlán an laoidhin amach ar an charn aoiligh. Mar an gceudna chongbuigh sí sligeáin na ruacán agus chaith sí an muarach amach 'san tsinc. Do bhí an malartán 'na shuidhe ós a coinne, agus é d'á coimheád mar bhéadh cat ar feadh an ama do bhí sí ar an obair seo. “A mháthair,” arsa seisean ins an deireadh, “tá tú ag cur iongantais mhóir orm indiu. Do chaith tú amach biadh na bpréataidhe, — an laoidhean, agus biadh na ruacán, — an muarach, agus chongbhuigh tú na croicne a's na sligeáin. Ní fhuil tú agat féin.” “A rúin,” arsa bean Mhaghnuis, go ciuin, óir bhí eagla uirthi labhairt leis ar dóigh ar bith eile, “a rúin, tá mealladh ort agus tá tú ag magadh orm. Dár ndóig, tá 'fhios ag gach uile dhuine a bhfuil 'fhios aige dadaidh gurab é an croiceann an chuid is feárr de'n phréata agus gurab é an sligeán an chuid is feárr <L 68> de'n ruacán. Do bhí fear thiar annseo ar na Gleann- taighibh agus thoisigh sé ag rádh na rudaí adeir tusa .i. gur ins an laoidhean agus ins an mhuarach atá iomlán an chothuighthe agus nach bhfuil maith ar bith ins na croicnibh nó ins na sligeánaibh; agus ar feadh chúpla bliadhan ba h-é an t-ádhbhar gáire ba mhó é d'á raibh 'san tír. Acht bhí 'fhios ag 'ach aon duine nach raibh neart aige air, óir go raibh sé éadtrom 'san cheann.” Annsin líon sí gugán le croicnibh agus le sligeánaibh, agus thug sí do'n mhalartán é. Do thoisigh sé a dh'ithe, acht ba ró-ghairid gur thuirsigh sé, agus gur chaith sé an gugán agus meud do bhí ann asteach san teinidh. “A rúin,” arsa bean Mhaghnuis, “níor cheart duit an biadh do chaitheamh 'san teinidh. Sin an cineál bidh gheobhas tú ó seo suas.” “Imtheochaidh mé,” ars' an malartán, ag éirghe agus ag dul síos 'fhad leis an doras; “ní thig liom so do sheasamh. Rachfaidh mé siar chum na nGleanntach, an áit a bhfuil fear amháin céillidhe.” Do rith bean Mhaghnuis síos agus do sgiob sí an clóca beag glas de, agus do chongbuigh sí é. Do shíl an malartán gurab é an rud do bhí sí ag cur roimpi féin é féin do chongbháil i n-aghaidh a thola agus arsa seisean: “Imtheochaidh mé; ní fhuil gar dhuit bheith ag brath mo chongbháil.” Agus d'imthigh sé siar le taoibh an locha, agus Maghnus é féin 'na sheasamh 'san doras, agus é ag glaodhach amach 'na dhiaidh: “Nár phillidh tú choidhche!” Go deimhin ba hí sin an athchuinge nár thuit 'un talaimh. Cá bith áit a ndeachaidh an malartán níor phill sé ar thoigh Mhaghnuis Mhic Chormaic ní ba mhó. <L 69> Caib. III. An Bróinteoir agus an Sníomhadóir. Ar feadh na seacht mbliadhan do bhí Maghnus Mac Cormaic ag déanamh na dturus mbliadhantamhail go Tobar na nAingeal do bhí muinighin láidir aige féin agus ag a mhnaoi go bhfaoigfidhe a naoidheanán tar ais aca maidin éigin. Acht nuair nár thárlaidh seo le linn an turuis deireannaigh agus imtheacht an mhalartáin chuaidh a muinighin síos ina mbrógaibh. Do chuaidh seacht mbliadhna eile thart annsin, a's annsin seacht mbliadhna eile, acht rith an ama sin níor fágadh an leanbh tar ais, agus ní raibh iomrádh ar bith go bhfaoigfidhe. Do bhain Maghnus agus a bhean dúil de anois, agus adubhradar leo féin agus le n-a gcuid comharsan nach bhfeicfidís a mac go dtí Lá an Luain, nó an lá sin ach' a oiread, b'fhéidir. Acht ní raibh Maghnus agus a bhean leo féin ina dtigh bheag i Loch Finne. Do bhí a n-inghean, Brighid, 'na cailín sgiamhach, a's í bliadhain agus fiche d'aois anois; agus ó thárla nach raibh aca acht í, bhidheadar chomh cúramach fá dtaoibh dí agus do bhí siad fá na súilibh do bhí i n-a gcloigeann; agus d'ár ndóigh fuair sí iomlán na haire a's an mhór-chuid de'n ghallaidheacht sin a thuiteas anuas ar na girrseachaibh so ag nach bhfuil deirbhshiúr nó dearbhráthair. Maidin aoibhinn amháin fuair Brighid Nic Chormaic gugán, agus do chuaidh sí amach do chruinniughadh sméar dubh i measg na ndriseog do bhí ag fás ar bhruach an locha. Do bhí deireadh foghmhair ann an t-am sin, agus bhí cuma shuaimhneach áluinn ar ísleánaibh agus ar árdánaibh, ar chnocaibh agus ar ghleanntánaibh. Do bhí mincheo ag cruinniughadh ar bhárr na Sgreige agus ar <L 70> bhárr na hEachla, a's Loch Finne aniar agus siar ag a mbun, agus é chomh huaigneach agus chomh loinneardha agus bhí sé an lá do báitheadh Finngheal ann. Ní raibh dadaidh le cloistin acht “cá! cá!” na bpréachán, agus iad ag eitealladh anonn agus anall, agus ag coimhlint cia 'mbéadh an sgidín aige. Ba ghairid Brighid Nic Chormaic ag cruinniughadh na sméar dubh go gcuala sí an-chaoineadh fá ghiota dí. Do thionntuigh sí thart agus a sáith sgaoill uirthi; agus goidé chí sí acht óigfhear 'na seasamh fá chúig nó sé déag de shlataibh dí, agus é ag gul go truaighmhéileach. Chomh luath agus thug sé fá deara go bhfaca sí é thoisigh sé ag crathadh a láimhe uirthi. Do dhruid sise anonn comhgarach chuige, agus do labhair sí leis. “A bhuachaill chóir,” arsa sise, “goidé bheir ort bheith ag caoineadh?” “Maise, ní brón nó pian atá orm,” ars' an buachaill; “acht ní fhuil a fhios agam cá bhfuil mé nó cá rachfaidh mé.” “Agus cárab as thú, nó goidé 'n bealach a dtáinig tú?” arsa sise. “Go deimhin, ní fhuil a fhios agam faoi 'n ghréin ghil cárab as mé, nó goidé 'n bealach a dtáinig mé,” arsa seisean; “agus asteach le sin ní fhuil a fhios agam cá ainm atá orm. An dream a raibh mé aca ó tháinig cuimhne chugam ní dheárnadar mórán cainnte liom a riamh, ach choinnigh siad mé ag bróinteoracht ó mhaidin go dtí 'n oidhche le deich mbliadhnaibh agus tuilleadh, b'fhéidir. Adubhradar liom ar maidin indiu gur mé an bróinteoir do b'fheárr d'á raibh aca a riamh; go ndeárna mé oiread mine coirce dóibh agus go mbéadh cupla sac d'fhuigheall aca ag an lá deireannach; agus mar sin de, nach raibh gnóithe ar bith aca liom ó <L 71> seo amach, agus go dtabharfadh siad cead mo chinn domh. Dubhradh liom mar an gcéadna go bhfuighinn an bhró sin do-chí tú ar an talamh annsin mar luach saothair ar son mo chuid oibre. Iar sin chuir fear aca dallóg orm, cuireadh mé féin agus an bhró ar dhruim eich, agus nuair do baineadh an dallóg díom is annseo do bhí mé; agus ní fhuilim ábalta déanamh amach cia aca soir, siar, ó dheas, nó ó thuaidh ba chóir domh dhul. Cá ainm atá ar an loch dheas sin agus ar an dá chnoc úd thall?” “Strainséir mór thú gan amhras,” arsa Brighid, “nuair nach bhfuil 'fhios agat gur Loch Finne ainm an locha sin, agus gurab iad ainmneacha na gcnoc úd thall an Sgreag agus an Eachla.” “B'fhéidir go mb'fheárr dhuit,” arsa sise arís i ndiaidh bheith 'na tost tamall, “agus is feárr duit theacht liom-sa go dtí an teach s' againne go ndéanaidh tú do sgíste, agus go bhfaghaidh tú rud éigin le hithe sul a mbuailidh tú an bóthar.” “Rachfad agus fáilte,” ars' an buachaill. Annsin chuir sé an bhró ar a dhruim, agus bhog sé féin agus Brighid leo go rabhadar i dtoigh athar agus máthar Bhrighde. Nuair do chualaidh Maghnus agus a bhean gur seachránach do bhí 'san bhuachaill thoisigh siad ag coimhlint le 'chéile ag déanamh cineálas air. Do thug Maghnus air suidhe ar stól na dtrí gcos ins an choirnéal, agus thug sé lán copáin de phóitín dó; agus ba ghairid gur chuir bean an tighe gugán maith brúightín ós a choinne. Acht cheana, ba bheag le leath-uair do chuaidh thart go dtáinig gasúr breágh dóigheamhail asteach agus gruag dheas ruadh air. “A Mhaghnuis Mhic Chormaic,” ars' an gasúr, “ó fuair tú do mhac tabhair domh mo chlóca beag glas.” <L 72> Dá mbéadh bunadh an tighe 'na seasamh do thuitfeadh siad le heagla agus le hiongantas ar fheicsin an ghasúir ruaidh agus ar chloistin a chuid cainnte dóibh; acht thárlaidh 'na suidhe iad. “Ní fhuil sé acht tamall beag ó chualas gur annseo atá mo chlóca,” arsa 'n gasúr arís; “agus dar ndóigh is é mo dhearbhráthair d'fhág 'na dhiaidh é, i ndearmad, b'fhéidir. Ach is cuma sin: tá sé dona go leor agam-sa bheith ar shiubhal faoi fhearthainn agus faoi shioc agus mo chlóca ag daoinibh eile.” D'éirigh bean Mhaghnuis anois agus thoisigh sí do chuartughadh. “A bhean mhodhamhail,” arsa 'n gasúr, “ní fhuil faill agam-sa fanacht go dtéighidh agat-sa an clóca d'fhagháil; tá deifir orm: caithfidh mé bheith soir leis an tséideán gaoithe atá ag teacht aniar ar an loch anois. Ach nuair gheobhas sibh an clóca tig libh dul soir go Béal Átha an Dúin agus a chaitheamh asteach 'san dún.” Nuair do bhí an oiread so ráidhte ag an ghasúr ruadh d'imthigh sé amach ar an doras, agus ní bhfuarthas an dara hamharc air. D'aithin muinntear an toighe anois gur leo féin an seachránach óg do bhí 'san choirnéal; a's thuig an seachránach go maith anois go raibh sé i dtoigh a athar agus a mháthar. Agus ar feadh tamaill fhada ní raibh dadaidh fá theallach na teineadh acht pógadh a's gul a's gáirdeachas. “A mhic, a rúin!” arsa bean Mhaghnuis i ndiaidh mórán cainnte agus cúig nó sé thaomanna de lúthgháir do chur thairsti, “an bhfaca tú duine ar bith eile de'n chineadh daonna i ngéibheannas ag na huaislibh?” “Chonnaic,” arsa 'n mac; “bhí cailín breágh, spéireamhail annsiúd; agus bhí sí an-chosmhail le mo dheirbhshiuir annseo, agus fá'n aois chéadna. Do bhí sí <L 73> ann ó tháinig cuimhne chugam-sa; agus do bhí an bheirt againn an-mhór le 'chéile de bhrígh gur fhásamar suas i gcuideachtain a chéile, agus go rabhamar i gcomhnuidhe gnóthach — mise ag an bhróin agus ise ag an túirne bheag, óir bhí sí 'na sníomhadóir. Sílim gur leigeadh ise amach indiu fosta; agus go deimhin, bhéarfainn seacht mbliadhna de mo shaoghal dá mbíodh 'fhios agam goidé 'n áit ar de í nó cár fhágadar í.” Do thoisigh bean Mhaghnuis do chuartughadh anois, agus níorbh' fhada go bhfuair sí an clóca glas do bhí an gasúr ruadh a dh'iarraidh. “Dá luas a fhaoigfear an tsean-bhratóg so thoir i mBéal Átha an Dúin is amhlaidh is feárr é,” arsa sise. “Cia rachfas?” “Rachfaidh mise,” arsa Maghnus. Ámhach, ní thiocfadh bean an tighe le seo ar chor ar bith. Níor mhaith léithi Maghnus do leigint as an bhaile leis féin, agus níor leig ariamh acht ar ócáid speisialta éigin nuair nach mbéadh ní b'fheárr le déanamh. Do bhí réasún beag aici le seo; a's tá sé chomh maith an réasún sin d'innsin mar gheall ar na mnáibh seo a bhfuil fir faoi n-a gcúram agus a smacht. Nuair do théidheadh Maghnus amach, agus gan duine ar bith leis do chuirfeadh cúl air, ní stadfadh sé go mbéadh sé astigh i gceann de na crodhannaibh stilleadh do bhí thall agus i bhfus ar dhá thaoibh Abhann na Finne. Do bhéarfadh na stilléaruidhthe neart le hól dó; acht an duine bocht, ní bhéadh 'fhios aige-sean nuair do bhéadh a sháith aige. Mar sin de, ní leigfeadh a bhean amach leis féin é, nidh nach iongnadh. “Má théid tusa,” arsa sise, ag tabhairt a haghaidh ar a fear, “tá sé lán chomh maith agam-sa bheith leat.” “Maise, má's mar sin atá,” arsa Brighid, “rachfaidh <L 74> mise agus mo dhearbhráthair annseo libh mar an gcéadna, óir ní fhuilmid ag déanamh dadaidh indiu agus badh mhaith liom-sa an áit sin d'fheicsin.” Dubhradh go raibh sin fíor, agus go dtiocfadh leo an doras do dhruid 'na ndiaidh, agus an t-iomlán aca dhul. Annsin chuach bean Mhaghnuis suas an clóca, chuir faoi n-a hosgaill é, agus bhóg sí féin agus a fear agus a clann leo ag tarraing soir ar Bhéal Átha an Dúin. An mhaidin cheudna so bhí Cormac Mac Maghnuis agus a bhean agus a aon-mhac 'na suidhe ag comhrádh ag a dteallach féin ar an Mhóinín. Do bhí an aois ag luighe go mór ar Chormac anois, agus bhí a bhean ag dul anonn ins na bliadhantaibh mar an gceudna. A chiacáis! goidé 'n t-athrughadh do tháinig ar an lánamhain seo ó'n oidhche do ghoid an Sluagh Sídhe a n-inghean! Acht ní ortha-san amháin do bhí athrughadh mór le feicsin. A mac, nach raibh acht 'na naoidheanán bheag an oidhche do tháinig an eachraidh sídhe ar lorg a dheirbhshiúire bige, bhí sé anois 'na bhuachaill mhór chumasach agus é bliadhain agus fiche d'aois. Agus ó thárla nach raibh ag Cormac agus a mhnaoi acht an t-aon-eun amháin seo, agus gné mhaith ar an eun, is iomdha óigbhean tarraingteach do bhí ag déanamh a seacht dícheall leis an choimeadar do chur air. Adubhras go raibh an triúr ag comhrádh. Do bhí, cinnte; agus ba hé an t-ádhbhar comhráidh do bhí aca rud atá 'na ádhbhar comhráidh i nGleann Fhinne go dtí an lá indiu, agus gan an t-iomlán ráidhte go fóill — an aimsear. Do mhair seo tamall; acht fá dheireadh thionntuigh bean Chormaic sruth na cainnte. “A Mhaghnuis chroidhe,” arsa sise le n-a mac, “tá tusa bliadhain agus fiche d'aois anois. Bliadhain agus <L 75> fiche is an oidhche aréir do tháinig tú ar an tsaoghal; agus bliadhain agus fiche is an oidhche aréir do tháinig na huaisle fá dhéin do dheirbhshiúire do rugadh an oidhche cheudna. Uch! ní fhuil sé i ndán dúinn an leanbh sin d'fheicsin a choidhche — ar an tsaoghal so nó ar an tsaoghal eile! Agus dar ndóigh, dá mbéadh sí baisdighthe féin níor mhiste do'n chás é.” “Seo, seo, bí 'do thost, a bhean na gcarad,” arsa a fear. “B'fhéidir go bhfeicfimís go fóill í, agus muna bhfeicidh féin caithfimid bheith sásta le toil Dé, mar deir na comharsana uile.” “Ach! is dóibhthe is fusa sin do rádh,” arsa sise. “Níor thuit an tubaiste ar a gcrann-san.” “Dá dtuitfeadh,” arsa Cormac, “bhéadh sinne ag tabhairt na comhairle ceudna dóibh-sean atá siad-san a thabhairt dhúinne. Agus dar ndóigh, adeireadh an tEasbog Ua Galchobhair go bhfuil d'fhiachaibh orainn cur suas le gach uile chrois a thiocfas i n-ar mbealach. Ní fhuil neart ar bith air seo. Do chaith mise seacht mbliadhna ag déanamh turuis Thobair na n-Aingeal 'ach aon bhliadhain; agus go deimhin, rinne mé na turuis sin chomh dúthrachtach agus do rinneadh turuis ar bith ariamh ó bhí Ádhamh 'na ghasúr. Arbh' fhéidir ní ba mhó do dhéanamh?” D'admhuigh bean an toighe go raibh sin fíor. Annsin do chrom sí a ceann, agus do thoisigh sí do chrónán sean-mharbhna go binn-bhrónach — dá bogadh féin anonn agus anall ag congbháil ama leis an luinneoig. Fá dheireadh d'iarr Cormac ar a mhac dhul amach agus cliabh mónadh do thabhairt asteach. Do chuir Maghnus cliabh ar a dhruim agus amach leis. Do bhí maidin chiuin áluinn ann, agus bhí gné shuanmhar ghlórmhar ar neimh agus ar thalamh. Do bhí <L 76> grian an fhoghmhair ag taitneamh anuas go neamhghruamdha ar thír shámhaigh. Siar, fad amhairc siar, bhí bárr na gCruach nGorm le feicsin ag briseadh amach trés an bhrat cheoigh do bhí crochta ortha ó oidhche. Aniar ní ba chomhgaraighe bhí Cnoc Ailt na Péiste 'na sheasamh mar chineál dídin geimhridh do na daoinibh bhí 'na gcomhnuidhe fá n-a bhun. Soir i bhfad soir, ar áird na troighne do bhí giotaidhe beaga le feicsin de'n dá áit sin ar a dtug na sean-Ghaedhil — nuair do rith ainmneacha amach ortha nó nuair do bhidheadar ar na stealltrachaibh — an Chearc agus an Coileach. Thart comhgarach bhí drúcht na maidne le feiceáil ar an fheur ghlas, agus gach deor de ag drithliughadh le solas na gréine. Do bhí an lusraidh ag éirghe buidhe, a's annsiúd agus annseo bhí na crainn ag cailleadh a mbláth agus a ndath, agus lán duirn de'n duilleabhar ag tuitim anuas díobhtha anois agus arís. Do bhí uaigneas mór — uaigneas na sean-aimsire — ann acht go raibh tafann madaidh agus sgairt choiligh le cloistin corr-uair. Fá bhárr na n-árdán, fad radhairc ar shiubhal, d'fhéadfadh corr-dhuine bheith le feicsin 'ghá streachlughadh féin trés na haithghearraidhibh a bhaile i ndiaidh an oidhche do chaitheamh ag stillearacht nó ag déanamh cnuasaigh síos fá'n cheanntar Ghallda. Ach 'fhobair go mbrisfinn ar an sgeul. Do chuaidh Maghnus Mac Maghnuis chum an phortaigh, líon sé a chliabh, chuir sé ar a dhruim é, agus bhog sé leis ag tarraingt ar an bhaile. Ach nuair do bhí sé fá ghiota do'n tigh bhuail tuirse é, agus shuidh sé síos ar árd bheag do dhéanamh sgíste. Ní raibh sé i bhfad 'na shuidhe gur mhothuigh sé osna ag éirghe ar a chúl agus nuair do thionntuigh sé thart goidé chí sé acht cailín óg 'na seasamh fá chupla slat dó, agus í ag cuimilt <L 77> a súl le láimh amháin, agus an lámh eile ar chuigil thúirne bhig do bhí 'na sheasamh le n-a taoibh. Do baineadh bíodhg mór as Maghnus, phreab sé 'na sheasamh, agus thoisigh sé ag cur eagair ar na fódaibh mónadh do bhí fá bheul an chléibh le taisbeáint nach raibh sé ar dhóigh ar bith sgannruighthe. Do tharraing an cailín óg ní ba chomhgaraighe, agus labhair sí. “A bhuachaill mhodhamhail,” arsa sise go ciuinchritheach, “goidé 'n áit í seo ar chor ar bith, nó cia 'n cnoc é siúd thiar?” “Dar Fiadh!” arsa Maghnus agus é ag stánughadh uirthi le hiongantas, “caithfidh sé gur as an Domhan Thoir thú, nó as áit éigin níos faide ar shiubhal, nuair nach bhfuil 'fhios agat gurab é seo an Móinín, agus gurab é siúd thiar Cnoc Ailt na Péiste! An bhfuil dochar fiafruighe díot cia thú féin nó goidé 'n áit ar de thú?” “Ní fhuil faic de dhochar ann,” arsa sise, “ach go deimhin, ní fhuil 'fhios agam cia mé féin nó goidé 'n áit ar de mé. Ó tháinig cuimhne chugam bhí mé ag sníomh gach aon lá ó'n chamhaoir go clapsholas; agus an dream a raibh mé ag obair dóibhthe ní raibh ainm ar bith aca orm acht an sníomhadóir. Ní leigfeadh siad mise leo nuair do bhéidís ag dul amach do chruinniughadh olna, lín, agus canaigh bháin, agus mar sin de ní raibh 'fhios agam cá raibh mé. Ar maidin indiu adubhradar liom gur mé sgoth sníomhadóiridhe na hÉireann; gur shníomh mé oiread dóibhthe agus do dhéanfadh iad go réabfaidhe a gcuid bruighean; nach raibh gnóithe ar bith aca liom ní ba mhó; agus uime sin, go leigfidhe domh imtheacht, agus go dtabharfaidhe an túirne beag domh mar luach saothair. Annsin chuaidh duine aca ar dhruim eich, cuireadh mise suas mar chúlóig, ceangladh an túirne <L 78> do'n diallaid, agus d'imthigh sinn le luas con, agus brat ceoigh i n-ár dtimcheall. 'Seo an áit ar fágadh mé; agus go deimhin ní áidhbhéil ar bith domh rádh nach bhfuil brón ar bith orm sgaramhaint leo. Gidheadh, tá 'fhios agam go bhfuilim 'mo strainséir anois i measg dreama úir daoine; acht ní fhuil 'fhios agam faoi'n ghréin cá rachfaidh mé nó cia feárr domh dhul.” “A chailín chóir,” arsa Maghnus, “tháinig tú thríd mhórán agus do chonnaic tú mórán. Tá tú 'do strainséir 'san áit seo agus in 'ach aon áit eile, ach tá fáilte agat theacht go dtí an teach s' againne, agus cúpla lá do chaitheamh ann. Gheobhaidh tú an dídean agus an fhéile sin do gheibh gach uile dheoraidhe a's seachránach do thig an bealach.” Do thug an cailín buidheachas mór dó, agus d'aontuigh sí a chuireadh 'ghlacadh. Annsin chuir Maghnus cliabh na mónadh ar a dhruim, chuir sé an túirne beag ar a ghualainn, agus ba ghairid go raibh sé féin agus an strainséir geanamhail 'san tigh. Goidé chomh cineálta agus bhí Cormac agus a bhean dí nuair do chualadar gur strainséir agus seachránach do bhí innti! Do bhrón Cormac tuilleadh mine ar eagla go raibh sean-bhlas ar an mhin do bhí déanta, agus chuaidh a bhean amach agus thug sí asteach gugán breágh leamhnachta ó na buaibh. Ach i lár an tsaothair mhothuigh siad coiscéim ag an doras, agus cia thig asteach acht geirrseach ghleoite dhóigheamhail, agus a cuid gruaige fada ruaidhe ag tuitim anuas 'na fáinneogaibh ar a muineál agus ar a cuid guailneach. “A Chormaic Mhic Mhaghnuis,” ars' an gheirrseach ruadh ag tabhairt aghaidh ar fhear an toighe, “tá m'urlár gan sguabadh a's tá mo shráid gan glanadh le bliadhain is fiche!” <L 79> “Maise,” arsa Cormac ag cromadh a chinn, “goidé sin domh-sa?” Do bhí ní ba mhó saighdiúireachta i gCormac 'san lá 'ná bhí ann 'san oidhche. “'Seadh, goidé sin duit-sé!” arsa sise ag déanamh aithrise air. “Goidé sin duit-se luaithreadh bheith ar m'urlár-sa agus lábán ar mo shráid, agus mo sguab i bhfolach faoi thalamh agat le bliadhain agus fiche? Anois ó fágadh d'inghean tar ais agat tabhair domh mo sguab.” Dá gcluinfeadh Cormac agus a bhean go dtáinig Balldearg Ó Domhnaill as an Spáinn agus go raibh sé ag teacht aníos ag Leithbhearr ní bhéadh oiread iongantais nó oiread lúthgháire ortha agus do bhí ortha ar cloistin ó'n gheirrsigh ruaidh go raibh a n-inghean ag a dtaoibh. Ní raibh dadaidh 'san tigh ar feadh tamaill fhada acht focla fáilte agus pógadh, óir bhí gáirdeachas Chormaic agus a mhná agus a mhic do-choimsighthe, agus níor lugha ar dhóigh ar bith an t-áthas do bhí ar an tsníomhadóir nuair do chonnaic sí go raibh sí i n-a baile neitheamhail féin, agus ag a bunadh féin. Fá dheireadh labhair an gheirrseach ruadh arís. “Caithfidh mise bheith leis an tséideán sídhe atá ag teacht aniar ag an Bhrocaigh anois,” arsa sise; “agus mar sin de, ní fhuil faill agam fanacht go bhfaghthar an sguab. Acht nuair a gheobhas sibh í ná déanaidh dearmad dhul síos annsin go Beul Átha an Dún, agus a caitheamh asteach 'san dún.” Iar rádh na bhfocal so dí, amach ar an doras léithi le luas eilte, agus ní fhacthas ní ba mhó í. “A inghean, a rúin,” arsa bean Chormaic i ndiaidh imtheacht na geirrsighe ruaidhe, “goidé 'n cineál daoine na huaisle sin ar chor ar bith?” “Tá, a mháthair, a rúin,” arsa 'n inghean, “daoine <L 80> beaga lúthmhara agus cinn ruadha ar an iomlán aca. Tá siad cionntach i mórán de rudaíbh iongantacha do thig i gcúrsa gach aon lá.” “Uch! sin an chainnt atá fíor,” ars' an mháthair. “Ach, anois an bhfaca tú duine ar bith eile de mhuinntir an tsaoghail seo aca? Creidim gur bh' fhurus a n-aithne i measg na síodh-bhruinneall agus na síodh-bhuachall?” “Chonnaic,” arsa 'n inghean. “Do bhí buachaill breágh gnéadhamhail annsiúd, agus bhí sé an-chosamhail le mo dhearbhráthair annseo — chomh cosamhail leis agus tá sgadán amháin le sgadán eile. Do bhí sé ann ó tháinig cuimhne chugam-sa, agus é ag bróinteoracht gach aon lá ó mhaidin go dtí 'n oidhche. D'fhás mise agus é féin suas i gcuideachtain a chéile, agus ar an ádhbhar sin bhidheamar an-charthannach le chéile; agus is iomdha comhrádh fada do bhíodh againn agus sinn ag ar gcuid oibre — mise ag an túirne agus eisean ag an bhróin. Sílim gur tugadh cead a chinn dó-san indiu fosta, acht ní fhuil 'fhios agam cár fhágadar é.” “Ara! buidheachas do Dhia agus do Mhuire go bhfuair tú féin cead do chinn,” ars' an mháthair; “agus go bhfuil sinne beo le d'fheiceáil. Is orainn atá an lúthgháir indiu!” B'fhíor dí go deimhin. Do bhí a lúthgháir chomh mór sin agus go dtug an dearmad ortha mórán d'á gcuid oibre do dhéanamh ar dhóigh chontráilte. Do chuaidh Cormac amach do thabhairt sgeula a inghine do na comharsanaibh, agus an taobh chontráilte d'á chasóig amuigh; d'fhág bean Chormaic an t-im ar an taoibh amuigh de'n doras, i ndearmad, go dtáinig sgaifte madadh agus gur alp siad suas é; agus nuair do chuaidh Maghnus d'ughmughadh an chapaill le haghaidh lóid <L 81> arbhair a thabhairt ó'n chuibhreann chuir sé na hamaidhe faoi'n tsúgán muineáil. Acht cheana, ba ghairid go raibh an sgeula i n-'ach aon áit ó'n Mhóinín siar (chan síos ar chor ar bith) go hIfreann gur fágadh inghean Chormaic Mhic Mhaghnuis tar ais agus go raibh sí 'na cailín fhásta. Agus dar ndóigh, thóg an nuaidheacht so gáir iongantais nach gcualathas a leithéid riamh san gceanntar sin ó'n am do chuaidh caora soir ag an Bhrocaigh agus madadh léithi i n-a beul. I lár an gháirdeachais do chuimhnigh Cormac Mac Maghnuis ar an sguaib. Agus níorbh' fhada go raibh sé féin, agus a bhean, agus a mhac, agus a inghean, agus duine de na comharsanaibh ar an bhealach go Cill Taobhóg. Nuair do shroicheadar an áit sin thoisigh siad ag tochailt, agus i mbeagán ama thugadar aníos an tsean-sguab do bhí adhlaicthe annsin le bliadhain agus fiche. Annsin bhog siad leo agus níor stad siad go rabhadar ag Beul Átha an Dúin, agus gur chaitheadar an sguab asteach 'san tsean-dún do bhí 'san áit sin 'san am úd. Acht ní mó 'ná go raibh sin déanta aca go bhfacadar fear, agus bean, agus buachaill, agus cailín, ag tarraing aniar chúca; agus an bean ag teacht ar aghaidh agus ag caitheamh asteach 'san dún ball eudaigh do bhí cuachta suas aici. Ba hiad so Maghnus Mac Cormaic agus a bhean agus a chlann, agus chomh luath agus thángadar i láthair luchta an Mhóinín tháinig inghean Chormaic Mhic Mhaghnuis 'un tosaigh agus chuir sí cupla míle fáilte roimh mhac Mhaghnuis Mhic Chormaic; agus ba ghairid gur thuig an dá dhream go raibh aithne mhaith ag an bheirt óga sin ar a chéile, óir gur chaitheadar a leanbhánacht agus a n-óige 'san áit amháin, ag sníomh <L 82> agus ag bróinteoracht d'uaislibh na gcnoc. Do thoisigh an t-iomlán aca anois ag cur agus ag fagháil aithne ar a chéile; agus i n-am ghairid fuair fear Loch Finne a's fear an Mhóinín amach gurbh' é ainm baistidh gacha fir aca sloinneadh an fhir eile. Acht níorbh' é seo amháin do chuir iongantas mór ortha: tugadh fá deara go raibh a mbeirt mhac chomh cosamhail le chéile, agus a mbeirt ingheanach chomh cosamhail le chéile — duine leis an duine eile — go ndeachaidh a gcosamhlacht tar mheasardhacht. Do chualadar eacht- raidhe a chéile anois, agus dar ndóigh mheuduigh sin a gcarthannas, agus tharraing sé ní ba chomhgaraighe chum a chéile iad. Daoine ar bith do tháinig i gcuideachtain a chéile ar dóigh chomh hiongantach, agus a raibh a mbeatha, a ndreacha, a n-eachtaidhe, agus a n-ainmneacha chomh cosamhail le chéile níor bh'fhéidir dóibhthe sgaramhaint i n-obainne, agus níor sgar. Do chuir Cormac Mac Maghnuis duine go síbín Thomáis Bhrúnaigh fá dhéin cárta póitín, agus annsin thug sé cuireadh do bhunadh Locha Finne theacht agus an lá do chaitheamh ar an Mhóinín. Do chuaidh an dream do tháinig aniar, dar ndóigh, agus chaitheadar tamall suairceach i dtoigh Chormaic — an mhuinntear ba sine ag déanamh crathadh lámh le chéile ós cionn na gcorn, agus an mhuinntear óg ag tógáil oiread súgachais agus do tháinig leobhtha. Acht ba ghairid cruinnighthe i gceann a chéile iad go dtug na máithreacha (ara! is cosmhail go raibh na máithreacha faireach i bhfad ó shoin féin) fá deara go raibh a gcuid mac agus a gcuid ingheanach ag éirghe an-charthannach ar fad le chéile. Thárlaidh as seo go deachaidh an bheirt bhan agus a gcuid fear síos chum an tseomra, agus gur dhruideadar aníos an <L 83> doras. Ba mhaith do bhí 'fhios ag an cheathrar óga do bhí i bhfus ins an chistinigh goidé bhí ar siubhal agus go deimhin níor chuir sé míoshásamh ar bith ortha. Do bhí comhrádh mór ag an dream do bhí 'san tseomra: corr-uair bhéadh duine amháin ag cainnt, agus corr uair an ceathrar; anois ní bhéadh ann acht cogarnach cluas agus arís do bhéidheadh sé 'na aighneas aonaigh. Agus, nidh nach iongnadh, do chuala na buachaillidhe agus na cailínidhe do bhí 'san chistinigh cuid de'n agallaimh, gidh gur dhoiligh rádh go minic cia bhí ag cainnt. “Nach bhfuil tú ag 'ul trí ba, colpach, agus dhá mhuic a thabhairt dí?” “M'anam nach bhfuil!” “Seo, seo, béidhmid ag tabhairt dí i gcomhnuidhe!” “Agus gan agat acht í! Ba leor duit dá mbéadh seachtar ingheanach agat le cur i gcrích, agus le deis do chur ortha!” “Dar ndóigh, ní fhuil agat féin acht aon inghean amháin, agus deir tú nach dtugann tú dí acht fiche ceann caorach.” “Sin a bhfuighidh sí, agus sin a sáith.” “Seo, seo, nach mbéidh sí sin ag fagháil ar fad? Nach mbéidhmid ag tabhairt dí i gcomhnuidhe?” “Uch! a bhean mhodhamhail, bí 'do thost! Is iomdha duine a mealladh a riamh leis na foclaibh meangacha sin, ‘béidhmid ag tabhairt dí i gcomhnuidhe.’ Is fada ó fuair mise amach ar dtús gur geall é sin nach gcóimhlíontar a choidhche.” “Maise, tá do bhean féin i ndiaidh na bhfocal ceudna a rádh; agus go deimhin má rinn mise úsáid díobhtha féin ní le hintinn gan a gcóimhlíonadh.” “Anois, fágaidh sin annsin. Nach bhfuil sé dona go leor agat-sa atá 'do chomhnuidhe i dtalamh mhaith ghlas <L 84> chomthrom mar an Mhóinín nach bhfuil tú sásta na ceithre cinn eallaigh sin agus an dá mhuic do thabhairt do d'inghin?” “Agus nach bhfuil sé lán chomh dona agat-sa a bhfuil sléibhte táinteacha Locha Finne fút nach mian leat 'thabhairt do d'inghin féin acht sgór caorach?” Ní raibh ann ó seo amach acht cogarnach. Cibé méid eallaigh fuair cailín amháin nó cibé méid caorach fuair an cailín eile badh deacair 'innsin anois; acht is cosamhail go dtáinig leobhtha theacht le chéile ar shocrughadh éigin 'san deireadh, óir fosgladh an doras i gceann tamaill, tháinig an ceathrar aníos, agus chuir Cormac Mac Maghnuis teachtaireacht chum an Bhrúnaigh ag iarraidh air cúig cheig póitín do dhéanamh i n-aithghearracht, le haghaidh an dá bhainis do bhí le bheith i n-a thoigh-sean, seachtmhain ó'n oidhche sin. (Sibh- se, a Ghaedheala truailleanta na haimsire seo, ar a mbéidheadh aoibhneas an pháirt sin de'n tSoisgéal i n-a bhfuil trácht ar an bhainis do bhí i gCana d'fheicsin stróicthe amach, agus nach dtugann oiread biotáilte ag bhur gcuid bainseacha féin agus do bháidhfeadh míoltóg dearcaidh air sin, agus déanaidh admháil nach bhfuil focal agaibh le rádh ar bhur son féin). Do cuaidh bunadh Locha Finne siar a bhaile annsin. Seachtmhain ó'n lá sin chuaidh siad soir chum an Mhóinín arís, agus baicle mhór daoine leobhtha a fuair cuireadh chum na mbainseach. Annsin tháinig sagart do bhí ar a sheachnadh fá chnoc na Glaisighe, agus phós sé mac Mhaghnuis Mhic Chormaic agus inghean Chormaic Mhic Mhaghnuis; a's 'na dhiaidh sin, mac Chormaic Mhic Mhagh- nuis agus inghean Mhaghnuis Mhic Chormaic. Caitheamh an dá bhainis i dtoigh Chormaic Mhic Mhaghnuis an oidhche cheudna sin, agus cinnte go leor, dá ndéarfadh <L 85> duine ar bith gur oidhche bheag shuarach do bhí innti badh mhór do-mhaithte an bhreug dó é. Ní raibh oidhche chomh maith nó chomh mór nó chomh sámhach ar an Mhóinín nó i nGleann Fhinne riamh roimhe sin, agus nuair nach raibh roimhe sin ní thiocfadh bheith ó shoin. Do choinnigh bean Chormaic agus a cuid éanlaith deamhan an ocrais ar shiubhal ó'n doras; agus go deimhin níor leig an Brúnach agus a chuid biotáilte do dheamhan an tairt teacht asteach ar an bhaile ar chor ar bith. Cúpla lá 'na dhiaidh sin chuaidh lánamhain óg amháin siar go Loch Finne, agus d'fhan an lánamhain óg eile thoir ar an Mhóinín. Ní fhuil mórán iomráidh anois goidé mar chaith an dá dhream a saoghal 'na dhiaidh sin. Ámhach, tá sé agam-sa ar ughdarthás nach dtig a bhreugnughadh nach dtáinig 'na ndiaidh acht ingheanacha uilig. Agus dar ndóigh, tá sin cosamhail leis an fhírinne, a's chomh dóigh leis an Cháisg ar an Domhnach, óir ní fhuil oiread a's duine amháin de na sloinntibh úd i gceachtar de'n dá áit anois. <L 86> Ní hIonann Áit agus a Iomrádh. “I lár na sléibhte lom úd thoir Faoi phortach a's léan a's fearthainn bhuig Tá baile an fhraoich d'á ngoirthear Cearc: A's má's fíor an sgéal is bocht an cruth, A's nach cruaidh an cás bheith ag tarraingt air?” Seo na focla do bhí Mícheál Mac Eidhin a chur i n-alt a chéile agus a dhranntán nuair do bhí sé ag fágáilt an bhaile maidin Domhnaigh amháin, i ndeireadh an Mhárta, le ruaig do thabhairt 'na Circe .i. áit chúil- riasgmhar shléibhteamhail atá ar an cheann thoir de pharáiste Chille Taobhóg. Do chualaidh Mac Eidhin iomrádh, mar chualamar uilig, go raibh seanchaidhe céimeamhail darbh' ainm Séamas Ua Ceallaigh 'na chomhnuidhe ar an Chirc, agus go raibh lán mála de shean-amhránaibh, de shean-dántaibh, agus de laoithibh Fiannaidheachta aige. Acht do chualaidh Mícheál fosta mar chualaidh cách gur áit iargcúlta do bhí 'san Chirc, go raibh na daoine leath-chumhnáilte leis an tsíor- fhuacht, go raibh cuma corr ar na beathaidheachaibh uilig ó na buaibh go dtí na cait, nach dtéidheadh duine ar bith ann acht an té do chaillfeadh caora, agus go mbéadh cuma chorr air féin, a's ar an chaoraigh nuair do thioc- faidís tar ais. Mar sin de níorbh' iongantas ar bith go raibh Mícheál Mac Eidhin ar throm-mheabhrughadh ag imtheacht ó'n toigh dó an mhaidin úd. Agus go deimhin do bhéinn féin mar Mhícheál dá mbéinn i n-a bhrógaibh agus an siubhal céadna romham, agus gan mé pioc níos eolaighe ar an áit 'ná bhí seisean ins an am. <L 87> Acht ní raibh Mac Eidhin le bheith leis féin. A chara agus a chomráduidhe Tomás Mac Cuill do bhí 'na chomhnuidhe fá ghiota dó, bhí sé le bheith leis agus bhí súil agus rún ag an bheirt lá maith do dhéanamh de, rud nach furust do dhéanamh de lá fhuar cheathaideach 'san Mhárt. Creidim gur shíl an bheirt nuair nach raibh an tríomhadh duien leo nach bhfuighfidhe amach a choidhche iomlán d'á dtángadar thríd an lá sin; acht fuair mise amach é, a's ó fuair, ní chuirfidh mé lá stopaidh orm féin acht a innsint. Nuair do bhí an bheirt ag fágáilt toighe Thomáis Mhic Cuill ar an charr d'iarr Mícheál Mac Eidhin ar chailín óg do bhí san toigh an maide briste do chaitheamh 'na ndiaidh le hádh do chur ortha. Anois b'fhéidir go bhfuil go leor nach gcreideann 'san mhaide bhriste go díreach mar tá go leor nach gcreideann i nDia; acht adeir Mícheál Mac Eidhin, agus tá an fhírinne aige, gur air- tiogal an-úsáideach atá ann, go socruigheann sé neithe nach dtiocfadh 'shocrughadh ar dhóigh ar bith eile, agus nach bhfuilthear ag baint úsáid go leor as ar an tsaoghal dheireannach so. Cia aca rinn an maide briste maith ar bith dó-san agus d'á chomráduidhe an lá sin bíodh sé ar an sgéal 'innsin. Do thiomáineadar leo síos Srath an Arbhair agus soir Leitir Bric agus ní dheárnadar moill ar bith go rabhadar ar an Chlochán. D'fhág siad an beathach agus an carr annsin, agus bhogadar leo d'éisteacht Aifrinn ag teach phobail Bhéil Átha an Dúin. Ní rabhadar acht ag 'ul 'na Circe: sin agus uilig adubhradar a gcuid urnaighthe chomh dúthrachtach agus dá mbeadh siad ag 'ul trasna fásaigh Sahára! I ndiaidh an Aifrinn bhuail siad asteach i gcomhrádh le cuid de'n phobal. <L 88> Do bhí aithne ag an tsaoghal mhór ar Thomás Mac Cuill de bhrígh go raibh sé i measg a chuid carad 'san áit, agus go mbíodh sé ag deánamh taithigheachta ann. Mar sin de, béidh pian i n-a ghualainn go ceann fada go leor, fuair sé an oiread sin crathadh lámh. Ní raibh aithne ar bith ar Mhícheál Mac Eidhin de bhrígh nach raibh sé 'san áit riamh roimhe, acht nuair do thuig cáirde agus lucht aitheantais Thomáis gurbh é Mícheál Mac Eidhin do bhí leis do bhíodar an-charthannach ar fad le Mícheál. Ó seo amach bhí aoibh an gháire ar fad ar Mhac Cuill agus an siocair aige: cailínidhe sgafánta dóigheamhla ag sméideadh air agus ag crathadh a gcuid ciarsúiridhe air, agus iad ag imtheacht nó ag teacht ar a gcuid carrann, agus seandaoine fiala ag tabhairt curthai- dheach dó (a's do Mhac Eidhin) chum a gcuid toighthe. Do bhí aoibh mhaith ar Mhac Eidhin mar an gcéadna, acht is dóigh gur smuainigh sé ar an asal úd ins an tsean- sgéal do bhí ag iomchar an iodhail thríd an bhaile mór a raibh na daoine ag adhradh roimhe. Ba mhaith do Mhac Eidhin (agus adeir sé féin sin) go raibh Mac Cuill leis, acht ar an taoibh eile ba mhaith do Mhac Cuill gur smuainigh Mac Eidhin an maide briste d'fhagháil caithte 'na ndiaidh ar maidin. Ba ghoirid go raibh an dá sgafaire tar ais i dtoigh ósta an Chlocháin. Do bhí lúthgháir mhór ar mháighistreas an toighe ósta rómpa, agus bhí sí an-chineálta ar fad dóibhthe. D'innis Mac Eidhin 'san toigh ósta (go maithidh Dia a chuid bréag dó; is iomdha ceann sub- stainnteach d'innis sé a riamh), go raibh sé féin agus a chomráduidhe ag 'ul a dh'iarraidh ban. Creideadh é ar ndóigh. Do bhí an sgéal cosmhail leis an fhírinne, agus do réir mar deir Mícheál Mac Eidhin bhí an bealach a raibh sé féin agus a chomráduidhe ag 'ul air 'na <L 89> lorgachaibh uilig ó roimh an Chorgas ag daoinibh do bhí ag iarraidh dairíribh. Acht nuair cheannuigh fear de na sgafairidhibh buidéal maith uisge beatha agus chuir asteach i dtaisge i lár an chairr é níor cuireadh amhras ar bith 'san sgéal acht 'oiread leis an tSoisgéal. Ghléas an bheirt ortha annsin, agus soir thríd an Mhullachán, an Mhóinín, agus Mín-nach-cruaidh leo. Ó Mhín-nach-cruaidh do chonnaic siad an Coileach (ainm chnuic mhóir giobaigh) agus d'aithin siad annsin nach dtiocfadh leis an Chirc do bheith i bhfad ar shiubhal. Do bhí an bóthar bog, clábarach — chomh bog, clábarach sin agus go n-abrann Mícheál Mac Eidhin nach bhfuil aimsear na míorbhailte thart ar chor ar bith nuair nár slogadh é féin agus Mac Cuill agus an beathach agus ann carr suas ins an lábán. “Rud ar bith,” arsa Mac Eidhin le Tomás, “acht a bheith plúchta i gclábar choimhightheach. Ar ndóigh dá bfuighfidhe sinn féin ní aithneochaidhe eadrainn, a's dá bhfeicfidhe ar cuid taidhbhsidhe bhéadh cuma chlábarach mhío-maiseamhail ortha, agus déarfadh na daoine gur mheasa stáid dheireannach na beirte sin 'ná a gcéad stáid.” Ní raibh dadaidh ar gach taoibh de'n bhóthar acht mínte boga, móinte, glaiseacha, eabracha, portach, seasgáin agus sgratha luinge. Dá dtéidhtheá síos i gceann aca so shábhlóchthá costas tórraidh do do chuid daoine muinnteardha, chomh cinnte agus tá cos ins an tuairnín. Rith an bhealaigh uilig bhí sé ag dórtadh amhail agus dá mbéadh sé gan aon deor do chur a riamh a roimhe; agus mar gheall air seo, chinn an dá sgafaire aithris do dhéanamh ar Charles James Fox agus fiafrughadh de dhuine ar bith as an cheanntar úd a casfar ortha i gceann fiche bliadhain eile: ar stad an cioth mór úd nó an ndeárna sé faoiseamh ar bith go fóill. <L 90> Tamall maith ndiaidh an mheadhoin lae nuair do bhí Mac Cuill agus Mac Eidhin ag díospóireacht an raibh i bhfad aca le dhul anois tháinig siad 'fhad le gasúr do bhí ag 'ul an bealach céadna agus basgáid uibheach ar a uillinn leis. Go deimhin, bhí lúthgháir mhór ar an bheirt aghaidh duine saoghalta 'fheiceáilt aríst, agus chuireadar an gasúr ar an charr. Ní raibh Gaedhealg ar bith ag an ghasúr, acht bhí sé úsáideach le n-a chuid Béarla, óir thaisbeáin sé do Mhac Cuill agus d'á chomráduidhe teach Shéamais Uí Cheallaigh agus an camhsa atá ag 'ul síos go dtí é. Nuair do tháinig an carr go dtí an tsráid do tháinig Séamas amach agus chuir sé fáilte chroidheamhail Ghaedhealach roim an dá strainséir neamhfhaiteacha, óir bhí thuairim aige go raibh a leitéididhe ag teacht. Cuireadh an seathach 'na stábla, agus d'fhág Mac Uí Cheallaigh bac mór coirce faoi Mhac Cuill agus d'iarr air gan coigilt nó spáráil do dhéanamh ar an each. Asteach chum an toighe leo annsin, agus ba bheag a b'fhiú an fáilte a bhí rómpa amuigh le taoibh na fáilte do bhí rómpa astigh. Do bhí cailín donn-ruadh gorm-rosgach annsin, gnúis chiúin mhacánta uirthi, agus í ag cur eagair ar an toigh. Do shuidh Mac Cuill ag an teinidh, agus shuidh Mac Eidhin agus Ua Ceallaigh ag an tábla. Do thoisigh an seanduine ag cantain seandánta, sean-laoithe, agus sean-amhrán, agus thoisigh Mac Eidhin ag sgríobhadh, agus leanadar do'n obair sin go ceann dhá uair. Annsin do bhí tae réidh ag an chailín óg, agus cuireadh an dá strainséir síos 'un tseomra. “Tá an seanduine sin chomh croidheamhail agus tá sé Gaedhealach, agus is é is Gaedhealaighe dár casadh orm a riamh,” arsa Mac Eidhin le Mac Cuill nuair do shuidh an bheirt asteach a dh'ól an tae. <L 91> “Tá,” arsa Mac Cuill, “agus tá a inghean chomh fial a's atá sí dóigheamhail, agus is í is dóigheamhla dár casadh orm-sa a riamh.” Le cois a bheith fíor bhí an freagra so bríoghmhar. Nuair do bhí a gcuid tae ólta ag an bheirt aníos 'na cisteanaighe leo, agus chuaidh Mac Eidhin i gceann oibre aríst ar feadh leath-uaire. Annsin stad sé agus chuir sé a leabhar i n-a phóca. Do bhí sé ag éirghe mall 'san tráthnóna; bhí bóthar fada roimhe féin agus a chomráduidhe; agus asteach le sin ní i gcúpla uair ó i gcúpla lá nó i seachtmhain do b'fhéidir méad sean-amhrán agus dánta agus laoithe atá ag Séamas Ua Ceallaigh do sgríobhadh síos. Adubhairt Ua Ceallaigh leo go dtiocfadh leo theacht tar ais ins an samhradh nuair do bhéadh an lá fada agus an aimsir maith, agus adubhairt siad-san go dtiocfadh, óir bhí an cuireadh sin mar phréata rósta aca. Tiocfaidh Mac Eidhin cinnte, agus tiocfaidh Mac Cuill cuid de'n bhealach ar sgor ar bith. “Do bhí Stíophan Guinn annseo trí lá i ndiaidh a chéile ag sgríobhadh Laoithe Fiannaidheachta,” ars' an seanchaidhe, nuair do bhí Mac Cuill ag cur an bheathaigh 'san charr. Sin anois chuig na daoine seo adeir nach dtéid duine ar bith 'na Circe acht an té chailleas caora. Ar ndóigh níor chaill Stíophan Guinn aon chaora, agus ní mó 'ná sin a chaill an péire deireannach so do bhí an bealach aon ceann. Cinnte go leor áit dheas atá 'san Chirc, agus ní raibh aon duine ann ar cuairt a riamh nach rachfadh ann aríst. Do bhí baramhail ní b'fheárr ag Mac Cuill agus ag a chomráduidhe de'n áit an tráthnóna sin 'ná bhí aca ar maidin, agus adeir an bheirt go raibh muinntir an toighe i n-a raibh siad ar na daoinibh ba chineálta a <L 92> casadh ortha a riamh. Adeir Mac Cuill gur dubhairt Mac Eidhin go raibh brón mór air féin nach raibh mise agus Séamas Ó Searcaigh ins an chuideachtain. Creidim gurbh' í an chiall do bí aige le seo gurbh' fheirrde do'n fhoirinn searcach a's gurb' fheirrde do'n tsearcach meanma. D'fhág Mícheál agus a chomráduidhe slán a's beannacht ag Ua Ceallaigh agus ag a inghin anois; agus adeir Mícheál, cibé ba chiall dó, go raibh obair mhór aige féin Mac Cuill d'fhagháil leis. Dá ndearcfadh duine asteach air ní raibh iongantas ar bith annseo. Do thiomáineadar leo anoir annsin, Mac Cuill ag amharc 'na dhiaidh go minic, agus Mac Eidhin ag sméideadh agus ag leigint air féin nach raibh sé féin acht ag féachaint anonn ar Chnoc an Choiligh. “Is mór an lán sean-laoithe atá ag Ua Ceallaigh” arsa Mac Cuill. “Ní fhuil a shárughadh i nÉirinn nó i nÁrainn,” arsa Mac Eidhin. “Níor casadh a leithéid orm a riamh agus ní chasfar go bhfeicidh mé aríst é. Tá mo leabhar leath-lán agus ní fhuil an dá fhichideadh cuid d'á bhfuil aige agam. 'Sí mo bharamhail go gcoinneochadh sé mé ag sgríobhadh go ceann míosa. Tá dánta aige nár cruinnigheadh a riamh, agus nach bhfuil 'fhios cia chum iad, sean-laoithe atá chomh sean leis an chnoc úd thall agus iad lán d'fhuirimeachaibh na sean-Ghaedhilge, agus daithte le béasaibh agus modhaibh smuainte na sean- Ghaedheal, agus asteach le sin focla, abairteacha, agus cora cainnte atá as úsáid leis na céadtaibh bliadhan. Taradh Nóm Rúl nó ná taradh, póstar thusa nó ná póstar, má bíonn sinn beo agus slán go dtigidh an samhradh rachfamuid 'na Circe aríst.” Ar an bhealach anoir do bhí Mac Cuill ag cantain <L 93> corr-líne annsúd agus annseo as amhrán sin an Mhúraigh, “By Feal's wave benighted,” agus duine ar bith atá chomh maol-aigeanta agus nach dtuigeann sé goidé b'ádhbhar do seo léigheadh sé an t-amhrán úd ó thús go deireadh, agus an fáth fá'r deárnadh é, agus béidh 'fhios aige an t-iomlán. Ag teacht anoir dóibh ar an cheann i bhfus de'n Chirc fuair diúlach dreachamhail 'fhad leo agus é ag 'ul an bealach céadna. Cuireadh ar an charr é ar dóigh, agus thiomáineadar leo. Ba de bhunadh Chineadh Eidhin an buachaill seo, agus cinnte go leor, thug seo ar Mhícheál Mac Eidhin agus é féin bheith ag stánughadh ar a chéile corr- uair amhail a's dá bhfeiceadh gach aon duine aca adharca ar an duine eile. Nuair do thángadar anoir 'fhad leis an Mhóinín do stopadar ag bun casáin do bhí ag 'ul suas go dtí teach do bhí fá thuairim dhá fhichid slat ó'n bhealach mhór. Ba hé seo áit chomhnuidhe Cloinne hEidhin na háite sin d'ar díobhtha an diúlach. Ar dteacht anuas ó'n charr do'n diúlach thug sé cuireadh do'n dá sgafaire dul suas 'un toighe agus tamall do chaitheamh ann. B'fhurust aithne go raibh fonn a sháith ar Mhac Cuill dul suas, agus ar an taoibh eile do bhí sé doiligh go leor aithne go mb'fheárr le Mhícheál Mac Eidhin tiomáint leo cá bith ba chiall dó, acht creidim go raibh réasún aige féin leis. Ar sgor ar bith ní cotughadh nó cúthaltacht do bhí air: tá aithne mhaith agam-sa air; tá eolas cruinn agam ar a bhéasaibh agus a nádúir; agus tig liom a rádh nach bhfaca mé dadaidh d'á cuid cotuighthe nó a chuid cúthaltacht a riamh. Acht ba hé an deireadh do bhí ar an eadar-chomhairleach (má's eadar- chomhairleach do bhí ann) go ndeachaidh an t-iomlán suas. Ar dteacht chum an sráide dóibh do tháinig fear an toighe agus a mhac eile amach agus do bhí lúthgháir mór <L 94> ortha roimh Thomás Mac Cuill ar a raibh sean-aithne ins an áit; agus go deimhin níor lugha ar dhóigh ar bith an fháilte do bhí roimh Mícheál Mac Eidhin nuair do chuir Tomás a n-aithne ar a chéile. Ní raibh Mícheál saor gan áthas do bheith air an t-Eidhean do bheith chomh fairsing agus bhí sé. Do chuadar asteach 'un toighe go neamh- fhaitcheach annsin, agus bhí crathadh lámh mór ag cailín deagh-ghnúiseach ciuin-rosgach do bhí astigh roimh Thomás, agus roimh Mhícheál fosta ar fagháil aithne dí air. Tugadh ar an dís do tháinig asteach dul suas 'fad leis an teinidh. Do shnidheadar annsin, — duine aca ag muir- niughadh gasúir bhig do bhí 'san toigh agus ag cur neitheann i n-a cheann, agus an duine eile ag comhrádh leis an tseanduine, ag congbháil súil amháin ar a inghin do bhí gnoitheach aníos agus síos, agus an tsúil eile ar phioctúir Sheosaomh Uí Dhoibhleáin do bhí os cionn na teineadh go díreach agus dá mbéadh sé ag dúil go raibh an pioctúir ar tí óráide do dhéanamh. Anois cia aca de'n bheirt a b'fheárr do bhí ag cur a amha asteach nó a ba mhó do bhí d'á dheánamh féin 'san baile? I gceann tamaill fuair siad cuireadh síos chum an tseomra, agus síos leo ar an dara hiarraidh. Goidé bhí réidh thíos ag an chailín dóibh acht dinnéar, agus níor luaithe 'na suidhe iad 'ná dhá ghloine uisge beatha amuigh ar an tábla aici dóibh. Acht ní raibh siad-san ag ól; agus do bhíodar buadhartha i n-a gcroidhe astigh, mar bhéinn féin dá gcasfaidhe ann mé, nach rabhadar ábalta traet beag biotáilte do ghlacadh ó láimh chailín agus i dtoigh chomh fial. Dar a leabhra! ní i ngach uile áit a gheobhadh siad é. I ndiaidh an iomláin caithfidh sé gur rud an-mhaith uisge beatha; óir an síleann duine ar bith go mbéadh an t-ainm sin air ach go bé gurab eadh? Gan amhras, <L 95> ní ólfaidhe oireadh i nÉirinn ach go bé an t-ainm agus go dtí go n-athruighthear teideal na dighe béidh corr- ghloine d'á leigint síos thall a's i bhfus. Daoine atá tugtha do shúghmaireacht agus nach bhfuil ábalta stad de féadann siad bheith 'na dtruaighe; acht an bhfuil truagh Mhuire ar an tsaoghal so chomh mór leis an té a bhfuil an-dúil aige ann agus nach bhfuil ábalta a fhagháil? Sgríbhneoiridhe, cainnteoiridhe, agus daoine de'n tseort sin atá ag sileadh a gcuid deor go frasamhail os cionn na bpótairidhe gach uile lá, ní fhuil oiread a's deor amháin aca do na míltibh agus na míltibh sin do bhéadh 'na bpótairidhibh dá dtiocfadh leobhtha é. I dtaoibh Thomáis Mhic Chuill agus Mhícheáil Mhic Eidhin má bhí rún deánta aca i n-aghaidh braoin ól ní raibh rún ar bith deánta aca i n-aghaidh greama ithe, agus níorbh' fhada go rabhadar ar obair ag dearbughadh fírinne na mbriathar sin, — “Ní ar arán amháin a maireas an duine.” Nuair do bhí an dinnéar glacuighthe aca do shuidheadar thart fá'n teinidh ag comhrádh agus ag díospóireacht. Ins an áit dheireannaigh i n-a rabhadar do bhí Mac Eidhin gnoitheach ag sgríobhadh, agus ar an ádhbhar sin do bhí an saoghal ar a chomhairle féin ag Mac Cuill. Acht ní raibh bac ar bith ar Mhac Eidhin annseo; ní raibh dada eile eadar lámhaibh aige; agus le comhthrom na Féinne do thuit togha na gcrann agus rogha na ndílsidhe air. Mar sin de ní raibh iongantas ar bith nuair do bhíodar ar tí imtheacht go raibh oiread saothair ar Thomás Mícheál 'fhagháil leis agus do bhí ar Mhícheál Tomás 'fhagháil leis as an áit eile. Fá dheireadh thall nuair do bhí sé ag tarraingt suas leis a haon déag a chlog adubhairt Mac Cuill go raibh sé i n-am dóibh imtheacht, mara bhfanfadh siad leis an Phaidrín, agus le sin do chuaidh sé féin agus an dá <L 96> bhuachaill do bhí san toigh amach dh'ughmughadh an bheathaigh. Ba é sin go díreach an t-am adubhairt fear an toighe le Mac Eidhin dá mbéadh sé ag 'ul 'na Circe aríst ins an tsamhradh le tuilleadh dánta do sgríobhadh síos ó Ua Ceallaigh go dtiocfadh leis oidhche do caitheamh aca-san. Nár chineálta é cuireadh de'n tseort do thabhairt do dhuine nach bhfaca sé a riamh a roimhe? Agus nidh nach iongnadh, tá sé d'fhiachaibh ar Mhícheál síor-bhuidheachas do bheith aige ar an fhear so a chomhshloinneadh. Dobheir sé an chraobh dó féin agus d'á chloinn go bhfuilid ar an daoinibh is féile agus is tarraingtighe 'san chonndae. I n-áit mhaith is iomdha moill bhidheas eadar ceileabhradh agus imirce. Mar sin de, ní raibh sé i bhfad ó'n mheadhon oidhche nuair d'fhág Mac Cuill agus Mac Eidhin an Móinín ag tarraingt ar an bhaile. Do bhí oidhche dheas chiuin ann — chomh deas agus chomh ciuin sin agus bhéadh ann i nDeireadh Foghmhair. Ach do bhí sé an-uaigneach de bhrígh go raibh an trup ar shiubhal ó na bealaighibh móra agus na solais as ins an toighthibh. Ámhach, ní raibh an dá charaid ag smuainiughadh ar uaigneas na huaire nó ag tabhairt fá dear áilneacht na hoidhche. Do bhidheadar ag meabhrughadh. Agus thríd an mheabhrughadh fhobair go toiseochadh Mac Eidhin ag canadh “By Feal's wave benighted,” go díreach mar thoisigh Mac Cuill ar an amhrán chéadna iar bhfágáil na Circe dóibhthe. Acht fuair Mícheál é féin do stopadh go díreach sul ar aithin a chomráduidhe goidé bhí ag teacht, óir níor mhaith leis a chara fagháil amach gur éirigh an rud céadna dó-san d'éirigh dó féin. Anoir leo thríd an Chlochán, an Árd Leathan, an Gall-bhaile (bíodh 'fhios agat, a léightheoir, go bhfuil a leithéid d'áit ann) agus Leitir Bric, baile a fuair <L 97> an t-ainm ó bhreac leathtromach a fuaras ar mhullach cnuic ann i ndiaidh trághadh na Díleann. Do tháinig an dá charaid anoir Mín na Gualann agus iad breágh sásta de'n lá, de'n aistear, agus de mhéad daoine do casadh ortha. Fuaradar amach go bhfuil níos mó ná aon chiall amháin leis an tseanfhocal sin: “Is glas na cnuic i bhfad uainn,” agus sgar siad le chéile leis an bharamhail seo nach ionann áit agus a iomrádh. Agus ó thárla go dtáinig na neitheanna mar thángadar ní raibh iongantas ar bith go raibh Mac Eidhin ag cur i n-alt a chéile, agus ag canadh mar seo ar a bhealach a bhaile:- “I lár na sléibhteadh fraochach glas Tá áilneacht, féile a's caoimheas deas, Nuair thiocfas séasúr gréine a's teas Mac Cuill a's mé féin go bpillidh 'r ais.” Sin anois chugaibh gan bhréig, gan áidhbhéil, gan chamadh, méad a dtáinig Mícheál Mac Eidhin agus Tomás Mac Cuill thríd an lá úd, agus tá dúil agam go mbéidh oiread lúthgháire ortha anois 'ghá léigheadh agus tá orm-sa 'ghá innsin.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
