Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
An Baile Seo 'gainn-ne - Cnuasach Sgéal n-Úrnua
Title
An Baile Seo 'gainn-ne - Cnuasach Sgéal n-Úrnua
Author(s)
Ó Siochfhradha, Pádraig,
Pen Name
Bhn Smmbhbc / Seabhac, An / Sigfrid
Composition Date
1921
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N LM093> <L i> <B 1921> <C Prós> <M 8> <T An Baile Seo ’gainn-ne — Cnuasach Sgéal n-Úrnua> <U Pádraig Ó Siochfhradha> <F Connradh na Gaedhilge> AN BAILE SEO ’GAINN-NE “Beannacht leat, a leabhráin, agus beannacht ar lucht do léighte.” — l. viii <L iv> “Seo do chéile, Tabhair do dílse, Umhla déin do, Duille i mbruighin leis.” “Is iongantach an baile é an baile seo againn-ne ar a bhfuil de dhaoinibh greannmhara ann.” <L v> BROLLACH ÓN BHFEAR EAGAIR. Cé gur sgríobhas “fear eagair” thuas, tuigtear uaim nach le mórtas ná le mustar é, acht gur bh’éigean dam an focal do sgríobhadh, chum go mbeadh a fhios ag an saoghal nach é an Seabhac féin is ciontach leis an méidín beag suarach so. Ní gádh dham an Seabhac do mholadh agus a theist is a thuarasgbháil le fagháil ag an saoghal Fódlach go léir um an dtaca so, an méid is Gaedhealach dhíobh. Tá sé ag déanamh árd-oibre um adhbhar léightheoireachta do sholáthar dá dhúthaigh féin .i. do Chorca Dhuibhne, an tír úd is iongantaighe agus is fairsinge insgríbhinne oghaim chraobh agus eile. Ní hé nach déanfadh áitreabhthóirí na hÉireann, an méid díobh atá i n-ala-thuathaibh ó Chorca Dhuibhne, a leas fairis sin tré léigheadh an leabhair seo; do dhéanfaidís gan amhras agus tá súil agam go léighfear é i ngach aon chúil agus chearna agus anach sa tír nó ar a laighead i ngach aon áit i bhfuil léightheoir Gaedhilge ’na steill-bheathaidh. Do chuir an Seabhac d’ualach orm gan aon mhíniughadh do thabhairt ar na casfhoclaibh tré Ghaillbhéarla. Badh mhaith uaidh an bheart sain dá mbeadh níos mó Gaedhilgeoirí i nÉirinn ná mar atá indiu. Fóiríor dóighte! Béarlóirí atá i n-urmhór mór na nÉireannach ón Málainn go Carn Uí Néid, Bearlóirí gan Gaedhilg fairis sin! “Caithfear fuine i n-aice na mine,” a n-abair an seanfhocal. Caithfimíd-ne dá réir sin úsáid do bhaint as an nGaillbhéarla ’na ghléas mínighthe go ceann i bhfad eile, pé olc maith linn é. Rud eile, táid sgolairí na hEorpa ag toighdeadh fan nGaedhilg indiu, agus ba mhó do chomhgar agus do ghar féin dóibh sin míniughadh ar chasfhoclaibh tré Ghaillbhéarla. Acht ní hé mo mhian-sa troid do chur ar an Seabhac uime sin acht cabhrughadh leis ar mo shlighe féin, mar is fearr fhéadfad é, agus is truagh léir liom an gléas is fearr fóghnamh díobh do chaitheamh i leathtaoibh ar impidhe an ughdair. Acht stadam de mar channrán agus cuiream beannacht an Charsalaigh leis an leabhar .i. “Gluais romhad, a leabhráin bhig, Go hua nDuibhne rig ad réim. Chomh luath is fhuicfeas tú an cló, ’Na áras dó soirbhigh sén.” Baineam ár gciall féin as “ua nDuibhne” .i. duine do shíolruigh ó Dhuibhne, sinsear Chorca Dhuibhne uile. SEÓSAMH LAOIDE. <L vi> <L vii> BUIDHEACHAS Ní mór dom mo bhuidheachas a chur i n-iúl ós árd do Seosamh Laoide, M.R.I.A., i dtaobh a chúramaighe a léigh & a dheisigh sé téx an leabhair seo sular tugadh do’n chlódóir é & fós i dtaobh na sreathanna fromhtha do mhion-fhéachaint & do cheartú. Is mór an cruinneas & an tslachtmhaire ar an leabhar a ndearnaidh Seosamh Laoide de shaothar air. Agus, fairis sin, táim buidheach de Mhícheál Ó Riada, Oide Saoircheard i gCill Áirne, óir is é do dhein an phictiúir atá ar chlúdach an leabhair seo. Is mór an mhaise ar leabhar pictiúir & tá súil againn nach é seo an t-aon cheann amháin a dhéanfaidh Mícheál i gcóir leabhair Ghaedhilge. “AN SEABHAC.” Meitheamh an tSamhraidh, 1913. <L viii> BEANNACHT. Beannacht leat, a leabhráin, agus gura fada ó bhaile bhéarfair sgéala an bhaile seo ’gainn-ne. Beannacht leat, a leabhráin, agus gurab é aoibhneas is mó bhéarfaidh ort bheith dod’ léigheamh ag Sean- Dhiarmaid cois teine do Dhonnchadh Pheig agus do Liam na Giúise agus do’n Ghad & do’n chuid eile againn. Beannacht leat, a leabhráin, agus nár castar donas choidhche ort is measa ná lucht cuarduighthe do ghrinn i bhfoclóiríbh. Beannacht leat, a leabhráin, agus má tá bréag bheag, féin, ionnat, féach! ní fheadar arbh’ fhearr liom fíor tú: agus nach gnáth dhá innsint ar sgéal. Beannacht leat, a leabhráin, agus beannacht ar lucht do léighte. “SBHC.” <L 1> CÓIRIÚ NA LEABTHAN. I. Is náireach an sgeul é le hinnsint, ach mo mhairg! is fíor é, dar ndóigh, go mbíd lánamhna ann agus ná tugaid an urraim is dual dóibh dá chéile. Is mó dhíobh a bhíonn ann, leis, ná mar bheadh ’fhios agat. Eatortha féin, nuair ná bíonn aoinne ag éisteacht leo, iseadh bhíonn an chaismirt aca sain agus coimeádann siad chúcha féin é. Bíd siad go sítheach grádhach Dia Domhnaigh ag dul chun an Aifrinn, & a lámh siúd ’na uilinn sin iad ar chomh-chéim go caradach, deagh-shomplach. Tá tuilleadh aca ann ámhthach, agus bíonn ’fhios ag fiadh ’s ag fiolar go mbíonn mío-thaithneamh meoin eatortha; agus téigheann an sgeul chomh mór sain chun an chnuic ortha ná cuireann sé aon teinneas ortha a fhios sain do bheith ag fiadh ’s ag fiolar. Lánamha mar sin dob’ eadh Tadhg Geanncach agus Peig Bheag do bhí ar an mbaile againn-ne. Táilliúir ab’ eadh Tadhg. Do bhí sé beag teasaidhe agus cos cham fé. Do bhí teaichín beag aige le hais an tobair agus do bhímís go léir istigh ann istoidhche. Táilliúir tuaithe de’n tsean- aimsir dob’ eadh Tadhg. ’Sé a dheineadh na céad chulaitheanna do bhíodh orainn-ne, garsúin, nuair a bhíodh an iomad de’n fhear ag teacht ionnainn chun cótaí gearra do chaitheamh. Do dheineadh sé casóga bréide dos na sean-daoine agus bhestanna muiriltí (muinchillí), agus brístí de Chórda an Ríogh. Ní raibh aon mheas ag na hógánaigh a bhíodh ag rinnce agus ag suirghe ar tháilliúireacht Thaidhg. Bhí sé ró-thútach, dubhradar. Pé rud do chuir i gceann an táilliúra é do thaidhrimh sé ar phósadh. “Ní bhíonn aon deáramh (deallramh) ar thigh gan bean ar an teinteán,” ars’ an táilliúir. Ach <L 2> ambasa ní gach aoinne a gheobhadh sé, toisg na coise caime, tá’s agat. Do chuarduigh sé a lán gan aoinne d’fhagháil go dtí tráthnóna Domhnaigh do chuaidh sé de shiubhal a chos is a mhaide croise go tigh Sheáin Mhicil agus buidéal ’na phóca aige, agus, a cháirde mo chroidhe, an dóigh libh ná go bhfuair sé Peig bheag ó Sheán? Ní dubhairt Peig ach — “Caitfimid pósadh, go bhfóiridh Dia ’rainn, ó’s rud atá romhainn é, go bhfóiridh Dia ’rainn.” Do pósadh iad. Dubhairt gach aoinne gur “leis a bhí an seans, a chroidhe!” Do cheap an táilliúir go raibh ana-ghaisge deunta aige. Do bhí ana-shuim go léir aige innti ar dtúis. Do dheineadh sé mion-gháire léi. Uair amháin tháinig tocht grádha chomh láidir sin air, cad deirir leis ná go dtug sé póg di. Thug, dar deimhin mhuise! Do dhein an grádh foiréigean air an turus sain. I gcionn tamaillín ní théigheadh sé chomh mór sain chun cnuic air. Ní bhíodh sé chomh minic ag gáiridhe léi. Is dócha gurab é meon láidir an fhir fé ndeara sain. B’fhéidir nárbh’ é. A cháirde na páirte, an gcreidfeadh sibh é? Do bhí rudaí beaga ag teacht idir an táilliúir agus a cheud míle grádh, rudaí beaga bídeacha, nárbh’ fhiú biorán is iad, ach go mbídís ann gach lá agus gur ag dul i n-olcas a bhídís, go mór-mhór aon rud beag amháin. Ochón, a thruagh mhór é. Is baoghal go raibh Tadhg Geanncach ag éirghe ceanamhail air féin. Do cheap sé gur cheart dá mhnaoi bheith ó mhaidin go hoidhche ag fuaradh agus ag téitheadh dho agus ag cur seasgaireachta agus compóird air agus bheith leis mar do bheadh sí le peata ceana. Is fuirist d’fhear grádh do thabhairt do mhnaoi nuair ná bíonn sí sin ag deunamh a chuid té dho maidin is tráthnóna, ná ag beirbhiú a chuid ubh do, ná ag nighe a chuid bónaí ná ’ghá n-iarnáil. Níor mhór an gaisge d’fhear grádh do bheith aige do mhnaoi mar sin dá ndeineadh sí na gnóthaí sin do go slachtmhar; ach níor mhair an fear sain riamh do thabharfadh grádh do mhnaoi a chaithfeadh bónaí boga gan snas chuige maidin Dia Domhnaigh, nó steanncán de thé leamh leath-fhuar gach maidin is tráthnóna, nó uibhe gan deáramh chun <L 3> breacfasta. Cionnus do bheadh grádh ag duine dhi? Cionnus do gheobhadh sé ó n-a chroidhe bheith ’ghá pógadh? Ní ghrádhfadh ná ní phógfadh. Níl an gean chomh láidir sin. Sin é mar do bhí ag an táilliúir. Ní raibh sé pósta mí nuair thug sé “liobar gan chrích” ar a mhúirnín mná agus ar a cheud míle searc. Och! och! Agus cad a chuir tobar na seirce i ndísg? Cad a chuir Cuipid na gcleas an doras amach uatha? Do bhí sain ann. Cad a dhein é? Och, mo mhilleadh! An leabaidh a dhein é, agus a cháirde, nárbh’ é an sgrios é? Deireadh Tadhg go mbíodh cnapáin sa tochta. Deireadh Peig bheag go tur ná bíodh, ach gur ag tormas a bhíodh sé. Do bhíodh an ceart ag Peig. Deireadh mná an bhaile go mbíodh an leabaidh go bláthmhar agus go deas — “dóthain sagairt an pharóisde de leabaidh, a chroidhe!” gurbh’ olc an díol ar tháthaire bheag mhíosásta mar é leaba ná súsa bheith aige; gur teasbach gan dúthchas a bhí air agus éirghe anáirde gan cur leis. “Arú, a ghrádh ghil! Nach deacair cur suas leis?” II D’éirigh Tadhg maidean. Do chualathas thuas insa seomra é ag cneadaigh agus ag mianfuigheach. Do stad an mianfuigheach go hobann. “O!” ar seisean, “O! O! ’gcúntas Dé! mo dhrom,” ar seisean, “mo dhrom!” “Ó! an teinneas. S-s-s-s-…” ar sé sin, ag tarrac a anáile isteach tré n-a fhiacla. Do bhí an duine bocht go diombádhach. “Ohó,” ar sé ós árd, “mo mhilleán ort mar leabaidh!” agus do bhaineadh sé crothadh as a cheann chun na leabthan. Do chuala sé Peig sa chistin ag canadh — “Ní phósfainn-se an táilliúir, Ní phósfainn-se an táilliúir, Ní phósfainn-se an táilliúir — Mar ní bhíonn aige ach snáthad <L 4> Is ó goirim goirim thu! Gradh mo chroidhe ’s mo chumainn thú, Is ó goirim goirim thu — ’Sé mo pheata beag an táilliúir!” “Dúbhlú thíos ort,” arsa Tadhg, ach b’fhéidir nach ó n-a chroidhe. Tháinig Peig ’n tseomra. “Arú,” ar sise, “cad é seo anois ort?” “Dhera mhuise, is maith atá ’s agat é,” ar seisean go diombádhach. “Is is beag dá chás ort, Mo dhrom ’na dhá leath. Ag tochta gránna, Go bhfuil lag is árd ann.” “Hu, agus an é do dhrom bocht atá ag cur indiu ort? T’ easnadhacha do bhí tinn indé. Ní fios cad é an ball ded’ chorp a bheidh as ionad amáireach. Mhuise mo ghraidhn go bráth thu, a dhaltha, nách ort anuas atá an crann!” “Leig dod’ mhagadh, a chailín,” arsa Tadhg. “Dá ndeinteá-sa an leaba ar fóghnamh ní bheadh …” “Ná bí ag cur éithigh ar an leabaidh?” arsa Peig. “Pé teinneas nó treighid nó gúta nó dathacha bheidh ort, gaibhim-se orm gur ar an leabaidh a dheunfar é agairt. Deirim-se ná raibh aon locht ar an leabaidh.” “Deirim-se go raibh agus dhá locht,” arsa Tadhg. “’Sdóigh, ní raibh,” ar sise. “’Sdóigh, do bhí,” ar seisean. “Ní raibh,” arsa Peig. “Bhí,” arsa Tadhg. Níorbh’ fhéidir, dar ndóigh, dul níos sia leis sin mar sgeul. Do stadadar. Níor thaithnigh an t-uaigneas leo. Do bhíodhg Tadhg. “S-s-s-s-, Ó!” ar seisean, “an teinneas!” agus bhí sé go teinn dar leat. Ní raibh aon truagh ag Peig do. <L 5> “Tá leigheas ar theinneas droma agam duit,” ar sise. “Tá-á,” arsa Tadhg go mío-shásta. “Tá ar mh’fhallaing, mhuis,” ar sise, “leigheas láidir bainne cíoch circe ’s é bhleágh i n-adhairc mhuice agus cleite cait a chur dá mheasgadh.” “Nár chúitighthear do shaothar leat,” arsa Tadhg, agus smuilc seirbhthin air. “Cúiteófar,” ar sise, “mar beir-se ag caitheamh trí léim táilliúra sa pháirc sin amuich maidin amáireach. Níl aon teora leis chun na dathacha do bhaint as cnámha sean- daoine.” “Deirim-se nách dathacha i gcnámha sean-daoine atá orm ach cnapán sa tochta,” arsa Tadhg. “Deirim-se gurab eadh agus nach aon chnapán sa tochta é,” ar sise. “Deirim-se nach eadh ach gurab eadh,” ar sé. “Deirim-se gurab eadh agus nach eadh,” ar sise. “’Sdóigh, ní headh, ach ’seadh.” “’Sdóigh, ’seadh, agus ní headh.” “Ní headh, ach ’seadh,” ars’ an táilliúir. “’Seadh is ní headh,” arsa Peig. “Ní headh!” ar seisean. “’Seadh,” ar sise. Ní fhéadfaidís, agus a ndícheall a dheunamh, an chainnt a ghiorrú níos giorra ná sain agus b’éigean dóibh éirghe aisti. Bhíodar ciúin tamall beag eile gur bhíodhg Tadhg fé mar sáithfí biorán ann. “Ó!” ar seisean, “an phian.” Ní ghéillfeadh Peig go raibh aon teinneas air. Do bhí croidhe cruaidh ag Pieg. “Arú, a dhuine, cuir uait!” ar sise, “agus ná bí ag deunamh Máire Ní Ógáin díot féin. Nách tú an fear breágh sguabach agam ag cainnt ar sheana-thochtaí leabthan. Nár cloisidh do námhaid thu,” ar sise leis. Níorbh’ aon tairbhe é, ámhthach. “Deirim leat, a chailín, go bhfuil an iomad cainnte agat,” arsa Tadhg. <L 6> “Deirim-se ná fuil ná leath mo dhóthain cainnte agam, ar sise. “Deirim-se go bhfuil,” ar seisean. “Deirim-se ná fuil,” ar sise. “’Sdóigh, tá,” ar sé. “’Sdóigh, níl,” ar sí. “Tá,” arsa Tadhg. “Níl,” arsa Peig. Do bhíodar teanntuighthe arís annsain. Do bhí ciúineas tamall. Annsain do labhair an bhean. “Má táim chomh tugtha sain do’n chainnt, deinimís margadh,” ar sise. “Cad é an margadh é?” arsa Tadhg. “An té is túisge againn a chuirfidh cainnt ar an duine eile: an duine sin do dheunamh na leabthan feasta.” “Cad é an tairbhe é?” arsa Tadhg. “Nách ort-sa raghaidh?” “Deirim-se nach orm,” ar sise. “Deirim-se gur ort,” ar seisean. “’Sdóigh, ní horm,” ar sise. “’Sdóigh, is ort,” ar seisean. “Ní horm,” arsa Peig. “Is ort,” arsa Tadhg. Do stadadar arís. “’Seadh,” arsa Tadhg i gcionn tamaill, “ní haon tairbhe bheith ag cainnt. Bíodh sé ’na mhargadh.” Agus do dheineadar an margadh. III. Uair a chluig na dhiaidh sain do bhí Tadhg agus a mheuracán agus a shnáthad agus an gamhná bán agus an gamhná dubh agus an siosúr agus an miosúr agus an cláirín agus an t-iarann — bhíodar uile go léir anáirde ar an mbórd. Bhí bhest mhuiriltí le Seana-Dhiarmaid dá dheunamh aige. Do <L 7> bhí a chroidhe go heudtrom. “Níor chás di!” ar seisean, “a béal a choimeád dúnta.” Do bhí fuadar sé ag fuagháil. Do bhaineadh sé ceol as an snáithín nuair a theannadh sé é. Do bhí Peig le hais na teine agus a turann coise aici agus í ag baint cheoil as. Do bhí sí ag portaireacht agus ag fliuchadh barraí a meur ar a beola idir siollaí an cheoil agus ag tarrac an lín chúichi le n-a méireanna, agus d’fhanadh an ceol le fliuchadh na méar:- “Tipsaoi aighdil aighdil, Tipsaoi aighdil tuirinnín; Tipsaoi aighdil aighdil, Is é mo ghraidhn-se ’n coigealach. Gheobhad-sa bunnach breagh mín Is deunfad a shníomh go caithiseach; Deunfad-sa léine lín Dom’ sgafaire bríoghmhar seanduine.” “Tipsaoi aighdil aighdil,” adeireadh Peig ag fliuchadh a méar agus ag feuchaint cliathánach ar Thadhg. “Tipsaoi aighdil seanduine. Tipsaoi aighdil aighdil, beidh éad ag roinnt de’n bhaile leis!” agus do leanadh sí ag deunamh ranna áiféise mar sin agus í go haereach cois na teine agus a cos ar thromán an tuirinn aici. Thugadh sí súil- fhéachaint ar Thadhg anois is arís. Ní leigeadh Tadhg air go gcloiseadh sé í, ach do chloiseadh go maith. Thugadh sé súil mhillteach mhío-shásta uirthi nuair ná bíodh sí ’ghá thabhairt fé ndeara. Do bhí an cláirín ar a dhá ghlúin aige agus cúinne de’n bhest anuas air sin agus deirim-se leat má fuair bhest iarnáil riamh go bhfuair an bhest sain é; agus do bhí port aige ar siubhal ’n-a theannta sain. “Falda dídil um, Falda diúdil um, Falda dí — Saing Saing,” <L 8> adeireadh sé le gach sáthadh a thugadh sé síos suas de’n iarann; agus do bhuaileadh sé buille de’n iarann ar an bhest le gach “Saing Saing!” i gcomhnaidhe. Má théigheadh aon rud bun os cionn air do cheapadh Peig go mbíodh an “droch-chrích ort!” adeireadh sé beagán ró-fhuinneamhail do’n chúis fé ndeara é. Thosnuigheadh sí féin go meidhreach. “’S a tháilliúirín mhagaidh, ní phósfaidh mé thú mar fhear, ’S is mór go mb’fhearra liom sgafaire rómharfadh clais.” Do chuireadh sain an táilliúir ar neul. Thosnuigheadh sé ar an bhfuagháil ar nós sídhe gaoithe agus:- “Falda dídil um, Falda diúdil um, Falda dí, Saing Saing!” ar siubhal aige agus do bhaineadh sé cling cheoil as ar snáithín gamhná, “Saing Saing!” Nuair do thrághadh an fhearg de, do chromadh sé ar chainnt leis féin. Seanfhocail do bhíodh aige dá rádh — aon tseanfhocal dá gcuala sé riamh i gcoinnibh na mban. Do gheibheadh sé sásamh an domhain asta. “Hu!” adeireadh sé, “‘Bean mar mhuic, bean mar chirc, bean mar chaora.’ Dar an meuracán, mhuise, is fíor sain. ’Seadh, ’bhuaidh a’ bhean ar a’ muic, ’s bhuaidh a’ mhuc ar an aonach.’ Ahá” arsa Tadhg, agus ba mhór a shult. Thosnuigh Peig arís — “Tipsaoi aighdil á Gamhná bán is meuracán, Deimheas, miosúr is clár, ’S an táilliúir cráidhte ciapaithe.” <L 9> IV. Mar sin do chaitheadar an lá. Do bhí an sgeul ag éirghe leadránach aca agus na ranna agus na seanráidhte ídighthe aca. Annsain chualadar fothrom mór stáin agus ceaintíní ag an doras. Tháinig fear isteach. É árd. É buidhe. É stracaithe. Coinnleach seachtmhaine nó coig- thighis d’fheusóig fhionna-ruaidh ’na coilg-sheasamh ar a chorrán géill. Liobar de hata bhog air. Hainceasúir breac fé n-a mhuineál. Lán córda de cheaintíní stáin ar a uillinn. Paca leathair ar mhaol-árd a dhroma. É bagarthach iarratach. É brostuighte lán-fhoclach. Do bheannuigh isteach, ach níor fhan le comaoin na beannachtan sain. “Seo chúghat mé, a bhean,” ar seisean, “Mise an Gorradh Mór, Rí na ród, stánaire an stáin, fear deisighthe na gcorcán, fear curtha cluas ar cheaintíní is crúiscíní is buisgíní, mise an …” “Óra! leig ’om féin,” arsa Peig. “Cad tá agat?” “Tá, a bhean uasal a’ tighe, an mhias árd, an mhias íseal, an ceaintín beag, an ceaintín mór, canna na bó a chrúdh agus canna an uisge ón abhainn, bosga an té do’n chailligh agus buisgín na snaoise do’n tseanduine, crúisgíní de roighin-stán stóinsighthe gan poll beag, gan poll mór, gan braon dá sgaoileadh tríotha, gan sguilb, gan ruic, gan …” “Ó mhuise, le hanamann do mharbh, stad!” arsa Peig. “Níl stán ná eile uaim.” “Ná fuil corcán gan chos agat, ná pota té gan sgrugall, ná crúsga gan chluas, ná poll i n-oighean, ná sáspan gan clúdach, ná …” “Níl,” ar sise. “Ó feuch, fan,” ar sise agus do stad sí. “Dar so súd, a tháilliúirín, ach go mbainfead-sa cainnt asat-sa,” ar sise ’n-a haigne féin. “Tá galún an uisge ag sgaoileadh uaidh,” ar sise leis an nGorradh Mór. “B’fhéidir go bhfeudfá é dheisiú.” <L 10> Bhí an táilliúir ar buile. Ar chuma éigin níor thaithnigh fear so an stáin leis. “Falda dídil um, Falda diúdil um, Falda dí, Saing Saing!” ar seisean agus ba dhóigh leat go mbrisfeadh sé an cláirín le gach buille de’n iarann. D’fheuch fear deisighthe na sáspan air. “Dar corcán na leitean!” arsa sé, “is binn an fear ceoil fear an mheuracáin.” Do tharraing sé chuige a chuid giúirléidí annsain agus thosnuigh sé ar ghreadadh na stán agus ag amhrán go fórsach — “Ding deang dedaró, ding deang déró. Ding deang dedaró, buail sin, séid seo, Ding deang dedaró, ding deang déró — D’imthigh mo bhean leis an táilliúir aereach!” “Cuirfead-sa stán annsain duit, a bhean a’ tighe,” ar seisean agus siolla cainnte fé gan aon stad. “Stán a choimeádfaidh an t-uisge go dtí go mbeidh mac mic Philib a’ Chleite fé chlár, stán agus dá mbeadh sé ar thaobh luinge nár bhaoghal di cogadh na bpiléar. Do leagas-sa féin triúr pílear le canna de’n stán sain ar Aonach a Phuic coigthigheas ó shoin. Táid siad ar leabaidh an bháis ó shoin. Do leagfainn an sáirsint leis ach go raibh sé leagaithe rómham ag Brighdín le buille de shrathar an asailín sa chúl. D’fhágas thoir ag an gcrosaire ó chiainibh í féin agus na rudaí beaga. Is ann a thugamair an oidhche aréir.” “Cár chodluigheabhair?” arsa Peig. “Fé’n trucail, a bhean. Bhí na páistí beaga sa trucail agus sop féir anuas ortha ach go dtáinig bó bhradach istoidhche <L 11> agus gur ith sí an sop féir. Bhí leath-bheannlámh de ghúna Bhrighdín ithte, leis, aici nuair thug Brighdín súnnc dom fhéin éirghe agus an bhó a thiomáint.” “Ní bhíonn aon leaba le cóiriú ’ge Brighdín mar sin?” “Falda dí, Saing Saing!” arsa Tadhg agus do bhuail sé an t-iarann anuas ar an mbórd le fuinneamh, agus do chrom ar fuagháil — “Saing Saing!” “Leaba!” arsa fear na gcorcán, agus “ding deang” d’á bhaint as píosa stáin aige. “Hu! leaba ag tuinncéir! Ní raibh aon phioc de’n fhearamhlacht riamh i n-aoinne go mbeadh dúil sa leabaidh aige.” “Falda diúdil um, Falda dí, Saing Saing,” ars’ an táilliúir agus thug sé strac-fheuchaint fé fhabhraí a shúl ar an stánaire. Lean seisean air. “Bhí fhios agam-sa tuinncéir a cheannuigh leaba uair, a bhean a’ tighe. Bhfuil fhios agat cad d’imthigh air? Níl focal éithigh ann — fuair sé bás! Do mhairbh an sámhán é.” “Falda diúdil um,” arsa Tadhg agus thug sé tarrang treun feargach do’n snáth gur bhris do’n iarracht sain é. “Droch-chrích ort!” arsa Tadhg agus é ag iarraidh an snáithín a chur sa chró arís. Níor fheud sé sain do dheunamh, ámhthach, mar ’sé ceann caol na snáthaide go raibh sé ag lorg an chró ann. “Leaba!” ars’ an tuinncéir, “dhe rú, ná bac aon fhear leabthan. Ní leagfadh sain pílear. Ní fiú trumpa gan teanga é ach chun cnáimhseáin agus tormais.” “Saing da diúdil um. Diúdil aing dalal, Faing Deang!!” Do bhí an port ag dul sa mhuileann ar fhear na snáthaide. <L 12> “Sin é an saghas é,” ars’ an stánaire. “Ní sásóchadh an saoghal é. Bíonn an adhairt ró-árd nó na cosa ró-íseal, nó bíonn cnapán sa tochta, nó bíonn …” D’éirigh an táilliúir. Do bhí deire na foidhne caithte. Rug sé ar chluais ar cheaintín stáin. Ní fheaca sé ná raibh aon tón sa cheaintín. Do tharraing sé ar an tuinncéir. Tháinig hata an tuinncéara agus leath a chinn go barr a shróna aníos as an gceaintín. Tháinig dá shúil mhóra do’n tuinncéir. Do leig Peig liúgh beag aisti. “Bíodh sain agat, a ghiolla na gciteal is na gcorcán!” arsa fear an tsnáithín ghamhná. Do bhí an tuinncéir agus dhá shúil mhóra air ag feuchaint fé liobar an tseana-hata thar faobhar an cheaintín amach ar an táilliúir. “Dar asal a’ chlúimh!” ar seisean, agus rug sé ar an gcasúirín agus do bhí sé ar tí an táilliúra. Nuair a bhí an gníomh deunta ag an táilliúir agus nuair a chonnaic sé an sgriosamhnach fir ar a thí, do sgéidh an gaisge as. Do chuaidh sé de léim taobh thuas de Pheig insa chúinne. “Ó, a Pheig, a Pheig, a bhuidheannach, cosain mé, cosain mé!” ars’ an táilliúir bocht. “Cóiriú na leabthan ort, a Sheáin, a ghrádh ghil,” ar sise. “Ó, ’seadh, a dhaltha, agus fiche leaba go bráth na breithe,” arsa Tadhg bocht, “ach cosain mé, cosain mé!” Do bhí an tuinncéir ruadh ag beartú dul sa chúinne i ndiaidh an fhir bhig. Rug Peig ar chiteal d’uisge bheirbhighthe de’n teine. “Fan uaidh amach,” ar sise. Tháinig stad sa tuinncéir. Níor mhaith leis uisge beirbhighthe. “Tabhair do bhóthar ort,” arsa Peig. Do bhailigh an stánaire a chuid ghiúirléidí agus é ag easgainidhe go lasánta luath-fhoclach. Nuair a chuir sé a chos thar táirsigh do dhaingnigh Peig an bollta sa doras. Annsain ’seadh tháinig a chainnt do’n tuinncéir. Do raid sé uaidh na stánanna agus na ceaintíní agus na sáspain agus an paca i n-aon charn amháin ag cnagarnaigh <L 13> agus ag gliogarnaigh ar an talamh. Do chaith sé de a chasóg. Do chaith sé dhe a hata. Do chaith sé dhe a charabhat. Ba chuma leis cár thuiteadar. Annsain, do chaith sé trí léim as a chorp. Do chuir sé liúgh as. Rug sé ar chnapán cloiche agus do sgaoil sé fé’n doras é. Do dhein sé annsain deismireacht bhagartha catha agus cruadh-chómhraic, agus thug sé fógra genearálta do tháthairí táilliúirí na hÉireann teacht — cosa briste agus maidí croise agus cláiríní, siosúir agus miosúir agus méaracáin — chun dul chun teangbhála leis féin, ach ó thárla ná raibh mian gaisge ag gríosadh aoinne de ridirí na snáthaide an uair chéadna, ní tháinig aoinne agus do fágadh dúil gan sásamh ag an nGorradh Mhór. Ba mhór mar do ghoill an míolaochas sain air. D’fhógair sé lucht déanta balcaisí san áit sin nach gádh dhóibh bréid toisg an bhrothail, & nuair a bhí a chuid stánanna agus a chuid rudaí eile bailighthe aige, d’imthigh sé leis soir an bóthar ag feadghail agus níor stad sé gur bhain sé Brighdín agus na rudaí beaga amach. <L 14> FLÚIRSÍN. Do bhí fear ar an mbaile seo againn-ne fad’ ó, is do bhí an donas dearg air le gorta. Flúirsín an ainm a thugaimís air. Rug sé an geall leis ar sprionn- laitheacht ó n-a dtáinig riamh de lucht ocrais & doichill sa cheann so ’dhúthaigh, & is mór an focal é sin! Do bhí sé mar sin riamh. “Gorta ab’ athair do sain, a’ dtuigeann tú leat me?” adeireadh Sean-Dhiarmaid, “& Cníopair- eacht a mháthair!” Má bhí an ceart ag Diarmuid, is cruinn a thug Flúirsín dúthchas a athar agus a mháthar leis. Deireadh mórán daoine nár cheart bheith milleánach air má bhí sé mar sin, mar gurbh’ é sin an croidhe a thug Dia dho, & ná féadfadh sé bheith ach mar do cheap Dia é. Ní dóigh liom féin gur macánta an leithsgéal é sin i n-ao’ chor — bheith ag cur an mhilleáin ar an bhfear thall nuair a bhíonn locht ar rud nó ar dhuine; agus tugaim fé ndeara ar dhaoine, má bhíonn rud nó duine le moladh aca nach ar Dhia a bhíonn aon phioc dá bhuidheachas acu. Cleas suarach iseadh é & ba cheart gan a dhéanamh; ach tá daoine ar an saoghal, go sábhálaidh Dia sinn, agus ní bheadh náire ná allus ortha cleas sprionn- laithe mar sin a dhéanamh ar Dhia féin. Ach an Flúirsín seo adeirim, ní raibh teóra ná cuimse leis an doicheall agus leis an ocracht a bhí ann. Bhí sé mar sin ’na leanbh. Aon rud a gheibheadh sé do choimeádadh sé, is ní thugadh sé aon ní uaidh choidhche. Nuair a bhíodh sé ag gabháil an bóthar do bhíodh a cheann fé aige, agus ní bhíodh oiread na frighde ar an mbóthar i gan fhios do. Dá gcailleadh garsúinín eile cnaipe práis nó liathróidín gloine nó píosa córda nó aon rud eile gur mór ag garsún é, ní raibh ceann aca sain nach thíos i bpóicín Flúirsín a <L 15> gheobhthaí é luath nó mall. “Garsúinín gasta,” adeireadh máithreacha na leanbh eile & do bhídís ag gabháil dá gclainn féin i dtaobh gan iad a bheith chomh gasta leis. Bíonn díth céille mar sin ag baint le máithreacha leanbh — ní bhíonn aon tuisgint aca do smaointe na leanbh mbocht. Feirm bheag thalmhan a bhí ag athair Fhlúirsín. Ní raibh de chlainn aige ach an t-aon duine. Nuair a bhí an maicín cúig bliadhna déag d’aois do shín a athair siar agus do fuair sé bás. Is dócha gur cheap sé go raibh a ghnó déanta aige, agus gur leor sain, is go raibh mac a dhiongmhála ’na dhiaidh chun seasamh i n-ionad a shean agus a shínsear, agus chun clú & teist a mhuintire do bhuanú & do chur i méid. Ba mhaith an mhaise ar an dílleachtaí bocht é, do ghlac sé go cneasta leis an gcúram trom a cuireadh air. Do dhein feirmeoir gasta dhe. Ní raibh oiread agus sop le dul ar bóiléagar uaidh. Do réir mar bhí sé ag dul i n-aois na tuisgiona, is amhlaidh is mó a bhí an chruinneacht ag dul i ngreim ann. Dubhairt Donncha Pheig go bhfeaca sé lá é ag dul treasna trí bpáirc chun criochán práta do bhaint de phréachán go raibh ocras air. Ní mór an ionntaoibh ar fad a bheadh agam as aon rud adéarfadh Donncha, mar tá dúil aige sa sgailéathan, ach go ndeireann Sean-Dhiarmaid gurab ’in rud a dhéanfadh Flúirsín, mar go bhfeaca sé féin cleas chomh sprionnlaithe dá dhéanamh aige. “Bhí sean-bhó age Flúirsín, a’ dtuigeann tú leat me?” arsa Sean-Dhiarmaid, “agus ní leigeadh a chroidhe dho gan cleas suarach d’imirt uirthi. Uaireanta leigeadh sé air leis an mboin go mbíodh sé ag tabhairt chabáisde dhi. Ní bhíodh a leath ’na chabáisde, a’ dtuigeann tú leat me? ach is amhlaidh a bhíodh duilleoga spuinnc is cupóga sráide measgaithe tríd, mar ’dheadh is gur chabáisde glas é go léir. Nach suarach an cleas é sin le déanamh ar aon ainmhidhe bocht?” arsa Sean-Dhiarmaid. Ní raibh sa tigh ag Flúirsín ach a mháthair. Deireadh sé go raibh an donas uirthi, do bhí sí chomh caithteach sain i dtaobh móna. “Dhóghfá móin na hÉireann, a bhean,” <L 16> adeireadh sé. “I gcúntas Dé! cuirfir an tigh tré theine leis an dtóiteán lasrach sain”; agus ní bhíodh ar an teine an uair chéadna ach dá fhód de “stuaicín” go mbíodh an féar glas ag fás as agus spré bhocht uaigneach theine & saothar gaisgidhigh dá dhéanamh aici ag iarraidh gan dul i n-éag do dhroich-mhisneach & d’uaigneas. Do bhí ó meitheal aige ag cur phrátaí — meitheal Dómh- naill Spirín: duine is ?. Sin é an sórt meithile a bhíodh i gcómhnaidhe aige. “D’íosadh sgata aca sain an polca te, a chroidhe!” adeireadh sé go leithsgéalach. Ar maidin go luath do bhíodh sé go piaclach: “Och, och,! tá an lá caithte agus gan pioc déanta. Seo seo, seo seo!” Do bhíodh a chroidhe go cráidhte nuair a glaoidhtí a-bhaile ortha chun dinnéir. “Biadh, biadh!” adeireadh sé go mí-chéatach. “Ní théigheann aon stad ar dhaoinibh anois ach ithe, ithe, ithe, ó mhaidin go hoidhche. Níor thug Dia an déanamh ceart ar an duine i n-ao’ chor. Badh cheart déanamh an chléibh a thabhairt air agus dóthain seachtmhaine a chur isteach ann d’aon iarracht & gan a bheith ag rith mar seo gach aon uair a chluig,” agus do bhíodh sé ag cur de an uair chéadna go mbíodh sé i gceann na páirce ba ghiorra do’n tigh. Do liúghadh sé annsain. “A mháthair! A mháthair!!” adeireadh sé, “a’ bhfuil an bainne ins na mugaí fós agat?” Eagla a bhíodh air, a’ dtuigeann tú, go mbeadh an méid sin de mhoill ortha ag an tigh. Do shuidhidís, d’ithidís roinnt, ach ní mór a bhíodh ithte aca nuair a phreabadh Flúirsín ó’n mbórd & do bhaineadh fíoghar na croise air féin ós árd “i nAinm an Athar & an Mhic & an Spioraid Naoimh.” Dar ndóigh, ní leigfeadh náire do’n chuid eile gan an cleas céadna a dhéanamh & d’éirghidís féin ón mbórd agus ocras tar éis athluighthe ar chuid aca. Do bhí garsún bocht neamhurchóideach ar meithil lá ag Flúirsín. Do bhí ríghneas coganta ag gabháil do’n ngarsún bocht & d’ fhág sain ocras gan sásamh aige ag dul an doras amach do. Do bhí buaidhirt ar an mbuachaill bocht, ní nach iongantach sain, agus thug seanduine a bhí ann fé ndeara é. <L 17> “Cad tá ort, a bhuachaill?” ar seisean. “Níor itheas leath mo dhóthana,” ars’ an garsún bocht & d’fhéach sé timcheall air féin & eagla air go gcloisfeadh Flúirsín é. “Cionnus itheann tusa prátaí?” ars’ an seanduine. “Cionnus d’íosainn iad ach práta do sgubhadh & é d’ithe,” ars’ an garsún. “Sin é d’fhág tusa ar chaol-chuid,” ars’ an fear. “Cionnus ba cheart dom iad d’ithe mar sin,” ars’ an garsún & iongnadh air. “Aon uair a bheir i dtigh na gannchoda arís déin mar seo — bíodh práta dá ithe agus práta dá sgubhadh agat, bíodh dhá phráta i gcúil do dhuirn agus do dhá shúil agat ar dhá phráta eile ar an mbórd.” “Ó hanamain!” ars’ an garsún. Do bhí Flúirsín samhradh agus ní bhíodh aon chasóg air. Fear sgafánta ab’ eadh é tá’s agat, agus b’aindeis leis casóg! “Nach breagh sgópamhail an rud bheith gan chasóg?” adeireadh sé. Ach do bhí a fhios ag na comhursain go léir gurab amhlaidh ná raibh aon chasóg aige. Sean-chasóg le n-a athair a bhíodh dá caitheamh go dtí sain aige, ach tháinig laige sean-aoise uirthi sin, agus do bhí ball di ag imtheacht mar seo & ball ag imtheacht mar siúd; & ba ró-mhisde iad an sgaipeadh & an fán fada sain, go dtí ar deire thiar thall go ndeaghaidh an bhalcais aosta éadaigh sin ar sgaipeadh agus ar ceal generálta, agus do fágadh Flúirsín bocht gan fothain na slinneán aige. Do bhí a fhios againn go léir cionnus mar do bhí an sgéal, ach do bhíodh Flúirsín ag iarraidh a chur ’n-a luighe air féin agus orainn-ne gur mar sin ab’ fhearr do’n sgéal a bheith. Is baoghal ná raibh sé go maith chun cleasa mar sin a dhéanamh, óir is brónach an sgéal le hinnsint é nár chreid an duine féin é féin, & níl aon bhaoghal gur chreideamar-ne é. Do bhíomar deacair a chomhairliú riamh mar sin. Tháinig deire foghmhair & tús seaca ar Fhlúirsín. Do bhain sain creathaí as an duine. “An deamhan me! ach gur mhaith í an tsean-chasóg” ar seisean. Tháinig gaoth <L 18> anoir & sneachta. “Och mhuise!” adeireadh sé, “slán beo le sean-chasóig mo dhaid!” Siúd leis chuig Tadhg Geanncach táilliúir agus píosa bréide d’fhan i ndiaidh a athar aige. “A Thaidhg, a bhuidheanach,” arsa Flúirsín, “cad air go ndéanfá bheist dom?” “Ar leathchoróin,” arsa Tadhg. “Ó dhe mo bhrón! is cá bhfaghainn-se dhuit leathchoróin,” arsa Flúirsín bocht go diombádhach, “ach cogar i leith chugham, a bhuidheanach, cogar i leith chugham; bhéarfaidh mé sgilling & pic phrátaí dhuit — prátaí breaghtha plúracha go gcuirfidís breághthacht ar do chroidhe ach féachaint ortha.” “Níl aon ghnó agam díobh,” arsa Tadhg Geanncach, “tá trí mhála prátaí sa chúil cheana agam.” “Dhe ’ra ’s nach breágh an rud an fhlúirse, a chroidhe, nach breágh an rud an fhlúirse? Seo a dhaltha, faigh do mhiosúr & tóg mo thoise (thomhaise). Sin é. Go bhfágaidh Dia do shláinte agat, a Thaidhg, a stóraigh. Féach, go gcuire Dia an rath ort, & chun slacht a chur uirthi cuir dá mhuinchille léi, ar nós na casóige tá’s agat, ach mar sin féin, a Thaidhg, a dhaltha, is bheist í. Agus féach, le hanmann do mharbh, agus cuir earball beag thiar léi mar atá ar chasóig Sheáin an Ghleanna. Déin agus nár fheicidh Dia dealbh go deo thu; ach mar sin féin, a’ dtuigeann tú? is bheist í! Féach mhuise, ní mór ná gur dhearmhadas é — ní bhíonn aon chrot ar bheist gan bóna beag slachtmhar a bheith léi. Mhuise féach, go mbuailidh Dia seans maith chúghat, a tháilliúir, a ghrádh dhil, & cuir bóna beag léi; ach mar sin féin ’s bheist í tá’s agat. Tar éis duit cúpla póca maithe a chur lasmuich uirthi agus póca mór laistigh, má bhíonn aon chuid d’fhuighleach an éadaigh agat — agus dar ndóigh beidh mór-chuid — cuir i dtaisge dhom é; & féach! go seolaidh Dia s’nuachar agus bean shlachtmhar tighe chughat (agus ba mhaith an díol ort sain, a dhuine ’chroidhe ’stigh) agus soláthruigh trí nó ceathair dos na cnaipí breághtha móra a bhíonn chomh flúirseach agat & cuir innti iad mar bheidís i gcasóig; ach mar sin féin is bheist í, tá’s agat. <L 19> ’Seadh, a tháilliúir, a ghrádh dhil, bheannacht Dé & na Maighdine Muire ort féin & ar do chúram,” agus d’imthigh Flúirsín ar leathshodar an doras amach. Sin é an sórt saoghail a bhí dá chaitheamh ag Flúirsín. Is í a mháthair a dheineadh gnó an tighe & a chrúdhadh na ba. Ach do bhí an bhean bhocht ag dul san aois agus na dathacha ag teacht ins na cnámha aici. Ar deire thiar thall, ní bhíodh sí ábalta ar na ba a chrúdh i n-ao’ chor agus níor mhór do’n duine féin é dhéanamh. I gcionn tamaill eile tháinig an chríne chomh trom sain uirthi ná féadadh sí biadh d’ullmhú dhi féin ná do Fhlúirsín agus b’éigean do-san é sin a dhéanamh, leis, agus dar ndóigh, do chuireadh sain an lá amúdha go mór air. Do bhí sé teanntuighte. “Ó dhe mo léir!” adeireadh sé. “Nach orm-sa anuas atá an crann? Gaibhim-s’ orm má bhí dathacha le teacht ar aoinne gur ar mo mháthair-se a thiocfadh. Caithfead cailín aimsire a sholáthar is dócha, ach bead creachta! bead creachta!!” Do fuair sé saghas cailín aimsire, ach ní raibh na trí seachtmhainí déag ’na ráithe. Níor thug sí aige ach trí lá, ach do bhí seachtmhain spóirt ar an mbaile mar gheall air. Is amhlaidh d’éirigh achrann eatortha — idir Fhlúirsín & í féin. Do bhí dhá innsint ar an sgéal — innsint Fhlúirsín agus a hinnsint sin. “O hó léan uaithe!” adeireadh seisean. “Ba dh’óbair dom me sgriosadh aici, a chroidhe. D’íosadh sí siúd an mhuclach ’na ’rán chruithneachtan is ’na leitin mhin-choirce!” Sin é adeiread Flúirsín. “’S amhlaidh ná tabharfadh sé aon rud le n-ithe dhom,” ars’ an cailín, “ach trí práta bruthóige agus liath-uisge.” Ní fhéadfaimís-ne dá thaobh an sgéil a thabhairt le chéile ar aon chor. Ní fhéadfaimís taobh aca do chreideamhaint gan a chur ’n-a luighe orainn féin gur éitheach an taobh eile, & is cruaidh an ghreim é sin ar aoinne. ’Sé an tslighe is fearr a dhéanamh le ceisteanna achrannacha mar sin ná gan aon iarracht a dhéanamh ar iad a réidhteach i n-ao’ chor — iad a chur as t’aigne ar fad — gan leigean duit féin aon mhachtnamh a dhéanamh ortha. <L 20> Do fuair Flúirsín cailín eile agus cailín eile agus mar sin do go raibh a ainm anáirde imeasg cailíní aimsire na dúthaighe le n-a dheacra é shásamh. An biadh a bhí ’á mharbhú. An cumas ithte bídh a bhíodh ag na cailíní go léir, sin é a chuireadh an t-uathbhás air. D’éirigh sé sa cheann aige. “Ó ’chroidhe,” adeireadh sé, “n’ fheadrais ach a chostasaighe bean a chothú. D’íosaidís an polca te, a dhuine!” Sa deire bhí sé ag dul de aon chailín aimsire i n-ao’ chor d’fhagháil a thiocfadh ’na ghoire ná ’na ghaor. Do bhí sé amuich air ná beadh aon ghnó ann ag aon chailín d’íosadh aon ghreim. Do bhí sé i gcruadh-chás annsain. Do bhí a mháthair & gan corruighe na coise innti & níor mhór di duine éigin a bheith sa tigh i gcomhnaidhe. Do bhí Flúirsín bocht ag iarraidh freasdal ar an dá thráigh — rud a theip ar éan éigin, cloisim — agus dá bhrígh sin ní ró-shlachtmhar a dheineadh sé gnó aon trágha aca. Do bhí sé mar sin istigh lá & é ag nighe corcán na leitean, nuair a bhuail slataire de chailín caol árd an doras isteach chuige. “Bail ó Dhia oraibh annso,” ar sise, agus níor stad cos léi gur bhain sí amach an stóilín thuas mar a mbíodh an teine, uair, & do shuidh ann. “Cad a thug tusa annso?” arsa Flúirsín. “Cailín me atá ag lorg aimsire,” ar sise. “Mhuise ’n eadh ’nois?” arsa Flúirsín. “An mór a bheadh uait?” “Trí púint sa ráithe,” ar sise. “A dhe ’Mhuire Mháthair! céad moladh go hárd leat! Ná faghainn cailín eile ar a deich fichead,” ar seisean. “Ní mo leithéid-se a gheobhthá,” ar sise. “Cad é an feabhas atá ionnat-sa ná fuil sa chuid eile aca?” ar seisean. “Tá,” ar sise, “ná feicfir greim bídh ag dul im’ beal dá fhaid fhanfad annso.” “An ndeireann tú liom é?” ar seisean. “Tá sé ráidhte agam,” ar sise. “Ó moladh go deo le Dia,” arsa Flúirsín is d’éirigh a chroidhe go huachtar a chléibh le háthas. “Do leithéid <L 21> a bhí uaim, a bhuidheanach, mar táim creachta ag sgata straoilleóg a bhíodh annso agam le fada. ’Seadh, dar ndóigh, do bhí an sgéal go maith annsain aige. Do bheirbhigheadh an cailín a chuid leitean d’ fhear an tighe agus thugadh sí biadh ’n tseomra go dtí an tseanbhean. Annsain do sgóladh sí corcáinín na leitean ós comhair a shúl amach & do chuireadh i gcoimeád é & ní fheiceadh sé féin greim ná lán béil dá ithe aici. Do bhí sé go sásta. Do théigheadh sé amach ar an ngort & nuair a castaí duine des na comhursanaibh air do bhíodh sé ag trácht thar an gcailín. “Ó dhuine! ana-chailín ar fad, ar fad iseadh í. Níos túisge ná mar dhóghfadh sí móin raghadh sí trí mhíle ó bhaile chun brosna d’fhagháil. Ach ba leathchuma liom mar gheall air sin, ’sé an tslighe atá aici chun bídh is mó a thaithnigheann liom. Nuair a bhím ag tathant uirthi suidhe & greim d’ithe (b’in dearg-éitheach ag Flúirsín) ’sé deir sí liom ach ná féadfadh sí féin aon rud d’ithe, mar gur leor de bhiadh do’n chócaire go deo bolaith an bhídh a bhíonn dá ullmhú aici. Is mór an tsábháil é sin, a chroidhe, do dhuine bocht mar mise.” Do bhí an sgéal mar sin ar feadh trí lá, & ar feadh na haimsire sin do bhí Flúirsín ag cuimhneamh agus ag smaoin- eamh. Do bhí sé ag baint phrátaí lá & é ag cainnt leis féin. “Is maith an cailín í gan dabht ar domhan, agus is mór an slacht atá ar mo ghnó aici. Ach ar an taobh eile arís, is mór an méid airgid trí púint sa ráithe. Dia lem’ anam, do bhrisfeadh sain tighearna. Cá bhfaghainn-se an t-ualach sain airgid? Ó faire! sin práta breagh gearrtha agam. Trí púint sa ráithe, & leath-choróin de sin féin cheana orm — fiacha leath-mhála prátaí! Och féach, cnap eile ’n-a dhá leath agam. Is buaidheartha atá an sgéal agam. Ní fheadar cad a dhéanfad. É? cad a dhéanfainn? Í phósadh an eadh? Dar so súd ach níorbh’ olc an tseift — Ó h’anam ó’n riabhach! práta breagh eile imthighthe gan mhaith — níorbh’ olc an plean í phósadh. Ar mh’ anam go ndéanfad, & beidh sí féin & na trí púint sa ráithe i dteannta ’chéile agam.” Do sháidh sé an ramhan sa talamh agus siúd <L 22> leis a-bhaile ar a bhog-shodar. Do bhí sí istigh & nuair a chuala sí ag teacht é do chuir sí rud éigin isteach sa churpad. Do bhí sí ag cur cléithe ar stoca leis nuair tháinig sé isteach. “Cad a thug a-bhaile chomh luath so thu?” ar sise. “An deamhan me, ach go dtugas grádh dhuit!” ar seisean. “Slán an sgéalaidhe,” ar sise. “An bpósfá me, a ghrádh?” ar seisean. “B’fhéidir nár bh’ fhearra dhom bheith ag rith choidhche,” ar sise. Deir Jimín Mháire Thaidhg go raibh sé féin ag faire ortha tríd an bhfuinneoig bhig isteach agus go bhfeaca sé go maith iad & go rug Flúirsín barróg uirthi agus gur phóg sé í. Ach ní chreidfinn an Jimín sin gan fínné maith ’na theannta. Bíonn sgéal éigin gan deallramh mar sin i gcomhnaidhe aige. Pé sgéal é do pósadh Flúirsín is an cailín. Is mó de chainnt a deineadh i dtaobh an phósta sain ná a raibh de phóstaidheacha sa pharóiste le fiche bliadhain. Do fuair Flúirsín a chulaith éadaigh Domhnaigh ar iasacht ó Thomás Mór. Do raghadh an duine bocht go léir idir chorp croiceann isteach i n-aon chois amháin de’n bhríste mhór a bhí ag Tomás agus do bhí leath-troigh de gach muinchille ar an gcasóig ag dul thar barraibh a mhéar air; ach mar sin féin do dhéin sé gnó an phósta i bhfad níos tighearnamhla ná mar dhéanfadh Tomás Mór féin é dá mhéid an toirt chuirp a bhí aige. “Brostuigh ort, a Athair, tá an mhaidean caithte gan mhaith orm,” ar seisean go himnidheach. “Ní gádh na h-‘Andrú Meártins’ ar fad.” Do shiubhail sé a-bhaile i dteannta a mhná go dtáinig sé chomh fada le gort na bprátaí. “Imthigh-se leat a-bhaile,” ar seisean léi annsain, “bead-sa chugat tráthnóna,” agus do-chuaidh sé sa chúlóig ag baint gur chuir an doircheacht a-bhaile é tráthnóna thiar. Lá ar n-a mháireach do fuair sé cúpla cloch mhine coirce i gcóir leitean agus thug sé dá mhnaoi é & dubhairt sé léi é chun i gcoimeád i n-áit ná faghadh luchaigh ná aon lucht <L 23> fuadaigh eile é. “Déanfaidh sain go hoidhche Shamhna dhom,” ar seisean léi. Ní dubhairt sise aon ní & d’imthigh Flúirsín amach ar an ngort. Ní fada a bhí sé imthighthe nuair do chuir an bhean nua-phósta faobhar uirthi féin. “Bead-sa im’ mháighistir annso,” ar sise. Siúd léi amach agus annsain siúd léi isteach agus gabhál móna aici. Do bhuail sí síos teine bhreagh mhór. Rug sí ar shean-sguaib fhraoigh a bhí sa chúinne. Thosnuigh sí thuas ag an teine ag sguabadh & fuadar fúithi. Do bhí an tsean-bhean sa tslighe uirthi. “’N tseomra leat, a chailligh, & fan ann,” ar sise leis an sean-mhnaoi. Ní dhearna an bhean aosta ach imtheacht léi go ciúin, “Go bhféachaidh Dia orainn!” ar sise. Nuair a bhí an t-úrlár sguabtha ag an mnaoi óig, tháinig sí & fuair sí dorn maith mine coirce agus piúnt leamhnachta, agus do chuir sí san sgilléidín i dteannta ’chéile iad. Nuair a bhíodar beirbhighthe i gceart do thóg sí de’n teine iad & do leig an leite amach ar an aon-phláta amháin gan briseadh ann a bhí i dtigh Fhlúirsín. Annsain, nuair a bhí sé fuar, do sholáthruigh sí an spiúnóg ab’ fhearr a bhí istigh. Do chuir sí an pláta ar cheann an bhúird agus d’ith sí a béile ar a suaimhneas. “B’fhéidir go gcuirfeadh sé buaidhirt ar m’ fhear pósta me d’fheiscint ’á ithe so, agus cá tairbhe aon bhuaidhirt nach gádh a chur ar mo ghrádh geal? Níor cheart dom a dhéanamh agus ní dhéanfad,” ar sise. Is mór an tabharthas ó Dhia bean tuisgeanach mar sin. Nuair tháinig Flúirsín bocht a-bhaile an tráthnóna sain do chonnaic sé an t-atharrú go léir ar an tigh, do chonnaic sé an teine mhór ar an dteinteán. D’fhéach sé i n-aghaidh a mhná agus do chonnaic sé teine eile ’na súilibh sin. Idir an dá theine sin do ceap sé gurbh’ fhearr foidhne ná buirbe mhór. “Ó!” ar seisean, “nach breágh an teine atá agaibh?” “’Seadh,” ar sise, “do cheapas go mbeadh fuacht ort, a ghrádh dhil.” Ní dubhairt Flúirsín bocht aon ní. Do fuair sé a chuid leitean & d’ith. <L 24> “Cá bhfuil mo mháthair?” ar seisean. “Do chuireas ’n tseomra í, mar cheapas gurbh’ ann ab’ fhearr í,” ar sise. Ní dubhairt Flúirsín aon ní. Do chuaidh sé a chodladh agus tocht ’na chroidhe. “Och, mo chreach is mo díth,” ar seisean, “nach claoidhte an galar an grádh! Is mairg a bhacfadh leo i n-ao’ chor mar mhná.” “Ach bíonn an grádh riabhach ann, a thaisge,” arsa a bhean a bhí laistiar de i gan fhios do. Do chaitheadar coigthigheas mar sin agus ise ag leathnú a smachta ar an teaghlach uile. Thug Flúirsín bocht lag- iarracht nó dhó ar a lámh féin a bheith i n-uachtar, ach do bhí teangbhálaidhe maith istigh leis agus do théigheadh gach cath aca ar Fhlúirsín de neart & d’fheidhm aigne & teangan a mhná & a bhainchéile. Ar deire thiar b’ éigean do éirghe as & forlámhas na mná do ghabháil air féin go humhal an-uasal. Do bhíodh eagla air a theasbáint ós árd nár mhaith do thaithn an bhansmacht sain leis & b’ éigean do é bhrúgh ar a chroidhe. An rud a bhíonn dá bhrúgh mar sin ar an gcroidhe, goilleann sé de ghnáth ar an aigne. Sin mar do bhí ag Flúirsín bocht. Is minic a cloistí ag cainnt leis féin é & é ag féachaint go sgáthamhail ’na thimcheall ar eagla go gcloisfeadh aoinne é. Do gheibheadh sé a chuid leitean maidin ’s tráthnóna ’na aonar, & do chíodh sé an bhean ag cur an sgilléidín i gcoimeád i gcomhnaidhe. Do thuig sé gur mealladh go mór é i dtaobh a mhná i ngach cúrsa eile, ach do thuig sé ’n-a aigne féin, & ba mhór an sásamh an méid sin, go raibh sgéal an bhídh ’na cheart, pé rud eile bhí bun os cionn. Mo thruagh é, an duine bocht; is beag eolas a bhí aige ar chealgaibh ban. I gcionn na coigthighise tháinig Flúirsín a-bhaile tráthnóna thiar agus tinneas droma air ó bheith ag piocadh prátaí & ’á gcur i bpoll. Do bhí bean a’ tighe cois na teine & níor dhóigh leat uirthi go raibh an saoghal ag cur aon bhuadhartha mhóir uirthi. Bean réidh righin ab’ eadh í. Do shuidh Flúirsín bocht ag ceann an bhúird. “Cá bhfuil an leite, a chroidhe?” ar seisean <L 25> “Godé an leite?” ar sise. “Mhuise, greim beag leitean dómh-sa, a dhaltha. Tá ocras beag orm tar éis an lae,” arsa Flúirsín bocht go modhamhail. “Ba dheacair leite a dhéanamh gan choirce,” ar sise, gan aon rud a leigint uirthi. “É ’riú, cad dubhrais?” ar seisean, “an amhlaidh atá sé go léir ithte agam?” “Againn araon, a thaisge,” ar sise. “É go léir?” ar seisean. “É go léir,” ar sise. “É go léir, léir?” ar seisean. “É go léir, léir,” ar sise. Agus leis sin d’imthigh pé léas beag dá mheabhair a bhí go dtí sain aige ó Fhlúirsín. Tháinig an donas mór sain d’aon bhuille obann amháin. D’itheadh a bhean biadh! Och, níorbh’ fhéidir tubaist ba mhó! Do bhuail sé a bhasa go cráidhte croidhe-bhriste. “É go léir, léir!” ar seisean. “É go léir, léir!” agus d’imthigh sé ar siubhal ar fuaid an tighe & na háite agus gan de phort ar siubhal aige ach “é go léir, léir,” a bheith ithte ag a mhnaoi & ag a chéile chroidhe ’stigh. Agus ise, an bhean bhocht — nach uirthi tháinig an donas mór. Do bhí sí anois gan a fear cosanta & a soláthruighe. Nár dhi-se ba ghádh treise tola & cruinneas meabhrach le linn a léin agus a buadhartha! Do chuir sí Flúirsín insa leabaidh agus annsain do chuir sí fios ar fhear dlighe agus caibideal. Tháinig sé. “M’ fhear tighe ná fuil ar fóghnamh,” ar sise, “& ba mhaith leis udhacht a dhéanamh.” “Tá go maith,” arsa fear na dlighe, & do chuadar ’n tseomra. “Cad d’fhágfair ag bean do thighe?” ar seisean, leis an bhfear breoidhte. “Ó! é go léir, léir!” ar seisean. “É go léir, léir!” <L 26> Do sgríobh fear na dlighe “é go léir, léir” & thug sé a bhóthar air. Dá mhéid dúil a bhí ag Flúirsín i n-ollmhaitheas an tsaoghail, d’fhág sé é go léir léir ’na dhiaidh trí lá ’na dhiaidh sain, mar go rug an bás leis é d’aindeoin guil & greadadh bas na baintrighe boichte uaignighe. Ach nach cuma leis an mbás gol mná bróin ná baintrighe croidhe- bhriste? Ó! a chladhaire, a bháis! Ráithe ’na dhiaidh sin tháinig Púncán a-bhaile chughainn ó Americeá. Nuair a chonnaic sé an bhaintreach & í chomh hóg agus chomh huaigneach do líon a chroidhe le grádh dhi & d’iarr uirthi bheith ’na mnaoi & ’na bainchéile aige. Do bhí éadach iasachta air agus uaireadóir mór buidhe ’na phóca agus flúirse mhór chainnte aige; & dubhairt sé go raibh roinnt de “ríol estéit” thall aige. Do fhreagair sise grádh dho is do pósadh iad. Do-chuaidh an Púncán ar meisge an tráthnóna a pósadh iad & d’ fhan sé ar meisge go ceann trí mbliadhan, gur ól sé an sop as an srathar, gur ól sé an ghamhain agus an bhó gheadach, gur ól sé an mhiúil bhán agus an trucail, gur ól sé an fheirm, gur ól sé an mhaistín gadhair a bhí san tigh, agus an sean-chat breac a bhí ar leath-shúil. Annsain nuair ná raibh a thuille le n-ól aige tháinig sé a-bhaile oidhche agus do bhí ag gabháil de chiceannaibh ar gach rud sa tigh & uirthi-se gurb’ éigean di teicheadh amach sa phortach uaidh. Thuit sí síos i bpoll portaigh agus do bádhadh í. Do crochadh eisean. Sin é mo sgéal. <L 27> LEITE DHONNCHA PHEIG. Tá tigh ar an mbaile againn-ne is is minic a bhíodh buaidhirt agus clampar ann. Donncha Pheig fear an tighe agus Neil bheag Ní Dhálaigh a bhean. Tá a gclann éirighthe suas chúcha — tá Peats Dhonncha agus Máirín Dhonncha agus Néil óg. “Geannc” is mó a thugaimíd ar Pheats, toisg srón de’n déanamh sain a bheith air. Dubhart cheana go mbíodh buaidhirt & clampar insa tigh. Do bhíodh, cé gur mhór an truagh sain, mar bean bhocht deas ab eadh Neil, agus do dheineadh sí gach aon phioc d’á gnó go cruinn & go slachtmhar, ach aon rud beag amháin. Tá dúil san leitin aca i dtigh Dhonncha agus ní nach iongantach sain, itheann siad í agus ní foláir do Neil í dheunamh gach aon tráthnóna. Ní fuiris leite a dheunamh — tá’s ag an saoghal é sin. Do bheadh sí ró-reamhar nó ró-thanaidhe agat, nó do dóghfaidhe ort í nó ní bheadh salann a dóthain uirthi, nó níor dhóithighe sin féin ná an iomarca salainn a chur innti. Cócaire maith a dheunfadh leite. An leite sin do mhill bean Dhonncha. Dob’ í an leite sin fé ndeara an bhuaidhirt agus an clampar. Do bhí Neil bhocht dearmhadach tá’s agat. Is olc an rud bheith dearmhadach i mbun leitean. Do dheineadh sí dearmhad ar an salann. B’fhearra dhi gan aon leite i n-ao’ chor a dheunamh. Cad é an mhaith leite gan salann? Cé íosfadh leite gan salann? Bíonn deá’ramh les gach aon sgeul. Ach leite gan salann — ú!! Thagadh Donncha & a chlann isteach tar éis lae ag baint phrátaí um Shamhain. Do bhíodh ocras air, dar ndóigh. Do shuidheadh sé ag ceann búird. “Leite!” adeireadh sé, agus mara mbíodh leite chuige gan mhoill do bhíodh an sgeul ’n-a phraisigh láithreach. <L 28> Do cuirtí chuige an leite. Do chuireadh sé lán spiúnóige dhi ’n-a bheul. Sin é an uair a bhíodh a croidhe ag preabarnaigh ag Neil bhocht. Mara mbíodh an salann sa leitin do thagadh seacht snaidhm deug ar aghaidh Dhonncha. Do dhubhadh ar a aghaidh & ar a ghnúis. Thagadh grabhas seirbhthin & gráin air, gur dhóigh leat gur purgóid a bhíodh aige d’iarraidh é sgaoileadh siar. “Ó mhuiricín!” adeireadh Neil bhocht, “an salann dearmhadtha arís agam!” agus do theicheadh sí go dtí an cúinne. An bhean bocht! do bhíodh sí ar buile chúichi féin. Do thagadh a chainnt do Dhonncha. “Nár leigidh Dia ach ’mháin dom thu, a leadhb óinsighe!” adeireadh sé léi, agus do bheireadh sé ar an leitin a’s do stealladh sé an doras amach í. “Sin í agat anois í!” adeireadh Donncha, agus do théigheadh sé suas chun na teine. Do thairrngigheadh sé chuige a dhúid agus do bhaineadh sé tóiteán deataighe aisti. Nuair a chuimhnigheadh sé ar aon chainnt mhaith ghéir do bhaineadh sé an phíp as a bheul agus deireadh sé an chainnt, agus grabhas air ’á radh. Tá flúirse mhór chainnte ag Donncha, tá’s agat, agus maidir le baisteachán — ’sé is fearr chuige. Neil bhocht a bhíodh go maol-chluasach is go ciúin an chuid eile de’n oidhche. Dá mbeadh ciall aici deurfadh sí leis dul ag feadghail. Ní deireadh, ámhthach. Is amhlaidh a bhíodh náire uirthi gan an leite a bheith deunta go ceart aici agus do luigheadh sé ar a croidhe go mór; ach dá bhfaghadh sí Éire air ní fheudfadh sí cuimhneamh ar an mío-ádh salainn sin. Sin é fé ndeara an bhuaidhirt agus an clampar i dtigh Dhonncha Pheig. Do bhí an sgeul mar sin tamall maith aca. Do bhí an leite ag teacht idir iad agus an suaimhneas agus an ghrádhmhaire, agus do bhí “Praiseach Dhonncha” mar focal áiféise ar fuaid an pharóisde. Annsain tháinig fuasgailt ar an gcruadhtan. Tháinig suaimhneas ar chorcán na leitean. Do bhí Donncha & an chlann amuich tráthnóna ar an ngort. Do bhí Neil istigh. Nuair a bhí an doircheacht ag <L 29> teacht fuair Neil corcán na leitean agus do dhein sí é nighe agus a sgiomradh. Do chuir sí an t-uisge ann agus an mhin choirce. Annsain, pé taidhreamh a deineadh di, do chuimhnigh sí ar an salann. Do chuaidh sí go dtí an chómhra agus do thóg sí mám salainn as máilín de pháipéar ruadh a bhí ann. Do chuir sí i gcorcán na leitean é. “’Seadh,” ar sise, “tá liom anocht, pé sa’ domhan sgeul é.” An oidhche cheudna sain tháinig Donncha agus lucht an ghuirt a-bhaile luath. Nuair a thánadar ’n bhuaile d’fhan Máirín agus Geannc i mbun an chapaill agus na bprátaí. Do chuaidh Donncha isteach a-bhaile. Do bhí Neil agus Neil Óg ag crúdh na mbó sa chró. Do-chonnaic Donncha an corcán leitean ag plubarnaigh ar an teine. Nuair a chonnaic, chuaidh sé anonn go dtí an chomhra agus thóg sé mám maith salainn as agus do chaith anuas ar an leitin é “’Seadh,” ar seisean. “Beidh sí go ceart anocht, pé sgeul é.” Do dhearg sé a phíp annsain agus do chuaidh sé amach i bhfeidhil na bprátaí. I gcionn tamaill tháinig Máirín isteach chun í féin a théidheadh leis an teine. Do-chonnaic sí an corcán. “’Seadh, is dócha nár chuimhnigh mo mháthair ar an salann anocht ach chomh beag,” ar sise. Do phreabh sí chun na comhrann agus d’ osgail, agus do thóg amach mám salainn agus do chuir ar an leitin é. Annsain do dhein sí an leite a shuathadh agus d’imthigh sí amach arís. Ní raibh aon tsolas i dtigh na bprátaí agus do chuaidh Geannc isteach a-bhaile chun smut de choinnill d’fhagháil. Chonnaic sé an leite ar an teine. “Ar eagla na heagla,” ar seisean; agus siúd leis chun na comhrann agus do chuir mám mór salainn insa leitin agus do chorruigh. Fuair sé an choinneall agus seo amach arís leis. Do bhí Neil Ní Dhálaigh insa chró agus í ag crúdh go bhreagh réidh & í ag bog-amhrán do’n bhoin, nuair chuimhnigh sí ar an gcorcán do bhí ar an teine. “A Neilín, a dhaltha,” ar sise le n-a hinghin, “rith leat agus corruigh an leite ar eagla go ndóghfaidhe í.” <L 30> D’imthigh Neilín agus do dhein sí an leite a shuathadh go maith. Do bhí sí chun imtheacht arís nuair a stad sí. “Chomh siúrálta agus atáim im’ beathaidh, níor chuir sí aon tsalann ann,” arsa Neil Óg. D’osgail sí an chomhra & do fuair sí lán a duirn de’n tsalann agus do chuir síos isteach insa chorcán é. “Ní bheidh m’athair ag gabháil di anocht pé sgeul é,” ar sise. Do chorruigh sí an leite arís agus d’imthigh sí chun na ba a shniugadh. Ar ball tháinig bean a’ tighe isteach agus do thóg sí an corcán de’n teine. Tháinig Donncha isteach agus an chlann. Do shuidh Donncha ag ceann an bhúird & rug sé ar spiúnóig mhóir ’n-a láimh. “Puirseach!” ar seisean, agus sin a ndubhairt sé as a bheul. Do chuir Neil bhocht lán pláta dhi chuige. Ní raibh aon eagla chúichi uirthi an babhta sain. Thóg Donncha lán spiúnóige de’n leitin agus ó thárla an t-ocras ar an bhfear, ní ró-mhór an mhoill a dhein sé chun go raibh an leite ’n-a bheul aige agus é ’á leigint siar. Ach do stad sé. Tháinig grabhas air. Do cheapfadh aoinne gur treighid éigin a tháinig air. Do leig sé ulfairt as nuair a sgaoil sé an ghreim a bhí ’na bheul siar as an slighe. “Loisgreán teinn dóighte ort, a shrimileálaidhe gan chrích!” ar seisean. “Cad é an mac mallachtan atá ag séideadh fút, nó an amhlaidh a mheasann tú sinn a mharbhú led’ chuid méiseála? Níl faic na ngrást anocht agat ach salann. Go mbeiridh ’n …” agus dubhairt Donncha Pheig cainnt mhór-ghlórach lasánta le linn na huaire sin ar fuaid an tighe. D’imthigh a misneach ar fad ó Neil bhocht. “Go dtugaidh Dia an fhoidhne dhúinn léithi mar leite,” ars’ an bhean bhocht, “mheasas go raibh sí i gceart anocht agam, marab ionann ’s gach aon oidhche eile. Tá mo chroidhe briste aici mar phuirseach, pé mío-ádh atá anuas uirthi,” agus do chrom sí ar ghol. Mo ghreidhin í an bhean bhocht, níorbh’ iongnadh dhi bheith cráidhte. <L 31> “Dhera ná bhí ’ár mbodhradh,” arsa Donncha, “tu ag iarraidh a mhilleán a chur ar an lei —,” ach díreach annsain ’seadh tháinig a chuimhne dho gur chuir sé féin mám salainn sa chorcán. “Dar a leabhar-sa,” ar seisean leis féin, “me fhéin a loit a leite. Ach cad dob’ áil liom ag cainnt?” ar seisean, “dar ndóigh, ní dheunfadh doirnín salainn chomh diabhail goirt sin ar fad í.” Ní dubhairt sé faic ós árd! Do cheap Geannc bocht gurab é féin a mhill an leite, ach ambasa má cheap, níor shleamhnuigh aon phioc dá thuairisg uaidh. Do bhí eagla air roime n’ athair. Níor leig Máirín ná Neil Óg ortha go raibh aon eolas aca féin olc, maith ná donaidhe ar cad d’imthigh ar an leitin. D’éirigh gach aoinne go brónach ó’n mbórd gan greim a bhlaiseadh, agus do shuidheadar cois na teine go neamh-chainnteach. Do bhí Donncha ag machtnamh go dian ar an sgeul. Fé dheire do labhair sé. “Ní naon tairbhe bheith ag cainnt,” ar seisean, “ach tá mío-rath éigin ar an tigh seo seach is a bhfuil de thighthe eile sa pharóiste. Ní mar a chéile an leite a bhíonn sa tigh seo ’s a bhíonn i n-aon tigh eile. Ní bhíonn sí choidhche go bhfeudfadh duine í dh’ithe. Ní fheadar ’en tsaoghal cad é an crann atá anuas uirthi. Éirighimís aisti mar leite. Caithimís uainn í. Ná hithimís a thuilleadh dhi. Badh mhór an suaimhneas ar a dtigh é. Éirighimís aisti i n-ainm Dé. “Ní itheann, a ’dhaltha, Donncha so ’gam-sa aon ghreim leitean anois,” arsa Neil le Cáitín Mhá Gabha mí ’n-a dhiaidh sain agus iad ag cainnt le chéile taobh amuich de dhoras an tséipéil, Domhnach. “D’éirigh sé aisti, a chroidhe. Is fearr leis braonín beag té d’fhagháil tráthnóna tar éis teacht ó’n ngort do.” “Dhera! is ná fuil fhios ag an saoghal,” arsa Cáitín, “gurab é an braonín beag té is oireamhnaighe dho, leis tar éis an lae!” <L 32> MÉINÍN. Cailín óg i n-aois a hocht mbliadhan déag — bhí sí ag amhrán i lár na sráide. Amhrán éigin i dtaobh saothair curadóireachta a bhí aici, óir deireadh sí i ndeire gach bhéarsa — “’S is baoghal liom féin nach féidir leat-sa Leaca an Bháin a threabhadh,” agus, dar guth na cuaiche, ba mhaith an sás í chun ceol a ghabháil. Do bhaineadh sí mac alla as taobh na sráide leis. Do bhí sgata mór de mhuinntir na tuaithe bailighthe ’na timcheall agus breághthacht ar a gcroidhe agus iad ’á moladh gan doicheall, gan teorainn. “Mhuise, mo ghradh deoil thu!” adeireadh duine. “Chugham aniar thu!” adeireadh fear eile. “Mhuise, ’chroidhe,” adeireadh seanbhean, “nach breagh an rud an óige?” Níor chailín ró-árd í ná ró-íseal, ná ní déarfainn go raibh sí téagarta, ná caol. Bhí sí ’na preabaire de chailín chruaidh anamamhail. Bhí sí fionna-ruadh agus a glib ag dul isteach ’na súilibh. Bhí breicneach innte. Do bhí mala duine uirthi nár bh’fhuiriste eagla a chur air. ’Sé a buailfidhe isteach it’ aigne agus tú ag féachaint uirthi gur duine í go raibh a fhios aici cad a bhí ’á dhéanamh aici agus tu ag féachaint uirthi; agus cad a dhéanfadh sí chomh luath agus bheadh an méid sin déanta aici; agus arís, cad a dhéanfadh sí dá ritheadh capall nó dá dtéigheadh tigh tré theine nó dá dtugadh sgafaire d’fhear óg póg di, nó dá dtuiteadh aon ní mío-chuibheasach mar sin amach go hobann — ainnir ná faighfidhe i n-aisge choidhche ceal lán-chomhthrom <L 33> a meabhrach agus a géarchúise. Bhí brat uirthi agus é fillte ar chuma ná raibh air ach trí cúinní agus bhí an cúinne láir ar sileadh síos le n-a sálaibh. Ní raibh aon ní ar a ceann ná ar a muinéal. Nuair a bhí an t-amhrán ráidhte aici do stad an cailín agus do shiubhail sí ar an gcuideachtain go léir ag tathant ortha na hamhráin a cheannach uaithe. “Pinginn a’ ceann atá ortha, a bhean,” ar sise leis an tsean-mhnaoi a bhí ag moladh na hóige. “Mhuise, a ghradh dhil, tógfad ceann uait,” ar sí sin, “ar shon ná féadfainn féin é léigheamh dá bhfaghainn Éire air,” agus do thosnuigh sí ag cuardach cá raibh a póca. Níorbh’ fhuirist sin d’fhagháil, dar ndóigh, toisg mío- chomhthromaighe na háite ’n-a raibh an póca agus a dheacra a bhéal d’aimsiú. Tar éis iomad útamála, ámhthach, do fuarthas an póca agus do tairngeadh an sparán ó’n doimhneas dob’ íochtaraighe a bhí ann. Annsain tar éis a lán córdaí casta do bhí air a sgaoileadh agus snaidhm achrannach a bhí ar a bhéal a bhogadh do fuarthas an phinginn agus tugadh mar mhalairt ar an “mbeailit” é. Nuair a fuair an t-amhránaidhe fionna-ruadh an phinginn bhí sé istigh ’na stoca aici an fhaid a bheithfá a rádh “Dia lem’ anam,” agus bhí sí an uair chéadna ag rádh rud éigin i dtaobh an cheangail lae is bliadna a thugadh Fionn ar a churrachán agus i dtaobh lucht casta córdaí ar sparánaibh caola; ach ní chualaidh an tseanbhean í — bhí sí sin ag cur na beailite go cúramach isteach sa sparán. D’imthigh an cailín óg tamaillín beag suas an tsráid agus do bhain sí crothadh as a ceann chun an ghlib a chur as a súilibh, agus do chrom sí ar “Leaca an Bháin” arís agus do bhailigh sí gasra eile agus do fuair sí roinnt phingní agus do chuir cuid aca ’na stoca agus do choinnibh an chuid eile ’na láimh. Bhí sí mar sin go dtí tráthnóna. D’éirigh sí as an gcantaireacht annsain agus d’imthigh sí léi. Bhí tigh búistéara ar an slighe roimpi agus nuair a bhí an cailín ag déanamh ar an tigh bhí ceathramha chaoirfheola ar chrúca <L 34> ó’n taobh amuich. Nílim ag cur amhrais ar aoinne — ba shuarach liom sain — ach nuair a bhí an cailín gabhtha thar an siopa ní raibh an chaoirfheoil ar an gcrúca. Bhí sí ag imtheacht léi go dtáinig sí go dtí áit a bhí taobh amuich de’n bhaile beagán. Do bhí cruinniú mór annsain d’asalaibh agus de pháistíbh beaga leath-nochtuighthe agus de mhnáibh gioblacha agus de thrucaillibh asal go raibh potaí gorma agus leathlaidhthe dearga ortha, agus de mheal- bhógaibh go raibh cúinní stáin agus tairrngí práis ortha agus de cheaintíníbh agus de stánánaibh agus de neithibh eile ba liosta le háireamh. Do chuaidh an cailín mar a raibh garsún beag go raibh a leath leis agus é ag cur sgaimhe agus smuilc air féin tré choiléar asail agus sgata de pháistíbh níos óige agus níos nochtuighthe ná é féin mar lucht molta agus féachana aige; agus gur uathbhás saoghail leo na cumaí greannmhara a chuireadh an dearbhráthair mór air féin. “Cá bhfuil m’athair?” ar sise. “Ag díol asail,” ars’ an buachaillín, agus do dhún sé súil agus d’osgail sé an ceann eile go han-leathan agus do bhain sé casadh as a bhéal ar shlighe gur fé bhun a chluaise deise a bhí an chuid sin dá aghaidh i n-ionad bheith fé’n sróin. Do liúigh na páistí beaga agus bhíodar féin ag iarraidh an smuilc chéadna a chur ortha féin. “Cia leis?” ars’ an cailín, ag tagairt do dhíol an asail. “Le duine de’n Chloinn Bhuidhe,” ars’ an smulcaire. Treabh eile de lucht ealadhan na sáspan ab’ eadh an Chlann Bhuidhe ná raibh aon ghaol aca le muinntir an chailín — an Chlann Ruadh. Do-chuaidh an cailín anonn mar a raibh a máthair. Do bhí sí sin ’na suidhe ar mhealbhóig a fir agus a tighearna, agus í ag cur paiste ar ghlúin le balcais chos an tighearna chéadna, agus, mar is béas le n-a comh-mhnáibh i seomraíbh sámháin agus suidhte, do bhí toit agus gal dá chaitheamh aice de’n tobac — ní raibh de dheifir i nós a chaithte ach gur i bpíp a bhí sé ag an stánaire mná. Thug an cailín an <L 35> t-airgead a bhí ’na láimh aici do bhean an tóiteáin tobac. Ní dubhairt sí aon rud mar gheall ar an airgead a bhí sa stoca. Nuair a bhí an tráthnóna ag dul chun fíor-dheireannais agus nuair ná raibh sínsear na Cloinne Ruaidhe ag teacht, do cuireadh garsún na smulc dá chuardach. Níor ghaibh dúthracht mhór é sin chun na hoibre, óir is náireach a rádh nár chás leis ná tiocfadh a dhaid ar ais chúcha go deo ná go bráth; agus do dhein sé iomarbháidh fhada le n-a mháthair i dtaobh an sgéil; ach do dhein sise tathant ba mhó air — le leath-ama an asail — agus d’imthigh an buachaillín agus glórtha bróin agus croidhe-bhriste dá dhéanamh aige os árd. Nuair a bhí sé tamall síos an bóthar do chonnaic sé duine uasal ag bualadh aníos chuige. D’éirigh ar an mbuaidhirt aige gur thruagh Mhuire leat an firín bocht le hiomad an bhróin a bhí air, agus a dhrom le claidhe. “Och a gharsúinín bhoicht,” ars’ an duine uasal, “cad tá ad’ chur ag gol?” “Goile mór is beagán lóin, a dhuine uasail,” ars’ an buachaillín bocht. “Greim níor itheas ó ’réir, a dhuine uasail. Le hanmann do mharbh agus let’ anmann féin, tr’om cabhair nó congnamh éigin. Tá m’athair sa chré, a dhuine uasail, agus mo mháthair san óispidéal agus níl duine im’ chúram ach me im’ dhílleachtaidhe bhocht. Ar son Dia — mhuise go bhfágaidh Dia do shláinte agat, a dhuine uasail, agus ná raibh ocras ar aoinne bhaineas leat go bráth!” Fuair sé dá phinginn ó’n amadán duine uasail agus do chuir sain misneach ní b’fhearr air chun dul ar lorg a athar. ’Sé céad rud a dhein sé ná lúbán de’n tobac go dtugtar “Eirball Cuit” air a cheannach ar an dá phinginn. Do bhain sé píosa de’n “eirball” le n-a fhiacla agus do chuir ’n-a bhéal é ’á chogaint. Do bhí cleas iongantach aige chun seilí a chaitheamh. Do chrústóchadh sé rud ceithre slata uaidh leis, tré mhannt a bhí ’na fhiaclaibh. Do-chonnaic sé bean uasal ag gabháil ’n-a threo agus gadhairín ar éill aici agus bhí cuma plubartha beathuighthe <L 36> ar an ngadhairín. Níor thaithin an gadhar sain leis an mbuachaillín bocht ar chuma éigin, agus nuair a bhí sé ag gabháil thairis do steall sé súghlach an tobac isteach idir an dá shúil air. Do leig an peata gadhair glam as agus do dhein sé mairg mhór agus tré-chéile agus do bhí an bhean uasal go cásmhar agus an tsráid go léir go buaidheartha. Rug sí léi an gadhar go dtí dochtúir speisialta súl ’na dhiaidh sin, agus do chuir seisean spéaclaí gorma air agus fuair sé cúig giní mar dhíolaidheacht as a chuid saothair. Do bhí an buachaillín bocht sásta go leor leis féin um an dtaca sain agus thosnuigh sé ar cheann na sráide agus do chuarduigh sé leis gach tigh go raibh bairrlí agus buidéil ann. Níor chuarduigh sé aon tigh eile. Ní fheadar-sa cad ’na thaobh. Ach pé sgeal é, ní bhfuair sé i n-aon tigh é. I gcionn tamaill chuala sé geoin mhór agus clampar thíos i mbun na sráide. Níor chuarduigh sé aon tigh eile ach d’imthigh air síos. Is amhlaidh do bhí ann ná an Chlann Bhuidhe agus an Chlann Ruadh ag gabháil de dhornaibh agus d’fhuipeannaibh ar easnaibh agus ar mhullaighibh ceann a chéile mar ba dhual agus mar ba bhéas leo an uile shíorraidh- eacht roimis an uile shaoghal. Is gránna an rud bruighean, ach bíodh gurab eadh, is mó go mór an tsuim a bhíonn ag an sluagh ann ná dá mbeadh daoine ag déanamh muinnteardhais agus grádh croidhe dá chéile. Do bhí sluagh mór bailighthe timcheall na dtrodairí agus iad uile ar sgiobthaigh chun an greann go léir d’fheiscint. An buachaillín beag, ní raibh sé díomhaoin. Bhí sé i gcomhgar a athar agus nuair a gheibheadh sé caoi cóir chuige do chuireadh sé púróg cloiche ag léimrigh de mhalainn duine éigin de’n Chlainn Bhuidhe. I gcionn tamaill tháinig lucht na dlighe a chur i bhfeidhm agus do ghabhadar an dá Chlainn, idir Bhuidhe agus Ruadh dhóibh, agus do chuireadar i n-uaigneas agus i gciúineas an phríosúin na stánairí go léir. Ní mór dom a rádh annso, ámh, mar laghdú ar mhío-chlú na gabhála sain, nach ar ais ach ar ró-éigean a rugadh ruadh ná buidhe iad go dtí an carcar cruaidh sin. Ach cá tairbhe gail agus gaisge i n-aghaidh troime slógh síothmhaor? <L 37> D’imthigh an buachaillín mar a raibh an bhanluct stáin. “Tá sé istigh,” ar seisean agus ní dubhairt sé cad é an áit ná aon rud eile. “Ól nó bruighean?” ars’ an mháthair. “Bruighean” ar seisean go grod agus shleamhnuigh sé suas an bóthar tamall agus do ghoid sé gabhál féir dos na hasalaibh as iothlainn feirmeora, agus trí cinn d’uibhe cearc a fuair sé sa choca féir, agus tháinig sé a-bhaile agus do chuaidh sé a chodladh fé thrucaill asail. Tá aithne agam-sa ar dhaoinibh agus bheadh náire ortha bheith i bpríosún. Ní bhíonn Ridirí an Stáin amhlaidh. Bhí an dá Chlainn istigh agus iad go súgach agus gach re amhrán aca agus iad ag trácht ar ghorraidhthibh agus ar stánannaibh agus ar chorcánaibh briste agus ar iomad de neithibh eile a bhaineas le healadhain déanta na sáspan. As sain d’éirigheadar ar bhladar le chéile agus ar chuardach a dhéanamh ar a gcraobhaibh geinealaighe agus gaoil. B’é tháinig as sain gur ceapadh gur mhaith a dhéanfaidís é agus ceangal pósta do dhéanamh idir an dá Chlainn. Adubhairt Sinnsear na Clainne Ruaidhe le Sinnsear na Clainne Buidhe:— “Tá Méinín agam-sa,” ar seisean. “Agus Cluasach agam-sa,” ars’ an fear Buidhe. Do dhein sain sgéal socair de. Bhíodar chomh pósta agus dá luaidhtí de’n altóir fé thrí iad. Níor cuireadh isteach a thuilleadh ar an sgéal. Thabharfadh an Chlann Ruadh asal óg agus trucaill do Mhéinín agus bhí culaith an asail ag an gCluasach. Cad eile bheadh uatha, ná ó aon stánaire eile Lá ar n-a mháireach do sgaoileadh amach na fir Bhuidhe agus na fir Ruadha. Bhí an bhantracht ag feitheamh leo ag cúinne na bearraice. Ní mór an t-airgead a bhí ag aoinne aca ach do bhailigheadar a raibh aca agus do chuadar isteach i dtigh i raibh adhbhar múchta tarta agus do fuaireadar galún de’n lionn dubh go raibh cúbhrán ar a bharr. Do tugadh a chuid féin do gach duine. Chroth cuid aca piobar <L 38> air, óir deirtear go ndeineann sé níos bríoghmaire nó níos teó nó níos rud-éigin an pórtar. Annsain thug gach duine aca múchadh agus bás obann dá thart féin. Do chuaidh an Ruadh-stánaire ag triall ar Mhéinín. “Tá do chóta bán déanta,” ar seisean. “Mhuise le hanmann do mharbh!” ar sise, “agus cad é féin?” “An Cluasach Buidhe,” ar seisean. “Stunaire maith fir, am baisce!” ar sise. “Do gheobhainn saghas ba mheasa, agus b’fhéidir ná tiocfadh saghas ab’ fhearr am’ iarraidh. Má tá sé buidhe tá croidhe geal aige.” Do hinnseadh an comhrádh sain d’athair an Chluasaigh. “Seadh,” ar sé. “Ní fhóghnann leadrán do luath-intinn ban. Póstar iad.” Tugadh an Cluasach agus Méinín i láthair. Fuair an tuinncéir ba shine a bhí ann mealbhóg tuinncéara agus chuir sé ar an dtalamh os a gcomhair é, agus chuir sé lámh Mhéinín i láimh an Chluasaigh agus annsain chuir sé iarann sádarála anuas ar an dá láimh. “Beannacht ar an lánamhain,” ars’ an seana-stánaire, “Grádh i gcroidhthibh chúcha, Rath ar ródaibh ortha, Gorradh ar fiuchadh aca, Sliocht i dtrucaill aca.” D’iompuigh sé ar an gCluasach agus ar seisean:— “Tabhair dod’ bhean Grádh ó chroidhe uait Siubhal gach róid, Is ól gach dighe leat. Codladh i gcoiréal Nó i mbéal teinaoileach: Má théigheann thar maol Tabhair faobhar coill di.” <L 39> Ar seisean le Méinín: “Seo do chéile, Tabhair do dílse, Úmhla déin do, Buille i mbruighin leis. Ceol ar shráidibh Goid ó chruachaibh, Fuadach tíre, Déirc ó thuathaibh.” “Agus anois, a chlann ó,” ars’ an seanduine, “tugaidh an poc-léim thar paca agus an mear-léim mealbhóige, mar thug bhur seacht sínsear rómhaibh, agus beidh an gnó déanta. “Ní háil liom gan tuilleadh,” arsa Méinín. “Cad sain, a inghean ó?” do ráidh an stánaire aosta “Pósadh cille agus cléire,” arsa Méinín. Leis sin d’éirigh buaidhirt mhór imeasg lucht an stáin. Tháinig sinsir an dá chlann agus do ghabhadar de chainnteannaibh míne mealltacha ag comhairliú na mná óige chun leanamhaint go dlúith de nós a sean. Ach ní fhéadfaidís ceart ná cóir a bhaint di agus do dhein sí dío-mholadh agus cáineadh gan chuimse ar phacaibh agus ar mhealbhógaibh mar úirlisí pósta. Annsain chuir sí an sgéal fé bhrághaid na mban. “Comhairle dhom, a mhná,” ar sise. “Ná fuil an ceart agam?” “Tá,” arsa na mná. Ní dubhairt na fir a thuilleadh. “Seo, a Chluasaigh,” arsa Méinín, “gluais leat chun an tsagairt.” Do ghluaiseadar go léir — a raibhann díobh Ruadh agus Buidhe — chun tighe an tsagairt. Do dhein duine aca cnagarnach ar an doras le cois ”aipe a bhí aige. Tháinig an cailín ’on doras. “Bhfuil an sagart sa bhaile fu rsa athair an Chluasaigh “Tá sé ag ithe a bhricfeast tar éis Aifrinn,” ar sise. <L 40> “Maith mar do thárla,” ars’ an cóisire go léir, agus seo leó isteach — fir agus mná agus páistí — sar a raibh uain ag an gcailín “’seadh” ná “ní headh” a rádh. D’osgluigheadar doras an tseomra mar a raibh an sagart ag ithe agus ag léigheamh leitreacha. Duine dob’ eadh an tAthair Tomás go raibh dúil mhór i ndeagh-bhéasaibh aige agus i maordhacht iomchair agus i ngach ní eile dá chreideamhnaighe. Do bhí de mhaordhaighe ann féin go ndeirtí ná gáireadh sé choidhche. Do bhí an ghráin dhearg aige ar ól agus ar lucht óil — agus dá bhrígh sin ar lucht stáin. Nuair a chonnaic sé an sgata aerach an doras isteach chuige gan cuireadh gan iarraidh agus iad chomh neamh-urram- amhail chomh beag náire, d’óbair go dtiocfadh an liathbhuidhe ar an duine. Bhí dhá shúil mhóra air ag féachaint thar bharraíbh na spéaclaí amach ortha agus bhí an mhaordhacht chomh mór sain imthighthe ar fán uaidh ná leigfeadh an tocht feirge dho labhairt leó agus iad a dhíbhirt as an seomra. “Bail ó Dhia ar an obair, a Athair,” arsa athair a Chluasaigh. “’Sé capall na hoibre an biadh. Muicfheoil atá agat, an eadh? ’Seadh. Níl aon bhiadh is taithneamhaighe ar maidin ná slisne muicfheola agus dhá ubh circe. Ní hiongnadh a Athair, tú bheith ag léimrigh as do chroiceann le teasbach dearg, bail ó Dhia ort. Do chuir sain fearg bhaoghalach ar an sagart — aoinne á cheapadh go ndéanfadh sé aon rud chomh huathbhásach le bheith ag léimrigh i n-ao’ chor, gan trácht olc ná maith ar bheith ag léimrigh as a chroiceann! Agus b’ shin masla ar fad — croicheann do rádh le linn bricfeasta ’n-a sheomra féin le duine ná déarfadh a lán rudaí dá bhfuil sa Bhíobla naomhtha os árd. “Cad a thug annso sibh?” ars’ an tAthair Tomás, agus do bhí oiread uilc agus míothaithnimh ’n-a chainnt agus ná ceapfadh aoinne beó a bheith ’na chorp uile ó bhathas go bonn. “Mhuise, a Athair, thug,” arsa fear molta na muicfheola agus na n-ubh, “cúram beag; beirt atá annso agus <L 41> ba mhaith leo go n-árdófá do lámh ós a gcionn agus snaidhm an ghaid a chur ortha, a’ dtuigeann tú?” Ní dubhairt an sagart gur thuig ná nár thuig, óir ba dhroch-mhúineadh ó’n tuinncéir, dar leis, “A’ dtuigeann tú,” a rádh leis féin. Do cheap sé ná raibh ach aon tseift amháin chun iad a dhíbirt an doras amach uaidh. Níorbh’ olc an tseift í. “Ní phósfad gan púnt iad,” ar seisean. Thuit an lug ar an lag ag na stánairí go léir. Níor imhnigh aoinne aca, toisg gan taithighe a bheith aca ar phósadh dá leithéid, is dócha, gan an sagart a bheith go baodhach “ná léighfidhe an tÉgó Bhós,” mar adubhairt an Siota. Do dheineadar mór-chuid aighnis agus aragóna, ach ní bhogfadh an tAthair Tomás. Dubhradar rudaí bagarthacha leis, ach níorbh’ aon tairbhe é Cheap sé dá bpósadh sé an bheirt sin i n-aisge go mbeadh a ainm anáirde imeasg tuinncéirí na dúthaighe agus gur chuige a thiocfaidís nuair a bheadh fonn pósta ortha, agus a fhios ag an saoghal ná fuil aon dream i nÉirinn chomh tugtha do phósadh a dhéanamh leis na tuinncéirí céadna. Bhí Méinín ar buile agus í ag bogadh an doras amach uaidh agus rud éigin dá rádh aici mar gheall ar “cheathrar sagart”; agus an tuinncéir Buidhe ag tagairt do “bhráithre” éigin agus do “chaoire reamhra.” Chuadar go léir amach ar an mbóthar agus iad ag cainnt agus ag easgainidhe. Ní raibh aon rud dá rádh ag Méinín. Fé dheire dubhairt sí:— “Éistighidh,” ar sise. “Ní fál go haer é.” “Cionnus?” ar siad. “Féach,” ar sise, agus thóg sí rud mór dubh amach ó bheinn a brait — cóta mór an Athar Tomás. “Fágfam é seo ar geall,” ar sise. “’Seadh, dar an nGorradh mór!” arsa na stánairí go léir, “ach is tú rug buadh ó n-a dtáinig ó Arístotil i leith.” Chuadar go dtí “tigh an ghill” agus d’fhagadar an cóta mór ar geall ann. Fuaireadar púnt air. Siúd leo go léir ar ais arís go dtí an sagart. <L 42> Bhí ordú ag an gcailín dá dtagaidís arís gan iad a leigint isteach ach a rádh ná raibh sé féin sa bhaile. Sin nós a bhaineann le deagh-bhéasaibh. Dubhairt an cailín leo, amach tríd an bhfuinneoig, ná raibh an tAthair Tomás sa bhaile ’n-a gcomhair; ach bhí fuar aici bheith ag gabháil deagh- bhéas le tuinncéiribh. Do ghluaiseadar sain mór dtimcheall an tighe agus bhíodar ag féachaint isteach tré gach fuinneóig ann. Do bhí an tAthair Tomás bocht agus a chroidhe lán de dhiombádh agus d’uathbhás na buidhne sin, agus nuair a leathnuigh stánaire aca srón mór i gcoinnibh fuinneoige an tseomra ’n-a raibh sé agus d’fhéach isteach air agus adubhairt — “Tá an púnt againn, a Athair,” bhí an duine galánta creideamhnach beagnach ag tréigean aon ionntaoibh a bhí aige as nádúir an duine, ná a uaisleacht aigne ná a dheigh-iompar. Do ghlaoidh sé ar an gcailín aimsire agus fuair sé a leabhar agus a stoil agus a léine bhán. “Leig isteach na daoine dána olca sain,” ar seisean. Do leigeadh. “Sin é an púnt agat, ’Athair,” arsa Méinín agus do bhuail sí ar an mbórd é. D’fhéach an tAthair Tomás uirthi le feirg ró-mhóir agus le mío-thaithneamh ró-uathbhásach, ach is náireach le hinnsint é, nár chuir sain múisiam ar bith uirthi. “Tar i leith, a Chluasaigh, a bhuachaill ó!” ar sise. Do pósadh iad. “Tar slán, a Chluasaigh,” arsa athair Mhéinín, “tá bean do dhiongmhála agat.” “Cá bhfuil ughmacha an asailín, a Chluasaigh,” arsa Méinín, agus d’imthigheadar leo. “Gan an fhaid sin de luigheachán na bliadhna ort, a Athair,” ar siad go léir agus iad ag cur an doras amach díobh. Dubhairt an sagart leis an gcailín aimsire gach fuinneóg insa tigh d’osgailt agus an ghaoth a sgaoileadh isteach agus an tigh a sguabadh agus a sgiomradh ó bhun barr. Thóg sé an púnt ar bharr sgeine an pháipéir go haiclidhe agus do choinnibh sé amach uaidh faid a ghéige é. <L 43> “Beir leat é sin,” ar seisean, “agus tabhair do Pheig na bPaidreacha é chun a chur amach go Tír na bhFear nGorm chun paistí dubha a cheannach chun Críostaidhthe a dhéanamh díobh.” Maidean lá’r n-a mháireach fuair an tAthair Tomás leitir go raibh rian pórtair amuich uirthi agus ticéad gill istigh innti. “Och,” ars’ an duine bocht. “Is buan iad clann na mío-ghrást.” <L 44> LIAM NA GIÚISE. Tá fear ar an mbaile againn-ne. Liam na Giúise a tugtar air, i dtaobh go mbíonn móin is giúis ’á ndíol aige sa bhaile mór thíos. Níl bean ná clann aige. Tá feirimín beag talmhan aige, ach ní mór an chuireadóireacht a dheineann Liam boct air. Badh dheacair do sain, mar níl san bhfeirm ar fad ach portach fuar fliuch ná fásfadh práta ná meacan ann. Ach mar adubhairt Liam féin — “an rud badh mheasa leat ar domhan n’fheadaraís ná gurab é lár do leasa é.” Tháinig Liam ar imeall an phortaigh agus do bhain an mhóin agus an ghiúis agus do thiormuigh iad, agus do bhíodh sé gach lá, nách beag, ar shráid an bhaile mhóir agus ráil mhóna nó ualach giúise ’á dhíol aige. Thárla, tríd sin, gur chuir Liam aithne ar an ól; ach níorbh’ é an saghas aithne a mheuduigheann tarcuisne é. Níorbh’ eadh i n-ao’ chor, mar is amhlaidh do meuduigheadh a urraim do’n ól, agus a dhúil ann, leis an aithne a chuir sé air. De dheasgaibh an bhreis aithne sin is minic, slán mar a n-innstear é, do bhíodh Liam ar mí-threóir ag teacht a-bhaile tráthnóna agus is minic a thuiteadh a chodladh air istigh ’sa’ trucail. Do bhí seana-mhiúil bhuidhe aige. Ní raibh fhios ag aoinne cé an t-aos a bhí aici; ach ní fuláir liom nó bhí sí cnag-aosta go maith, mar ní fheaca-sa aon mhiúil riamh ba mhó ciall agus meabhair ná í. Ní mór ná go dtuigeadh sí cad a bhíodh ar siubhal ’n-a aigne ag Liam, agus do dheineadh sí rud air i gcómhnaidhe. Agus nuair ná bíodh Liam ann chun an rud ceart a dh’innsint di, dheineadh sí féin an gnó ’á iongnais. Aon tráthnóna thuiteadh a chodladh ar Liam san trucail istigh, agus é ag teacht a-bhaile, is iongantach an bheartaidheacht <L 45> a ghníodh an mhiúil. Gluaisigheadh sí léi go socair suaimh- neasach. Ní ghaibheadh sí sall ná anall, ná isteach ’sa’ díg, ná anáirde ar an gclaidhe. Nuair thagadh sí chun an dorais do stadadh sí, agus ní chuireadh sí cor ná casadh aisti féin go ndúisigheadh Liam. Lá d’á raibh sé ar an mbaile mór, do luigh sé chun dighe, agus ar a bhóthar a-bhaile dho thuit a chodladh air. Tháinig an mhiúil a-bhaile leis agus nuair a shroich sí an tigh, do stad sí ag beul an dorais mar ba ghnáth léi, agus bhí sí ag feitheamh go foidhneach go dtiocfadh a chiall do Liam Tá beirt bhuachaillí ar an mbaile — Tadhg Ruadh agus Seán Catach. Ní bhíonn aon toirmeasg ar siubhal ná bíonn an bheirt aca sáithte ann. Bhí sé de mhí-rath ar Liam go bhfeacadar súd an mhiúil i mbeul a’ dorais an oidhche sin. Chonnacadar Liam féin istigh ’sa’ trucail agus é ’n-a chodladh. Chromadar ar chogarnaigh. Annsain do gháireadar ós íseal. Bhain Tadhg na cipíní as geata na rálach agus do thóg amach an geata. “’Seadh ’nois,” ar seisean i gcogar le Seán. “Beir go haireach air. Seachain ná suathuigh é. Tóg go réidh é. Socair! Socair! Cuir annso ar an bport é. Sin é! Má mhúsgluigheann sé anois táimíd crochta”; agus do chuireadar Liam bocht uatha ar an dtalamh. Chuarduigh Seán pócaí Liam go bhfuair eochair an dorais agus d’osgail an doras léi. Do sguradar an mhiúil. Annsain do bhaineadar an ráil de’n trucail agus nuair bhí sain deunta aca do bhaineadar an dá roth uaithe. Tháinig Tadhg, annsain, idir dhá leathlaidhe na cairte, rug Seán ar an dá sháilín agus rugadar leo isteach ’on tigh an chairt. Annsain rugadar isteach leo an dá roth agus chuireadar ar an gcrann iomchair arís iad. Rugadar an ráil isteach leo agus cuireadar ar an gcairt arís í. Rugadar isteach an mhiúil agus do ghabhadar fé’n dtrucail í, agus a ceann suas chun na teine. Annsain rugadar Liam isteach agus chuir- eadar ’sa’ trucail é agus do dhúnadar an ráil arís. “Téirigh-se amach, anois,” arsa Seán, “go ndúnad-sa an doras arís.” <L 46> Chuaidh Tadhg amach. Chuir Seán an glas ar an ndoras, chuir sé an eochair ar ais arís ’sa’ phóca ceudna ’n-a bhfuair sé í agus, annsain, tháinig sé amach tríd an bhfuinneoig go dtí Tadhg. “’Seadh,” ar seisean, “tá an méid sin deunta go maith againn agus beidh spórt ar an mbaile ar maidin, nó tá an riabhach sa sgeul.” D’imthigheadar ortha a-bhaile agus d’fhan Liam an oidhche sin go léir ’sa’ trucail istigh, agus is é do chodail go sámh. Maidean lá ar n-a mháireach, do ghaibh Seán soir thar tigh Liam ag dul ag feuchaint na mbó, mar ’dheadh. Stad sé ag doras an tighe agus do chuir cluas le héisteacht air féin. Ní chuala sé istigh ach Liam agus é ag sranntarnaigh. Chuir sé a cheann tríd an bhfuinneoig isteach. Do bhí gach aon rud istigh díreach ’sa treo cheudna ’n-ar fhág’ sé iad. Siúd leis amach ar an mbóthar arís. Chuir sé liúgh as. Siúd leis an bóthar siar agus é ag liúirigh. Tháinig sé go dtí doras an cheud tighe agus do chrom ar ghabháil de chiceannaibh air. “Éirighidh,” ar seisean, agus do lean se de na ciceannaibh agus de’n ghleo. “Go sábhálaidh Dia sinn!” arsa fear an tighe ag dul de léim as a leabaidh amach i lár an tighe. “Cad é seo i n-ao’ chor? Cad tá ort, a dhuine? Brostuigh! A Dhia mhór na bhfeart! a gharsúin, cad a sgannruigh thu?” “Ochón go deo!” arsa Seán, agus an t-anam ag tuiteam as le sgannradh mar ’dheadh, “ar son Dia, a Dhómhnaill, brostuigh ort soir go tigh Liam na Giúise. Tá cor éigin uathbhásach tugtha air. Tháinig na púcaí ag triall air nó d’imir duine éigin draoidheacht air, nó chuir droch-rud éigin lámh ann. Tá sé ’sa tigh thoir istigh agus tá an mhiúil bhuidhe istigh agus í gabhtha fé’n gcairt agus an ráil ar an gcairt agus Liam istigh innti sínte siar agus gan gíog ná míog as! Ochón go deó ó!” arsa Seán agus siúd leis ar fuaid an bhaile agus gach aon bhéic agus gach aon liúgh aige agus gach aon chic as na dóirsibh. <L 47> D’éirigh an baile ar fad agus siúd leo soir an bóthar. Níor fhan cuid aca le n-a gcuid eudaigh a chur ortha i gceart. Bhí gach aoinne ag rith agus iad ag fásgadh a gcuid balcaisí ortha an uair cheudna. Bhailigheadar go léir ós coinne an tighe amach. Ní leigfeadh eagla d’aoinne ’ca dul isteach i n-aice an tighe. Tháinig Seán Catach. Do bhí an eagla air sin chomh maith le cách! Ca mb’ fháth ná beadh? “Nách é a fuair a’ sgannradh, mo ghreidhin é!” Do chuir Seán a cheann ’san bhfuinneóig agus d’ fheuch isteach. “Ochón!” ar sé, “tá Liam bocht ’sa treo cheudna fós. Ochón mo mhairg!” “Ochón!” ar siad go léir. Tháinig Tadhg Ruadh ar an bhfuinneóig thall agus d’ fheuch go sgáthmhar isteach. Tháinig duine eile agus d’ fheuch go sgáthmhar isteach. Tháinig duine eile agus d’ fheuch thar a ghualainn sin agus tháinig duine eile agus duine eile agus ba ghearr go raibh an sluagh go léir timcheall an tighe agus iad ag feuchaint isteach trés na fuinneóga agus trí pholl na heochrach agus fé’n doras. Do bhí iongnadh a gcroidhe ortha. Ca mb’ fháth ná beadh? “Dia linn!” arsa Donnchadh Pheig, “connus, ar thalamh an domhain, a chuaidh an mhiúil agus an trucail isteach?” “Och, mo thruagh mhór gan do chiall thu!” arsa Seana- Dhiarmaid, “nách minic thu ’á chlos go gcuirfidís siúd isteach i bpoll miongáin thu?” “Cia hiad féin, ariú? Na púcaí an eadh?” “Cé heile, an dóigh leat, cé dheunfadh é?” arsa Seana-Dhiarmaid. “Ochón go deo!” arsa Donnchadh. “Ochón!” ar siad go léir. “Brisimís an doras,” arsa Tadhg Ruadh, agus do rug sé féin agus Seán Catach ar shail mhóir ghiúise agus bhuaileadar buille ar an ndoras leis agus bhriseadar an doras. Do chuir duine a cheann isteach. Dhruid duine eile isteach i n-aice leis. Do bhrúghadar go léir tímcheall an dorais agus d’fheuch cuid aca trés na fuinneoga isteach. <L 48> Do mhúsgail glór an dorais ’á bhriseadh Liam. D’éirigh sé aniar agus é ag osnaighil is ag mianfuigheach. “Ochón go deo!” as seisean, agus do chuimil sé bas dá shúile agus d’fheuch thar barra na rálach amach. “Ó dhe ’Thigh- earna!” ar seisean, agus d’fheuch sé mór dtimcheall air féin. D’fheuch sé ar an dtigh. D’fheuch sé’ ar an miúil. D’fheuch sé ar an dtrucail. “Ochón go deo!” ar seisean, “cad é an cor so anois orm? N’fheadar an amhlaidh atáim ar meisge? Nílim ná ar meisge! Níl meisge ná mearathal orm. Ach connus tháinig an mhiúil isteach? Dhe ra! n’fheudfadh sí teacht isteach is a dícheall a dheunamh! Ach ambaiste, tá sí istigh! Ní haon mhearathal é. A’ bhfeacaidh aoinne riamh a leithéid?” Do labhair duine éigin. “An tu Liam?” ar sé sin. “Ambaiste, a dhuine, ní lugha ná a amhras atá orm nach me. Dá mbadh mise Liam is ar an taobh amuich do dhoras a bheinn féin is mo mhiúil! Ach is dócha gur me Liam, pé míorbhuilt a thug isteach me. Mhuise connus, ar thalamh an domhain a thángamair isteach? Dá bhfeudadh an mhiúil teacht isteach an doras féin — rud ná feudfadh — ná raibh an glas ar an doras agus an eochair im’ pócha; agus seo agam im’ póca fós í. Mhuise, a’ bhfeacaidh aoinne riamh a leithéid? Cé an diablaidheacht do himrigheadh orainn?” Do bhí uathbhás an sgéil orainn go léir. “Ach ní hé sin an chuid is measa de’n sgeul” arsa Liam arís. “Níorbh’ aon díoghbháil miúil is trucail do theacht isteach — pé slighe thángadar — ach connus a cuirfar amach arís iad? Sin í an fhadhb! Ambaiste is í; agus ní haon fhadhb shuarach í. Ó dhe, mo léir! is tá iomard orm lem’ shaoghal. Connus a cuirfar amach an mhiúil bhuidhe, nó connus a tháinig an mhiúil bhuidhe isteach?” Níor chuimhnigh aoinne ar aon tseift go ceann seacht- mhaine. Annsain do ceapadh seift chun an mhiúil bhuidhe d’fhuasgailt. Seán Catach agus Tadhg Ruadh do cheap an plean! Níor ól Liam na Giúise aon bhraon dighe ó shoin i leith. <L 49> AN TRAONA. Is iongantach an baile é an baile seo againn-ne ar a bhfuil de dhaoinibh greannmhara ann. Sin é a cheapaim féin, pé sgéal é, agus táim le tamall anois ag tabhairt gach aoinne aca fé ndeara. ’Sé mo thuairim láidir go bhfuil gach duine ar an mbaile greannmhar ar chuma beag éigin. Rud eile atá tugtha fé ndeara agam — nach í an ghreannmhaireacht chéadna atá i n-aon bheirt aca. Tá a mheon ait féin i ngach duine ar an mbaile, agus gach aon mheon go láidir ’n-a dhuine féin, fé mar bhí i mbanbh Sheosaimh. Ní chualais-se trácht thar an ainmhidhe iongantach sain, is dócha. Ní fheaca-sa riamh adhbhar muice chomh haisteach leis an gcéisín úd. Ó’n lá a cheannuigh Seosamh ar an sráid é ní raibh aon éifeacht i n-ao’ chor leis, ach é ag imtheacht ’na dhul amugha bhocht aonair. Is amhlaidh atá an muicín sin im’ chuimhne-se agus é ag éalú leis féin ar bog-shodar ag dul i n-áit éigin ná raibh a fhios ag aoinne ach aige féin. Is é áit a gheibheadh Seosamh bocht é tráthnóna thiar, tar éis iomad cuardaigh agus tar éis iomad na nguidhe millte do chur síos go Belsuibob ar a shon, ach ’n-a shuidhe ar a spearacha beaga i mbarr an chnuic ag féachaint na fairrge agus aoibhneas na tíre ’n-a thimcheall, agus doilbheas agus brón mór ’na dhreach is ’na shúil. Agus do dheineadh an muicín sin é sin gach aon lá go dtí gur mhairbh Seosamh gcóir na Nodlag é. Do bhí aon bheirt amháin ar an mbaile, ámhthach, agus ar chuma éigin do bhuail an meon céadna iad. B’é meon é ach meon treasnuigheala agus áitimh. Do dhéanfaidís argóint ar aon tsórt roda. Ní íosfaidís i gceart mara mbeadh duine éigin ag áiteamh leo. Ní thuitfeadh a chodladh <L 50> ar aoinne aca mara mbeidís ag argóint le bean a’ tighe nó le duine éigin insa tseomra i n-aice leo, agus beirt aca ag liúirigh ar a chéile. “An Gad” a thugaimís ar dhuine aca, agus Caistín ar an bhfear eile. Ní ó n-a athair ná ó n-a shean-athair a fuair aoinne aca na hainmneacha sain, dar ndóigh; ach ba mhinic cheana a thugamair-ne ainm cúl le cine ar dhuine — chun áise agus cómhgair, tá’s agat. Slibire d’fhear caol iseadh An Gad agus sgruig de mhuineál fhada idir an ceann mór trom atá air agus a cholann. Tá sé bolg- shúileach, faid-leicneach agus cuma brónach air. Firín beag buidhe iseadh Caistín agus glór ana-gharbh cainnte aige. Nuair a bhíonn beirt ar aon mheon ba chóir go réidh- teochaidís. Do réidhteochadh beirt go mbeadh mian paidreoireachta ionnta nó mian ciúinis nó mian múchta tarta, nó aon mhian réasúnta eile. Ní mar sin do’n bheirt seo againn-ne — níor réidhtigh duine aca riamh leis an dara duine. Nuair a bhuaileadh an Gad leis an gCaistín do bhíodh deire le réidhteach. Do théighidís ar na bréithre treasnui- gheala láithreach bonn baill. Dheinidís áiteamh. Deireadh sean-Pheig Dhiarmada go n-áiteochaidís muc ar shagart; agus tá’s ag an saoghal gurab ’in craobh agus buadh agus uachtar argóna. Ba ghéar na ceisteanna áitimh a bhíodh eatortha uaireanta. Is cuimhin liom go maith go rabhamair go dtí a haon a chlog oidhche i dtigh Shean-Dhiarmada ag iarraidh a réidhteach cad fé ndeara do ghadhar casadh fé thrí sara luigheann sé. Do fágadh an sgéal gan réidhteach ar a haon a chlog ar maidin. Oidhche eile bheadh an bheirt ag sárú a chéile d’fhéachaint ciaca ba thúisge a deineadh tlú nó casúr; agus oidhche eile arís dóibh ar malairt tuairime i dtaobh ciaca an chearc nó an t-ubh ba thús agus ba thosach dá bhfuil de chearcaibh agus de choileachaibh agus d’ubhaibh anois ann. Dá mba ná beadh istigh ach aoinne amháin de’n bheirt do bheadh ciúineas ann ceal aoinne a choimeádfadh ceann cuinge leis. Do chuaidh ainm na treasnuigheala amach <L 51> ortha, tá’s agat, agus ní raghadh aoinne ar na foclaibh sáruighthe leo ach duine éigin a bheadh ar meisge; agus b’fhearr leat bheith ag suathadh laithighe ná ag argóint le duine aca sain. Níor thuig fear meisge aon rud riamh ach pílear. Do bhí Caistín, lá fliuch, ar aonach sa tsráid. Muc a bhí le díol aige. Thosnuigh sé ar argóint go luath ar maidin, é féin agus an mhuc. Mian a bhuail í sin gan dul ar an aonach i n-ao’ chor. D’éirigh aighneas idir an bheirt aca ar an mbóthar. Ag sárú a chéile dhóibh do leag an mhuc Caistín. Is amhlaidh a ghaibh sí comhgar idir a dhá chois. Fé dheire, ámh, is é Caistín is fearr a dhein sárú agus b’éigean do’n mhuic gluaiseacht léi, cé nach gan a mío-shásamh a chur i n-iúl é go gnúsach cneadach. B’éigean do Chaistín labhairt go fórsach arís nuair a tháinig ceannaidhe muc chuige a cheap a chur ’n-a luighe air gur slibire céise a bhí ar chórda aige. “Céis!” arsa Caistín. “Léan uait is léir! Nach shin shlataire muice chomh breagh is tá ar an aonach?” agus do bhí colg ar an nduine croidhe ’stigh ag cosaint clú na muice, “agus a fhios aige féin gur mó cloch mine agus corcán prátaí a bhí ithte aici, agus gur aige féin ab’ fhearr a bhí a fhios cad a bhain le muca, agus nach ag gaigí ceannuigh- theoirí ó chathair na ngríscíní, a’ dtuigeann tú leat me?” Nuair d’imthigh an ceannaidhe sin thug sé mar chomhairle deiridh do Chaistín an “slibire” a bhreith a-bhaile leis agus í chur sa chúinne thuas i bhfochair a sheanmháthar mar a mbeadh gach ra seach de’n phíp aca araon. Do chómhairligh Caistín le fuinneamh dúthrachta do-san dul san áit sin i bhfuil teine bhreágh bhrothalach i gcóir lucht fuarchrábhaidh agus fáin an tsaoghail; ach ní dhearna an fear rud air. Do dhíol sé an mhuc, pé sgéal é, agus do fuair sé a chuid airgid. Bhí gnó an lae déanta annsain aige, ach bhí leisge air tabhairt fé’n mbóthar a-bhaile toisg an bháisteach a bheith chomh trom. Do chuir sé a dhrom le doras agus bhí sé ag sgaoileadh na droch-uaine thairis. Ní fada <L 52> a bhí sé ann nuair a bhuail an Gad chuige agus leath-cheann muice fé n-a asgaill aige. “Nach caillte an uain í, go sábhálaidh Dia snn!” ars’ an Gad. “Tá sí breagh bog, mhuise, buidheachas le Dia,” arsa Caistín. “Téanamh ort,” ars’ an Gad, “téighimís ó’n bhfear- thainn.” D’imthigheadar, agus do bhuail beirt nó triúr eile leo. Chuadar isteach agus d’óladar braon agus dhá bhraon, agus bhíodar ag feitheamh go ngealadh an aimsir. Ní tháinig aon lagú ar an bhfliche agus do chuir sain moill ortha. Do chaitheadar an aimsir ag cainnt agus braon dá ól anois is arís aca. Do dhein na braonacha beaga meidhreach iad agus bhíodar go suairc agus go grádhmhar, agus is ’mó rud greannmhar a chuireadar tré chéile. Ní bhíodh aon rud adeireadh aoinne de’n bheirt (ná aoinne de’n chuideachtain) ná go sáruigheadh an fear eile é láithreach. Do bhíodh cuid de’n chuideachtain taobhach le duine aca agus an chuid eile ag taobhú leis an bhfear eile, agus iad ag cabhrú leo, mar ’dheadh, ach ní thugaidís de chabhair dóibh ach “Maith a’ fear, a Ghaid!” a rádh, nó “Mhuise, mo ghrádh do ghéarchúis, a Chaistín!” Annsain nuair a bhíodh an cheist réidhtighthe thagadh tocht grádhmhaire ortha go léir agus d’ólaidís braon eile agus do bhídís ag crothadh lámh le chéile agus ag moladh a chéile ins na céimeannaibh árda. Ach ar ball do bhuail ceist leo a chuaidh díobh a sgaoileadh. Sa chainnt dóibh thárla aragóint eatortha i dtaobh traona agus cionnus a bhíonn sí agus í ag déanamh ceoil agus seanma. Dubhairt an Gad gurab amhlaidh a bhíodh sí agus a gob sáithte i dtalamh aici, agus bhí Caistín ’á áiteamh gur speabhraoidí a bhí ar an nGad agus nach mar sin a bhíodh an t-éan i n-ao’ chor ach sínte ar shlait a droma agus a cosa san aer. D’éirigh ’na chath cainnte idir an bheirt agus gach duine aca ar a dhícheall d’iarraidh an duine eile a chur ar a leas. Ní bhíodh ponnc áitimh dá dtarraingeadh <L 53> duine aca chuige ná deineadh an fear eile sgaipeadh agus mion-bhriseadh air, agus, dar ndóigh, is mór an moladh agus an maoidheamh a deintí do’n té aca a dheineadh neimhní de phonncaibh a chéile. Deireadh duine aca, agus crothadh stuamdha céillidhe dá bhaint as a cheann aige — “Um! do bhí ’os agam-sa go maith go bhfeicfeadh Caistín an poinnte sin, agus féach go bhfeacaidh!” Bhíodh gach aoinne de’n chuideachtain ag leigint air go bhfeaca sé féin na poinntí go léir; ach dar ndóigh ní fheaca, ná cuid de, go ceann cúpla lá ’na dhiaidh sin. Níor fhéadadar teacht ar aon fhocal i dtaobh an traona. Ní fheacaidh aon duine aca riamh traona ag amhrán. Ach cé nár fhéadadar réidhteach, ní bheidís sásta i n-ao’ chor éirghe as an sgéal. Do bhí righneas aragóna tagaithe ortha leis an mbraoinín a bhí ólta aca. Bíonn leadrán mí- réasúnta mar sin ag gabháil le lucht óil. Thiocfadh duine aca chughat agus do chroithfeadh sé lámh leat agus a gháire ’á dhéanamh aige, agus chuirfeadh sé i gcuimhne dhuit gur mhór an diabhal bitheamhnaigh do sheanathair nó t’athair nó tú féin “clann na seana-mhuintire, tá’s agat.” Dá réidhtightheá leis, d’fhonn suaimhnis, agus a rádh nár mhaith an saghas do sheanathair ná t’athair ná tú féin, ní stopfadh sain é. Do bhéarfadh sé ar láimh arís ort agus do bhrúghfadh sé na cnámha bochta istigh innti (le corp muinteardhais) agus thabharfadh sé “an diabhal, moladh is buidheachas leis!” ná raibh ropaire bitheamhnaigh riamh i nÉirinn ba mhó ná seana-Dhiarmaid an Bhreasail do sheanathair.” Bíonn lucht na dighe go hana-leadránach mar sin gan ghádh, gan riachtanas. Do lean an Gad agus an fear eile de’n traona go raibh deireannas na hoidhche ann. Do chuadar ins na healadhnaibh diamhra agus ins na cainnteannaibh léigheann- ta le chéile, ach níorbh’ aon tairbhe é. Fé dheire thiar thall tháinig an tráth de’n oidhche nuair éirigheann fear tighe an óil agus cuireann sé deire, cé gur leasg leis é, leis an bhféile agus leis an bhfáilte mhór a bhíonn ’na chroidhe do phobal an tarta nár múchadh, agus dúnann sé doras an doichill ar lucht íota agus tiorma-sgórnaighe. D’éirigh fear <L 54> an tábhairne sin agus do chuir sé i gcuimhne do’n chuideachtain suairc a bhí ann go raibh tráth dúnta tagaithe agus go mb’fhéidir go mbeadh a muintir sa bhaile ag feitheamh leo. Tugaim fé ndeara go mbíonn lucht tighe tábhairne go han-imshníomhach mar sin i dtaobh do mhuintire sa bhaile, nuair a bhéarfadh an deireannas déidheanach mar sin ort ’n-a dtigh. D’éirigh an chuideachta go léir amach ar an sráid. Ann- sain d’imthigh fear aca soir agus fear eile siar agus an tríomhadh fear i n-áit éigin eile. Do fágadh beirt an áitimh ’na n-aonar le chéile. Bhí an ghealach ’na suidhe. Do bhí an leath-cheann muice fé n-a asgaill ag an nGad. Do ghluais an bheirt leo a-bhaile agus gur mó go mór a bhí leithead an bhóthair ag goilleamhaint ortha ná a fhaid, óir do bhí donas éigin ar na cladhthacha an oidhche sin go lúbaidís amach i lár an bhóthair agus go mbuailidís i gcoinnibh na beirte, agus d’éirigheadh cnapáin sa bhóthar, ná raibh riamh roimhe sin ann ná ó shoin, chun barra-thuisle a bhaint asta. Ach mar sin féin do bhíodar ag mealladh an bhóthair leo. Ar feadh na haimsire go léir ámhthach, ní dheaghaidh aon lagú ar sgéal an traona. “’Sdóigh mhuise, féach!” adeireadh an Gad. “Dá mbeitheá ag cainnt go dtuitfeadh an teanga asat, ní fhéadfá a rádh ach gur sa talamh a bhíonn a gob sáithte aici.” “Dhe ra éist, a dhuine, is ná cloiseadh aoinne thu. Cionnus d’fhéadfadh an créatúir bocht a gob a sháth … seachain an claidhe arís!… B’fhéidir gur ar charraig a bheadh sí ’na seasamh agus cionnus d’fhéadfadh sí … Ó! féach air sin mar pholl i lár an bhóthair!… A gob sa talamh! Fastaoim! Is ar a drom a bhíonn sí,” arsa Caistín. “Seo ’nois,” arsan Gad, “ní maith liom bheith ag aragóint, ach ná fuil a fhios agat, má tá aon splannc meabhrach id’ cheann …” “Críc, creáic, críc, creáic,” arsa traona istigh i lár guirt geamhair ar thaobh an bhóthair. <L 55> Do stad an bheirt agus do chuireadar cluas ortha féin. Diaidh ar ndiaidh tháinig gean gáire ar aghaidh gach fir aca. “Féach anois, cad dubhart-sa leat,” arsa Caistín. Ní thug an Gad aon chluas do ach a rádh féin do rádh. “Mhuise, mo ghrádh mo shúil!” ar seisean. “Féach anois cá bhfuil a gob.” “Ná feiceann tú a dhá cois?” arsa Caistín. “Cad é sin ar siubhal agat?” ars’ an Gad. “Cad iad na speabhraoidí seo ort?” arsa Caistín, agus d’fhéachadar ar a chéile. I gcionn tamaill thuigeadar nach le n-a shúilibh cinn a chonnaic aoinne aca an traona. Annsain do réidhtigh- eadar go raghaidís isteach chúichi féachaint cionnus a bhí sí. Thugadar fé’n gclaidhe agus tar éis iomad strapad- óireachta do-chuaidh an Gad ar a bharr. Do dhearmhad sé go gcaithfeadh sé dul síos an fhaid chéadna ar an taobh eile. D’imthigh sé síos gan aon duadh — ná aon mhoill ach chomh beag — ach ’sé an áit i nar thuit sé ach i ndíg uisge. Le cabhair Chaistín d’éirigh sé amach as agus bhí sé tamall ag iarraidh an t-uisge d’fhásgadh as liobracha a chuid éadaigh. “Dhe ra, níor imthigh seoid a bharra ort,” arsa Caistín leis. “Mhuise, nár imthighidh orainn go bráth ach é,” ars’ an Gad bocht, agus do bhíodar mar sin ag iarraidh meisneach a thabhairt dá chéile. Do bhí an traona istigh ar a dícheall ag gabháil aoibhneasa a ceoil. Do ghluais an bheirt tré lár an gheamhair isteach agus druinn ortha ag éalú. Toisg ná raibh ach éisteacht a gcluas aca mar dheimhniú ar an áit i raibh an traona d’éirigh achrann eatortha ’na thaobh. “Mar seo,” adeireadh an Gad. “Dhe ra, léan uait! Ní headh ach mar seo,” adeireadh an fear eile, agus do stadaidís i lár an ghuirt ag áiteamh agus druinn ortha agus a dhá srón ag bualadh ar a chéile nach mór. Do chualaidh an traona an gíotam agus d’éist sí. Do stad an bheirt tamall agus an lug ar an lag aca. Annsain ba mhaith leo an milleán a chur <L 56> ar a chéile. “Léan uait,” ars an Gad, “ná bainfá-sa mairbh as uaigh leis an mbéicigh a bhíonn agat.” “Dhe ra éist, a shlibire sgudalaigh!” arsa Caistín, “ná feicfidhe an máinléad cinn sin ort-sa fiche míle ó bhaile agus é sáithte i n-áirde ins na sgamaill agat.” Sul ar fhéadadar dul a thuilleadh leis na bréithre taith- neamhacha sain, do chualadar an traona agus í ag críc creáic di féin ar an taobh eile de’n ghort. Siúd leo arís fé n-a déin agus chun ná feicfeadh sí iad an turus sain is amhlaidh a chuadar a lamhancán. Do bhí an geamhar timcheall troigh go leith ar aoirde agus tar éis fearthanna an lae bhí braonacha móra uisge ar sileadh as a bharr agus do fhliuch sé an bheirt go croiceann — nó duine aca, óir bhí an Gad fliuch cheana féin ó’n díg. Ach níorbh’ fhiú biorán is é sin, dar ndóigh; bhí ceist dá réidhteach aca agus raghaidís i mbaoghal a mbáidhte chuige sin. Tá beirt gharsún ar an mbaile seo agus ar chuma éigin tá sé de rath nó de mhío-rath nó de chrann ortha nó de nós aca go mbíd siad i gcomhnaidhe i n-áit gurbh’ fheairrde an sgéal é gan iad a bheith ann. Dá mbeadh duine ag soláthar toirín beag cabáiste dho féin as garrdha a chomharsan nó mála de mhóin tirim as cruaich nár leis féin, níor dheimhnighe an ghrian insa spéir um eadartha ná an bheirt sin a theacht ar an bhfód agus an sgéal a bheith leathta ar fuaid na dúthaighe an fhaid a bheithfá a rádh “Cuit as sain.” Seán Catach agus Tadhg Ruadh atáim a rádh. Do bhí sé de bharr donais ar bheirt an traona go bhfeacadar súd iad. Bhí iongnadh an domhain ortha cad a bhí ar siubhal istigh sa gheamhar ag an mbeirt i lár na hoidhche. Ní fada go raibh amhras aca nuair a chonnaiceadar iad ag éalú fé dhéin na háite mar a raibh an traona ag sgréachaigh, agus nuair a chonnaiceadar iad ag imtheacht ag lamhancán fé n-a déin an dara huair, bhí ’os aca go maith cad é an fuadar a bhí fútha. “Bíodh babhta seoidh againn ortha,” arsa Seán Catach. <L 57> Siúd leis agus níor stad sé gur bhain sé barr an ghuirt amach. D’fhan Tadhg Ruadh mar a raibh sé. Do bhí an bheirt istigh ag lamhancán leo tríd an ngeamhar, an Gad ar tosach agus a cheann mór dá árdú os cionn an gheamhair anáirde aige anois agus arís, agus é ag féachaint agus ag éisteacht. “Ní fada uainn anois í,” ar seisean, ach ní slán a bhí an méid sin as a bhéal nuair do stad an ceol arís. Do stad an bheirt leis agus d’fhéachadar ar a chéile, ach sul a raibh uain aca an milleán a chur ar a chéile arís chualadar “críc creáic” thuas ag barr an ghuirt. Suas leo ag lamhancán. Nuair a bhíodar i ngiorracht fiche ramhan do’n bharr do stad an traona thuas, ach má ’seadh chualadar ceann eile thíos agus “críc creáic” aici. Síos leo agus faobhar ag teacht ortha chun an éin. Níorbh’ fhada gur stad an fear thíos agus thosnuigh an fear thuas i n-áit éigin eile. Siúd leis an mbeirt arís. Mar sin dóibh síos suas, soir siar go raibh an gort siubhalta (ní headh ach lamhancánta) seacht n-uaire déag ar fhichid aca agus go raibh an bheirt traochta agus uisge ag sileadh asta. Ach ní staonfaidís de’n ghluaiseacht ar aon rud. Ar deire thiar thall nuair do bhí an bheirt stadaithe i lár an ghuirt féachaint cá labharfadh an t-éan arís, do thosnuigh an dá thraona ar sheinm i dteannta ’chéile. Do dhein sain mearbhall mór do’n bheirt féachaint ciacu éan a leanfaidís. Do bhí deallramh maith ar aon traona aca agus b’in é milleadh an sgéil. D’éirigh ceist agus caingean eatortha. “Siar,” arsa duine aca. “Soir,” ars’ an duine eile; ach ní raghadh fear an oirthir siar ná fear an iarthair soir. Do ghuidh gach aoinne aca an “fear mór” ’á bhreith féin leis dá dtéigheadh sé truslóg ach sa treó ba mhaith leis féin dul. Do chuaidh an sgéal ó réidhteach ortha. Annsain thug gach fear aca aghaidh ar a thraona féin agus fearg ag teacht air. Siar a thug an Gad a aghaidh agus ’sé an traona a bhí annsain ach Tadhg Ruadh. Nuair a tháinig an Gad i n-aice leis do stad Tadhg, ach má ’seadh, níor stad an Gad ach <L 58> do lean air. B’éigean do Thadhg teicheadh agus dul go dtí an taobh eile de’n ghort amuich, agus mar olc ar an nGad do thosnuigh sé arís ar an gceol. Seo leis an nGad thar claidhe amach sa ghort amuich. Prátaí a bhí curtha annsain agus bhí iomairí síos suas ann agus na claiseanna clúduighthe leis na gasaibh. Do bhí faobhar ar an nGad ag imtheacht agus ní fheiceadh sé go ró-chruinn cá mbíodh an chlais, agus do baintí síneadh as an duine bocht. Fuair sé an oiread sain de shuathadh gur imthigh an faobhar de. Nuair a bhí sé i lár an ghuirt d’imthigh sé go hobann as radharc Thaidhg síos i gclais agus d’fhan sé thíos. Do dhein Tadhg a dhícheall ar é bhogadh le ceol traona, ach níorbh’’ aon mhaith é — do bhí an Gad ’na chodladh. D’imthigh Caistín i ndiaidh a thraona féin. Nuair a tháinig sé go claidhe an ghuirt chuala sé an traona amuich ar an bportach. Amach leis. Chuala sé é dar leis ag ceann cruaiche móna. Bhain sé amach ceann na cruaiche. Chuala sé an ceol ag an gceann eile de’n chruaich annsain. Timcheall leis. Nuair a bhí sé ag dul síos taobh chuala sé an traona ar an taobh eile. Rith sé go dtí an taobh eile, ach ní raibh tuairisg an traona ann. Chuala sé an ceol annsain, dar leis, ag bun cnuchaire móna amuich ar an bportach. D’imthigh sé ar bog-rith amach chuige, ach b’ olc an turus aige é, óir thuit sé de dhruim phuirt síos i bpoll móna. Do chuir an duine bocht béic as nuair a bhraith sé an t-uisge fuar dubh ag éirghe thar mhullach a chinn anáirde air. Bhí sé ag éirghe aníos agus ag imtheacht síos gach re tamall agus ba bhaoghal do mara mbeadh go dtáinig Seán Catach chuige agus go rug sé ar chúl air. Dhein sé a dhícheall ar é tharrac as an bpoll ach níor éirigh leis. Do chrom sé ar liúirigh agus níorbh’ fhada go dtáinig Tadhg Ruadh ag triall air agus saothar ar an mbuachaill croidhe ’stigh. Rugadar araon air, agus le hiomad cneadaighe agus le hiomad dá dteangain a chur thar cliathán a mbéal amach do thógadar aníos as an bpoll é. Níor labhair Caistín bocht gíog. Tháinig duine aca fé gach asgaill leis agus do ghluaiseadar leo go brónach gur <L 59> bhaineadar amach an bóthar. Do ghluaiseadar an bóthar soir go mall agus go ciúin, agus níor stadadar gur bhaineadar amach doras tighe an Chaistín. D’fhágadar an duine ann, agus tar éis cnag nó dhó a bhualadh ar an doras do chuadar go múinte taobh thiar de’n tor truim a bhí ag fás san atrainn. Tháinig an bhean ’on doras. Tháinig bíodhgadh insa Chaistín. “Ó!” ar seisean, “an rabhais id’ chodladh, a chroidhe?” “Codladh an traona a bhí ’á dhéanamh agam, a dhaltha,” ar sise, agus do cheap an bheirt amuich gur mó de shearbhas ná de ghrádh a bhí ’na guth. D’imthigheadar. “Cár fhágais an Gad?” arsa Seán le Tadhg. “’N-a chodladh i ngort phrátaí Dhonncha Pheig,” arsa Tadhg, “agus ní dhúiseochadh trúmpa deire domhain é. Caithfeam é bhreith a-bhaile ar chuma éigin nó beidh a mharbh orainn, ach beidh sé ró-throm agus ró-leabhair do bheirt againn.” Do shuidheadar ar an gclaidhe ag machtnamh tamall. Annsain do chuimhnigheadar ar sheift. D’imthigh Seán síos agus do ghoid sé trucail na miúlach buidhe ó dhoras Liam na Giúise. Do chuireadar an fear fada isteach innti agus a dhá chois ar sileadh amach. Thiomáineadar an trucail rómpa agus stad ní dhearnadar gur shroiseadar doras tighe an Ghaid. Do bhuail Tadhg cic ar an ndoras agus annsain do theicheadar araon nuair chualadar bean an Ghaid ag teacht. “Mo thruagh-sa na mná bochta atá aca,” arsa Seán Catach. Seana-Dhiarmuid a bhí ar na craobhacha feirge lá ar n-a mháireach nuair a chonnaic sé a ghort coirce agus na bóithríní go léir tríd. “Agus ní bhfuaireas rian ná comhartha ann, a chroidhe,” ar seisean, “ach leath-cheann muice agus é fillte i bpáipéar.” <L 60> SEÁN CROIDHE CRÁIDHTE. DO bhí fear ann fad’ ó. Sin tús gacha sein-sgéil; ach sin a bhfuil de dheallramh ag an sgeul so le haon de na sean-eachtraíbh. Ar an mbaile seo againn-ne is eadh bhí sé. Do bhí an fear áirighthe sin pósta; ach, do réir gacha tuairisge, ní ró-shuaimhneasach go léir an saoghal do bhí aige féin agus ag á mhnaoi i dteannta a chéile. Cráidhteachán críochnuighthe dob’ eadh an fear & ní théigheadh aon lagadh air ó mhaidin go hoidhche ach ag lochtughadh na mná & gach ní dá ndeineadh sí. Dá gcreidthí é, ní dheineadh sise aon ní sa cheart. Agus an laighead do bhí le deunamh aici! — sin é do chráidh a chroidhe ar fad. Ba dhóigh le duine air féin go raibh seacht gcúraimí an tsléibhe air. Do bhíodh port nuadh gach uair aige. Do bhíodh so, súd is súd um á so ’ghá chrádhadh agus ’ghá chiapadh; agus Cáit, an bhean bhocht — ba mhór an ní dhi go dtug Dia grásta na foidhne dhi, mar ba ghádh dhi é. Maidean áirighthe do bhí ana-“chlismirt” ag an mbeirt mar gheall ar an dteine. An fear féin fé ndeara é. Ní lasfadh an tsean-spairt mhóna thug sé leis ón bportach. Badh mhaith leis a mhilleán a chur uirthi-se agus d’éirigh eatortha. Annsain ’seadh chífá an greann! A dhuine chroidhe ’stigh! ó bearradh na róinte, ní chualathas a leithéid de “chibeal” i nÉirinn. Thugadar d’á chéile go breágh slachtmhar é agus, cé gurbh’ é an fear ba mhó gleodh de ’n bheirt, ní hé is fearr do-chuaidh as. Dob’ é deireadh an sgéil aca gur réidhtigheadar go ndeunfaidís malartú gnótha feasta — ise do ghabháil amach & a ghnó-san do dheunamh, eisean d’fhanacht istigh i mbun an tighe. <L 61> Nuair do bhí an bhean ullamh rug sí ar an speil agus siúd chun bóthair í. Níorbh’ fhada do-chuaidh sí, ámhthach, nuair d’fhill sí chun an tighe agus do chuir a ceann thar doras. Do bhí Seán istigh agus é ag réidhteach a phípe. “A’ gcloiseann tú leat me?” ar sise. “Tá an bhó ’sa’ chró fós. Téirigh agus crúidh í & ná dearmhad í do shniugadh. Cuir dorn criochán ar an dteine & beirbh iad & tabhair do na muca iad, tar éis iad do bhrúgh. Fair an chearc bhreac sain ar eagla go mbeurfadh sí amuich, nó, ar mh’anam-sa, má bheireann, deunfair-se gan uibhe cearc ar maidin. Déin an mheadar sain a sgóladh go maith le huisge beirbhthe & déin an chuigeann. Faigh an bhró agus meil an coirce i gcóir an dínnéir & déin cístí greidil de; agus seachain agus ná dóigh iad. Snímh an spól snáith; agus, ar do cheann, ná bíodh sé reamhar ná cnapánach. Nigh na háraistí búird sin & cuir braon bainne ar an dteine & téidh do’n leanbh sain ’sa’ chliabhán é, & ná bíodh sé ’n donas ort an páisde do sgóladh leis nó bhus cuimhin leat”; agus síos an casán léi go fuadrach agus an speal ar a gualainn aici. “Amás! deunfad níos mó ná an méid sin,” arsa Seán, & do cheap go ndeunfadh ar a shuaimhneas. Ac mo mhairg! ’Sé an cheud ghnó do ghabh sé ar láimh ná na háraisti búird do nighe. D’éirigh leis an ní sin do dheunamh cuibh- easach go leór go rug sé ar chupán Cháit. Do bhí árd-chion ag Cáit ar an árus gceudna. Sean-cheann dob’ eadh é agus do bhí sgoilt ó mhullach talamh ann. Pé donas do bhí ar Sheán — is dócha gurbh’ amhlaidh ná raibh na méireanna ró-aicillidhe aige, nó gurbh’ easbadh eolais ar an saghas sin oibre do bhí ag cur air — do luigh sé ró-mhór ar an gcupán agus, slán mar a n-innstear é, do thuit a leath uaidh ar an dtalamh & do deineadh coda beaga briste dhe. D’fheuch Seán air. Is dócha go raibh sé cráidhte. “Á!” ar seisean, agus dá bhfaghadh sé a ghuidhe an uair sin badh sheacht mine deug do bheadh an cupán sain. <L 62> Ach ní raibh leigheas ar an sgeul do’n chor sain. Rug sé ar an ngalún crúidhte agus do chuaidh fé dhéin na bó agus do ghabh dá crúdh ar a dhícheall. Do bhí sé ag dul ar aghaidh go hálainn agus an bhó ag cogaint na cíorach ar a suaimhneas. Do chuaidh sgeul an chupáin i ndearmhad ar Sheán & do chrom ar ghabháil:– Bó, bó, bó na leath-adhairce, Bó, bó, an tsean-chaor’ adharcach — go breagh bog socair nuair do deineadh taidhreamh éigin toirmisg do’n bhoin. Thóg sí a cos deiridh agus ar chrap’ na súl do bhí Seán bocht sínte ar shlait a dhroma ar an úrlár agus an canna mór bainne doirtighthe anuas air. Dob’ é sin an greann, bheith ag feuchaint ar an bhfear agus é ag baint preumhacha as talamh d’iarraidh sásamh do bhaint amach. Ach ní bhíonn treun buan. Do stad sé fé chionn tamhaill. Tamall ’’na dhiaidh sin do chuaidh sé isteach a-bhaile agus do chuir na mion-phrátaí ar an dteine i gcóir na muc. Nuair do bhíodar ullamh aige do chuaidh sé amach leis an mbeiste go cró na muc. Ní raibh an doras ró-árd nuair d’ísligh an fear bocht síos chun go dtéigheadh sé isteach, cad deirir leis nár bhuail buille dá shrón ar an bhfárdoras agus do sgaoileadh na caisí fola leis. Níor dhein sé ach an beiste do raideadh uaidh chun na muc agus rith isteach a-bhaile & síneadh siar agus a shrón san aer aige gur stad an fhuil. Fé chionn aga agus aimsire d’éirigh sé aniar agus do chuir sé an bainne ’san meidir agus do chrom ar chuigeann do dheunamh. Ní obair gan duadh an loinithe d’oibriú & ba ghearr go raibh saothar ar Sheán agus tart air & níorbh’ thart beag é. Do ghabh sé síos san tseomra mar a raibh baraille leanna aige agus do bhain an coc as an mbaraille. Le n-a linn sin do-chualaidh sé an mhuc ag teacht isteach san gcistin & do rith sé fé n-a déin. Is amhlaidh do bhí an sgeul san gcistin ná gach aon bhraon d’á chuiginn agus é doirtighthe <L 63> ar fuaid an tighe & cráin mhuice & í go dtí n-a leath isteach san meidir & na cnapóga ime d’á n-ithe aici. Rug Seán ar ghrafán. Siúd an mhuc an doras amach & eisean i n-a diaidh. Thug sé fúithi le buille millte & do shín ar an mbuaile í ’n-a pleist marbh. “Ó! mh’anam ó’n riabhach,” arsa Seán, “tá sí ’n-a bagún agam!” agus do thuit an lug ar an lag ag an duine bocht & tháinig séideadh alluis amach tríd. “’Seadh! ní bhíonn leigheas ar an gcinneamhaint,” ar seisean. Tháinig sé isteach. “Ó! an baraille,” ar sé ag preabadh. Nuair do shroich sé an seomra ní raibh braon i gcroidhe an bharaille ná raibh taosgaithe i n-a fhuar-lochán ar an úrlár roimhe. Níor labhair sé focal. Is é do bhí cráidhte. Annsain do tháinig sé mar a raibh an mheadar arís agus do chuir tuilleadh uachtair ann & do bhí ag gabháil di gur chuimhnigh go raibh an bhó ’n-a trosgadh fós. Dob’ fhada leis í do chur ar an bpáirc. Do bhí an tigh isteach le port agus do bhí geamhar breagh ag fás ar an dtigh. Is dócha gur chuir donas na maidne speabhraoidí ar an nduine bocht. Do cheap sé an bhó do chur anáirde ar an dtigh. Ar dtúis badh mhaith leis deoch do thabhairt dí. Siúd leis chun an tobair le canna; agus ar eagla go ndoirtfeadh an leanbh ná aon rud eile an dara cuigeann air, do chuir sé chuige thiar ar a mhuin air féin an mheadar. Nuair d’ísligh sé síos chun an uisge ba dh’óbair do é mhúchadh leis an gcaise & an tuile mhór bhainne agus uachtair & bláthaighe & cnapóga ime do stealladh anuas ar chúl ar an aindeiseóir bocht mío-ádhmharach. Ó! is é do bhí go cráidhte. Tháinig sé a-bhaile & do fuair corcán na leitean & do chuir ar an dteine é. Annsain do-chuaidh sé amach & do chuir an bhó anáirde ar an dtigh & do cheangail ann í; ach ar eagla go dtuitfeadh sí anuas an fhaid is do bheadh sé féin ag deunamh na leitean do tharraing sé ceann na téide anuas tríd an seimné & do cheangail dá cheathramhain í. Dála Cháit, dob’ fhada léi go rabhthas ag glaodhach chun dínnéir uirthi & fé dheire thiar thall do chuir sí an speal <L 64> ar a gualainn agus tháinig i dtreo an tighe. Ba mhaith an teacht é. Do leath a súile uirthi nuair do tháinig sí ar an mbannrach. Ba chuma é nó cath Ghabhra an áit go léir, & gach aon ní taobh tuaithil anáirde ann. Do chonnaic sí grafán smeartha le fuil caithte thall uaithe; muc & í sínte marbh i bhfus; fuar-loch bainne lasmuich de dhoras; deatach ag séideadh an doras amach is gan pioc de ag éirghe anáirde as an seimné; agus an bhó ar sileadh anuas le taobh an tighe & í ag búithrigh agus ag réabadh na talmhan mór-dtimcheall uirthi le n-a cosaibh deiridh. Do sgannruigh Cáit bhocht &, dar ndóigh, cárbh’ iongnadh sain. Do phreab sí. Thug sí faobhar na speile ar an dtéid. Suas leis an méid nár fhan ceangailte ar an mboin di. Isteach le Cáit. Do bhí an páiste istigh agus é ag béicigh leis an anaithe & leis an bhfuadar. Do bhí Seán bocht & é tuitthe anuas ar an dteine; a cheann istigh i gcorcán na leitean aige & an teud snaidhmthe ar a cheathramhain agus gan gíocs ná míocs as, ach é lán de shúgh agus d’aindeise. Fé chionn ana-thamaill tháinig a chiall agus a úrlabhra dhó. Ní ’nneosad a thuilleadh dá sgéalaibh díbh, ach nár mhíne sean-chat cianaosta ná é, an chuid eile d’á shaoghal. <L 65> DOINNCHÍN Tá daoine ann, agus mar adeir Sean-Dhiarmaid seo againn-ne “ní bhainfeadh a’ riabhach an bhearna dhíobh ná lár an chlaidhe.” Sórt dúthchais i gan fhios a bhíonn ionnta, is dócha. Buadh fé leith a bhíonn ionnta seach is daoine eile timcheall ortha, fé mar bhíonn filidheacht nó flúirse na cainnte nó féile nó doicheall nó gadaidheacht i ndaoinibh seach is a chéile. Ní bhíonn leigheas ag aoinne ar na daoinibh sin, is dócha, & ar na tréithe a bhíonn ionnta, ach cur suas leo agus a iarraidh ar Dhia iad do chur ar a leas, mar adubhairt an t-Athair Donnchadh annso le “Sioc” nuair a thug Sioc trí réalacha dho chun an séipéal nuadh a thógaint. Fear go bhfuil dá fheirm thalmhan agus siopa aige insa pharóiste iseadh Sioc, is deirtear ag an gceardchain annso go bhfuil na naoi mílte naoin-uaire aige. Do bhí Sioc ar buile leis an sagart, ach dubhairt an sagart ná tógfadh sé ar Shioc bheith ar buile — gurab ’in tréith eile a bhain leis an tréith mhór a bhí ann, is ná raibh leigheas ag Sioc ar a ghalar. Is dóigh go raibh an ceart ag an sagart, agus gur cuid de’n duine féin na tréithe sin a bhíonn ann, agus ná fuil aon dul uatha aige, ach go gcaithid siad briseadh amach fé mar bhriseann a dhúthchas féin sa chat nó, mar adubhairt Sean-Dhiarmaid lá eile & sinn ag trácht thar Pilib a’ Mhustair — “’Sé an dálta ag Pilib é, a’ dtuigeann tú leat me? dálta na muice,” arsa Diarmaid. “Dá gcuirtheá síoda buidhe ó shoc go hearball uirthi, ní fhéadfadh sí a radh ach ‘Hu.’ Ní bhíonn leigheas ag an muic air,” ar seisean. Nuair a bhí Diarmaid ag tagairt do dhaoinibh ná bainfeadh an deamhan diablaidhe an poll euluighthe dhíobh, ’sé duine bhí i gceist aige ach Doinnchín Eoin, garsún atá i mbun <L 66> an bhaile thíos. Ní fheadar-sa an raibh aoinne de ghollaíbh adharcánacha Bheilsuibub riamh ag iarraidh na géaraidheachta d’imirt ar Dhoinnchín so againn-ne, ach tá‘s agam go raibh cuid dá dheisgioblaidh ná fuil adharc ná earball ortha, ag iarraidh é dhéanamh agus nach aca bhí an chuid ab’ fhearr de’n sgéal nuair a bhí deire aca le Doinnchín. Deirtí go raibh sé maith a dhóthain do Phísín, pé hé féin, & ná bainfeadh a’ Dá Dubh aon cheart de. Buaidh leis féin a bhí ag Doinnchín — buadh seift & ceapadóireachta. Ní bhfuarthas riamh i n-airgidh é ceal seifte. Sórt iasgaire ab’ eadh é. Má bhíodh sé ceal baighte i gcóir na ngliomach do-gheibheadh sé seana-pháipéirí agus do chaitheadh sé íle ortha agus do dheineadh sé beartanna beaga dhíobh & do cheangluigheadh sé thíos i dtóin an phota iad. “Ní bheidh fhios ag an ngliomach go mbeidh sé istigh,” adeireadh Doinnchín, “agus deineadh sé a dhícheall annsain.” Thuit a dhúidín i bhfairrge lá uaidh & ní fhéadfadh sé aon ghal a chaitheamh gan phíp. Níor dhein sé ach dul & ordóg ghleamaigh d’fhagháil, an bior amuich a bhaint di, & níorbh’ fhada go raibh tóiteán tobac aige. Lá eile thóg an taoide léi báidín Shéamais a’ Bhallaigh. D’fhág Séamas ar lag trágha í & gan de cheangal uirthi ach cloch a chuir sé anuas ar an téadán. D’éirigh an taoide agus thairrig an báidín an téad ó’n gcloich, is siúd leis an sruth í. Do liúigh Séamas & do bhéic & d’imthigh sé síos ’n chuaisín & thairrig sé bád beag Dhoinnchín go dtí béal na tuinne agus do phreab sé isteach innti tar éis í shádh amach ó’n gcladach. Annsain ’seadh thug sé fé ndeara ná raibh aon mhaide rámha innti. B’éigean do léimeadh i bhfairrge arís & í tharrac isteach. Thosnuigh sé annsain ag guidhideoireacht air féin. Is amhlaidh a bhí maidí rámha Dhoinnchín ’na bhád féin ó mhaidin ag Séamas. Ní raibh sé de chrích air maide rámha ná aon rud do bheith aige féin riamh ar fóghnamh. Ceann des na daoine iseadh é a thiocfadh indiu chugat chun iasacht maide rámha d’fhagháil, agus amáireach bheadh feadh nó dhó de theudán nó de chnáib nó de dhorugha uaidh nó píosa <L 67> snáithín chun líon a dheisiú, nó dorn iasgán chun dul ag iasgach bhallach. Ní raibh aon chríochnamhlacht ann riamh ach bheith ag útamáil leis. Tháinig Doinnchín ar thaobh na cuaise agus chonnaic sé cionnus mar a bhí an sgéal. “Ca’ na thaobh ná leanann tú do bháidín?” ar seisean. “N’fhéadfainn é,” arsa Séamas, “tá do mhaidí-se innti, & bheadh eagla orm tabhairt fé shnámh chomh fada sain. Bheadh sí an bhágh siar sar a mbeirinn uirthi.” “Agus cad ab’ áil leat ag snámh,” arsa Doinnchín, “& mo bhád-sa agat. Fan leat go fóil,” ar seisean le Séamas. Do bhuail sé suas a-bhaile & tháinig anuas arís & sluasad aige. Do phreab sé isteach ’na bhád féin agus i gcionn deich nóimeataí bhí báidín Shéamais a’ Bhallaigh istigh sa chuaisínaige. “Bhuel, m’anam ón riabhach,” arsa Séamas, “& ní fhéadfainn-se cuimhneamh air sin.” Tá conaigear & duimhche gainimhe i n-aice an bhaile againn-ne agus tá an áit lán de choiníní. Le Seón de Búrca iseadh an áit. Ní leigfeadh Seón d’aoinne na coiníní d’fhiadhach mar gheibheann sé féin suas le dachad púnt ó dhuine éigin i mBaile Átha Cliath a thagann gach saosúr chun na coiníní a mharbhú. Dá marbhuigheadh aoinne de’n áit coinín & dá gcloiseadh Seón sain do bheadh an saoghal go buaidheartha go ceann tamaill ag an gcuirptheach. Bhí Seón bocht níos imnidhighe i dtaobh na gcoiníní gclúmhach sain ná mar bheadh sé i dtaobh a pháistí féin dá mbeidís aige — rud ná raibh. Bhí sé ráidhte go mbíodh sé amuich istoidhche ’á bhfaire. ’Sé mo thuairim láidir go n-aithnigheadh na coiníní é, mar ní rithidís uaidh ná ní bhíodh eagla ortha roimhe. Dubhairt Seán Léan go bhfeaca sé Seón de Búrca oidhche spéir-ghealaighe ar an duimhich agus sean-choinín liath fireann ’n-a shuidhe ar a chorra giob ós a chómhair amach, & é féin & Seón ag déanamh cainnt na mbodhar & na mbalbhán le chéile. Do bhíodh an coinín ag bagairt a chluas agus a dhá lapa ar Sheón, & ag luighe na súl agus ag drannadh & ag gáiridhe chuige; is bhíodh Seón ag bagairt a lámh agus <L 68> a mhéireanna ar an sean-choinín agus ag luighe na súl air agus ag cur sgaimhe agus smulc air féin chuige. Sin é adubhairt Seán Léan agus thug sé na móidí móra ann gurbh’ fhíor é. Ach n’fheadar. Do bhíodh Seán ar meisge, tá’s agat, agus n’fhéadfá focal a chreideamhaint uaidh. Aoinne ólann bíonn siad mar sin. B’fhéidir gurbh’ fhíor a ndubhairt sé i dtaobh Sheóin agus an tsean-choinín fhirinn: ach ní dóichighe ar domhan ná gur speabhraoidí éigin iad do bhí dá ndéanamh do Sheán Léan nuair a bhí a inchinn ag dul ar seachrán aige tré thaosgadh na dighe go ró-dhian. Lá foghmhair bhí Doinnchín sínte ar bharra na haille. Ní raibh aon rud le déanamh aige agus dá bhrígh sin bhí taidhrithe dá ndéanamh do. Machtnamh gan toradh ortha ab’ eadh a lán aca, is dócha. Ní fuláir nó ní bhfuair Doinnchín aon bhlas ortha mar do bhain sé searradh as féin & d’iompuigh sé ar a thaobh chlé & do chuir a uillinn ar an talamh agus a bhas fé n-a cheann agus do thairrig a chaipín anuas ar a shúil dheis agus do bhí ag féachaint uaidh soir ar an duimhich. Ní fuláir nó chuir an duimhich rud éigin i gcuimhne do Dhoinnchín, mar ní fada a bhí sé ag féachaint soir nuair a phreab sé agus do chuir sé a dhá chois fé mar bheadh táilliúir, do dhírigh sé a chaipín ar a cheann agus do chrom sé ar mhachtnamh arís agus a shúil dheas leath-dhúnta aige. Ní dubhairt sé aon ní ach nuair d’éirigh sé ’na sheasamh d’fhéach sé ar an spéir. “’Seadh,” ar seisean. “Beidh an oidhche ’nocht chomh dubh le pic.” Do bhuail sé síos fé’n mbaile. B’é an chéad gharsún a bhuail leis mac le Donncha Pheig. “Geannc” a thugaimís go léir ar mhac sain Dhonncha. Ní mór gur gádh dhom a innsint cad ’na thaobh. B’in nós a bhí againn, óg agus aosta ar an mbaile, leas ainmneacha a bheith againn ar a chéile. Bhíos féin im’ fhear beagnach sar a raibh fhios agam cad é an sloinneadh a bhí ar leath dá raibh ar an mbaile. Ní bhíodh d’ainm againn ar aon líon tighe ach “na Bánaigh,” nó “na Gleannaigh,” nó “muintir Choirní,” nó “iad so thuas.” <L 69> “Cogar, a Gheannc,” arsa Doinnchín, “cad déarfá le dul ar an nduimhich anocht ag marbhú coiníní?” “Dar lia, do raghainn,” arsa Geannc, “ach go bhfuil eagla orm go mbéarfadh an Búrcach orainn.” “Beag a’ baoghal nach ’na chodladh a bheidh,” arsa Doinnchín. “’Seadh leis! Ní thuiteann aon néal codlata air sin de ló ná d’oidhche. Nár chualaís cad dubhairt Seán léan a chonnaic sé an oidhche bhí sé ar —” “Arú! gan geir air, an sgaothaire amadáin. Ná fuil fhios ag an saoghal gur speabhraoidí óil a bhí air sin? An amhlaidh a chreideann tusa go bhfuil aon choinín ar an nduimhich a bhagróchadh a chluasa ná a luighfeadh a shúile ar dhuine? Fastaoim, a dhuine!” arsa Doinnchín. Ní fhéadfadh Geannc bocht aon chosaint a dhéanamh ar aon sgéal chomh fastaoimeach leis sin. D’éirigh sé as sain agus do bhí ag iarraidh constaicí eile do sholáthar mar leithsgéal chun gan dul ann. “Cad é an tairbhe dul ann?” ar seisean. “Ní hamhlaidh a cheapann tú go bhfanfaidh na coiníní linn chun go mbeirimís ar chluasa ortha.” “Ní dócha go bhfanfaidís,” arsa Doinnchín, “agus ar eagla ná fanfaidís béarfad-sa liom traimil na mballach so ’gam-sa agus béarfaidh sé sin ortha. Ná déanfaidh sain an gnó?” “Ní dhéanfaidh,” arsa Geannc. “Cad é an tairbhe líon nuair ná féadfair-se na coiníní a ruagadh as an bpoll?” “É? Poll!” agus do stad Doinnchín. “Feuch, am briathar nár chuimhnigheas air sin anois!… Iad a chur as an bpoll …?” Do sháidh Doinnchín a dhá láimh go huillinn i bpócaí a bhríste agus do bhí ag cuimhneamh tamall. “Ó! léan léir air mar sgéal,” ar seisean, “ní fuláir nó tá slighe éigin chun iad a chur amach.” “Cad é?” arsa Geannc. “Dhé! bíonn na seifteanna ann ach cuimhneamh ortha. Cuirfimíd amach iad dá gcaithimís an banbh muice atá <L 70> agom’ mháthair a chur isteach sa pholl ’na ndiaidh. Bí thíos sa chuaisín anocht ar a deich; béarfaimíd an báidín linn.” D’imthigh Doinnchín leis & b’éigean do Gheannc bheith sásta. Níorbh’ aon tairbhe bheith mío-shásta: ní raibh aon duine ag éisteacht leis. Do chuaidh sé a-bhaile & d’ól sé a chuid té. Nuair a bhí sé ag déanamh ar a deich a chlog do bhuail Geannc síos chun an chuaisín. Ní raibh aon tseift ceapaithe aige sin; do bhí sé chomh fada ó choiníní agus do bhí aoinne riamh. Do bhí Doinnchín sa chuaisín roimis agus an báidín ullamh aige. “An rugais an banbh leat?” arsa Geannc le leamhas. “Ní rugas,” arsa Doinnchín, “cheapas go mb’fhéidir go mbeadh sé ag sgreadaigh & go dtairriceóchadh sé an baile orainn. Ní déarfainn ná go mbeadh sé ró-árd do’n pholl ar aon tslighe,” agus ní raibh smiogadh gáire ná suilt ar aghaidh Dhoinnchín & é ’ghá radh sain. “Déanfaimíd an bheart gan é ar aon tslighe,” ar seisean. “Cad eile cad tá agat mar sin?” “Nach mór atá fios uait?” arsa Doinnchín, agus níor chuir Geannc a thuilleadh ceisteanna air. Chuadar sa bhád. Chuadar le hais na gcloch soir sa doircheacht gur shroicheadar an tráigh fé bhun na duimhche. Do leanadar cois trágha soir. “Cá ragham i dtír?” arsa Geannc. “Bhfuil fhios agat an duimhich mhór ag ceann an chonaigir? Tá an áit sin lán de choiníní. Ragham annsain.” Nuair a thángadar go ceann an chonaigir do-chuadar i dtír. Bhí an oidhche dorcha go maith. Rug Doinnchín ar bhosga a bhí fé thochta deiridh an bháid aige. “Cad tá sa bhosca?” arsa Geannc. “Salann,” arsa Doinnchín. “Cad chuige?” arsa Geannc. “Le crothadh ar earball na gcoiníní,” arsa Doinnchín B’éigean do Gheannc éirghe as na ceisteanna. “Beir-se leat an líon agus na maidí sin,” arsa Doinnchín leis. <L 71> Nuair chuadar ar phort na duimhche do chualadar na coiníní ag teicheadh & ag dul ins na puill. “Beifear gan choiníní ar mh’anam!” arsa Geannc “Si-s-s-s-s!” arsa Doinnchín. Thangadar idir an duimhich ba shia amach agus an dara duimhich. “Líon,” arsa Doinnchín. Rug sé ar cheann an lín agus thairrig sé síos é. Thairrig Geannc an ceann eile suas. Fuair Doinnchín ceann des na maidíbh. Thug sé casadh de’n téidín bun lín air agus do sháidh sé an maide i dtalamh. Annsain chuir sé cor de’n téidín barr lín ar bharr an mhaide. Annsain fuair sé an dara maide agus tháinig sé ar an líon, tímcheall cúig feadh ón gcéad mhaide, & do dhein sé an cleas céadna & ba ghearr go raibh an fiche feadh de líon ar fad ’na sheasamh mar sin aige. Ach ní raibh aon mhuinghin ag Geannc as an obair. “Cá bhfuighfear coiníní anois?” ar seisean. “Sis-s-s-s!” arsa Doinnchín. “Tá an gleann bodhar agat.” Rug sé leis an bosca & Geannc annsain, agus thángadar ar an taobh ba shia ó’n líon de’n dumhach ghainimhe. “Ní fada go mbeidh coiníní ag cur díobh anois!” arsa Doinnchín “Is h’anam ’on donas, cionnus?” arsa Geannc bocht agus a chroidhe ag leaghadh le mío-fhoidhne. “Óra, fan leat go bhfeicir!” arsa Doinnchín. Bhí sé ag cuardach insa doircheacht go bhfuaireadar béal puill. “’Seadh,” ar seisean, “cuirfimíd dhá cheann annso isteach.” “Dá cad é?” arsa Geannc agus iongnadh air “Féach iad,” arsa Doinnchín agus d’osgail sé an bosga a bhí aige. “Tóg amach iad,” arsa Doinnchín. Do chuir Geannc bocht a lámh sa bhosca. Ní túisge chuir ná thairrig sé amach arís í. Ach bhí sé ró-mhall. Rug rud éigin ar lúidín air & d’fháisg & d’fháisg, agus do bhí Geannc bocht ag rinnce timcheall na duimhche le tinneas. Fé dheire do chuir sé an rud fé n-a bhróig & do bhain an t-anam as. <L 72> “Go —! —! —!” agus dubhairt Geannc cainnt an uair sin nach ar sgoil d’ fhoghluim sé í. Bhí Doinnchín ag iúnnfairt ar an talamh ag iarraidh na gáiridhe a chur de gan glór ró-mhór a dhéanamh. “Cad é an mí-ádh atá sa bhosga?” arsa Geannc. “Portáin, dar ndóigh,” arsa Doinnchín. “Portáin!” arsa Geannc, “cad chuige na portáin i n-ainm na maothaile!” “Chun na coiníní a chur amach,” arsa Doinnchín. “Ar son Dia,” arsa Geannc & ní fhéadfadh sé athuille a radh. “Seo,” ars’ an cleasaidhe, “coinnibh an portán so.” “Cad chuige é choinneáilt?” arsa Geannc. “Chífir féin ar ball,” ar sé sin leis. Rug Geannc ar chúl ar an bportán agus do choimeád sé socair ar an dtalamh é. Bhí a dá chrúb ar leathadh ag an bportán & é ar sgiopaigh d’iarraidh breith ar rud éigin chun sásamh a bhaint as; ach toisg an croiceann a bheith ’na shliogán air, níor fhéad sé casadh siar ar mhéireanna Gheannca. Do chuir Doinnchín lámh ’n-a phóca is do thairrig sé amach rud éigin bán. “Godé an rud é sin?” arsa Geannc. “Féach,” arsa Doinnchín & do las sé lasán istigh i mbéal an phuill agus do chuir an smut de choinnill a bhí ’na láimh aige ar lasadh. Níor chuir Geannc aon cheist eile air. Bhí an iomarca de’n iongnadh air ag na gnóthaí go léir. Nuair a bhí braon de’n gheir leachta istigh sa choinnill do leig Doinnchín an braon anuas ar dhruim an phortáin agus do chuir an píosa choinnill ’n-a shuidhe ar an mbraon & ní fada go raibh an choinneall ceangailte go dlúith. Do bhí a bhéal ar leathadh ag Geannc & é ag féachaint ar an mblaodhm. Do chuir Doinnchín an portán bocht isteach sa pholl agus do sgaoil uaidh sa tsiubhal é. D’imthigh an portán isteach & fuadar siubhail leath-chliathánach fé. “M’anam é sin,” arsa Doinnchin. Annsain rug sé ar an dara portán agus do dhein an cleas céadna leis agus do sgaoil ar thóin an chéad phortáin <L 73> é. Do chuaidh sé féin is Geannc annsain go dtí poll eile & chuireadar dhá phortán eile isteach sa pholl sain & dhá choinnill ar mhaol a ndroma anáirde aca is búithreán soluis asta. Bhíodar ag imtheacht go raibh deich bportáin istigh aca. Ní fhéadfadh Geannc smacht a chur ar a ghreann níosa shia. Do bheadh eagla air sgartadh amach ag gáiridhe agus is amhlaidh a bhí sé ’á iomlasg féin ar an talamh d’iarraidh na trithí a chur de. “Cad é an gháiridhe seo ort?” arsa Doinnchín. “Dar a leabhar-sa,” arsa Geannc, “cad é an dá shúil a thiocfaidh dos na coiníní nuair a chífid siad na soillse chúcha trés na póirsí.” “Ach!” arsa Doinnchín, “ní haon chúrsaí grinn é sin. Imthigh leat síos ag faire an lín & má chloiseann tú coinín ag iúnnfairt ann, preab agus beir air. Raghad-sa ar an gceann thuas de’n líon.” “Agus má bheirim air,” arsa Geannc, “cad a dhéanfad annsain leis.” Garsún simplidhe ab’ eadh Geannc bocht. “Tabhair gal tobac do!” arsa Doinnchín go searbhasach ag imtheacht leis, “agus fiafruigh de cionnus atá an an tsean-bhean!” Ní fhéadfadh sé foidhneamh le Geannc. Ní fada a bhí Doinnchín ag an líon nuair chuala sé coinín ag teacht mar thiocfadh piléar as gunna. Baineadh stad as an gcoinín mbocht nuair bhuail sé an líon. Bhí Doinnchín ag lapadáil sa doircheacht go bhfuair sé greim air. Ann- sain rug sé ar dhá chois deiridh air ’na láimh chlé, & ar cheann air ’na láimh dheis. Bhain sé síneadh as an gcoinín mbocht, chas sé a cheann siar, agus do chuir sé a mhuineál as ionad le n-a ordóig. Le n-a linn sin chuala sé coinín eile sa líon ag Geannc agus Geannc ’á ghreamú. Pé liobarnacht a bhí air sin, d’imthigh an coinín idir na ladhracha uaidh & thug sé an duimhich siar air féin ar nós na gaoithe. Bhí Geannc cráidhte. “Nár éirghidh do thurus siar leat,” ar seisean go dúthrachtach, ach níor bhain aon mháchaill don choinín ar a shon sain <L 74> Dhein Geannc beart ní b’fhearr ar na trí coiníní eile tháinig ’na threo. Do mhairbh Doinnchín cúig cinn aca. D’fhan an bheirt tamall eile annsain, ach ní raibh aon choinín eile ag teacht. Do chuaidh Doinnchín mar a raibh Geannc. “Níl a thuilleadh coiníní ann,” ar seisean. “Téighimís a-bhaile”. Thángadar ar an gceann thuas de’n líon chun é bhailiú leo síos. Le n-a linn sin díreach ’seadh chualadar an duine chucha a dtuaidh. “An dian, go bhfuil beirthe orainn!” arsa Geannc. Thug Doinnchín súnc do & dubhairt leis luighe & fanacht socair. Do luigheadar. Do bhí an duine ag gluaiseacht fé dhéin na duimhche ach nuair a bhí sé i ngiorracht fiche ramhan do do stad sé go hobann. Bhí iongnadh ar an mbeirt cad ’na thaobh gur stad sé ach nuair d’fhéach Doinnchín i dtreo na duimhche thuig sé go maith cad fé ndeara é. Is amhlaidh a bhí ceann dá phortánaibh féin tar éis teacht tré chnocán na gainimhe amach agus do bhí sé ag gluaiseacht cliathán na duimhche anuas agus é ag baint na trágha amach ar a shéirsín díchill, agus a sholas go soillseach dá iomchar ar mhaol a dhroma anáirde aige. Ní fada ó bhaile a bhí an portán sain nuair seo amach portán eile as lár na duimhche & annsain ceann eile arís, & bhíodar ag teacht go raibh seacht gcinn aca i ndiaidh a chéile i n-aon struillín amháin & iad i gcomh-rás chun na fairrge. Nuair a chonnaic Seón de Búrca an chéad sholas ag preabadh as an talamh aníos, do baineadh preab as. Ní raibh sé d’uain aige an iongnadh a chur de nuair phreab an dara solas chuige & an tríomhadh solas, & do réir mar bhíodar ag preabadh chuige is amhlaidh is mó a bhí ag méadú ar an iongnadh agus ar an eagla agus ar an uathbhás. Ní fhéadfadh sé rith ná teicheadh ach an dá shúil ag dul amach as a cheann le sgéan buile. Thabharfadh sé an leabhar gur púcaí a bhí ann. Do shéid fuar-allus amach tríd & do bhí sé ar eudtromacht céille ag féachaint ortha. <L 75> I gcionn tamaill thuit an chéad phortán thar bruach an phuirt ghainimhe síos ar an tráigh. Do chuaidh an solas sain i n-éag. Tháinig an dara portán go dtí an áit chéadna. Síos leis. Tháinig an tríomhadh ceann ann. Síos leis Tháinig gach ceann aca i ndiaidh a chéile. Síos leo go léir; & fé mar thuiteadh ceann aca síos do théigheadh a sholas sain i n-éag. Níorbh’ iongantaighe an tslighe a phreab na soillse as an talamh ar dtúis ná mar chuadar i n-éag ar deire. Sin é a cheap Seón bocht. Ní raibh fhios aige cad as a dtángadar na soillse, ná cad a bhí ’á n-iomchar ná cad a mhúch iad. Ní fheaca sé acht draoidheacht ó thúis deire. Nuair a tháinig an doircheacht dubh arís do bhain sain preab eile arís as. “Ó! Dia lem’ anam!” ar seisean, & siúd leis ins na feilimintibh siubhail fé dhéin an tighe siar. Níorbh’ fhada gur cuireadh ar bhior a chinn é thar bosca Doinnchín amach, agus cá mbuailfidhe é ach isteach sa traimil i n-aice na beirte. Do chuaidh sé ceangailte sa líon. Do bhí a cheann sáidhte isteach i mogall mhór agus a lámha sáidhte isteach tré chúpla mogall mór eile. Nuair bhí sé ag iúnnfairt sa doircheacht d’iarraidh é féin a réidhteach bhí sé ag stracadh an lín ar a dhícheall & b’é deire an sgéil i n-ionad teacht as go ndeaghaidh sé isteach ar fad sa líon idir na mogaill mhóra is na mogaill bheaga. Leis an iúnnfairt do staith sé na maidí go léir as an talamh ach níor fhéad sé teacht as an achrann. D’éirigh Geannc & do bhí sé ag teicheadh chun an bháid. Siúd le Doinnchín ’na dhiaidh agus thug sé cor coise dho & do shín é. “Cad dob’ áil leat a dhéanamh?” ar Doinnchín. “Teicheadh dar muige!” arsa Geannc. “Agus mo líon-sa d’fhágaint ag an mBúrcach!” arsa Doinnchín. “Seo, beir air agus tairrig.” Rugadar ar an líon agus do chromadar ar é tharrac fé dhéin an bháid. Nuair bhraitheadar an t-ualach thiar air cheapadar láithreach gurab amhlaidh a bhí an Búrcach ag iarraidh é tharrac uatha. Do bhí sé ró-dhorcha aon rud <L 76> d’fheiscint. Do chuir an bheirt aca an neart i bhfeidhm ar an líon agus do bhíodar ag tarrac an Bhúrcaigh leo síos chun an bháid. Léimeadar thar bruach na duimhche síos ar an tráigh is seo leó chun an bháid agus iad ag tarrac ar a ndícheall. Bhí an Búrcach casta insa líon mar do bheadh cat i mbunnach & é dá tharrac ar feadh na talmhan. Nuair tháinig sé chomh fada le bruach na duimhche, síos leis Le fánaidh, agus do cheap sé ná stadfadh sé choidhche. Chrom sé ar bhéicigh, an duine bocht, & ní raibh a fhios aige cad é an chéad chor eile thabharfaidhe air. Do phreab an bheirt isteach sa bhád & do shádhadar de’n tráigh amach í. Bhí eagla chúcha ortha sain, leis, agus ní raibh fhios aca cionnus do bhí an sgéal ar an gceann eile de’n líon. Siúd leis an mbáidín amach ach nuair a teannadh an líon arís do baineadh stad aisti. Ní fhéadfadh sí dul ordlach eile cé go raibh an bheirt agus saothar ortha ag cur sáile ’n-a cheo san aer leis an dá mhaide rámha. Do stad Doinnchín. “Ní haon tairbhe é,” ar seisean. “Cuir do mhaide sa tslab & sáidh.” Ba threise bhíodar mar sin, agus do bhí an Búrcach dá tharrac síos go barra taoide aca. Níor fhéadadar faic d’fheiscint bhí sé chomh dorcha sain, ach do bhraitheadar an líon ag bogadh chúcha. Nuair a bhrath an Búrcach é féin ag dul san uisge do liúigh sé & do bhéic sé & chas sé na seacht míle ologón. Bhí gach aon “Dia lem’ anam” aige, agus “i gcúntas Dé!” go rabhthas ’á bháthadh. Chrom sé ar an líon a réabadh d’iarraidh é chur de, agus san iúnnfairt do, ráinig leis éirghe ar bhonnaibh a dhá chos. Chuir sé an dá chois i bhfeac sa ghainimh. “Seo ’nois,” ar seisean, fén’ fhiaclaibh, “tá an diabhal buidhe oraibh má bheireann sibh thairis seo me.” Bhí an sáile thar crománaibh air, ach ba chuma sain, bhí sé chomh daingean ’s mar bheadh an charraig. “Táimíd sáruighthe arís,” arsa Geannc agus saothar air le tréine na tairrice. “Nílimíd fós,” arsa Doinnchín, “tá an taoide ag éirghe & má fhanann sé siúd istigh mar a bhfuil sé bádhfar é.” <L 77> “Cumá ná bogann sé de’n líon?” arsa Geannc. “Feuch ná deineann!” arsa Doinnchín. “Ach triall- aimís cleas eile air. Tá anncaire i dtosach an bháid. Caith amach é agus sgaoil cúig feadha de’n téid leis. Coimeádfad-sa mo ghreim an fhaid a bheir ’á dhéanamh.” Do chaith Geannc an t-anncaire i bhfairrge mar adubharthas leis agus annsain fé mar bhí sé ag sgaoileadh na téide uaidh bhí Doinnchín ag tarrac an lín isteach sa bhád. Nuair a bhí na cúig feadha amuich do chuir Geannc casadh de’n téid ar an tochta tosaigh. Do chuir Doinnchín casadh de’n líon ar an tochta deiridh. Do ghreamuigh an t-anncaire. “Deineadh sé a dhícheall anois,” ar Doinnchín is do shuidh sé ar faobhar an bháid. Do shuidh Geannc, leis, is bhíodar ag cur a dtuirse dhíobh agus gan aon amhras aca cionnus mar do bhí an sgeul ag an duine a bhí ar cheann an lín. Ní go ciúin ná go socair a bhí seisean ach é ag cur as go lasánta agus ag guidhideóireacht go máchailleach mío-labhartha. Do bhí lúb de’n téid íochtair lín timcheall ar a mhuineál & lúb de’n téidín uachtair ar chois leis is é istigh i mbolg na traimile. Nuair ba mhór le Doinnchín, fé dheire, cionnus mar do bhí an sgéal ag dul chun leadráin bhí sé ag iarraidh cuimhneamh ar sheift éigin eile. “Féach, a Gheannc,” ar seisean, “tá an t-anncaire láidir a dhóithin do sain istigh. Dá dtéightheá-sa anois & do neart féin a chur ag tarrac an lín chughat, bheadh an t-anncaire & tu féin annsain chuige. Bhéadh an tarrac go léir ar an anncaire, dar ndóigh, agus ar eagla go mbeadh sain ró-mhór air, cuirfead-sa mo mhaide rámha sa tslab agus sáidhfead leat-sa & leis an anncaire. Dá bhféadaimís an buachaill istigh a bhogadh amach sa doimhneas b’fhéidir gur ghairid Dia leis an líon a sgaoileadh uaidh.” Do dheineadar amhlaidh. Sin é an uair a thosnuigh an stracadh i ndáiríribh. Bhí an sgéal go cruaidh ar an mBúrcach. Do bhítheas ag dul ró-dhian air agus do bhí an ghainimh ag imtheacht ó n-a chosa. D’éirigh a chroidhe air nuair a bhraith <L 78> sé an fairrge ag éirghe aníos mór dtimcheall air. Ní mór ná go dtáinig an liath bhuidhe le sgannradh ar an nduine bocht. Do bhúir sé is do bhéic sé agus do sháidh sála a chos sa ghainimh d’iarraidh teannta d’fhagháil. Ach níorbh’ aon tairbhe é, b’éigean do bogadh. Le n-a linn sin do chuimhnigh sé ar a sgiain. Sháidh sé a lámh dheas i bpóca a bhríste. Is ann a bhí an sgian, ar ádhmharaighe an tsaoghail. D’osgail sé ar éigean í. Thug sé an faobhar ar an téid a bhí timcheall a mhuiníl. Annsain thug sé an faobhar ar an téid eile bhí tímcheall a chos. An méid de’n líon ná raibh réabtha aige roimh ré d’imthigh sé as a chéile. D’imthigh an ghreim de’n líon. Thuit Geannc ar fhleasg a dhruma síos i dtóin an bháid agus do bhuail sé buille dá chúl ar faobhar tochta an bháid. Ba chuma leis. Do chuir sé liúgh maoidhte buaidhe as. “Hú-ú-ú,” ar seisean & a dhá chois san aer aige. Is ar éigean a bhí sé de bhrígh sa Bhúrcach dul i dtír. Nuair a shroich sé an talamh thirim do luigh sé ar an ngainimh agus bhí sé ag cur tochtaí laige dhe go ceann uair a chluig. A leithéid de challshaoth ní bhfuair sé riamh. Do chuaidh an bheirt a-bhaile ’na dhiaidh sin agus bhíodar buidheach tré a fheabhas mar do chuadar as; ach maidin lá ar n-a mháireach bhí Doinnchín diombádhach go leor nuair a chonnaic sé an íde do bhí ar cheann a lín. “Cad é an díoghbháil liom,” ar seisean, “dá mbeadh sé de shásamh agam na coiníní féin a bheith agam” <L 79> UDHACHT SHEÁIN A’ GHLEANNA. CÓISIRE! Nach aoibhinn an rud sain? Nách aereach a bhíonn gach aoinne? Eudaighe Domhnaigh ar fhearaibh. Eudaighe gléigeala ar mhnáibh. Capaill ar cosa anáirde. Cóistí is cairteacha ag gluaiseacht ar bhóithribh. Garsúin bheaga is cailíní beaga agus a lámha agus a bpócaí lán de bhriosgaíbh agus de mhisleánaibh agus de phingníbh. Garsúin mhóra ag deunamh comhrádh cogair agus cainnt bhladair le cailíní móra. Bacaigh is lucht siubhail is lucht ceoil! Ithe ’gus ól is rinnce! Och, is aoibhinn é an chóisire. Is aoibhinn do’n lánamhain óig. Is aoibhinn do’n athair is do’n mháthair. Is aoibhinn don dream d’itheann a lón is d’ólann a ndeoch. Cá bhfuil aon rud níos meidhrighe ná cóisire? Níl a leithéid ar bith. Do bhíos-sa ar chóisire uair ar an mbaile seo againn-ne. Mac Sheáin a’ ghleanna do pósadh. Inghean Toirdhealbhaigh bhig ó pharóiste na Lice do pósadh leis. Thug sí trí cheud go leith púnt léi go dtí na Gleannaigh. Daoine móra ab’ eadh na Gleannaigh. Bhí féar fiche bó de thalamh aca. Do bhí Seán féin ’na dhuine de Lucht Chomhairle an Cheanntair. Fear creideamhnac ’n-a pharóiste féin ab’ eadh Seán a’ Ghleanna. Do bhí a chlann go léir curtha i gcrích aige go dtí an mac so adeirim. Do bhí an inghean is sine pósta i mBaile na Leac le feirmeóir mór ann. Trí cheud púnt a thug a hathair di le breith léi go Baile na Leac. Do dhein sí cleamhnas maith dhi féin. Do bhí feur trí mbó agus fiche ann is do bhí stoc maith ar an talamh. Do bhíodh hata uirthi gach Domhnach, agus cóiste aici ag teacht chun Aifrinn. Ba mhaith an chríoch do chuir a hathair uirthi. <L 80> Do bhí inghean eile leis thoir aige Seumas Dhomhnaill Thaidhg. Do bhí sise, leis, agus ionad maith aici. Do bhí cúig cinn deug de bhuaibh ag teacht ’n bhuaile tráthnóna chúichi, agus comhgar trágha agus móna aici, agus iothla dá sgioból aici. Tá sé imthighthe as mo chuimhne anois an mór an méid airgid a rug sí léi go dtí Domhnall Thaidhg. Do bhí cuid mhaith airgid ann, pé sgeul é. Do chuir Seán a’ Ghleanna mac leis mar chliamhain isteach go dtí Peaid Biorthnach thuaidh ag Áth na gCeap. Dá cheud & cheithre fichid púnt an spré dob’ éigean do thabhairt do Pheaid sar a mbogfadh sé a ghreim de’n talamh. Ní raibh ach ceud ag Seán tar éis an dá inghin do phósadh agus dob’ éigean do dul fé bhannaí go dtabharfadh sé na naoi bhfichid eile uaidh nuair a thiocfadh spré mná an mhic a bhí sa bhaile chuige. Agus tháinig an spré sin chun cuid de’n spré eile do dhíol agus spré do dheunamh do’n inghin óig do bhí tar éis teacht ó’n sgoil. Ba chuma le mac Sheáin a’ Ghleanna cia mhéid spré a thabharfadh a bhean léi. Pinginn de ní bhfaghadh sé féin. B’fhéidir gur chuma leis, leis, cia an sórt mná a gheobhadh a athair do. B’fhéidir gur mhaith leis cuid mhaith airgid a bheith aici chun ná beadh a dheirbhshiúr óg ag déunamh cumhangraigh air nó í d’fhanacht sa tigh aige gan pósadh, áit d’fhanfadh dá mbeadh sí gan spré. B’fhéidir gur mhaith le mac Sheáin cailín éigin eile, nár chuimhnigh a athair in-ao’ chor uirthi, a phósadh. B’fhéidir ná raibh aon airgead ag an gcailín sin. B’fhéidir go bpósfadh sé í dá mbeadh an t-airgead aici. ’Seadh, b’fhéidir so & b’ fhéidir súd ach cad é an bhrígh “b’fhéidir” nuair a bhí trí cheud go leith púnt ag inghin Thoirdhealbhaigh Bhig ó Pharóiste na Lice. Do chuir sain deire le “b’fhéidir.” Do bhíos-sa ar an gcóisire. Do bhíos im’ gharsúinín beag an uair sin. Do bhí cúig cóistí deug ann agus iad lán de mhnáibh & de dhaoinibh. Do bhí capaill mharcaigheachta go leór ann. Do-chuamair go dtí an baile mór go dtí an séipéal. Annsain, nuair bhíodar pósta do chuamair go dtí tigh an óil agus do bhítheas ag ól is ag rinnce ann go tráthnóna. <L 81> Do bhí tuitim na hoidhche ann go maith nuair thánamair go dtí tigh an phósta an oidhche sin. Tháinig na sluaighte daoine ann. Ba mhór aca Seán a’ Ghleanna an oidhche sin. Do bhíodar ’ghá’ mholadh. “Ní raibh sé riamh ach go maith. Ba dhual athar do bheith go galánta. Comharsa carthannach agus cara i gcruadhtan, b’shin é féin a ainm, an duine croidhe ’stigh! An t-athair maith, go raibh a chlann i gcrích is i rachmas aige, beo samhlóchthar é an duine! Nach é d’oibrigh moch déidheanach dóibh agus a thóg go galánta iad is a fuair spré throm agus feirmeacha talmhan dóibh, agus nár mhaith an chlann a bí aige, agus nár mhór é a meas air a n-athair.” Agus do bhí gach aoinne mar sin ag crothadh lá leis agus ag deunamh mórtais agus maoidhimh leis agus cainnt bhreagh bhog aca dá thabhairt do’n duine bocht aosta agus iad ag ithe a chuid aráin & ime & feola is ag ól a chuid dighe ’na taosgánaibh. Ba mhór aca go léir Seán a’ Ghleanna an oidhche sin nuair do bhí an rath air ’n-a thigh féin. Tugadh na naoi bhfichid púnt do bhí ag dul do Pheaid Bhiorthnach do; agus ní túisge tugadh ná thug Peaid d’fhear é go raibh feur deich mbó aige le tabhairt dá mhac nuair phósfadh an mac inghean le Peaid nó le haon Pheaid eile a thabharfadh dhá chéud púnt do féin. Annsain thug Seán a’ ghleanna an chuid eile de’n airgead mar spré le n-a inghin óig — í siúd do bhí ar sgoil aige — nuair do phós sí fear insa bhaile mór go raibh tigh óil aige. Is cuimhin liom é sin go maith mar ní raibh aon chóisire aca. Is amhlaidh a pósadh ar a seacht a chlog ar maidin iad agus d’imithigheadar ar an traen ceathramha chun a hocht. D’fhilleadar i gcionn trí lá; agus as sain amach ní bhíodh de chúram uirthi sin do bhí ar sgoil ach ag tómhas agus ag riar piúntanna de phórtar dhubh ar lucht óil agus tarta. Agus Seán a’ ghleanna? Do bhí a chlann tógtha go galánta aige sin. Do bhíodar curtha i gcrích go slachtmhar is go galánta aige. Ná raibh a chion deunta aige? Ná raibh a shuaimneas tuillte aige i gcóir deire a shaoghail <L 82> thiar. Nach do ba cheart a bheith subhach sásta ’n-a shean- aois is ’n-a bhliadhantaibh deiridh? Tháinig an chríne ar Sheán. D’imthigh neart a gheug. D’imthigh mire a choiscéim siubhail. Tháinig an chruime is an laige agus easbadh na sláinte. Ní raibh aon mhaith a thuilleadh ann. Ní raibh airgead ná ór aige. Ní raibh talamh ná bó aige, óir b’éigean do an fheirm go léir do thabhairt dá mhac sar a bhfaghadh sé an trí cheud go leith slán le bean a mhic. Níor sin ba dhearmhad sain, agus ní hí nár chuir i n-iúl do é. “Mo thrí ceud go leith púnt!” adeireadh sí. Do réir socruighthe an phósta do bhí ortha an seanduine a chothú. Do bhí sain ag dul do dá cheart féin. Do bhí cál aige chun an méid sin, ach ní raibh aon chál aige chun focail chneasta mhuinteardhais, ná chun gáire shuairc shásta, ná chun urraim deire aoise. Ní raibh, agus ó ná raibh ní thug bean a mhic do iad. Ní raibh sé san margadh a teanga súd do chosg ó bheith ag bearradh air ’s ag piocadh air ó mhaidin go hoidhche. Ní bhíodh sí mar sin nuair a bhíodh aoinne istigh. Ní bhíodh, bean ghalánta ab’ eadh í. Do bhíodh hata uirthi Dia Domhnaigh & cóiste ar a capall aici ag dul chun Aifrinn. Nuair a bhíodh aoinne des na comharsanaibh insa tigh ní leigeadh sí uirthi ná go mbíodh cion an domhain aici ar an seanduine bocht; ach an uair sin féin ní fheudadh sí gan piocadh thabhairt do i gan fhios do’n chomharsain. Ní thuigeadh an chomharsa go mbíodh aon rud dá leithéid dá dheunamh aici ach do thuigeadh an seanduine bocht go maith é D’iompuigheadh sé isteach chun na teine & do labhradh ós íseal leis an drol: “Á!” adeireadh sé go cráidhte, “a shean-chroch shúghaigh, is chughat-sa sain.” Ceal foidhne agus fulang, fé dheire, d’árduigh an seanduine a leabadh leis agus d’imthigh sé amach do dtí seana bhothán tighe do bhí ann agus do chuir sé fé ann. Do bheadh sé ó faobhar a teagan annsain, cheap sé. Ní fheadar an raibh uaigneas ná brón ar bhean a mhic. <L 83> Thugadh cailín aimsire a chuid chuige — ní bhíodh aoinne eile ’n-a chúram. Do chóirigheadh sé féin a leaba dho féin. Do sguabadh sé an bothán beag. Do bhaineadh sé brosna chun teine do féin; ní thabharfadh sé le rádh dhi go ndóghfadh sé mórán de’n mhóin uirthi. Do bhí sé mar sin ar feadh dhá bhliadhan go huaigneach agus go haonarach agus go haindeis. Ní thagadh aoinne an uair sin chuige ag crothadh lámh leis ná ag deunamh mórtais ná maoidhimh leis. Thagadh na hingheanacha agus a bhfir pósta agus an mac eile go raibh inghean Pheaid Bhreathnaigh pósta aige — thagaidís Domhnach timcheall uair sa mbliadhain go dtí an sean-áit. Do bhíodh Seán bocht i dtigh na muintire an lá sain agus do fiafruightí dhe cionnus do bhíodh sé; agus d’iarrtaí air súil a bheith aige i ndiaidh na gcapall do bhí amuich. D’imthighidís go léir tráthnona agus a gcapaill agus a gcóistí aca, agus a hataí ortha agus a gcasóga móra agus a ribíní — daoine creideamhnacha galánta. Do théigheadh sean-Sheán bocht thar n-ais go dtí an sean-bhothán aonarach arís. Ní raibh mórán de throsgán tighe insa bhothán aige ach an leaba agus cathaoir agus bosga beag sgríbhneóireachta go raibh glas air. Do bhíodh an glas coitchionnta ar an mbosca sain aige. Lá do chonnacthas an seanduine ag sgríobhadh go cúramach. Nuair a bhraith sé duine ag teacht d’fhill sé an páipéar go hobann agus do chuir isteach insa bhosca é agus do chuir an glas ar an mbosca. Do chonnacthas ’ghá dheunamh é. Tháinig iongnadh ortha. “Cad a bheadh dá sgríobhadh aige?” “Dar lia, b’fhéidir gur udhacht é!” Do chonnachtas Tadhg Sgoláire istigh ’na theannta lá. Do chuathas chuig Tadhg. “Ní ceaduighthe dhomh-sa a innsint cad tá ann,” arsa Tadhg, “ach caithfear é léigheadh an lá bheifear ’ghá chur nuair bheidh a mhuintir go léir bailighthe le chéile.” Cheapadar láithreach gur fhan airgead éigin ag an seanduine. Ní fada go ndeaghaidh bean a mhic chuig Seán sa bhothán agus d’iarr sí air teacht chun comhnuidhthe isteach i dtigh <L 84> na muintire. Ní raghadh. Tháinig sí arís is arís eile agus bhí sí go himnidheach mar gheall air, dar leat. “Imthigh ort, a bhean,” adeireadh Seán. Ní raghadh sé léi i n-ao’ chor. Do cailleadh Seán annsain. Tháinig a mhuintir go léir idir chlann agus cliamhain. Do chaoineadar go geur goirt é. Do bhíodar go diom- bádhach agus go huaigneach ’n-a dhiaidh — “An t-athair maith, ologón ó!” Do bhí tórramh mór air agus sochraid mhór aige. Tháinig na daoine bochta de shiubhal a gcos ann. Tháinig feirmeoirí beaga ar a dtrucaillí ann agus lucht siopaithe na sráide agus dochúirí agus sagairt ann ’na gcóistí & na gcárranna. Do bhítheas ag trácht thar an duine bhí imthighthe agus ’ghá mholadh agus ag áireamh a mormhaitheasaí. “Nárbh’ é a chuir a chlann i gcrích is i rachmas?” “Nárbh’ é dhein so & nárbh’ é a dhein súd é?” “Ba mhaith an fear Seán a’ Ghleanna agus ba chreideamhnach!” ’Seadh, lá na sochraide do bhí an chlann go léir is a mná is a bhfir & muintir a gcéile bailighthe isteach insa seómra mór. Do fuarthas bosga an tseanduine. Bhí an glas air sin agus ní raibh an eochair ag aoinne. Do fuarthas tuagh agus do briseadh an bosga. Ní raibh istigh ann ach duille páipéir. Do hosgluigheadh é sin. Och! Tháinig stad ionnta. Ní fheudfadh aoinne aca é léigheadh. Gaedhilg do bhí ann. Do cuireadh teachtaire amach. Do chuir sé sin cúigear teachtairí eile ar siubhal. Do bhí fuadar fé’n seisear aca ar lorg Thaidhg Sgoláire. Fuarthas Tadhg Sgoláire. Tugadh isteach é. Do cuireadh an páipéar ’n-a láimh. D’fheuch sé ar an bpáipéar agus annsain d’fhéach sé ar fuaid an tseomra. Ba chreideamhnach na daoine do bhí ann. D’fheuch sé ar an bpáipéar arís agus annsain ar na daoine arís agus ar ais ar an bpáipéar. Do chuir sé casachtach bheag as. “Ní mór atá annso, a dhaoine,” ar seisean, “agus léighfead daoibh é. Sid é é: <L 85> “Gabháil le tuaigh i mbaic a mhuiníl Ar an té thabharfadh a chuid ar fad do mhac ná d’inghin.” Tháinig ciúineas mór insa tseomra sain. Ní dubhairt aoinne gíog. Níor fheuch aoinne ar an duine eile. Annsain d’éirigh duine agus d’imthigh sé amach. D’éirigh duine eile agus do lean sé an cheud duine. D’imthigh an tríomhadh duine agus an ceathramhadh duine & annsain iad go léir. Do chuireadar hainceasúirí le n-a súilibh. Do-chuadar ins na cóistíbh. Do ghluais an tsochraid — sochraid chreideamhnach ghalánta. <L 86> MOLADH BEIRTE NA FAILLE MÓIRE. BÍMÍD go léir bailighthe isteach i dtigh Sheana-Dhiarmada gach oidhche ó tháinig an fuacht ins an aimsir. Bíonn tobac d’á chaitheamh againn agus sinn ag cainnt is ag cadaráil is ag cur tré chéile. Bíonn Diarmaid ’na shuidhe le hais an iarta. Caipín breac cnotálta air. Píp ’na bheul aige. Gan aon chasóg air. Ceann liath air. Carraig ar chéill é. Ollamh ar eolas é. Fáidh ar fheallsamhnacht agus ar fhíor-gheurchúis é. Is iomdha sgeul a bhíonn d’á shuathadh againn. Ní minicí sinn ag trácht thar potaíbh gliomach agus líonta agus iomairí prátaí agus an “praghas” a bhíonn ar mhucaibh ná ag trácht thar Cath Fionntrágha, nó Táin Bó Cuailnge, nó Fionn Mac Cumhaill, nó Seán Réamonn, nó Hóm Rúil, nó lá Philib an Chleite, nó rudaí móra iongantacha éigin dá leithéidí. D’éirigh eadrainn aréir i dtaobh cia an bhrígh bhí leis an gcainnt sin “Moladh beirte na Faille Móire: an fear ba threise bheith i n-uachtar.” Do bhí sé ag dul dínn é do réidhteach agus b’éigean dúinn an sgeul do chur fé bhrághaid Sheana-Dhiarmada go réidhtigheadh seisean an bhroid do bhí orainn. “Agus an amhlaidh ná fuil fhios agaibh cionnus a deineadh an moladh beirte sin?” arsa Seana-Dhiarmaid. “Cá bhfios dúinn-ne sain,” arsa sinn-ne, “agus nach cuimhin linn riamh tusa ’á dh’innsint dúinn.” “Tá go breagh agaibh, am baisce! má’s ag brath orm-sa atánn sibh chuig gach aon eolas a mhúineadh dhíbh,” do ráidh Seana-Dhiarmaid, “beidh gan treabhadh!” ar seisean. “Agus a’ bhfuil sgeul na Faille Móire agat-sa?” “Tá go maith,” arsa Seana-Dhiarmaid, “ca mb’ fháth ná beadh.” <L 87> D’éist gach aoinne a bheul go ceann tamaill agus annsain do thosnuigh Seana-Dhiarmuid. “Tá, a’ dtuigeann tú leat me,” ar seisean, “paróisde i nUibh Ráthach theas go dtugaid siad paróisde na Faille Móire uirthi. Dáltha a lán paróistí eile ní raibh aon sgoil insa pharóisde sin insa tsean-aimsir. Ní mó ná sásta a bhíodar leis an sgeul a bheith ar an gcuma sain aca. Bhí an dúil insa bhfoghluim aca an uair sin agus is ’mó seift do cheapadar chun sgiorta beag éigin di a sholáthar. Bhí sórt múinteóirí taisdil ann an uair úd go dtugaidís “sgoláirí bochta” ortha. ’Sé an gnó ceudna bhíodh ar siubhal aca nach mór — iad ag imtheacht ó áit go háit agus gan iad d’fhanacht ró-fhada i n-aon áit; agus ní mór ná gurbh’ iad an saghas ceudna daoine iad — ga’ haoin-ne ’cu leath-aereach ann fhéin. Ach pé ’ca sain é, tháinig fonn léighinn agus foghluma ar mhuintir na Faille Móire agus ní bheidís sásta mara bhfuighidís é. Do chuadar ar thuairisg sgoláire bhoicht a thiocfadh chúcha ar feadh ráithe. Níorbh’ fhios cá bhfuighfí duine de’n aicme sin — bhídís le fuacht is le fán. Chuarduigheadar ó Bhólus go Glísg is go Dairbhre an Ghrinn, ach do-chuaidh díobh aoinne a sholáthar. Bhí a gcroidhe ’á shnaoidhe le himshníomh agus le mío-fhoidhne; agus ba chrádh leo an fhoghluim a bheith ag dul ar seachrán uatha. Thiomáineadar teachtaire ’n Daingean, ach do bhí an dian-ghádh insa Daingean leis an duine a bhí aca féin. Chuadhthas go Poc. Bhí sgoláirí an Phuic go léir ar tuilleamh agus ar tuarasdal i dtaobh éigin eile. Do bhítheas i ndeire na preibe. Do bhí mian gan sásamh aca agus fonn gan feidhm agus dúil gan mhúchadh. Fé dheire thiar thall do-chualathas go raibh sgoláire bocht díomhaoin i Neidín theas. Is deallraitheach ná raibh mian sgolaidheachta ná dúil mhór léighinn ag baint le muintir Neidíneach is a rádh go raibh fear na foghluma díomhaoin aca. B’fhéidir gurbh’ é dáltha an Fáidh ’n-a thír féin a bhí air. Ach pé sgeul é ba ghearr an mhoill ar mhuintir na Faille Móire an sgoláire a bhreith leo. <L 88> Tháinig sé chúcha agus bhalait a leabhar agus ceiste na n-úghdar thar a ghualainn aige agus “a chleití gé aige i gceart ’s i gcóir.” Rug feirmeóir de’n áit chun a thighe féin é agus do choingibh sé i n-aisgidh é i ngioll ar aon mhúineadh thugadh sé ar a chloinn féin. Tháinig mórán daoine chun na sgoile agus faobhar chun na foghluma ortha. Chuir an sgoláire geáitsí móra air féin. Tháinig ughdarás mór ann, agus “mór is fiú,” agus tóirtéis. Ba bhreagh leo-san an fhoghluim. Thug sé an méid sin fé ndeara go maith. Sgaoil sé an fhoghluim fútha. Sgaoil sé chúcha ’na srothanna lána líonmhara í agus ’na cairrgreacha móra millteacha. Do chuir sé iongnadh ortha leis. Dhein sé dall caoch iad leis. Níor fhág sé splannc meabhrach ’na gceann le Beurla agus le Laidin agus le cruaidh-eolas. Chuir sé i n-iúl dóibh gur duine foghlumanta é. Do ghéilleadar go léir gurbh’ eadh. Ní raibh duine ’sa’ pharóisde ná raibh sórt sgátha air roimh fear na foghluma. Annsain tháinig éirghe anáirde ar an sgoláire nuair a bhraith sé an saoghal go breagh bog aige. Níor fhan aon mheas ar na daoine aige. Thugadh sé tuataigh agus daoine oitire ortha. Níor mhúin sé aon rud dóibh — do dhall sé agus do chaoch sé iad. Nuair ná rabhadar ag foghluim dubhairt sé narbh’ aon iongnadh i n-ao’ chor é mar gur chábóga iad. Ar dtúis is amhlaidh a bhíodh sórt náire ortha agus do chreididís é agus do dheinidís a ndícheall. B’é an sgeul ceudna é. I gcionn tamaill ba chuma leo cad deireadh sé. Nuair lean sé siar ar an sgeul tháinig mío-shásamh ortha; agus thagadh fearg ar chuid aca. Níor fhan aon mheas ar an bhfoghluim aca ná aon mheas ar fhear na foghluma. Annsain do thréigeadar an sgoil ’n-a nduine is ’n-a nduine. Nuair do chuaidh an sgoil chun deiridh rug an sgoláire arís ar bhalait a leabhar agus ar a chleití gé chun a bhóthar a bhaile a chur de arís. Do-chuaidh sé go dtí an feirmeóir agus dubhairt go tur leis dhá phúnt do thabhairt dó i ngioll ar an múineadh thug sé ar a chloinn. Bhí iongnadh ar an bhfeirmeóir. <L 89> “Dá phúnt, an eadh?” ar seisean. “’Seadh!” ars’ an sgoláire, “cad eile cad a thabharfá dhom? N’ fheadar cé bheadh ag freasdal foghluma led’ chloinn gan faic. Tabh’r ’om an rud atá tuillte go maith agam.” “Tabharfad sain,” arsa fear an tighe go mín. Chuaidh sé síos ’n tseomra. I gcionn tamaillín tháing sé thar n-ais. “’Seadh,” ar sé, “gheobhair an rud atá tuillte go maith agat. Pé méid é, fágfam fé mholadh beirte é. Seo,” ar seisean, “toghaibh-se do rogha moltóir asta sain araon,” agus do shín sé chuige dhá bhata deasa droighin. Thuit an lug ar an lag ag fear na leabhar láithreach. D’imthigh an tighearnamhlacht. Do bhain laige d’á gheugaibh siubhail agus ní fheudfadh sé rith dá mbadh mhaith leis é dheunamh. Ní raibh sé de mhisneach ann labhairt, ní áirighim-se é féin a chosaint le bata. D’osgail an feirmeóir an doras. “Sgrios,” ar seisean, agus geallaim duit gur sgrios, agus teann deabhaidh fé. Ag gabháil thar táirsigh dó do chuir an feir- meóir barra na bróige ’na luighe thiar air. Do lean sé sa tóir ’na dhiaidh agus ba mhór an bhreis siubhail a dhein an sgoláire d’á brígh sin, gur chuir sé Abha na Feirsde anonn de. Chuaidh an feirmeóir a-bhaile annsain agus thug fear na leabhar aghaidh ar Neidín. “B’ fhéidir go dtiocfadh anuiridh arís,” ar seisean, agus do bhagair sé a dhorn ar an bhFaill Mhóir. Do cheap muintir na Faille Móire go raibh deire aca leis an sgol-mháighistir. Bhí dearmhad ortha. An Domhnach a bhí chúcha agus iad ag dul chun Aifrinn chonncadar mar bheadh sochraid ag gabháil thar mám cnuic fé dhéin an tséipéil. B’iongnadh leo nár chualadar aon lógóireacht. Thosnuigh an sagart ar an Aifreann a léigheadh agus do chuaidh na daoine go léir isteach. Nuair thángadar amach is ortha bhí an t-iongnadh nuair a chonncadar sluagh mór fear agus iad mór dtimcheall an tséipéil go léir agus ná leigfidís aoinne a-bhaile. <L 90> Cleithirí óga lúthmhara dob’ eadh iad, agus bataí droighin aca go léir agus droch-fhuadar fútha. Annsain seadh d’éirigh an pililiú. Do chrom na mná ar lógóireacht agus ar iarraidh ar Dhia iad a chosaint ar mhuintir Neidíneach; agus d’iarradar go dtiocfadh basgadh agus brúghadh ar an ndream ceudna — ach ní ar Dhia d’iarradar é sin, a’ dtuigeann tú leat me?” ar Seana-Dhiarmaid. “Ach a dtáinig an feirmeóir amach as an séipéal do chuaidh fear na leabhar go dtí é agus d’umhluigh go talamh dó. Níl aon bhaoghal go bhfuair sé an chomaoin cheudna ó’n duine eile. “Feuch, a dhuine chroidhe ’stigh,” ars’ an sgoláire, agus a gháire ’á dheunamh aige, “ní bhfuighinn óm’ chroidhe gan teacht thar n-ais chughat chun go ndeininn cúiteamh éigin leat — do bhís chomh fial chomh flaitheamhail sin liom. Thugais dom go slachtmhar agus go maith é. Do bhrúghais an muinteardhas orm. Do chuiris orm de mholadh beirte é. Ba mhaith liom an chomaoin cheudna do chur ort. Cuirfead ort de mholadh beirte é. Toghaibh-se do rogha moltóir asta sain araon,” agus do shín sé dhá bhata deasa droighin chuige. D’fheuch an feirmeóir ar na bataí. D’fheuch sé ar fhear na leabhar. D’fheuch sé ar an sluagh fear. Do chonnaic sé an droch-fhuadar. Dá mbuaileadh sé fear na leabhar bheadh cogadh ar an aonach. Bheadh fuil dá dortadh. Bheadh marbhú agus murdal ann. Thuig sé é sin go maith. “’Seadh,” ar seisean, “bíodh leat-sa indiu. Tá an lámh is treise i n-uachtar agat. Seo dhuit an t-airgead.” D’imthigh an feirmeóir agus muintir na Faille Móire a-bhaile agus níor fan aon mheas aca ar sgol-mháighistrí ná ar léigheann ná ar fhoghluim, ach droch-mheas agus droch- ionntaoibh. B’shin é mar a deineadh moladh beirte na Faille Móire,” arsa Seana-Dhiarmaid, “an fear ba threise bheith i n-uachtar, an dtuigeann tú leat me?” <L 91> LUCHT DLIGHE AGUS GÉARCHÚISE (Sgeul Aoir.) OIDHCHE lae ’le Pádraig fad’ ó, do bhí na Gaedhil go léir bailighthe i dteannta ’chéile ins na flaithis. Do bhí na sluaighte aca ann. Do bhí Fionn & na Fianna ann. Do bhí Brian Bórumha agus Dál gCais ann. Do bhí Niallaigh & Domhnallaigh & Conchubhraigh & Brianaigh agus gach aon “-aigh” eile dá raibh riamh i nÉirinn ann. Do bhí rí-rá mór aca & gleo & “tabhairt amach.” Do bhí aon tseanduine liath amháin istigh ’na lár agus iad go léir bailighthe ’na thimcheall agus iad ag deunamh muinteardhais agus gáirdis leis agus iad go léir ag gáiridhe agus ag deunamh suaircis & aoibhnis & grinn. An Seanduine liath fé ndeara an dibhearsion go léir. Pádraig Naomhtha mac Calphruinn do bhí ann, agus do bhí Clanna Gaedheal go léir ag gabháil cion & cáirdeasa leis le linn lae a fhéile. Do bhí allaidhir ar an duine bocht aca, agus giorradh anáile ó bheith ag crothadh lámh leo; agus ní bhíodh leath-fhreagra tugtha aige ar dhuine nuair a bheireadh fear mór faid-gheugach leathan-tslinneánach fionn-fhéasógach as chrobh ar mo dhuine bocht agus do bhaineadh fásgadh as an gcrobh do chuireadh an fhuil ar ais go gualainn ann. Ní bhíodh “beo samhlóchar thu, a dhuine” ráidhte ar fóghnamh aige sin nuair do thagadh laoch lúthmhar éigin eile de Ghaedhealaibh taobh istigh de agus do bhíodh greim beartha aige ar an gcrobh bocht arís agus fásgadh uathbhásach eile bainte aige as. Do bhí Pádraig bocht ar mearbhall aca, agus cárbh’ iongnadh sain, dar ndóigh; ná raibh a chúis aige? A leithéid de rí-rá ’s do bhí aca agus d’fhuirse umá rabhdilium! <L 92> D’éirigh Conán Maol mac Mórna ar chnocán féarach os a gcionn agus do bhí ag cur cainnte agus bladhmainn as. “Dar trí shlána Dé,” arsa Conán. “Ní fheaca i n-árd ná i bhfánaidh, thoir, ná thiar, aon gháirdeas ar Ghaedhealaibh níos mó ná an gáirdeas atá annso anocht ortha; ach ní bhfaghaim a mhéid ná a uaisle do chur i gcéill, mar nach ceaduighthe dham na seacht mionna ná na seacht mallachta do chur mar threise le briathraibh mo bhéil. Ach, dar liom féin, ní haoibhneas ceart go deagh-cheol. Faghaimís ár lucht ceoil agus seanma, agus deinimís rinnce agus gliogram cos!” arsa Conán. Agus do fuarthas an lucht ceoil agus seanma agus do seinneadh ceol dóibh, ceol do bhog agus do chorruigh an croidhe aca go rabhadar go subhach sámh ’á éisteacht, ceol do bhíodhg is do mhúsgail iad go rabhadar go cródha, cath-chalma aige, ceol do-chuaidh fé na cosa aca agus ná feudfaidís na cosa do choimeád socair aige ach preabadh ar an úrlár agus sásamh a gcroidhe agus a meanman do rinnce dhóibh féin. Ba shuairc do bhítheas ann. Do bhí fear mór míleadhta amháin ag rinnce. Dair-chrann ar mhéid & ar threise é. Goll mac Mórna do bhí ann. Do bhí Conán ag feuchaint air. Dar leis ná raibh sárú a bhráthar de rinnceoir ins na flaithis; agus do bhí sé ag maoidheamh as a dhuine muinteardha. “Mhuise chugham aniar thu, a Ghoill, a bhráthair, is cuimhnigh ar mhuintir do mháthar. Mo ghrádh é tapadh do throighthe agus clagar do chos le ceol, agus nár chaillir …” Ach do dhein Conán an donas leis an moladh sain. Thug Goll léim rinnceóra as a chorp agus tháinig anuas ar leithead a dhá bhonn ar an úrlár agus leis an searradh a bhain sé as an úrlár d’imthigh a raibh fé n-a chosa síos tríd an spéir. Ba dh’óbair do Gholl imtheacht síos leis ach go rug sé ar an bhfaobhar agus do tairrigeadh aníos arís é. “Dar croiceann na fóisge,” arsa Conán, “tá an donas deunta!” <L 93> An sgailp de’n úrlár d’imthigh — carraig ab’ eadh í — bhí sí ag tuitim ’s ag tuitim síos, síos, síos go ndeaghaidh sí as radharc na nGaedheal do bhí bailighthe ag beul an phuill, thuas ins na flaitheasaibh. An uair cheudna do bhí mac ag Belsuibob — ní cuimhin liom cad é an ainm a bhí ar an diabhailín óg ach, dar ndóigh, is cuma. Do bhí ana-dheallramh aige len’ athair. Do bhí earbaillín beag air agus do bhí ionga bheag cham ar nós iongan cait amuich ’n-a bharr, & do bhí dhá adhaircín ag fás ar chláirín a eudain díreach mar bheadh ar mhionnáinín gabhair. Do bhí árd-mheas ag á dhaid air & ba mhór an t-aoibhneas beith ag feuchaint ortha agus an buachaillín óg ar a leath-ghlúin ag an Sean-bhuachaill, agus mo bhioránach agus féasóg liath-ghorm gharbh a athar & a dhaid dá stathadh aige ar saothar. “Deunfaidh sé sin fear maith fós,” adeireadh an Sean-bhuachaill. Is geal leis an bhFear nDubh a ghearrcach féin! Do bhí an mac beag lá agus é ag lamhancán thíos ar leacacha dearga na bpian. Bhí an cailín aimsire, mar is gnáth le n-a leithéid, ag cainnt le pílear óg ag an dorus, nuair a chualathas an chnagarnach agus an glós & an fothrom. Isteach leis an gcailín aimsire agus is amhlaidh do bhí istigh ná an oighre óg agus é ’na chíste greidil gan anam agus carraig mhór anuas air. Annsain iseadh d’éirigh an murdal agus an gheoin agus an chlibit. Do chuirfeadh sé náire ar Chonán Maol na Mallacht an lá ab’ fhearr a bhí sé riamh, an chainnt & na bréithre adubharthas annsúd. Do bhí deatach briomstón ag éirghe as a mbeulaibh le fuinneamh agus le faobhar & le feidhm na bhfocal. “Cé hé an mac!!! do chaith an chloch?” ar siad. Do bhailigheadar go léir timcheall uirthi & do bhíodar ’a hiniúchadh. “Anuas a tháinig sí,” arsa fear. Ní raibh adharca ná ierball ná ionga ar an bhfear sain, ach é dóighte go maith. “Ca bhfios duit-se sin?” arsa Belsuibob. “Tá’s agam go maith,” ar sé, “fínné fáth-chliste mise ar gach rud a bhaineann le clocha a thuitim. Anuas <L 94> a bhíonn feidhm na gcloch i gcómhnaidhe. Ní thuitid suas choidhche.” “Tháinig an chloch so i bhfad,” arsa duine eile, agus do bhí an deallramh ceudna air sin & do bhí ar an gceud duine. “Ca bhfios duit?” arsa Belsuibob. “Fear geuraidheachta agus cruinn-fhaisnéise ab’ ead mise nuair a bhíos ar an saoghal. Is mé a réidhtigheadh gach doimhin-cheist deacrach. Dá n-innstí dhom cia an fhaid do chuaidh cloch i dtalamh do dheunfainn amach cia an fhaid ó bhaile a bhí an té a chaith í. Dá gcloisinn an glór a dheunfadh sí ag dul tríd an aer do bheadh ’fhios agam cia an siubhal a bheadh fúithi & cia an fhaid a raghadh sí & cia an neart a bhí insa té a chaith í. An chloch so,” ar seisean, “tháinig sí faid gach ’n fhaid. Tháinig sí anuas chomh fada is tá suas ann.” B’in í an cheist annsain. “Cad as a dtáinig an chloch?” Bhí Belsuibob ag tochas a adhairce. “Tá’s agam-sa cad as a dtáinig sí,” arsa fear eile. “Cionnus sain?” ar siad go léir. “An bhfeiceann sibh an chúnlach (.i. caonach) atá ar an gcloich sin?” ar seisean. “Chímíd,” ar siad. “Fear iseadh mise go bhfuil eolas speisialta agam ar chúnlachaibh. Aon chúnlach a theasbáinfídhe dham d’inneosainn láithreach cár fhás sé. Níor fhás an chúnlach sain riamh insa dúthaigh seo — tá an brothal agus an teas go ró-mhór ann. Ná níor fhás sé ar an domhan daonda. Níor fhás sé i n-aon áit eile ach ins na Fla … Ní headh, ach mar a bhfuil na Fíré … Ní headh, ach san áit i dtéigheann na … na … daoine ná tagann annso.” “Peadar a mhairbh mo gharsún!” arsa Belsuibod agus buile feirge air. “Fan leat go fóil,” arsa fear eile. “Nach é seo oidhche lae ’le Pádraig. Tá’s agam-sa, mar nach fear mise go bhfuil eolas speisialta agam ar ghnóthaí mar s. <L 95> Bíonn rí-ra agus tabhairt amach mór ag na hÉireannaigh tuairim na hoidhche anocht i gcomhnaidhe. Iad sain a dhein é.” “Ach is i dtigh Pheadair atáid siad agus Peadar a dhíolfaidh as,” arsa Belsuibob. “An ndearbhóchaidh sibh?” ar seisean leo. “Dearbhócham,” ar siad go léir. “Cad é féin?” “Gur bh’ é Peadar fé ndeara é,” ar sé. “Tabharfam an leabhar ann,” ar siad. “An bhfuil fear dlighe againn chun an chúis a phléidhe,” arsa Belsuibob. “Tá!” agus do baineadh mac alla as póirsíbh ifrinn le glór na nguth go léir ’ghá radh. “Áirmhigh iad,” arsa Belsuibob le fear go raibh eolas speisialta aige ar figiúirí. Do thosnuigh an fear. Chaith sé i bhfad ag cóimhreamh. Do chuaidh na figiúirí thar teorainn air. Do stad sé agus do thochais a cheann. “Ní haon tairbhe é,” ar seisean; “tá mo chuid figiúirí go léir ídighthe, & feuch tuilleadh de lucht dlighe ann fós gan áireamh.” “Gheobham an fear is clisde ortha,” arsa Belsuibob. “Cad is féidir leat-sa a dheunamh?” ar seisean le duine aca. “Chuirfinn an dubh ’n-a gheal ort,” ar sé sin. “Chuirfinn-se ’n-a luighe ar chuirptheach gur duine macánta é,” ars’ an dara fear. “D’áiteochainn muc ar shagart,” ars’ an tríomhadh duine. “Ní beag sain,” arsa Belsuibob, “bhfuil aon bháille annso?” ar seisean. Tháinig sluagh mór báillí chuige. “Imthigh,” arsa Belsuibob, “agus fógair dlighe ar Pheadar.” D’imthigh báille agus d’fhógair sé dlighe agus éilighthe ar Pheadar. Do bhí Peadar bocht go buaidheartha. Seo leis chuig Pádraig. “A leithéid seo, a dhaltha,” ar sé “Mac le Belsuibob do marbhuigheadh. Sibh-se do leag carraig air.” <L 96> Ní raibh aon bhrón ar na hÉireannaigh: “Truagh nach ar a athair a thuit sé,” arsa Conán. “Ologón ó!” arsa Peadar bocht, agus seo leis ag lorg cabhartha. Thug gach aoinne fé ndeara ar feadh dhá lá ’n-a dhiaidh sain go raibh ana-bhuaidhirt agus an-imshníomh air, agus ní raibh aon lagadh air ar feadh na haimsire ach ag cuardach & ag lorg agus ag cur tuairiscí, agus ní thaidhbhsigheadh sé go bhfaghadh sé an ní a bhíodh uaidh. Tháinig lá na cúirte. Tháinig an breitheamh agus do shuidh. Tháinig Belsuibob agus a lucht dlighe agus a chuid fínidhthe fáith-chlisde — sluaighte móra dhíobh — agus do shuidh- eadar, agus d’fhanadar le Peadar agus a lucht chabhartha. Ní raibh Peadar ag teacht. D’fhanadar leis go mío- fhoidhneach. I gcionn tamaill chonncadar teachtaire ag teacht. “Dubhairt sé go mbeadh sé chughaibh ar ball,” ars’ an teachtaire, “is dóigh liom go bhfuil rud éigin dá lorg aige. Tá an tigh ’n-a réabadh roilig aige, pé rud atá uaidh.” Do fanadh tamall eile — tamall fada, agus do bhítheas ag éirghe mío-fhoidhneach. Do bhí an breitheamh ar buile. I gcionn tamaill do chonncadar duine ag teacht. Do bhí sé ag rith & do bhí saothar air agus allus ar sileadh leis. Do bhí sé gan hata gan caipín, agus bhí ceann dá shean- shlipéirí tuithte dhe, agus an duine bocht ag teacht ar séideadh. Peadar do bhí ann, agus ba bhuaidheartha an Peadar é. Níor stad sé go dtáinig sé ’n doras, agus ní tháinig sé ach go dtí sain. Do léigh sé liúgh ar an mbreitheamh agus ar lucht na dlighe. “Hé!” ar seisean. “Bog breágh tamaillín eile, b’fhéidir go bhfaghainn fós é,” agus siúd leis arís san rith agus coiscéim bhacaighe san duine bocht ó’n leath-shlipéir, agus é ag síor-chuardach agus ag síor-lorg. Do shuidh lucht na dlighe & na cúirte arís agus bhíodar ag cainnt ’s ag cadráil go ceann tamaill. Ar ball bíodar ag éirghe tuirseach. Do théigheadh duine ’n doras & d’fheuchadh sé suas an casán, ach ní fheiceadh sé Peadar <L 97> ag teacht. Théigheadh beirt ’n doras agus do théighidis ar an gclaidhe anáirde & d’fheuchaidís suas an bóthar, ach ní bhíodh aoinne ag teacht. Fé dheire do bhítheas ag éirghe mío-shásta le Peadar. Dubharthas so & dubharthas súd & ní ’á mholadh adubharthas aon rud. Tugadh leathuair a’ chluig eile dho. Tháinig an leathuair a’ chluig, ach ní tháinig Peadar Do bhítheas i bhfeirg chuige. Do bhítheas ar buile chuige. Níor fhan truagh ná trócaire ag aoinne dho. Do bhí deire na foidhne caithte ag an mbreitheamh féin leis. D’éirigh sé agus do bhí sé chun breith daortha a thabhairt i n-aghaidh Pheadair nuair do liúigh duine amuich. “Tá sé chughainn,” ars’ an duine. Do bhí sé ag teacht, ach b’ shin é an teacht gan fuadar. B’ shin é an teacht gan fonn. B’ shin é an teacht gan deithneas. Do bhí sé ag teacht an casán anuas go leadránach agus coiscéim bhacaighe ann agus é go searbh agus go canncarach & go tuirseach. Badh dhóigh leat air gurab amhlaidh a bhí gach aoinne a bhain leis riamh fé chlár. Do chuir sé a cheann ’n doras agus d’fheuch ar an mbreitheamh go brónach. D’fhan gach aoinne ciúin. Do labhair Peadar. “Éirighim as,” ar seisean go dubhach agus a cheann dá chrothadh aige. “Ní haon tairbhe é,” ar seisean. “Tá na Flaithis cuarduighthe seacht n-uaire agam, agus thíos ná thuas ann, thoir ná thiar ann, beag ná mór ann, ní bhfuaireas fínné fáith-chlisde ná fear dlighe do dhearbhóchadh dom, ná a phléidhfeadh mo chúis dom. Mo mhairg go dubhach sain, ’s nách dealbh an cúrsa é?” D’imthigh Peadar ó’n doras arís & do ghluais go mall & go brónach suas an casán. <L 98> TRIÚR BACACH AGUS MOLT. DO bhí aonach ar siubhal lá thoir i mBaile an Chláir. Do bhí an saoghal mór ’s a mháthair ann. Do bhí gnó ann ag cuid aca agus a thuilleadh aca gan aon ghnó i n-ao’ chor ann aca. Do bhí bacaigh ann, mór-chuid - bacaigh a bhí bacach, agus bacaigh eile ná raibh aon choiscéim bhacaighe ionnta. Bhí bacaigh ann agus dá mhaide croise aca agus bacaigh ná raibh ach maide aca agus bacaigh ná raibh aca ach bataí siubhail. Ach gach bacach dá raibh ann do bhí bianna ar a mhaide aige — bianna mór miotail. Tá daoine ann a théigheann ar an aonach gan ghnó, ach má tá ní bacaigh iad. Ní bhíonn bacach choidhche ar aonach gan ghnó. B’ait leis sin. Sé lá an aonaigh an dara uain is cruaidhe a bheireann ar bhacach. Oidhche an aonaigh an uain is cruaidhe dhíobh ar fad. Is fuadrach a bhíd bacaigh ar aonach. Bíonn bacach is “Mála an Éithigh” aige agus sgata garsún ag satailt ar a chéile timcheall air. Bíonn bacach agus Cipíní Aitinn aige agus sgata fear ag iarraidh na gcipíní a leagadh le liathróid, agus ná féadfaidís ach cipín aca a leagadh dá gcaithidís bliadhain leis. Bíonn bacach i mbairrle agus bacach eile ’na bhun agus é ag bailiú pingní ó lucht trí n-urchar a chaitheamh le fear an bhairrle. Bíonn bacach ag amhrán agus bacach ag rinnce agus bacach ar meisge agus beirt bhacach ag pleanncadh a chéile agus gach aon bhacach aca ag liúighrigh agus ag déanamh gleoidh. Lucht gnótha ar aonach bacaigh. Bhí triúr bacach ar bhacaigh Aonaigh an Chláir — bacach ó Oileán Dhoire Mhóir, bacach ó Oileán Ínse agus bacach ó’n Oileán Tiar. Do bhíodar a dtriúr bacach. Do bhí dá mhaide croise ag gach duine aca. Do bhí an dá mhála <L 99> dhéag aca ar gach beilt agus ar gach búcla. Do bhí duine aca caol sgrogallach árd. Do bhí an dara duine ’na phlubaire bhog bheathuighthe. Do bhí an tríomhadh duine seirgthe suarach súighte. Do bhíodar go léir go féasógach agus go fíochmhar agus go lasánta. Do bhuail an triúr le chéile. “An mór atá agat?” arsa gach duine aca le n-a chomrádaidhe bacaigh. Do chomh- airigheadar. Ní ró-shásta a bhítheas. Do bhíodar tamall ag ceisneamh & annsain do chuadar agus do cheannuigheadar molt eatortha. B’fhearra dhóibh gan a cheannach riamh. Do dhein an molt toirmeasg. Chun é d’ithe cheannuigheadar é. “Cá n-ullmhócham é?” ar siad. “Sa Doire Mhór,” arsa duine aca. “Ar an Ínse,” arsa fear eile. “San Oileán Tiar,” ars’ an tríomhadh duine. Sin é an uair d’éirigh an fhearg ar na bacachaibh, agus a fhios ag gach aoinne aca “mar a leagtar an crann gurab ann a bhíonn na slisneacha.” Do bhí gach aoinne aca ag tarrac an mhuilt chuige féin. “An Doire,” ars’ an táthaire. “An Ínse,” ars’ an plubaire. “An t-Oileán,” ars’ an slibire. “Ó thuaidh, do bheirim diabhail!” ars’ an fear beag. “Soir, is nára maith,” ars’ an fear mór. “Siar a gheobhaidh, nó an dian me —” ars’ an fear árd. Cnag! pleannc! buille! Liúgh! brúgh! murdal! Sin é áit gur buaileadh an cath agus an cruadh-chomhrac idir an triúr, agus fuaim ag maidí croise ag pléasgadh go tiugh. Ba dhóigh leat gur muileann gaoithe gach bacach aca agus an dá mhaide dá mbeartú agus dá gcasadh aige. Do bhodh maide ag cosaint agus maide ag bualadh, agus bacach ag béicigh agus bacach ag tuitim agus bacach ag éirghe. Do bhaineadh biannaí na maidí croise teine chreasa as a chéile leis an mbualadh. I gcionn aga agus aimsire do thángthas eatortha agus do chuaidh ciúineas ar an gcath. Níorbh’ fhéidir, ámhthach, sgéal <L 100> an mhuilt do réidhteach. Do-chuaidh an sgéal ar fuaid an aonaigh agus do bhí an t-aonach tré n-a chéile mar gheall air. Dá mbeadh fear ag ceannach bó ó fhear eile, níorbh’ fhada go mbeadh an bhó dearmhadtha aca agus iad ag aragóint i dtaobh an mhuilt. Dá mbeadh bacach i lár ceathramhan amhráin, thiocfadh bacach eile ag á chluais agus chuirfeadh sé tuairisg an mhuilt, agus cá raghadh sé, air. Do bhí gnó an aonaigh ar seachrán ag molt na mbacach. Nuair a bhí an sgéal mar sin do cuireadh fios ar fhear Bharamhla an Aonaigh. B’in fear go mbíodh réidhteach gach ceiste aonaigh air. D’innis na bacaigh an sgéal do agus is iad a bhí go diombádhach agus go buaidheartha. Do bhí an Bharamhail i bhfad ag machtnamh. “Tá sé ag dul díom,” ar seisean fé dheire. “Ochón mo dhíth!” ar siad go léir. Annsain do chuaidh an Bharamhail i gcomhairle le seanóirí agus le lucht tuisgiona an aonaigh agus do shocruigheadar go raghadh an molt leis an mbacach ba shine aca. Dubharthas sain leis an triúr. “Mise is sine,” arsa bacach an Oileáin. “Thugais t’éitheach,” arsa fear Dhoire Móir. “Nach cuimhin liom-sa, agus me im’ fhear, tusa dh’fheiscint ar dhrom do mháthar ag dul ar thurus Thobar na Molt.” “Ó! gcloistí mar a steallaid siad éitheach!” arsa bacach Ínse, “agus féasóg orm féin sar a rugadh aoinne aca.” “Go maithidh Dia dhaoibh é, an sgailéathan,” arsa bacach an Oileáin. “Féach, a dhaoine,” ar seisean, “ná creid iad-san — d’áiteóchaidís sin muc ar shagart. Nach maith is cuimhin liom-sa an táthaire beag sain thar Cathair Conroí anoir a bheith ar bhaclainn a mháthar agus mé ’á gcur araon thar Sruth an Bhealaigh anonn im’ naomhóig uair dá dtug a mháthair cuaird bhacaigh d’iarraidh déirce ar an Oileán. Agus i dtaobh an phlubaire sin ó Ínse. Dhera! nach cuimhin liom-sa é agus cóitín beag stracaithe air agus é ag bailiú ruacan ar Thráigh Ínse thoir. God í ’n chainnt sin oraibh mar sin?” <L 101> Do bhí an Bharamhail sáruighthe arís. “Féach.” ar seisean le bacach Dhoire Mhóir, “cad é an t-aos atá agat-sa?” “Tá mhuise,” ar seisean, “sgoth-aos, agus tá comhartha maith agam air. Nuair a bhíos-sa im’ fhear óg,” ar seisean ag cur láimhe ’na phóca, “do chuir m’athair fios ar ualach luinge de sgeanaibh agus d’fhorcannaibh im’ chóir féin ar leithiligh. Níor dhíolas ceann aca. Níor bhronnas ceann aca. Ní lugha ná bhriseas ceann aca. Ní lugha ná ghearradar greim le cur i mbéal aoinne eile ach an méid a ghearradar le cur im’bhéal féin, agus,” ar seisean ag tarrac sean-sgian a bhí briste agus forc a bhí leóinte as a phóca, “sin iad an dá cheann deiridh aca.” “Tá cnag-aos maith agat,” ars’ an Bharamhail. “Cad é an t-aos atá agat-sa?” ar seisean le bacach Ínse. “Sean-aos, mhuise,” ar sé sin. “Nuair a bhíos-sa im’ fhear óg, táilliúir ab’ eadh me. Do chuir m’athair fios ar ládáil luinge de shnáthadaibh, de mhéaracánaibh agus de shiosúraibh. Níor díoladh ceann. Níor bronnadh ceann. Ní lugha ná briseadh ceann. Ní lugha ná chuireadar greim d’aon duine ach ’mháin ar chuireadar dom féin.” Do chuir sé lámh ’na phóca agus do thairrig sé amach sean- shíosúr, sean-mhéaracán agus sean-tsnáthad chaithte. “Táid siad go léir caithte,” ar seisean, “ach an méid sin.” “Tá an chúil-fhiacal agat,” ars’ an Bharamhail. “’Seadh,” an seisean leis an slibire bacaigh ó’n Oileán. “Cad é an t-aos atá agat-sa?” “Breac-aos maith fada,” ar sé sin. “Bearrabóir caorach ab’ eadh mise agus me óg. Do chuir m’athair fios ar lán luinge de dheimheasaibh dom. Níor dhíolas ceann. Níor bhronnas ceann. Ní lugha ná bhriseas ceann. Ní lugha ná bhain aon cheann aca ribe olna le cur mar éadach ar aoinne eile ach orm féin amháin, agus,” ar seisean, “sin iad na sean-bhalcaisí stolta stracaithe anois orm.” “Ní banbh muc dot’ aos,” ars’ an Bharamhail. “Is liom-sa gheobhaidh an molt,” arsa fear an Oileáin. <L 102> “Ní leat, dar mo bhataí croise!” arsa fear Ínse, agus do dhein se deismireacht catha chun fir an Oileáin. “Nárab eadh ná leat-sa leis,” ars’ an firín beag clóchaiseach ó’n Doire Mhór, agus do bhagair sé cómhrac ar an mbeirt. Do bheartuigheadar a dtriúr a mbataí arís agus do bheadh ’na bhrúsgar eatortha mara mbeadh go rug lucht an aonaigh ortha agus gur choimeádadar ó chéile iad. “Cuirfead ceist eile ortha,” ars’ an Bharamhail. “Cogar,” ar seisean le bacach Dhoire Mhóir. “Cad é an lúth is mó bhí riamh ionnat?” “Do bhí lúth maith ionnam, dar deimhin mhuise,” ar sé sin. “Bhí ceithre muilte ag m’athair — muileann i ngach cúinne de cheithre cúinníbh na hÉireann agus is orm-sa a bhíodh fogha a choimeád fé gach muileann aca sain. Do choinnighinn na ceithre muilte sin ag obair i n-éinfeacht.” “Bhí lúth maith ionnat,” ars’ an Bharamhail. “Cad é an lúth is fearr a dheinis-se?” ar seisean leis an mbacach mór ó Ínse. “Do dheineas,” ar seisean, “lúth nár lag. Do cuireadh geall liom uair ná cuirfinn sgata de sgiathánaibh leathair do bhí ar an Ínse isteach go póna Bhaile an Chláir. Do thosnuigheas ar maidin leo,” ar seisean, “agus sar a ndeaghaidh an ghrian i bhfairrge tráthnóna bhí an ceann déidheanach curtha ’n phóna agam.” “Ní raibh aon dathacha an uair sin ionnat,” ars’ an Bharamhail. “’Seadh,” ar seisean, le bacach an Oileáin Tiar. “Cad é an lúth ab’ fhearr a bhí ionnat-sa?” “Mhuise,” ar sé sin, “ba mhaith í mo lúth-sa lá dá rabhas. Leasmháthair a bhí orm-sa. Do bhí tochta breágh clúimh aici. Do taidhrigheadh dhi, lá, an clúmh a chur leis an ngréin. Do dhein agus do chuir sí mise ’á aireadh. Leis an teas a bhí ó’n ngréin do thuit néal beag codlata orm féin. Le n-a linn sin tháinig feóthan gaoithe anoir ’dtuaidh agus nuair a dhúisigheas is amhlaidh a chonnac an clúmh ag imteacht ’na cheo ’san spéir de dhruim Shliabh Dhonncha siar agus ó dheas. Do bhí eagla na leasmháthar <L 103> orm. Siúd chun siubhail me. Ní raibh aon ride riamh de’n lán tochta sain de chlúmh ná raibh bailighthe le chéile tráthnóna agam; agus b’in lúth maith agus ní hé lúth na beirte bacach sain, agus is liom-sa gheobhaidh an molt,” arsa bacach an Oileáin. “Deirim-se gur thugais fámaire éithigh,” arsa fear na hÍnse. “Asmhuchán an chitil leis an gcorcán,” arsa fear Dhoire Mhóir; agus do lámhsigheadar a dtriúr na maidí croise arís chun an t-éitheach do phleanncadh as corpaibh a chéile. B’éigean fóirneart na síothchána d’imirt ortha arís chun iad a chosg. Nuair a bhítheas ciúin arís do labhair an Bharamhail. “Tá an sgéal ag dul ó réidhteach orm,” ar seisean. “Caithfead ceist eile a chur. Féach,” ar seisean le bacach Dhoire Mhóir, “cad é an leisge is mó a bhuail riamh thu.” “Is mó leisge mhaith a bhuail,” ar sé sin, “ach an leisge ba mhó ná gach leisge dá raibh riamh orm — do bhuail sí mé lá tar éis báire comórtais a bhí ar siubhal againn ar Oileán Dhoire Mhóir. Do shíneas ar an bpáirc,” ar seisean. “Ní leigfeadh an leisge dhom éirghe agus dul a-bhaile. Do chrom an oidhche ag cur sheaca. Níor chorruigheas. D’éirigh ar shioc agus ar fhuacht na hoidhche go raibh coinnle reodha ar sileadh lem’ fhéasóig agus le mothal mo chinn. Níor chorruigheas. Níor stad an sioc gur dhóigh sé lúthacha mo chos,” ar seisean, “agus sin é d’fhág im’ mhairtíneach me go dtí an lá atá indiu ann.” “Ba mhaith an leisge í sin,” ars’ an Bharamhail. “Cad é an sámhán is mó thárla dhuit-se?” ar seisean le fear Ínse. “Thárla mhuise, sámhán gan phreab gan lúth gan fuinneamh, agus tá a rian orm. An oidhche sin tar éis dom na sgiatháin leathair a chur i bpóna Bhaile an Chláir, do bhuail tuirse me. Do shíneas sa bhothán ar shop. Ní raibh aon ní eile beo istigh ach me féin agus an cat. Pé míoshuaimhneas a bain do’n chat, an diabhach dó ná gur chuir sé an teine sa tsop. Do thosnuigh an sop ar dhóghadh. Níor chorruigheas. <L 104> Tháinig an teine fúm isteach agus níor stad sí gur dhóigh sí lúthacha mo chos. D’fhág sain dá mhaide croise ó shoin agam-sa.” “Leisgeamhail go leor!” ars’ an Bharamhail. “Ar thárla aon leisge riamh ort-sa?” ar seisean leis an mbacach fada ó’n Oileán Tiar. “Thárla go maith,” ar sé sin, “agus ní leisge bheag í. Bhí báire ar thráigh an Oileáin uair agus mise im’ sgafaire d’fhear óg. Do bhí camán airgid a’ dul do’n té ab’’ fhearr gaisge insa bháire. An bhean ba bhreaghtha agus ba mhaiseamhla agus ba thaithneamhaighe ar an Oileán a bhí ceapaithe chun an duais a bhronnadh. Do-chuadas féin sa bháire agus ba mhaith mo bhuille camáin agus ba dhíreach an poc báire do bhuailinn ann. Do chuireas an báire ar an gcuid eile seacht n-uaire. Annsain d’éirigheamar as. Do bhuail tuirse me féin. Do shíneas ag barra taoide. Chuireas mo cheann fúm. Annsain tháinig an bhean. Och, a dhaoine, ba bhreagh an bhean í! ‘Éirigh, a ghaisgidhigh,’ ar sise, ‘agus tóg an duais atá tuillte agat let’ lút agus let’ ghaisge” agus ba bhinne a guth ná ceól éan i ngarrán coille. Níor chorruigheas. “Agus do-geobhair mo phóg-sa féin, ar sise. Níor chorruigheas. Tháinig sí ar a glúinibh agus do chuir sí cogar im’ chluais; ‘Téanam,’ ar sise, ‘agus béad-sa féin inar mhnaoi agat.’ Níor chorruigheas,” arsa bacach an Oileáin Tiar, “agus d’imthigh sí uaim ag gol.” “Ó! fuil is gráin ort!” arsa bacach Dhoire Mhóir, “thugais náire do’n Oileán”; agus do bheartuigh sé a dhá mhaide croise chun meathtacht an ghnímh a dhein an fear fada ar an mnaoi d’agairt go dóighte ar a phlaosg is ar a easnadhacha. “Och! dar a bhfuil de chosa briste i n-Éirinn,” arsa bacach Ínse agus fearg air, “tá drochmheas agus náire shaoghalta tairricthe aige ar bhacaigh na dúthaighe. Ó léan air,” ar seisean agus thairrig sé buille namhdach feadh na cluaise ar bhacach an Oileáin. Ba mhaith an mhaise air sin é, do dhein sé cleas cosanta le n-a mhaidíbh féin agus d’imthigh na buillí siar sí s de. Annsain do chuir sé liúgh as <L 105> “Siar a gheobhaidh an molt!” ar seisean. “Seadh cheana,” ars’ an Bharamhail. “Siar a gheobhaidh.” Agus siar do chuaidh sé. Do-chuaidh bacach an Oileáin ar tosach. Chuir sé an dá mhaide croise fé n-a dhá osgaill. Chuir sé ceann an dá mhaide ar an talamh. Thug sé léim as a chorp. Cúig slata a ghlan sé de’n léim sin. Tháinig bacac Ínse ’n-a dhiaidh sin agus a dhá mhaide i bhfearras aige agus thug sé léim as a chorp agus do-chuaidh sé na cúig slata. Bhí an bacaichín beag ó Dhoire Mhór ’n-a ndiaidh aniar agus é chomh maith le fear, agus a chúig slata dá thabhairt aige leis, le gach truslóig. Do tógtaí na sé maidí le chéile agus do cuirtí ar an talamh le chéile arís iad. Annsain d’éirigheadh an triúr bacach le chéile de bhonnaibh a gcos agus thagadh gach duine aca anuas díreach ar rian cos an té bhí roimis amach, agus do leanadar ortha ar an gcómh-imtheacht sain agus gach ’ra coiscéim cos agus maidí aca gur imthigheadar as radharc an aonaigh thar árd Gharrdha na dTor siar agus an molt ar sodar rómpa amach. Níl de sgéala ar an triúr rábairí bacach sain, foraoir, ach go ndeaghadar féin agus an molt i naomhóig i bhFaill Chliath agus go rabhadar ag cur Sruth a’ Bhealaigh díobh amach nuair d’éirigh achrann éigin eatortha. Thosnuigheadar ag pleanncadh a chéile agus as sain gur hiompuigheadh an naomhóg ar a béal fúithe; agus toisg nach aon ana-chabhair maidí croise chun snámh leo, do báthadh an triúr, slán mar n-innstear é. Tháinig an molt i dtír i dTráigh a’ Choma agus leis an gcallshaoth a fuair sé níor stad sé bhain sé amach an feirmeóir a dhíol é thoir ar an Mín Áir. <L 106> CALLSHAOTH. MAIDEAN bhreagh fhoghmhair i n-Inis Faoileann, nuair do bhí na cánóga ar chliathán na faille ag baint searradh asta féin agus ag mianfaoidheach d’iarraidh tuirse agus dathacha an chodlata a bhaint as a gcnámha & as a súilibh, d’éirigh Tumaisín ’ac Eoin as a leabaidh shuain & shámhairidh- eachta amach. Thóg sé anuas an triús agus an bhalcais chlúduighthe cos ab’ fhearr a bhí aige agus do sháidh a ghéaga siubhail siar síos ann agus annsain do dhaingnigh timcheall a chuirp agus a chabhlach é le feadh de chórda dorugha. Do nigh sé a lámha agus a aghaidh, agus ar eagla go ndéarfadh aoinne gur aon mhíothaithneamh a bheadh agam do, ní mór dom a radh go dtáinig an duine croidhe ’stigh ar a dhá ghlúin agus gur bhain sé fíoghar na croise dhe féin i n-ainm an Athar agus an Mhic agus an Spioraid Naoimh, & gur chuir sé é féin fé chomairce Dé & Muire. Do chuir sé dhá chor dá charabhat fé n-a mhuineál annsain & snaidhm ruthaig ar an gcarabhat. Annsain do bhuail air a bhest Domhnaigh & lae saoire agus nuair a bhíodar sain i bhfearras aige air féin do shuidh sé ag ceann an bhúird. “’Seadh,” ar seisean, “caith chugam an t-uisgealach té sin, a Cháit.” Do bhí bean ag Tumaisín, an dtuigeann tú? Is ’mó fear nach é, dar ndóigh, go raibh bean aige agus gurbh’ fheairrde é í; ach mar sin féin dá bhfeicthá Tumaisín, níor bh’iongnadh leat dá n-innstí dhuit go raibh sé ar díth céile, ceal bean a phósfadh a leithéid. Ní raibh sé ró- dheabharthamhail (.i. deallramhail), tá’s agat, ach é caol buidhe; agus i dteannta bheith mar sin do, deirtí go raibh sé de’n donas air go mbuadhadh a mhian ar a thuisgint i neithibh áirighthe. Is ’mó duine nach é ar an Inis go mbíodh <L 107> mian láidir mar sin ann agus go mbítí ’á mholadh mar gheall air. Do bhíodh mian airgid a chur i sean-stoca ag gabháil do Sheán Sheosaimh. Mian deargáin a mharbhú a bhíodh i nDonncha Mór. Mian potaí gliomach le daoinibh eile a chuardach an mian mór a bhí ag baint codladh na hoidhche de Thadhg Learaí. Ach ní bhíodh aoinne ’á mholadh sain mar mhian, ar chuma éigin. Níorbh’ aon mhian mar sin a bhí i dTumaisín ámhthach. ’Sé mian do bhí annsúd ná mian leadráin is moille a dhéanamh ar shráidibh agus ar láthribh aonaigh. Agus níor bh’fheairrde é é go minic. Do cheapainn féin agus mé beag, gur chruaidh an obair obair aonaigh, nuair do chínn an driuch suaidhte do bhíodh ar Thumaisín ar a theacht a-bhaile i gcionn na seachtmhaine ó Bhaile an Chuain. Ní bhíodh a sheana-chrot buidhe féin air go ceann coigthighise ’na dhiaidh. Deireadh sé féin gur mhór an suathadh ar fhear ladhar éisg a dhíol lá aonaigh agus go mb’ fhearr do dhuine gan dul go Baile an Chuain go deo, “ach god é an mhaith sin? Ná caithfidh iasgaire bocht a mhaide tosaigh a chur amach chun aon cheart a bhaint de’n saoghal so,” adeireadh Tumaisín. Ach ag tagairt do’n mhnaoi sin do bhí ag Tumaisín. Do bhí si aige & dar deimhin, do bhí sí go maith aige. Í árd fionna-ruadh dathamhail agus í gealgháireatach gasta. Ní fheadar-sa féin cad a bhí dá thaidhreamh di nuair do phós sí an fear buidhe, ach dáltha a lán eile a dheineann mná, & ná tuigim-se, is dócha go raibh a cúis féin aici. Thug sí “an t-uisgealach té” dá fear, agus d’ól seisean é & d’ith a chuid. Annsain do bhuail sé a chasóg Domhnaigh fé n-a asgaill agus do bhí sé ag imtheacht an doras amach. Do labhair Cáit. “Cathain a chífear sa bhaile arís thu?” ar sise. “’Sdóigh, ní mór an mhoill a bheidh orm,” ar seisean, “ach an t-iasg a dhíol. B’fhéidir go mbainfeadh sain tamall maith dhíom, ach déanfad mo dhícheall,” arsa Tumaisín. “An sean-dhícheall, is dócha, a Thumaisín; ach féach! cogar i leith chugam,” ar sise, “mara dtagair-se a-bhaile <L 108> i dtráth réasúnta annso ó Bhaile an Chuain, ní chuirfir aon lá dá chathú go bráth díot”; agus le linn di an chainnt sin do rádh do bhí fuinneamh ’na glór & faghairt ’na súil nár ghnáth a bheith ionnta roimhe sin, i dtreo gur chuir sí eagla ar Thumaisín. D’imthigh seisean leis. Chuir sé an t-iasg leasuighthe ’san naomhóig agus do chuir sé Sruth an Bhealaigh anonn de go dtí an tír mhór. Sholáthruigh sé fear annsain go raibh capall agus trucaill aige chun an t-iasg a bhreith soir thar cnoc deich míle go dtí Baile an Chuain. Siúd leo agus níl sgéal ná tuairisg ortha gur shroicheadar an baile mór. Do leagadar an t-ualach ag béal dorais tighe an tábhairne. Do bhí, dar ndóigh, an tiormach ag cur ar na sgórnachaibh aca um an dtaca sain, agus tá’s ag an saoghal gurab olc an chabhair chun éisg a dhíol sgiúch spallta a bheith ag fear a dhíolta. Do chuadar isteach agus d’óladar deoch agus lán-deoch, agus, dar ndóigh, cia déarfadh gur locht sain ortha? Thángadar chun an éisg annsain agus do chromadar ar é dhíol — deargáin a bhí buidhe le leasú, agus séirdíní, & calmóirí go raibh faid an lae amáirigh ionnta. Níor bh’ fhearr duine aca chun a ndíolta ná an dara duine, is ba mhaith an díol ortha rud maith a bheith le díol aca. Nuair a ceannuightí dorn deargán nó calmóirí uatha agus nuair do gheibhidís an t-airgead, níorbh’ fhuláir, dar ndóigh, dul & deoch eile d’ól, d’fhonn muinteardhais is galántachta, tá’s agat. Do bhí an t-iasg dá dhíol agus na deocha dá n-ól mar sin go ceann i bhfad, agus im’ baisge má bhí, is amhlaidh ba mhó a bhí a mbrígh agus a bhfuinneamh agus a gcainnt ag teacht don bheirt. Do chloisfeá ó cheann ceann na sráide iad, agus iad ag moladh an éisg agus ag aragóint go guth-árd greannmhar. Do cheannuigh feirmeoir ó Chom Bó Deirge leath-chéad séirdíní uatha agus nuair a bhí sé ag díol asta theastuigh uaidh gan dul isteach ag ól, ach ní mór ná gur stracadar an chasóg de ’á bhreith leo. Do ghlaodar ar shlugóig eile <L 109> dige agus an fhaid do bhíodar ag gabháil do, do bhíodar ag cur a muinteardhais agus a nglúiní gaoil i n-iúl dá chéile; agus mar sin, dar ndóigh, fuaireadar amach go raibh comhgaracht éigin gaoil eatortha. Annsain b’éigean dóibh deoch eile d’ól & is iad a bhí go bladarach mór-chainnteach dá chionn. Ní raibh gaol ná comhgus eatortha, ná cás do, ach cloisim go dtagann an mearbhall sain ar dhaoinibh a ghníos na cáirt a dhiúgadh go ró-mhinic. Nuair thángadar amach arís ní raibh aon teora leis an gcainnt a bhí aca. Do bhí an chainnt ag dul thar teorainn tuisgiona aca; nó b’fhéidir gurab amhlaidh a bhí an tuisgint féin ag dul beagán ar seachrán ortha. Do bhítheas ’á dtabhairt fé ndeara, pé sgéal é. Do bhailigh cuid de chóip na sráide ’na dtimcheall. Aon áit i mbíonn cóip sin na sráide bíonn buaidhirt ann. Do chromadar ar mhagadh fé bheirt an éisg. Dubhairt duine éigin aca cainnt mhagaidh fé lucht sgadán & séirdíní. Níor sgaoil Tumaisín i n-aisge leis é; dubhairt sé a chomh-mhaith de chainnt i dtaobh lucht lánaí agus suaraigheachta “agus an diabhal! a’ dtuigeann tú leat me, ní raibh aoinne a bhain leat ins na seacht sinsearaibh go mbeadh aon bheann again-sa aon lá riamh air,” arsa fear na sgadán. D’fhás a bhrígh agus a ghaisge go mór i dTumaisín le hiomad na ndeoch a bhí ólta aige. Ba mhór le fear na sráide an díomholadh agus an aithis sin tugadh ar an seachtar deagh-athar tháinig roimhe; & chun a ghaisge féin a chur i n-iúl do’n chabóg iasgaire sin, rug sé ar dheargán agus do bhuail sé Tumaisín idir an dá shúil leis. Do bhí ’n-a chath láithreach. Thug Tumaisín fé, agus do bhuail agus do leag. Thug beirt eile aca sain fé Thumaisín. Nuair chonnaic fear an chapaill é sin, ní raibh sé sásta gan a chion féin de’n chath a sheasamh. Do bhí buaidhirt mhór agus tranglam aca go ceann i bhfad. Annsain do liúigh duine éigin go raibh na píléirí ag teacht. Do bhí beirt an éisg ag cur an chatha go calma, ach thugadar fé ndeara go hobann ná raibh aoinne ag bruighin leo. Bhí gach aoinne de lucht troda na sráide imthighthe <L 110> mar imtheochadh an doircheacht ó’n ngréin. Tháinig na píléirí. Do chonnacadar mo bheirt agus cuma colgach catha ortha. Rugadar ortha agus rugadar leo go háit a gcosanta & a gcoimeádtha iad i gcóir na hoidhche, agus do fágadh ann iad gur fhuaradar. Nuair a sgaoileadh amach lá ar n-a mháireach iad do bhí náire ortha agus do bhí a gciall agus a ngoile tagaithe dhóibh, ach go raibh a n-inchinn beagáinín tré n-a chéile ó imtheachta an lae roimhe sin. Do cheistigheadar féin a chéile. Dubhairt fear an chapaill go raibh ocras air féin. “Spalladh an bháis atá orm-sa,” arsa fear an éisg. “Téanam ort go tigh an bhídh,” arsa fear an chapaill, & rug sé ar chasóig air ’á tharrac leis. “Dá mbeireadh an Fear Mór leis thu, beidh tigh na dighe ar dtúis againn,” arsa Tumaisín agus rug sé ar fhear an chapaill chun é bhreith leis. Sin mar chaitheadar tamall maith ag sárú ar a chéile nó nár fhágadar snáth ar a chéile gan stolladh gan stracadh. Fé’n am go rabhadar tnáithte marbh ag a chéile do bhí a lán tagaithe ar an bhfód agus do bhíodar ag déanamh ádhbhacht’ agus grinn de’n bheirt. Nuair chualaidh fear an tighe ósta fear an ocrais a bheith ann, seo chuige é chun é a thabhairt chun an bhídh leis. Níorbh’ aon mhaith dho é ámhthach; ní sgaoilfeadh fear an tarta leis é. Nuair chuala fear an tábhairne fear an tarta a bheith ann cheap sé gur mhór an sgrios tart a bheith ar dhuine agus deocha chomh flúirseach. Rug sé ar Thumaisín chun go mbeireadh sé leis chun na dighe é; ach ní bhogfadh fear an ocrais a ghreim. Do bhuail fear an tábhairne buille ar fhear an ocrais chun a ghreim a bhogadh d’fhear an tarta. Do bhuail fear an ósta buille ar fear an tábhairne chun cabhrú le fear an ocrais. Do bhuail Tumaisín buille ar fhear an ósta chun cabhrú le fear an tábhairne. D’éirigh an ceathrar chun a chéile annsain agus do bhaineadar fuil mhairt as a chéile leis na dóirnibh, agus an baile cruinnighthe timcheall ortha. <L 111> Is ag éirghe ortha a bhí, nuair a tháinig na píléirí arís ortha — an bheirt chéadna a rug indé roimhe sin ar bheirt an éisg. Do ghlaodar sain ar chabhair agus rugadar leo an ceathrar & bhuaileadar i bpríosún iad. Tháinig cáirde na beirte de’n bhaile mór & rugadar leo amach a muinntir féin; ach ní raibh aoinne i gcúram beirte an éisg. Do chaitheadar sain oidhche eile i n-uaigneas agus iad go dubhach ’á chásamh go dtugadar aon turus riamh ar an mbaile mí-ádhmharach sain. Ar maidin lá ar n-a mháireach do tugadh sórt éigin greamataigheal bhídh dóibh agus do sgaoileadh iad araon amach — gach duine aca as a phúicín bheag féin. Do bhí fáilte Uí Chealla’ aca roimh a chéile. Do bhí ciall cheannaigh aca an uair sin, agus ní holc an rud é sin nuair a theipfeadh an chiall nádúrtha ar dhuine. Nuair thángadar chun bladair le n-a chéile, do shocruigh- eadar go raghaidís ar thóir an chapaill agus na trucaille. Do chuadar. Ní raibh capall ná trucaill ann rómpa. Do chuireadar a dtuairisg ar mhuintir na sráide. Dubhairt cuid aca sain ná feadair siad sain. Dubhairt lucht magaidh go bhfeacadar an trucaill ar mhuic agus an capall ’n-a shuidhe istigh ann is “Hach amach!” aige leis an muic. Ba dh’óbair go mbeadh bruighean eile aca annsain ach gur innis garsúin bheaga éigin dóibh go raibh an capall & an trucaill insa phóna le dhá lá. Do chuir sain tré n-a chéile arís iad. “Dar so súd, tá náire shaoghalta fachta ar fad anois againn,” arsa fear an chapaill. Do chuadar go dtí an póna agus náire an domhain ortha. Fuaireadar an capall ach díol as. Dob’ éigean d’fhear an éisg díol. Do bhí cúpla céad séirdíní agus deargán insa trucaill. Thángadar amach ar an sráid arís. “’Seadh ’nois,” arsa fear an chapaill, “iarraimís cabhair & trócaire ar Dhia, agus ná féachaimís anonn ná anall ach imtheacht caol díreach as an mbaile mí-ádhmharach so amach, ar eagla gurab é céad rud eile a dhéanfaidhe linn sinn a chrochadh!” <L 112> “Go dtugaidh Dia cabhair dúinn ár namhaid a sheachaint, agus tiomáin leat,” arsa Tumaisín. Bhíodar ag cur díobh siar go deas socair agus ná féachfadh fear an chapaill ar aon tigh óil ná ar thaobh na sráide i n-ao’ chor ach é cuitcheannta ag féachaint ar an spéir idir dá chluais an chapaill amach. Do bhí Tumaisín agus é ar a dhícheall ag cóimhreamh na gcloch a bhí ar an mbóthar & é ag gabháil thársta. Ní fada eile raghaidís nuair a bheidís ó bhaoghal; ach is cosamhail go raibh crann éigin mí-fhoirtiúin anuas ortha an lá sain. D’fhéach Tum- aisín ar thigh. Níorbh’ aon díoghbháil sain, dar ndóigh; ach do chuir an tigh sin rud éigin i gcuimhne dho. “Ó! mo dhearmhad!” ar seisean. “Hach amach!” ars’ an fear eile leis an gcapall & é ag iarraidh éalú leis siar. “Stop an capall,” arsa Tumaisín. “Ná ’n diabhach stop,” ars’ an fear eile. “Ar mh’ anam is ar mo shláinte, do mharbhóchadh Cáit me dá ndearmhadainn é,” arsa Tumaisín. “Cad é, arú?” arsa fear an chapaill. “Púits té do Cháit,” ar seisean. “Masmus go gcuire sé uirthi!” arsa fear an chapaill. Tháinig Tumaisín as an dtrucaill agus do chuaidh isteach & d’órduigh an té agus a chomhthrom siúicre. Thárla, ar mhí-ádhmharaighe an domhain, gur tigh óil an tigh. Nuair do chonnaic Tumaisín na buidéil go léir, tháinig dúil aige ionnta. Do ghlaoidh sé isteach ar fhear an chapaill. “Cad ólfair?” ar seisean leis. “Ó go marbhuighidh sé me!” arsa fear an chapaill “má chuirim braon im’ béal de.” “Ó léan uait,” arsa Tumaisín, “caith braon.” Do bhíodar ag treasnuighil i bhfad ar a chéile mar sin agus, d’fhonn réidhtigh, d’ól fear an chapaill leath-ghloine. Nuair a bhí Tumaisín ag díol as an té, do sprioc rud éigin fear an tsiopa agus thug sé dhá leath-ghloine eile dhóibh. Do cheap fear an chapaill annsain go mbeadh náire shaoghalta fachta aige féin mara mbeadh sé chomh maith le <L 113> fear, agus dá bhrígh sin do ghlaoidh sé ar bhraon eile. Do bhog sain an bheirt, agus slán mar n-innstear é, do leanadar ó dheoch go deoch go rabhadar go súgach suairc, agus a gcainnt ag teacht arís dóibh. D’fhanadar mar sin go dtáinig an tráthnóna. Annsain is eadh do buaileadh isteach i gceann fir an chapaill dul a-bhaile. Ní raibh aon fhonn a-bhaile ar Thumaisín ámhthach. Níor chás do, dar ndóigh. “Seo seo, téanam ort,” adeireadh fear an chapaill. “Óra, bog breagh!” adeireadh Tumaisín, “ní hé deire an tsaoghail fós é. Bog breagh!” Do bhí an fear eile ag cuimhneamh ar gach aon chleas d’iarraidh Tumaisín a mhealladh a-bhaile. “B’fhearra dhuit dul a-bhaile chun do mhná,” ar seisean. “Bean dathamhail óg. Cá bhfios duit ná gur imthighthe le duine éigin eile atá sí.” “Dhé ra nárab eadh!” adeireadh Tumaisín. “An í Cáit, arú? Dhe ra, is agam-sa tá an bhean! ’Bhfuil aithne agat ar Chait, a fhir a’ tighe?” adeireadh sé le fear tighe an óil. “Sin í an bhean! agus bhéarfad-sa púits té ag triall uirthi. Cáit! ’Bhfuil aithne agat ar Cháit?” Do bhí fear an chapaill cráidhte aige. “Seo, seo,” ar seisean, “an dtiocfaidh tú nó an bhfanfaidh tú?” Do chrom Tumaisín ar amhrán:— Óró ’n dtiocfaidh tú nó’n bhfanfaidh tú? Eibhlín a rúin. A’ dtiocfaidh tú nó’n bhfanfaidh tú? Eibhlín a rúin. A’ dtiucfaidh tú nó’n bhfanfaidh tú? Eibhlín … Ach níor fhan fear an chapaill a thuilleadh. Amach leis agus do léim sé isteach sa trucaill agus do bhuail buille de ceann an tsriain ar an gcapall agus siúd leis siar an bóthar ar cosa anáirde agus fothrom ag an trucaill ’á dhéanamh go gcloisfá trí mhíle ó bhaile é. Bhí sé ag imtheacht <L 114> mar sin ar néal buile go ceann trí nó ceathair de mhíltibh agus séirdíní buidhe agus deargáin ag tuitim ar feadh an bhóthair. Annsain do chuaidh an roth sa díg agus do hiompuigheadh an trucaill ar a béal fúithe agus do caitheadh fear an chapaill seacht slata fichead isteach sa pháirc. Nuair a tháinig a chuimhne arís do do bhí sgata fear bailighthe timcheal air agus iad ’á chimilt chun an t-anam a chur ann. Do bhí an capall istigh sa pháirc agus é ag ithe, agus gan pioc dá chuid ghleóthálacha air ach an coiléar. Do bhí an trucaill ’n-a smidiríní beaga ar fuaid an bhóthair agus insa díg. D’éirigh fear an chapall ’na sheasamh. Ní dubhairt sé focal. Rug sé ar mhuing ar an gcapall agus thug sé leis amach ar an mbóthar é. Ní dubhairt sé gíog, ach imtheacht leis thar mám siar go mall agus go brónach agus ní dhearna sé stad ná comhnaidhe gur bhain sé an tigh amach. Annsain do luigh sé agus d’fhan sé ann coigthigheas. D’fhan Tumaisín ’n-a shúmaire i dtigh an óil & gan aon bhuaidhirt ag an mbaile dá chur air. Do lean sé de’n amhrán gan stad gan staonadh:— A’ dtiocfaidh tú nó’n bhfanfaidh tú? Eibhlín a rúin. A’ dtiocfaidh tú nó’n bhfanfaidh tú? Eibhlín a rúin. An dtiocfaidh tú nó’n … Agus ní raibh a thuillead de aige ach an t-aon líne amháin agus do lean sé dhe sin siar go heirball timcheall, & do cheap sé ná raibh a shárú féin d’amhránaidhe binn i nÉirinn. Bíonn lucht óil go mí-réasúnta mar sin. Do bhí an tigh bodhar aige agus nuair tháinig a deich a chlog rugadar air agus chaitheadar ar bhior a chinn amach ar an tsráid é. Do bhí sé ag póirseáil leis annsain sa doircheacht agus é ag bog-amhrán do féin. I gcionn tamaill do shuidh sé ar chliathán báid ag leac an bháid cois trágha, agus do bhí ag cuimhneamh ’s ag smaoineamh. Sin é an uair a chuimhnigh <L 115> sé ar an rud adubhairt fear an chapaill i dtaobh a mná a bheith imthighthe le duine éigin eile. Do chuaidh an rud sain i n-achrann ’na aigne ar chuma éigin, dá mhéid an mearbhall a bhí air, agus do tuigeadh do thré mhí-tuisgint éigin gur mar sin a bheadh an sgéal mara mbrostuigheadh sé air a-bhaile. Tháinig fuadar fé Thumaisín láithreach. Rug sé ar an mbáidín beag agus thug sé iarracht ar í tharrac síos. Do bhí fánadh mhór i leac a’ bháid agus ní mór ná gur rith an báidín beag síos uaithi féin; do chuaidh sé isteach innti agus do bhí sé ag lapadáil léi gur bhain sé amach béal an chuain. Annsain thuit a chodladh ar an duine bocht. Thug an sruth an báidín leis amach fé’n bhfairrge mhóir. Ní chodlóchadh Tumaisín chomh sámh dá dtuigeadh sé cionnus mar do bhí an sgéal ag an mbád. Is amhlaidh a bhí sí sin agus gan aon chorc i bpoillín an uisge, & nuair do cuireadh ar snámh í, seo isteach leis an uisge tríd as bpoillín. Ní thug Tumaisín fé ndeara an méid sin insa doircheacht. Nuair a bhí a chodladh ag tuitim air do shuidh sé ar thóin an bháid agus chuir a cheann ar an tochta. Tháinig an t-uisge fé agus d’éirigh sí aníos air, ach níor dhúisigh sé go raibh an sáile ag dul isteach ’na bhéal & ’á mhúchadh. Do baineadh preab as, dar ndóigh, is d’éirigh sé ’na sheasamh, ach chomh luath & d’éirigh a chabhail os cionn an uisge, d’imthigh an báidín síos fé n-a chosaibh. Nuair a théigheadh Tumaisín fé uisge arís d’éirigheadh an bád. I gcionn tamaillín do thuig sé ná féadfadh sé a chabhail a choimeád as an uisge i n-ao’ chor agus do shuidh sé. Do bhí an t-uisge ag teacht thar faobhar an bháid isteach agus ní raibh radharc ar aon phioc de Thumaisín ach ar a cheann amháin & é os cionn uisge & gur dhóigh leat ná raibh aon oighre riamh ar rón ach é; agus gach aon “Dia lem’ anam!” ag an duine bocht. Do bhí sé mar sin go ceann i bhfad insa doircheacht agus is é a bhí go mío-fhoidhneach. Anois agus arís do thagadh tonn i leith a chúil air agus d’éirigheadh sí os cionn an bháidín agus os cionn Tumaisín anáirde agus do bhíodh sé leath-mhúchta aici, agus é ag casachtaigh is ag iarraidh an sáile a chur <L 116> as a bhéal is as pollaibh a shróna agus as a chluasa; ach ní leigfeadh sgannradh dho corruighe ar eagla go n-imtheochadh an poitín beag de bhád a bhí fé n-a chosaibh uaidh & gan idir é agus an bás, i lár na fairrge móire sin, ach í. Fé dheire do chonnaic sé an lá ag breacadh thoir. Do chuir sain misneach mór ar an duine bocht. I gcionn tamaill tháinig na báid mhóra iasgaigh amach as an gcuan, agus chonnaic sé go rabhadar ag teacht ’n-a threo ag dul amach ar an mBannc Fiadhain ag iasgach. Do ghaibh an chéad bhád i ngiorracht leath-mhíle dho & ní fheacadar i n-ao’ chor é. Do ghaibh an dara bád thairis agus ní fheacadar sain é ach chomh beag, cé gur bheag ná gur mhúch an tonn a chuir sí uaithi Tumaisín bocht. Do bhí a chroidhe ag leaghadh le himshníomh. Chonnaic sé bád eile ag déanamh cruinn díreach air. Chonn- acadar lucht an bháid sin an rud ins an uisge. “Féach an rón,” arsa duine. Rith fear eile síos fé’n mbórd agus thug sé gunna aníos leis chun an rón a lámhach. “Nach dána an diabhach róin é,” ar seisean & d’árduigh sé an gunna. Chonnaic Tumaisín an gunna dá dhíriú air féin. Cheap sé go raibh a phort seinnte — go raibh deire le marbhú deargán aige — go raibh an chaidhp bháis air. “A Dhia, go maithir dom,” ars ’an fear bocht, agus d’éirigh sé ’na sheasamh de phreib agus do shín amach a dhá láimh chun Dé, agus ba dóigh leat go raibh sé ’na sheasamh ar an uisge. Annsain do chrom sé ar dul fé’n uisge síos gur chlúduigh sí ar fad é. Fear an ghunna gur baineadh an phreab as! Do baineadh dá chosaibh é. Thuit sé ar fhleasg a dhroma ar chlár na luinge & d’imthigh an piléar insa spéir. “An púca, an púca!” arsa fear an ghunna. Ach dob’ fhearr an radharc a bhí ag an bhfear stiúrach. “Fear atá ann,” ar seisean. “Aire dhíbh, a bhuachaillí. Sgaoil siota an tseoilín tosaigh. Suas léi! Amach leis an mbád mbeag. Sin é! Preabaidh nó beidh an diabhal bocht báithte rómhaibh!” D’imthigh beirt aca sa bháidín & iad ’na seasamh féachaint á sáithfeadh Tumaisín a cheann aníos arís. Níorbh’ fhada go dtáinig sé chúcha arís & é ag séideadh sáile as. Rugadar <L 117> ar sgoith chinn air agus i gcionn cúig nóimeatai do bhí Tumaisín sínte ar chlár na luinge aca agus iad ag iarraidh an t-anam a thabhairt ar ais arís ann. Nuair tháinig a chiall do, thugadar malairt éadaigh do, agus ar an slighe siar dóibh do chuireadar i dtír i gCuas na Bó é. D’imthigh sé leis siar go mall mín gur bhain sé amach, tráthnóna, an caladh ar aghaidh Inse Faoileann isteach. Chuir duine éigin a bhí ag dul ag iasgach thar Sruth an Bhealaigh anonn é. Nuair tháinig sé ar an oileán, d’imthigh sé suas fé dhéin a thighe féin. Níor chuir aoinne aon chainnt air. Badh dhóigh leat ortha nár mhaith leo bualadh leis. Níor mhór leis dóibh sin. B’ fhearr leis féin gan bualadh leo. Do bhí an fear bocht mínighthe go maith. Tháinig sé chun a thighe féin. Do bhí an doras dúnta agus an glas air. Do stad sé tamall agus ní dubhairt sé aon ní. Annsain tháinig sé anuas chun tighe Mháire Mhuiris. “A’ bhfeacaís Cáit?” ar seisean. “Chonnac,” ar sise. “Dubhairt sí a rádh leat go bhfaghfá an eochair i bpoll an chlaidhe.” Do stad sé go ceann tamaillín agus ní dubhairt sé aon ní. Annsain do labhair sé go ciúin mí-mhisneamhail. “Cá bhfuil sí imthighthe?” ar seisean. “Go hAmericeá,” ar sise. Ní dubhairt Tumaisín ’ac Eoin a thuilleadh. Do chuaidh sé go mall righin go poll an chlaidhe & do fuair an eochair. D’osgail sé an doras agus do chuaidh sé isteach. Ní raibh teine ná teas san teinteán folamh. Do shuidh Tumaisín ar stól agus do chrom ar ghol. <L 118> TOBHACH CHÍOSA AN OILEÁIN. I. OILEÁN uaigneach aonair atá i meádhon mara agus mór-fhairrge amuich i n-iarthar Éireann. Inis Faoileann ainm na hinse sin; acht is gnáthaighe “an tOileán” mar ainm air ag lucht long agus leabhair- bharc. Is é méid an oileáin trí láin-mhíle ar faid agus míle ar a leithead; agus atá sé ós an muir mar do bheadh ard-shliabh ós mín-mhachaire. Ní mór atá ann de réidh- thalamh, acht é beagnach ar fad ’n-a chnoc agus is beag fuithin ná fasgadh ó ghaoith ’ná ó ghréin ann. Tá faillte árda uathbhásacha mór dtimcheall air, agus níl faill díobh nach bhfuil ós cionn trí chéad troigh ar aoirde agus imeall bhorda uile an oileáin ar an gcuma sin, ionnus nach féidir acht do’n chuil chrónánaigh nó d’éanlaithibh an aeir dul ar an oileán acht san aon chuasán amháin atá ann; agus is amhlaidh atá an chuas sin agus é ag rith isteach mar a bhfuil gabhailín beag mara. Níl de leithead ann acht leithead aon-naomhóige agus a cuid maidí rámha agus faillte árda urdhíreacha ós a chionn, gach taobh, agus atá de dhírighe i ngach taobh díobh dá sgaoiltí cloch nó cadhrán le fánaidh na faille nach mbainfeadh dá taoibh ná do thaoibh carraige go dtuitfeadh síos is an bhfairrge chomhdhoimhin choimhthigh. Tá casán beag míochomhthromach suas cliathán na faille ó cheann an ghabhailín istigh, agus níor mhór do dhuine gan aon mhearbhall do bheith air chun an casán sin do ghabháil. Níl acht tuairim cúig acra fichead de thalamh báin as an oileán ar fad. Níl san gcuid eile acht carraig agus mór-chlocha; agus móin ar fad atá ar bharr an oileáin. <L 119> Ní bíonn ubhla ar bharr géag ann ná sugha craobh is mílse, ná ní hiomadamhail an lacht bhainne do blighthear ann, ná ní trom iad a dtáinte bó ann ná a dtréada caorach; acht tá sgreamh ann de luath-choiníníbh liath-dhonna, agus is maith ann iad do’n té go mbeadh gunna aige. Tá éag- samhlacht mór éan ann ’n-a n-ealtaibh dubha do-áirighthe agus iad leathta ’n-a n-aon-bhrat clúduighthe ar an oileán agus ar na failltibh agus ar an muir umá gcuaird. Agus san muir sin mór dtimcheall atá an uile shórt éisg agus ilphéiste muiridhe, agus ó’n gcráin duibh go dtí an donáinín d’áireamh, agus mar adubhairt an file:— “Bíonn an breac ’s a’ bradán feárna ag preabarnaigh sa líon.” Is deacrach do-fhulangtha an t-ionad é; acht dá ghairge agus dá uaignighe é, tá daoine ’na gcomhnaidhe ann — timcheall céad go leith dhíobh, idir fheara agus mná agus páisdí; agus sin iad an mhuintir mhear mhór-fhulang, agus an drong dian dána, agus an cineadh cruaidh colgánta, agus an lucht nach rugadh riamh amuich ortha agus nár ghaibh riamh uamhan ná eagla roimh ní ar bith dá dtáinig dá n-ionnsuighe de dhruim tuinne ná tuile. Fuilt fhionn-chasa ortha agus iad árd leabhair-ghéagach leathan-tslinneánach. Bíd fial fáilteach fairsing. Bíd lághach le lagaibh agus le lucht seachráin na mara móire, agus ní lugha bhíd teann teasaidhe le lucht uilc agus éagcóra. Tá seanrádh aca ann — “Is cuma nó muc fear gan seift,” agus is fíor sin ar an oileán, óir an té do bheadh gan seift ann badh bhaoghal do an lá do dhul air. Caithtear seift nuadh do cheapadh go mion minic, nó muna ndéantar, bíonn an sgéal ar míochomhthrom ag lucht an oileáin. Tig dá chionn sin gurab cumasach an lucht iad chun seifteanna do cheapadh — do bheadh seift ceapuighthe ag fear an oileáin do thabharfadh ó’n mbás thu an fhaid do bheithfá ag radh “Dia lem’ am!” <L 120> Tháinig de sin go ndeaghaidh clú mór gliocais amach ortha ameasg lucht na móirthíre, agus atá sgéalta go leor ar n-a n-innsin n-a dtaobh agus cionnus mar do-ghníd so, agus mar do-ghníd súd, agus mar do bhuaileadar an bob ar dhaoinibh do cheap bob do bhualadh ortha. Badh fheidhmeamhail, go dearbh, na cleasa d’imrighidís. Lá n-aon do-chuaidh ceannaidhe éisg isteach ’n oileán. Fear mór do b’eadh é. Cóta mór air. Ní tháinig aon cheannaidhe eile an lá céadna — do-chuadar i n-áit eile. Do bhí a fhios sin ag an gceannaidhe. Do bhí árd-cheannach ar iasg an uair chéadna — púnt ar an gcéad de. Do cheap fear an chóta mhóir bob do bhualadh ortha san oileán. Do bhain dearmhad do. Do bhí deich míle éisg ar an oileán an mhaidean sin — “Bhéaraidh mé coróin an céad díbh air!” ar sé leo. “Bhéaraidh tú agus cheithre coróin,” arsa Tadhg Mór. “Sgilling eile ní bhfaghaidh sibh uaim,” ar sé, agus ní thabharfadh acht an choróin dóibh. D’éirigh an t-aighneas eatortha agus an aragóint acht níorbh’ aon tairbhe dhóibh é. “Coróin an céad,” ar seisean agus ní dubhairt sé a thuilleadh. Do-chuadhthas ar fód fé leith uaidh agus do thosnuigh an chogarnac. I gcionn tamaill thángathas ar ais. “Seadh, bíodh sé agat,” arsa Tadhg Mór. Mar adeir an sein-sgéal — “do mhuidh a ghean gháire” ar an gceannaidhe. Do bhí a bhob buailte aige, dar leis. “’Seadh, a mhná agus a gharsúna,” ar sé, “tagaidh ar meall an chúil éisg seo, agus leasuighidh é.” Níor bhog bean ná garsún. “Seo, cé an leisge seo oraibh?” ar sé. “Cad do-gheobhain uait ach é leasughadh?” do ráidh bean díobh. “Cad do-gheobhadh sibh ach an rud do-gheibheann sibh ga’ haon lá eile?” “Gheobham an méid sin,” ar sí, “agus cúig déag a’ céad ’na theannta,” agus do bhíodas na mná ag imtheacht le n-a linn sin. <L 121> Annsin do thuig sé an bob do bhí buailte aca air. Ní raibh aoinne do leasóchadh an t-iasg ní ba ghiorra dhó ná an tír mhór agus ní raibh dul ortha sin d’fhaghail do’n chur sin. Do chuir sé struillín aidhmhillte áirseóirí as le méid na feirge do bhí air. Do liúigh lucht an iasgaigh. Do bhí an báire leo agus do fuaireadar an t-airgead. Is minic go dtéigheann daoine iasachta ag triall ar mhuintir an oileáin chun eolas do chur ortha. Bíonn sé socair ’n-a n-aigne ag cuid aca ag teacht dóibh gur daoine greannmhara iad atá ar an oileán. Tuigid siad sin an ní sin, agus is minic bhítear ag innsin sgéalta greannmhara do’n duine iasachta. Gan amhras is mór an t-iongnadh a bhíonn ortha & is mór an truaighmhéil do bhíonn aca do na daoinibh bochta. “Oh!” adeireadh bean aca, “what an extremely unsophisticated people,” nuair do hinnstí finnsgéal áiféiseach di. “’Seadh go deimhin mhuise,” adeireadh duine aca léi, agus do luigheadh sé an tsúil chlé ar an gcuid eile, “agus nuair a ghníthear cuigeann is amhlaidh a cuirtear an t-uachtar isteach ’sa’ mheidir thuas ar bhinn an chnuic agus an mheadar a sgaoileadh síos le fánaidh agus léimeann sí de dhruim na faille amach ar an bhfairrge mhóir — áit ná bristear í. Nuair tugtar an mheadar i dtír bíonn an chuigeann déanta!” agus cuireann an bhean bhocht símplidhe síos ’n-a leabhar an sgéal sin. Is é a fhaid ar a ghiorracht é, agus is é adeir cách, ná bainfeadh Arístotle an bhearna dhíobh ná lár an chlaidhe. II. Ní dhíolaid muintir an oileáin cíos ná cáin ná ní dhíolfaid go deo. Dob’ é Iarla na Glinne Deirge an tighearna talmhan do bhí ar an oileán; acht dáltha go leor tighearnaidhe eile, ní mór go bhfeacaidh sé a thighearnas <L 122> riamh. Do fuair an sean-fhear bailighthe cíosa do bhí san gceann sin de dhúthaigh aige bás, agus do chuir sé fear nuadh ’na ionad. Fear fuinneamhail an fear nuadh. “Do chaithfeadh sé cíos d’fhagháil ó mhuintir an oileáin — ní dhéanfadh a gcuid púpá-pin an gnó.” Do chuir fé fógraí ag triall ortha. Do gháireadar muintir an oileáin. “Tá gaoth aige!” ar siad. D’éirigh a fhearg leis sin. Do chuir sé báillí an tSirriaim ar siubhal láithreach. Do ghluaiseadar sin agus thángadar go ciumhais na trágha ar an dtír mhóir, acht ní bhfaghaidís aoinne do chuirfeadh isteach do’n oileán iad. Ní thaithnid báillí le lucht na tíre sin. Do chuadar ag triall ar na hAodhairí Cuan agus do sháthadar sin síos a mbád agus do chuireadar rámha cheithre mhaide uirthi agus siúd leo thar Sruth an Bhealaigh anonn fé dhéin as oileáin. Ba neamhghnáthach leis na báillíbh úd dul ar fhairrge na dtonn luasgánach, agus ba ghearr gur ghoill sin ortha. D’iompuigh an lí ionnta. Tháinig casadh ’n-a ngoile. Do shéid an t-allus amach tríotha agus annsin tháinig fuacht nimhneach ortha do chuaidh go smior agus go smúsach isteach aca. Is annsin do chuir gach báille dhíobh a cheann thar cliathán an bháid amach agus ní aithristear a thuilleadh dá sgéalaibh go rángadar Cuas an Oileáin. An lá céadna thárla an ní sin, do bhí na fir go léir ag iasgach ar an dtaobh thiar thuaidh de’n oileán. Ní raibh ag baile acht na mná agus na páisdí agus na seandaoine. Acht ní mná sgeinnideacha sgáthmhara laga liúirighe atá ar an oileán. Ní headh go dearbh. Tá gach bean aca chomh clisde ar ainnliughadh naomhóige le fear ar bith, agus ní thuiteann an lug ar an lag aca le linn cruadhtain. Do bhí na mná ag breithniughadh an bháid. D’aithnigheadar culaith na máirnéalach do bhí ar lucht iomartha an bháid. Ní rabhadar gan súil aca leis na báillíbh. Do thuigeadar gurbh’ iad do bhí chúcha, acht ní tháinig mearbhall ar bith ortha. Do chuadar síos do’n chuas agus ar cliathánaibh na cuaise. Tháinig an bád isteach ann. <L 123> “Anois, a mhná na páirte, tugaidh fútha,” arsa bean aca, agus do thugadar. Ba ghearr go raibh geoin san gcuas sin istigh. Do bhí ceathanna mion-chloch agus sgraithíní agus éisg lobhtha dá gcáthadh anuas ar an mbád agus ar na báillíbh. Tháinig mearbhall ortha agus do baineadh a gciall díobh le déine an éigin ’n-a rabhadar. Annsin, rug fear ar mhaide rámha. Rug fear eile ar mhaide eile. “Cúlaidh, a dhiabhla!” arsa an chéad fhear, agus do chúladar agus ba bheag nár bhriseadar na maidí agus iad ag caitheamh steanncán sáile ’san spéir uatha. Do bhí na mion-chlocha agus na cadhráin dá dteannadh leo le dúthracht gur chuireadar béal an ghabhailín amach díobh. Is ar éigean do bhíodar amuich, nuair do chonnacadar chúca naomhóga an oileáin agus an cubhran bán fá n-a dtosach le racht siubhail. Do bhéic an Báille Mór ar an lucht iomartha: “Dar bhur gcorp, báthfaidh siad súd sinn mara ndeinidh sibh tarrang.” Do shuidheadar ar na tochtaibh. Do chuir- eadar na maidí isna hádhbharaibh. Do chuireadar a sála i bhfeac i gcoinnibh na maidí cos agus do-rinneadar iomramh dian dícheallach; acht do theip ortha dul ó’n dream eile. Do rinneadh iad do chluithcheadh. Do rug duine ar eirball ar eascoin mhairbh agus do sgaoil d’urchar fé na báillíbh í. Do bhuail sí fear i mbaic a mhuiníl. Do bhí d’fhuinneamh léi gur chas sí mór dtímcheall ar a mhuineál mar bheadh carabat. Do chrom lucht na naomhóg ar bheith ag caitheamh cnúdán dearg agus leathóg beag agus deargán agus mion-iasg eile leo, agus ba dhona an driuch do bhí ar lucht na dlighe aca. Tháinig naomhóg Thaidhg Mhóir le hais an bháid. Rug Tadhg Mór ar an mbád. Rug sé ar eirball ar mhadra éisg agus do ghaibh ar an mBáille Mór leis de bhuillibh móra míleadhta. Do fuair an Báille Mór céadna an oiread sin de challshaoth ó mhaidin an lae sin go raibh sé ar shlighe gur chuma leis a bhas nó a bheatha i láthair na huaire sin. Do tharraing sé bona a chóta mhóir thar a cheann. <L 124> “’Seadh, tarraing leat anois ar do dhícheall,” ar seisean. Do bhí sé go cráidhte! Nuair do bhíodar sásta do sgaoileadar uatha na báillí. III. Nuair do chuaidh an sgéal amach ar fuaid na dúthaighe do bhítheas ag déanamh grinn de agus ag déanamh magaidh fé lucht curtha na dlighe amach, agus do bhítheas ag moladh agus ag móradh muintire an oileáin. “Mhuise mo cheol iad!” adeireadh duine, “siad an dream nár theip riamh ortha iad. Ní bheidís siúd ag sgubhadh geaitirí do bháille ná sirriam.” Do bhí an Sirriam go mí-chéatach. Tuataigh mar iad súd ag dul ó smacht uaidh! Ba chrádh croidhe leis é. “Caithfear teacht i ngan fhios ortha,” ar sé. I gcionn tamaill i n-a dhiaidh sin tháinig ceathrar daoine uaisle ag caitheamh a saoire, dubhradar, ar Chuimín Uí Churráin ar an dtír mhóir, ar aghaidh an oileáin isteach. Do bhí bothán anairte aca agus cóir chun codalta ann. Do cheannuighidís biadh ó na daoinibh ar imeall an Chuimín. Do fuaireadar bád mór ar iasacht agus do bhídís ag lapadáil innti le hais na gcloch, agus doirighthe agus dubháin aca agus iad ag iasgach, mar ’dheadh. D’fhanadar san áit sin suim de laethibh, acht maidean áirighthe nuair d’éirigh muintir an Chuimín ní raibh na daoine uaisle ann ná an bothán ná an bád, ná ní raibh fios a dtuairisge ag aon duine. Do bhí fear an bháid ag baint préa’cha as talamh ’á lorg. Ar éirghe gréine an mhaidean chéadna nuair tháinig muintir an oileáin amach ar an bhfaithche, is eadh do fuair- eadar ann, ceathrar de bháillíbh reamhra agus iad ag suidhe a mbotha agus a mbéalsgátha ar lár na faithche sin. Annsin ’seadh d’éirigh an gheoin ar fuaid an oileáin. Do rith duine thall agus de rith duine i bhfus agus do <L 125> ritheadar tré n-a chéile. “Cad a dhéanfam anois?” ar siad. “T’anam an sgian,” arsa Seán Láidir, “téighimís cúcha agus deinimís cúl-bhrúghadh a thabhairt dóibh.” “Ní ragham, a Sheáin, a dhaltha,” arsa Tadhg Mór. “Sin mar a dhéanfadh aon amadán é. B’ óinseamhaltha an gnó dhúinn é.” Annsin thug Thadhg Mór cogar do gharsún beag bulcánta. D’éaluigh an garsún síos fé dhéin na cuaise agus do-chuaidh na fir ag faire ar na báillíbh. Do bhí an mhaidean fliuch agus d’ fhan na báillí istigh san mbothán. Ar gcasadh do’n rabharta do gheal an lá agus do ghluaiseadar amach ar fuaid an oileáin. I gcionn tamaill d’fhilleadar agus dhá chaora ar adhairc ag gach duine de thriúr aca, agus an reithe mór ar adhastar ag an mBáille Mór. Thángadar ar an bhfaithche arís agus d’fhógair an báille, de ghuth mhór mhíleadhta, go gcuirfeadh sé piléar tré n-a chorp ag an té do dhéanfadh aon “chur isteach” ortha. Do mhuidh a ngean gháire ar fhearaibh an oileáin fá’n gcaint sin. Do cheangladar gach dá chaora dá chéile i gcionn tamaill. Do leagadar an bothán anairte arís agus do ghluaiseadar leo síos fé dhéin na cuaise. Nuair do shroicheadar an chuas do stadadar. “Cá bhfuil an bád?” arsa an Báille Mór. Ní raibh rian di ann. Do bhí sí trí mhíle an bealach ó thuaidh an uair sin tar éis an garsúinín beag bulcánta ’á sgaoileadh. “Dar bhur gcorp do’n diabhach!” ar sé le muintir an oileáin, “cia ’ca ’gaibh a sgaoil an bád?” “Din t’fhiafruighthe thort,” do ráidh an buachaillín beag bulcánta. “Dar bhur! —! —!” agus adubhairt sé easgainithe éagsamhla árd-ghlóracha aidhmhillte do’n chur sin, gur ba iongnadh nár mhear-labhair an mhuir agus nár chriothnuigh an cnoc ós a chionn le fuinneamh na feidhme do bhí ionnta. Do bhí easgainithe móra maithe ag an mBáille Mór. <L 126> Do sgaoileadar de na caorchaibh. Do-chuadar ar ais agus do chuireadar an both ’n-a shuidhe arís. Do shuidheadar istigh ann. Ní dubhairt aoinne aca oiread is focal i gcionn tamaill do phreab an Báille Mór. “Och!” ar seisean, “táimíd i bpoll miongáin anois marab ionann is riamh — ’gheobhaimíd bás de’n ghorta annso.” “Och! och!” ar siad go léir go truagh-chráidhte. Do chuireadar duine aca fé’n mbaile amach d’fhéachaint an bhfaghadh sé roinnt bídh le ceannach. Tháinig sé ar ais go doilgheasach agus gan aon ní aige. “Ní thabharfaidís dom é,” ar sé, “ar chomhairle Thaidhg Mhóir, go mbeadh ár ngoile go maith againn.” Ba dhocht an sgéal ag lucht curtha dlighe amach é. “Och! och!” An oidhche sin tháinig doineann agus droch-uain. Do shéid na gaotha garbha agus do thuit na ceathanna clagairnighe. Do bhí an sgéal go dona ag lucht an bhotháin anairte. Do bhí an braon anuas ortha agus an braon aníos; acht ní rug barr an donais ar fad ortha go dtáinig cam-fheothan gaoithe aniar dtuaidh ar an mbothán agus gur séideadh é idir cleith agus cnapás amach i lár Srotha an Bhealaigh. “Ochón!” ar siad, “mairg a bheadh ’n-a bháille!” Tamall beag ’n-a dhiaidh sin do bhí Tadhg Mór istigh cois na teine. Do bhí gasra de dhaoine eile istigh. Tháinig bualadh ar an doras. “Cia ’tá amuich?” ar Tadhg Mór. “Ar son Dia, agus le hanmann dílis do mharbh, tabhair dúinn bheith istigh go maidin,” arsa an Báille Mór. Do hosgluigheadh an doras dóibh. Thangadar isteach. Ba thruagh iad gan hata ná caipín, acht glib ar gach aoinne aca leis an bhfliuchán. D’fhanadar i dtigh Thaidhg an oidhche sin, acht gurbh’ éigean dóibh ar dtúis a gcuid barántasaí do chur san teine. “Breagh an teine do ghní barántasaí,” do ráidh an garsún beag bulcánta. Lá ar n-a mháireach thugadar cúig phúint do Thadhg acht iad do chur i dtír. Do chuir. Do bhí fear an Chuimín ar an bport rómpa. “Cá bhfuil mo bhád breagh uaibh?” ar sé. <L 127> “D’imthigh sí an bealach ó thuaidh uata indé,” arsa Tadhg. “Deich bpúint dom ar mo bhád,” arsa fear an Chuimín, agus do bhí fearg air ag a rádh. Tugadh na deich bpúint dó. D’imthigh na báillí leo a bhaile agus ba dhoilgheasach an lucht taisdil iad an lá sin. IV. Ar maidin lá ar n-a mháireach do ghaibh an ceathrar an doras isteach go dtí an Sirriam. “’Seadh, an ’mó caora thugabhair libh?” ar sé. “Ná an diabhal caora, ná fóisg,” arsa an Báille Mór, agus d’innis sé a n-imtheachta dhó ó thúis deireadh. Is annsin adubhairt an Sirriam caint lonn-bhladhmannach lasánta agus bréithre móra máchailleacha agus d’fhógair sé báillí botúnacha, agus lucht comhnaidhthe ar oileánaibh agus báid, agus iomad de rudaibh eile tháinig chun cuimhne aige, síos go fíor-íochtar áidhbhéise Bheilsibub, idir cheirt croiceann, idir corp agus anam; agus ba mhór an sásamh aigne leis an tocht sin do chur de. Iarla úd na Glinne Deirge ba thighearna talmhan ar an oileán, duine mór-thábhachtach dob’ eadh é. Do bhí cuid agus cumas aige. Do bhí cead uilc is maitheasa aige. D’fhéadfadh sé duine do bhreith ó’n gcroich leis agus annsin, é do chrochadh arís má ba mhaith leis. Do fuair sé sgéala ar imtheachtaibh an Bháille Mhóir ar an oileán agus é ag tobhach cíosa dhó féin. D’éirigh a fhearg leis na sgéalaibh sin. “Cuirfead-sa teinneas cluaise ortha súd,” ar sé. Do chuaidh sé ag triall ar dhuine mhór eile, agus do dhein caint leis. Do phreab an duine mór. “’Dhéanfar soin,” ar sé, agus do chuaidh ag triall ar dhuine mhór ba lugha céim ná é féin agus do labhair leis. Do-chuaidh seisean go dtí duine eile agus do dhein <L 128> an cleas céadna, agus ba ghearr go rabhadar go léir ag preabarnaigh agus ag rith agus ag saothar. Is mór atá i gcumas duine mhóir, agus is mairg ná bíonn dá réir. Maidean ghlé ghréine i gcionn coigthighise ’n-a dhiaidh sin do ghaibh “An Chráin Mhara,” .i. long bhronn-fhairsing bhórd-leathan chogaidh, béal Cuain Thrágha Gile isteach. Do sgaoileadh anuas d’á taoibh na báid bheaga agus na báid mhóra agus thángadar fé ró-shiubhal rámhaidheachta isteach go bun calaith mar a raibh tuairim ceithre fichid pílear agus ochtar báillí agus an Báille Mór agus an Sirriam ag feitheamh leo. Do cuireadh ar bórd an árthaigh iad agus do ghluais sí leo fé’n bhfairrge amach agus na smúiteána dubha deataighe ag éirghe ’san spéir ghlain anáirde as na trí seimnéithibh craos-fhairsinge ’n-a lár. I dtaobh muintire an oileáin, do bhí a fhios aca nár bh’fhada go mbeithfidhe chúcha arís, acht níor ghaibh uamhan ná eagla iad. Do dheineadar ullmhúchán, agus nuair do bhí sin déanta aca, ní raibh aca acht bheith ag faire. Do bhí gach duine aca ’n-a fhear faire agus gidh beag é fiach mhara nó seabhac faille fuaire nó ceann róin — ní tháinig ní de na neithibh sin idir iad agus an spéir, ná ar dhruim na mara umá gcuaird, ar feadh na haimsire sin, ná tugadar fé ndeara é. Lá áirighthe do chonnacadar an long chúcha gach comhgar. Do chuadar go léir amach ar na cladhthacha ag faire uirthi. “Táthar chughainn,” arsa Tadhg Mór, “long chogaidh í siúd.” Dob’ fhíor dó. Do bhí sí ag teacht ar luas fáinnle, agus í ag caitheamh sáile dá tosach, gach taobh, ’na chubharán bhán. Nuair tháinig sí i ngiorracht do’n oileán do-chuaidh bá siubhal, agus i gcionn tamaill do stad sí. Do sgaoileadh anuas anncaire mór. Síos leis agus an slabhradh ag déanamh ceoil ag rith tríd an bpoll éaluighthe. Annsin do sgaoileadh anuas bád fada. Do-chuaidh máirnéalaigh innte. Annsin do-chuaidh na póilí agus na báillí innte, agus ’n-a ndiaidh sin tháinig an Báille Mór agus an Sirriam. Do ghluais an bád i dtír agus rámha sé mhaide uirthi. <L 129> “Tagathar ar an gCuaisín, a fheara agus a mhná,” arsa Tadhg Mór. Do chuadar, ós a chionn anáirde, gach taobh. Ní raibh gíog as aoinne. Tháinig an bád isteach. Do bhí sí ag imtheacht go mall, óir do bhí an áit cumhang di. Ní raibh daonnaidhe san gcuas istigh rómpa. Do cheap an Báille Mór gurab amhlaidh do theith muintir an oileáin agus go ndeachadar i bhfolach. “’Seadh!” ar seisean, “is mór an ní —,” acht ní bhfuair a thuilleadh do rádh, mar do buaileadh le sgailp de sgraithín i mullach a bhathais é. Do stad an bád láithreach. D’fhéachadar ’n-a dtimcheall. Ní raibh aoinne ann. “Aire dhaoibh annsúd thíos!” arsa duine éigin ar bharr na haille. D’fhéachadar uatha anáirde agus is eadh do bhí ann, cúigear fear agus gallán mór cloiche aca ar faobhar na haille agus iad chun í do sgaoileadh anuas ortha. Do liúghadar agus do bhéiceadar agus tháinig an liathbhuidhe ortha. “A Dhia láidir, tá ár mbáillidheacht déanta!” arsa an Báille Mór. Do sgaoil na fir anáirde an chloch uatha. Do bhí sí chomh mór le tarbh. Anuas léi agus í ag casadh agus ag casadh. Do léim an chuid ba phraitneamhla de na mairnéalaigh i bhfairrge. Síos leis an gcarraig agus do bhain torann uathbhásach as an uisge díreach ag taobh an bháid. D’éirigh an t-uisge an áirde san spéir. Do thuit cuid de thall agus do thuit cuid de i bhfus agus do thuit mór-chuid de isteach san mbád agus do bháidh sé agus do mhúch sé iad. Ní slán do bhí an chéad charraig i bhfairrge ná siúd anuas ’n-a diaidh ceann eile ó’n dtaobh thall. Do thréig a gciall agus a gcalmacht lucht an bháid. “Anois, a dhaoine, sgaoilidh fútha!” arsa Tadhg Mór, agus do sgaoileadar go móir-mheanmnach. Annsin ’seadh do bhí an gheoin agus an ghárthaigheal agus an cluithcheadh agus an chnagarnach ann. Do bhí ceathanna tiugha teo ag teacht anuas ar lucht an bháid sin de sgraithíníbh agus de sgailpeannaibh cré agus de mhion-chlochaibh agus de smutaibh <L 130> sean-chlár agus de shean-bhrógaibh agus de ghrean agus de ghainimh agus de phortánaibh agus de mhadraíbh éisg agus de ruthaíbh agus de chnúdánaibh dearga agus de mhion- ghréithribh iomdha eile ba liosda le háireamh. D’aimsigh duine éigin an Sirriam le portán mór dearg, agus do chuir an portán tré thóin an hata caroline síoda do bhí air, síos; gur mhalluigh seisean é féin fá seacht i dtaobh go dtáinig ar an gcuaird sin ar aon chor. Acht cheana, do chuadar ar éigin as an gcuas sin amach go ndeachadar fé mhéala agus fé mhairg ar bórd na luinge arís agus thugadar an fhairrge amach ortha féin agus ní haithristear a bheag ná a mhór d’á n-imtheachtaibh ó shoin amach. Gurab é sin Tobhach Chíosa an Oileáin go nuige sin. <L 131> DO-SHÁSTACHT AN DUINE. DO bhí rí ann fad’ ó — rí tuisgionach ciallmhar cóir. Do bhí urraim agus fómós ag á mhuintir do, agus ba mhaith an ceart dóibh sain mar ba mhaith an rí é. Ní raibh sé mar righthe eile ná leigeann ach lucht a dteaghlach féin ’na ngoire na ’ná ngaor, agus ná faghann aon chúntas ach an cúntas is maith le lucht a dteaghlach. Do bhí a mhalairt de mheon ar fad aige. “Raghad amach,” ar sé leis féin. “agus raghad imeasg na ndaoine agus beidh fhios agam cad tá uatha agus cad badh maith dhóibh agus cad a dheunfadh go síothach agus go suairc agus go sásta iad.” Agus do chuaidh an rí amach. Níor aithin na daoine gurbh’ é an rí é. Sin é a theastuigh uaidh. Théigheadh sé tré lár an aonaigh agus ar fuaid na sráide agus imeasg na gcuideachtan agus na gcómhthalán agus ní bhíodh sgeul ná rud dá mbíodh ag deunamh buaidheartha dos na daoine ná bíodh a bhrígh agus a bhunudhas agus a bhun agus a bhárr aige. Oidhche dá ndeaghaidh an rí amach do casadh é ameasg gasra do bhí ag caitheamh aimsire agus ag pléisiúr agus ag éisteacht le ceol agus le lucht grinn. Do bhí an rí ’á dtabhairt go léir fé ndeara. Do bhí gach aoinne go deagh-chainnteach agus go sgléipeach. Do chonnaic an rí duine de lucht a theaghlaigh féin ann — duine go raibh meas mór aige féin air agus ionntaoibh mhór aige as. Thug sé fé ndeara ná raibh fonn grinn ná gáire ar an bhfear sin. Do bhí sé go brónach agus go neamhshuimeamhail. Dob’ iongnadh leis an righ sain, óir cheap sé ná raibh aon chúis ghearáin ná gruama aige-sean. Do chuaidh sé chun cainnte leis an bhfear óg. Níor aithin seisean an rí. <L 132> “Is iongnadh liom gan tu go gealgháireatach agus go suairc ar nós cách eile,” ars’ an rí. “Tá a chúis agam, a dheagh-dhuine,” ars’ an fear óg. “Is iongnadh liom sain — tusa agus cúis bhróin agat. Tusa go bhfuil an óige agus an uaisleacht agat, agus an cháil agus an chómhacht, go bhfuil meas an ríogh féin ort, agus a mhuinghin agus a ionntaoibh asat — cad é an chúis bhróin a bheadh agad léitheid?” “Á! a dhuine chroidhe ’stigh, tá na neithe sin go léir agam. Tá cuid agus clú agus cómhacht agam agus comh- urraim rí agus daoine agam; ach cá tairbhe na maitheasaí sin go léir nuair atá an t-aon ní amháin dob’ fhearra liom ná iad go léir i n-easnamh orm, an t-aon ní amhain gur dóigh liom dá mbeadh sé agam go mbeinn sásta; ach, mo dhíth! níl sé agam agus ní bheidh agus is fada ó bheith suairc ná sásta me.” “Agus cad é an ní amháin sin go mbadh mheasa leat agat é ná a bhfuil ’sa tsaoghal agat cheana; agus ná fágann maith ná tairbhe isna neithe móra maithe atá id’ sheilbh?” “Tá an ní sin ann, a dhuine,” ars’ an fear óg. “Óigbhean álainn uasal dá dtugas gean agus grádh mo chroidhe, agus dob’ áil liom mar mhnaoi agam féin í. Ach mo mhairg! ní háil léi-se mise, dá mhéid mo chuid agus mo chumas,” agus do léig sé osna cléibh, agus d’imthigh leis fé bhrón agus fé throma-chroidhe. An dara hoidhche, do bhí an rí ameasg lucht caithte feusta i dtigh duine d’uaislibh na cathrach. Níor aithin aoinne de’n chuideachtain é. Do bhí gach aoinne go séimh agus go suairc agus go grádhmhar agus go gealgháireatach. Do bhí aoibhneas agus suairceas ar gach n-aon de lucht caithte na fleidhe sin. Ach ní raibh an té thug an fhleadh dhóibh go suairc ná go so-mheanmnach. Thug an rí fé ndeara é. Thug sé fé ndeara ná raibh aon tsuim ’san bhfleidh aige ná i lucht na fleidhe. Do bhí cuma duairc dubhach do-mheanmnach air. Do chuaidh an rí chun cainnte leis. <L 133> “Truagh liom an duairceas so ort, a dhuine,” ars’ an rí, “nó cad a bheir duit gan bheith soilbhir mar chách? óir is duit nach misde, mar is ort ná fuil easbadh ná gádhtar. Tá gach ní dár mhian le haon duine beo agat.” “Tá, mo mhian agam,” ar sé, “tá ór agus ollmhaitheas an tsaoghail agam — dóthain rí. Tá cead uilc is maitheasa agam dá réir. Tá mo thoil féin agam. Níl aon ní gur chuireas mo chroidhe riamh air ná fuaireas agus ná fuil agam. Ach mo bhrón! nílim sásta, ná leath-shásta. Do bhíos tráth agus do cheapas dá bhfaghainn teacht ar na neithe go léir atá agam anois go mbeinn ar mo shuaimhneas agus go mbeadh m’aigne ar a suaimhneas. Ach ní mar síltear a bhítear, agus táim indiu níos buaidheartha im’aigne ná bhíos an lá ba bhoichte dá rug riamh orm. Níl ’sa’ tsaoghal so, agus i n-ollmhaitheas an tsaoghail, ach sgáth bog baoth éadtrom ná maireann ach lá!” agus do lean dá shiubhal go hochlánach agus go dubhach. An tríomhadh oidhche do-chuaidh an rí amach agus do ghaibh sé síos tré shráidín chumhang dorcha. Do bhí sé chomh dubh dorcha ann ná feicfeá meur a chur id’ shúil. Níorbh’ fhada do-chuaidh nuair a shatail sé ar dhuine éigin a bhí ’n-a luighe ar chlocha na sráide agus ba dh’óbair an rí do leagadh. Do léig an duine ulfairt mhíoshásta as. “Greadadh chughat, a thuathaláin,” ar seisean, “ná fuil mío-adh agus aindeise mo dhóthain cheana orm gan tusa do shiubhal lasnáirde orm,” agus do chuir sé gnús míoshásta eile as. “Gabhaim párdún agat, a dhuine, ach ní fheaca ’sa’ doircheacht thu. Ní gádh dhuit bheith chomh mío-shásta, leis, má siubhluightar ort, má’s rud é gur rogha leat codladh ar thaobh na sráide.” “Níl a mhalairt agam,” ar seisean. “Cionnus sain?” ars’ an rí. “Mar go bhfuil an mío-ádh orm — rud a bhí orm riamh agus a bheidh go deo. Níl tigh ná treabh agam. Níl bó ná caora agam. Níl béile na hoidhche ’nocht agam, na <L 134> béile na maidne amáireach. Níl fuithin o’n bhfuacht agam ná ó’n bhfliuchán, ach na sean-ghiobail stracuighthe seo ná leigfeadh náire dhom dul ar an sráid mhóir amach leo. Níl ionntaoibh ag aoinne asam, ach droch-amhras aca orm agus dhroch-mheas. Dúnaid lucht na cathrach a ndóirse im’ aghaidh nuair a chíd siad chúcha mé, agus rithid na páisdí uaim le heagla. Níl an tsláinte agam ná níl brígh ionnam, ach an t-ocras agus an fuacht agus an droch-úsáid am’ lagú agus am’ mharbhú & am’ mhilleadh, & gan truagh ná trócaire ná muinteardhas ag aoinne beo dhom. ‘Ná bím míoshásta.’ Ochón, mo chráidhteacht! Nach me an truagh Muire! Nach me an donán bocht donaidhe! Nach me an mac mío-áidh! Nach me atá im dhreoilín spóirt ag an saoghal!” agus do shín sé é féin ar an dtalamh agus d’fhan ann. Do-chuaidh an rí a-bhaile agus do chrom ar mhachtnamh Dob’ fhada an machtnamh aige é. “’Seadh!” ar sé fé dheire, “is ait é cúrsa an duine, agus is ait é an duine, agus is deacair é shásamh. Bíodh sé agus gan aige ach an dealbhas agus an aindeise agus is cráidhte an duine é. Bíodh sé agus go leór aige agus ní háil leis gan tuilleadh; nó bíodh sé agus an saoghal mór agus a bhfuil ann ar a thoil aige, is é an dá mhar a chéile é. Ní bhíonn sé choidhche sásta. <L 135> AN TOIRMEASG. DO bhí triúr dearbhráthar ann fad’ ó agus ní raibh riamh aon triúr ba mhó cion ar a chéile ná iad, ná ba ghrádhmhaire, ná ba dhúthrachtaighe dá chéile. Do bhí an triúr aca pósta agus dá cheanamhlacht iad na fir ar a chéile, dob’ fhearr go mór a dtriúr ban; agus ba shéimhe agus ba shoilbhre. Ní raibh aon trí lánamhna sa tír sin mar iad, agus, cé go rabhadar ’n-a gcómhnaidhe i n-aon tigh amháin, ní raibh aithne a choda féin ag aoinne aca ach iad i gcomh-pháirt. ’Seadh, bhí sain go maith go dtí lá áirighthe ghluais an t-áidhbhirseóir ag teacht ag triall ortha. Do bhuail an sagart leis ar an mbóthar agus d’fhiafruigh de cá raibh a thriall. “Raghad ag triall ar thriúr dearbhráthar, agus a dtriúr ban, atá annso thiar,” ar seisean. “Agus cad dob’ áil leat ann?” arsan sagart. “Chun imreas éigin a dheunamh eatortha,” ar sé sin, “tá droch-shompla aca ’á thabhairt uatha.” “Buail isteach chúgham ar bhfilleadh dhuit,” ars’ an sagart. D’imthigh an t-áidhbhirseóir air agus ní dhearna sé sos ná cómhnaidhe go ndeaghaid sé anáirde ar lochta an tighe aca, agus do-chuaidh sé isteach i gcliabh mór olna do bhí ann. Níorbh’ fhada ann do nuair adubhairt na mná gur cheart dóibh rud éigin a dheunamh de’n olainn do bhí ar an lochta. “Deinimís bréidín di,” arsa duine aca. “Ní headh, ach déantar plainín di,” ars’ an dara bean. “Ní dheunfam bréid ná plainín de’n olainn sin,” ars’ an bhean eile aca, “ach deunfam píosa breagh plaid di.” “Bréid,” ars’ an cheud bhean. <L 136> “Plainín,” do ráidh an tarna duine. As sain gur dhírigheadar ar chaint agus ar bhréithre bagartha, agus dob’ é críoch an sgéil go rabhadar ar mhullaighe ceann ag á chéile. Do bhí duine des na fearaibh ag gabháil d’fheur amuich san iothlainn. Nuair do chuala sé an gheoin istigh, seo isteach leis. “Cad é an diabhach atá anois oraibh ná raibh riamh roimhe seo oraibh?” ar sé. “An olann so,” arsa bean aca, “agus an chrích badh mhaith liom-sa a chur air nárbh’ é badh mhaith leis an mbeirt eile, agus as sain gur éirigh an t-aighneas.” “Is fuirist an sgeul sain a réidhteach,” ars’ an fear, “déinidh an olann a roinnt agus deineadh gach aoinne agaibh a rogha rud le n-a chuid féin.” Do roinneadar an olann annsain, ach thárlaidh go raibh púnt di spártha. Do thosnuigh an chainnt arís i dtaobh an phúint. D’éirigh a bhfearg ortha leis an gcainnt a dheineadar agus ba ghearr go raibh ’na chogadh dhearg arís aca. Do chualaidh an fear an clampar arís. Seo isteach leis agus píce trí mbeann ’n-a láimh aige. “Cad é an diabhach so arís oraibh?” ar seisean. D’innseadar do gurab amhlaidh a bhí púnt de’n olainn spártha aca agus nárbh’ fhéidir a réidhteach. “Nár thugaidh Dia aon lá dá thairbhe dhíbh,” ar seisean, agus do sháidh an píce ann agus do chuir an púnt olna isteach i gceart-lár na teine. Cad do bheadh ná an t-áidhbhirseóir agus é istigh ’sa’ phúint; ach má bhí, níorbh’ fhada an mhoill air an doras amach a chur de agus teann deabhaidh fé. Níorbh’ aistear leis gabháil chun tighe an tsagairt ag dul ar ais do. D’fhiafruigh an sagart de cionnus d’éirigh leis. “Am briathar,” ar seisean, “ná fuaireas mo dhóithin siamh i n-aon áit ’ár ghabhas go dtí gur casadh eatortha súd me; agus tá súil agam gur fada arís go mbeurfaidh a leithéid de challshaoth orm,” agus d’innis sé a sgeula o thúis deire. <L 137> AN TSAINNT. DO bhí fear ann fad’ ó. Ní rugadh riamh fear ba mhó dúil i n-airgead ná é. Do bhí an tsainnt ’n-a chroidhe, agus an doicheall, agus an sgannradh chun an tsaoghail. Níor thug sé déirc do bhochtaibh riamh ná ní fheacaidh Dia riamh é agus rud ’na láimh aige ’á shíneadh chun an dílleachtaí. Do bhailigh sé a chuid go bocht agus go sprionnlaithe. Do bhailigh sé cuid mhaith dhe — do bhí na naoi mílte naoi n-uaire aige. Annsain do fuair sé bás. Tugadh breith damanta láithreach ar fhear sin na sainnte. Ní raibh an dara focal air. An tsainnt do dhaor é. An tsainnt do mhill é. An tsainnt do chuir go deo i n-umar na haimléise é. Do ghluais sé leis fé dhéin Lice na bPian agus níor bh’fhada go dtáinig ar bruach Abhann Stics. Do ghlaoidh sé ar Chonán na Féinne. Tháinig Conán agus a shean-bhád aige agus an croiceann fóisge aniar air. “Cad a bheadh uait ach me chur thar abhainn?” arsa fear na sainnte. D’fheuch Conán síos agus suas air. “An uile mhío-ádh orm-sa,” ar seisean, “má chuirim anonn gan réal thu.” “Réal! ó dhe mo léir, is cá bhfaghainn-se dhuit réal,” ar sé sin, “an amhlaidh a mheasfá me chreachadh. Cogar i leith chúgham, a Chonáin,” ar seisean, “tabharfaidh mé tistiún is leath-phingne dhuit.” Níl cur síos ar an gcainnt adubhairt Conán; ach do labhair sé go fórsach. “Ochón!” arsa fear na sainnte go cráidhte, “nách orm atá an mío-ádh”; agus do bhí sé go buaidheartha <L 138> agus go mío-shuaimhneasach agus go dóighte; ach ní thabharfadh sé an réal uaidh i n-ao’ chor. I ndeire thiar thall ’sé dhein sé ná dul de léim san abhainn bhréin bhracaigh sin agus do chuaidh de bhuillí snáimh anonn ar an dtaobh eile. Do chuir sain Ifreann go mór tré n-a chéile. Do bhítheas go buaidheartha ann agus go bagarthach. Do-chuadar na deamhain mhóra i gcomhairle a chéile. “Cad do-dheunfam leis?” ar siad. “Ceangaltar de’n charraig i dteannta Próiméitis é,” arsa duine aca. “Curtar ag tarrac an uisge fara Danáideas é,” arsa deamhan eile. “Téigheadh sé i dteannta Sisiphus ag tiomaint na cloiche rómpa,” ars’ an tríomhadh deamhan. D’éirigh an deamhan mór ’n-a sheasamh. “Ná déantar,” ar sé sin, “aon ní des na neithe sin leis. Ceapaimís pionós éigin níos déine dho — rud éigin a chrádhfaidh an croidhe ann. Curtar ar ais ar an saoghal arís é go bhfeicidh sé an droch-chrích atá ’á thabhairt ar a chuid airgid ag an dream go dtug sé dhóibh é.” <L 139> “Ó THIGH MHÓIRE GO DONNCHADH DÍ.” I. AN uair is mian le Gaedhil a rádh go raibh dhá áit nó dhá rud i bhfad i gcéin ó chéile, adeirid do ghnáth — “Táid chomh fada ó chéile is atá Tigh Mhóire is Donnchadh Dí”; agus ní beag leo an méid sin de shlighe idir aon dá rud. Dom’ dhóigh-se, leis, ní beag d’aistear an t-aistear sin fós idir aon dá áit, gidh go bhfuil réidh-róid agus bóithre iarainn agus capaill iarainn agus foluamhnáin aeir anois againn, agus go bhfuil sé i gcumas dúinn gluaiseacht ar luas fáinnle nó feirbe ó áit go chéile, rud ná raibh i gcumas d’ár sínsearaibh an uair do rinneadar an sean-rádh sin. Tá Tigh Mhóire ar bruach na mara i nDún Chuinn i nIarthar Chorca Dhuibhne i gcrích Chiarraighe, agus is é an tigh is giorra i nÉirinn do’n Domhan Tiar é. Tá Donnchadh Dí i gConndae an Dúna thoir thuaidh agus is é an baile is giorra d’Albain é de bhailtibh Éireann. Cionnus thárla an dá ainm sin ar an dá áit sin, agus cionnus thárla an sean-rádh i n-a dtaobh? Seo mar thárla. Insa tsean-aimsir do bhí fear i nÉirinn, síos amach, gurbh’ é a ainm Donnchadh Dí. Ní fios cia an sórt duine é. Ní fios an raibh sé beag nó mór, breágh nó gránna. Do bhí bean aige. Mór ainm na mná. Adeirthear gurbh’ inghean do thaoiseach treibhe ise agus gur euluigh sí le Donnchadh, ar mhéid a ngrádh d’á chéile, nuair ná tabharfad a hathair cead di-se Donnchadh do phósadh. Is dócha gurab é do bhí i gcoinnibh Dhonnchadha aige, go raibh an fear bocht ... táinte bó ná tréada caorach. Mairg do bheadh gan ... ná tréada! <L 140> Ach is galar gan smacht an grádh, agus do bhí a shaothar i bhfaighid ag an bhfear críonna. D’imthigh an bheirt le chéile, agus do cheapadar, ní nach iongantach sain, ar feadh tamaill, gur leor de mhaoin agus de shaidhbhreas an tsaoghail aca an grádh do bhí aca d’á chéile. Ach, mo mhairg! Dáltha a lán eile, do fhuaruigh ar an ngrádh aca. Is greannmhar an galar an grádh ceudna: bíonn sé go dian, ach imthigheann sé mar gach galar eile. Pé sgeul é, i gcionn tamaill ní go sítheach ná go grádhach do bhí an sgeul ag Donnchadh agus ag Móir. Do bhí an droch-mhianach innti siúd, agus nuair thárla sain amhlaidh, agus nuair d’imthigh an grádh, agus nuair do thagadh uaisleacht a hathar agus a muintire, agus an-uaisleacht a fir, chun a cuimhne, ba dhona an íde thugadh sí ar Dhonnchadh bocht. Duine breágh bog dob’ eadh Donnchadh. Níorbh’ fhearr leis cainnt ná éisteacht. Badh mhaith leis an taobh ba réidhe agus ba shuaimhneasaighe de’n sgeul do bheith aige i gcomhnaidhe. Nuair ná tiocfadh duine leis do raghadh sé féin leis an duine, d’fhonn an réidhtigh. Sin mar do bhíodh an sgéal aige féin agus ag Móir. Nuair do chromadh sise air ní ghníodh sé aon treasnuigheal ná aon áiteamh uirthi, ach bualadh an doras amach agus í d’fhágáil istigh. Do bhí sain maith go leór dá mbeadh an gnó amuich ar fóghnamh ná ar feidhm, rud ná raibh, mar do bhí an saoghal ag dul ’n-a choinnibh ’stigh is amuich. Do bhí sé lá cois na teine istigh — lá fliuch geimhridh — agus gal tobac d’á chaitheamh aige. Chrom sí air. “Losgadh doighe go gcuiridh an tobac ort,” ar sise. “maran deas é do ghnó i gcorp-lár an lae istigh. Chughas uaim as sain, a liadhairne dhíomhaoin. ’Chirte dhuit beart brosnaighe a bhreith ó’n gcoill leat agus gan sinn a bheith d’ár leathadh annso ar an dteinteán fuar feannaideac so. Mhuise, gan tú ’leigint dúinn mar fhear tighe —” D’éirigh Donnchadh agus ní dubhairt sé dadadh ach — “Go gcuiridh Dia ar do leas thú, a bhean,” agus do bhuail sé amach fé dhéin na coille. Do-rinne sé gad agus do chrom sé ar bhrosna do bhailiú agus ba ghearr gur imth... <L 141> cuimhne Móire as a cheann agus tháinig a mhisneach arís dó. Do bhí sé ag briseadh na slapar agus ag portaireacht agus crónán amhráin ar siubhal aige. I lár a shaothair istigh do taidhbhsigheadh dó go gcualaidh sé an duine ag glaodhach air. Níor chuir sé aon eadh ann. Do lean sé air. “A Dhonnchadh!” ars’ an duine arís. Do baineadh geit as Donnchadh. Do stad sé. Tháinig sórt sgátha air agus níor fhreagair. Do ghlaoidh an guth arís air ach nuair thug Donnchadh iarracht ar labhairt is amhlaidh tháinig snagadh ’na sgórnaigh. Do bhí an eagla ar an nduine bocht. D’aithin an duine do bhí ann go raibh an eagla ar Dhonnchadh agus do labhair go cneasda cáirdeamhail leis. “A Dhonnchadh,” ar sé, “ná bíodh sgáth ná eagla ort. Mise Bréanainn mac Fionnlogha, agus do chuir Dia na glóire chughat ó neamh mé d’á rádh leat go bhfaghair pé dá athchuinghe is maith leat; agus is mar gheall ar tú bheith chomh foidhneach agus chomh fad-fhulaingtheach led’ mhnaoi agus le haindeise an tsaoghail a thug Dia duit an dá athchuinghe sin.” D’imthigh Bréanainn Naomh. Ní raibh a fhios ag Donnchadh go ceann tamaill cionnus mar do bhí an sgeul, i n-ao’ chor. Do bhí mearbhall air tamall. Nuair tháinig a chiall agus a thuigse dhó ba bhuaidheartha an duine é. Do shuidh ar an mbeart brosnaighe. “Och! dar ’a leabhar-sa,” ar seisean, “ach go bhfuil agam! Feuch, is mairg ná beadh foidhne aige … An rud badh mheasa le duine ná — a bhean d’á chrádh, n’fheadair sé ná gurab é lár a leasa é … Ní héidir gur a’ magadh fúm a bhí sé. Och, nárab eadh! Ní tháinig aoinne riamh ó Flaithis Dé chun bob a bhualadh ar aindeiseóir mar mise … Dá athchuinghe! … Cad é dh’iarrfad? Sin í an fhadhb… Airgead agus ór? Saoghal fada? … Mór a mhíniughadh — aililiú, dá gcloiseadh sí mé! … An bheatha shíorraidhe — badh mhaith sain, dar ndóigh … Ach mo dhíth, níl agam ach dhá athchuinghe … Dar muige! Is geairrid le dul iad mar dhá athchuinghe … Ní féidir so is súd a bheith agam. Ní fearr so ná súd, agus ní <L 142> fearr aon cheann aca ná an tríomhadh rud … Ó dhe, mo léir agus peacaidhe mo shaoghail! Cad a dheunfad? … B’fhéidir nach é mo leas a dheunfainn … Seachnuighim nach é “an tabharthas a thug Feoras go Baoi” agam é. Ar eagla na heagla, ní bhainfead leo. Inneósad an sgeul do Mhóir. Bean tuisgionach iseadh í — nuair ná bíonn fearg uirthi … ’Seadh, sin é a dheunfad.” Agus d’fháisg sé gad ar an mbrosna agus d’árduigh air féin aniar é agus chuir an talamh de a-bhaile go tiugh te. Beart mór trom dob’ eadh é agus ba ghearr gur ghoill a throime ar Dhonnchadh. Do bhí sé traochta sul a raibh sé leath-slighe, agus b’éigean dó an beart do leagadh ar an dtalamh. Do shuidh sé air. “Ochón! mo ghuala,” ar seisean. “B’fhearr liom ná rud maith go mbeinn féin ’s an beart so ’sa’ Bhaile …” Ní raibh an focal as a bheul aige nuair tógadh leis féin agus leis an mbeart ós cionn talmhan agus do ghluais sé trés an aer go mear mór-shiubhlach fá thuairim a thighe féin. Do liúigh Donnchadh is do bhéic, ní nach iongantach sain, agus do cloisfidhe isna tíortha tuadha an gheoin do dhein sé. Do bhí greim daingean do-sgaoilte aige ar an mbeart agus a dhá chois leathta air, gur ba iongnadh é, an té do chífeadh é, insa spéir-sheoladh sin. Do-chuala Mór an gleó. D’éirigh a croidhe uirthi. Siúd an doras amach í. Do chonnaic sí ag teacht a fear agus ba ghreannmhar léi inar theacht aige é. D’éirigh a croidhe a thuilleadh uirthi nuair do chonnaic sí é. Do thuirling an beart. Do thuirling Donnchadh. Do bhí a chroidhe is a aedh ag rith ar a chéile le héigean an anaithe do bhí air. “Óra, ’Dhonnchadh, a ghrá’ gil!” ar sise, agus rug sí barróg air. “Cad a thárla dhuit i n-ao’ chor, a dhaltha, nó cad d’imthigh ort?” Dob’ éigean deoch ’n uisge do thabhairt do Dhonnchadh bocht sul a dtáinig a chainnt dó, agus ise ag freasdal air agus gach aon “mo ghrádh é sin,” agus “a chuid,” agus <L 143> “a thaisge,” aici leis. Annsain d’eachtruigh sé dhi cionnus mar do dhein sé a bhotún. Annsain ’seadh d’éirigh an ceol! Thug sí sgalladh dhó. Thug sí dho ó thalamh é. Thug sí dho ar a fhaid agus ar a leithead é. Do ghearán sí le n-a croidhe é is do ghearán sí le n-a cloinn é. Do bhí a chúis aici, dar léi, agus do bhí an fhearg uirthi agus ní raibh smacht ar an dteangain aici agus do sgaoil sí léi féin. D’éirigh seirbhthean agus canncar i n-a chroidhe ag Donnchadh. Níor bheag leis chuige an botún do dhein sé féin — agus ba chráidhte sgólta, dúr-chroidheach do bhí sé mar gheall air — gan ise do bheith ag gabháil de chipín air agus ag á chrádh nísa sheacht measa. D’éirigh a fhearg. Tháinig gráin agus fíoch agus gomh aige di-se agus do féin agus do gach ní i gcoitchionn. Olc agus fearg mhearbhallach mhío-réasúnta do bhí air. “Á!” ar sé, “mairg dom riamh gur casadh orm thu, agus dob’ fhearr liom Éire uile eadrainn, a challaire mhí —” Ní dubhairt sé a thuilleadh. Tógadh leis ins an aer anáirde. Tógadh le Móir is le n-a cloinn insan aer anáirde. Soir ó thuaidh leis-sean. Siar ó dheas leo súd. Níor stad Mór is a clann go ndeaghaidh sí go Dún Chuinn i n-iarthar Chorca Dhuibhne. Do thuirling Donnchadh ar bruach Srotha na Maoile thoir thuaidh i nUltaibh. Tá Thigh Mhóire i gCorca Dhuibhne fós agus Donnchadh Dí ar an áit gur fhan Donnchadh ann agus gur cailleadh ann é. Is de sin atá an seanrádh .i. “Ó Thigh Mhóire go Donnchadh Dí,” ó shoin i leit. II. “Íde Chlainne Mhóire Do seóladh leis an gcat fé dhraoidheacht.” — Sean-amhrán. D’fhan Mór is a clann .i. triúr mac agus inghean, i nDún Chuinn. D’fhás an chlann go rabhadar na mic ’n-a <L 144> bhfearaibh agus an cailín ’n-a mnaoi. Tháinig atharrú mór ar mheón agus ar aigne Mhóire i n-imtheacht na haimsire sin. D’imthigh an faobhar di agus tháinig cneastacht agus mánlacht ’n-a áit. Thuig sí nárbh’ fhearr bréithre diana do mhnaoi ná í bheith ciallmhar riaghalta mánla mín, agus do bhí a fhios aici, leis, dá olcas é Donnchadh gurbh’ fhearr é ná bheith ’n-a uireasba; ach ní raibh leigheas ar an sgeul sin. Do-chuaidh an bheirt ba shine d’á macaibh ar a bhfairrge lá ag iasgach. Curachán beag beul-osgailte do bhí aca. Tháinig an droch-uain. Do shéid na gaotha garbha gáibhtheacha. D’éirigh an borradh insa bhfairrge go raibh aoirde árd- shléibhe i ngach tuinn taobh-uaithne dhi. Tháinig na ceathaí fuara fearthanna agus an torann agus an droch-shíon. Tháinig an oidhche dhubh agus an mhaidean bhrónach; ach ní raibh tuairisg na beirte le fagháil, marbh ná beó. Ba thruagh an mháthair Mór. Ba thruagh an mhuintir muintir Mhóire. Is beag má gháireadh sí riamh ’n-a dhiaidh sin, ná ní thagadh fearg uirthi le duine ar bith, ach í go mín mín, agus go ciúin ciúin. Do bhí an sgeul mar sin ar feadh seacht mbliadhan go dtí oidhche, agus an mac óg ’n-a chodladh, do taidhrigheadh dó go raibh sé fara a dhearbhráithreachaibh; ach nuair do dhúisigh sé ba bheag nár ghoil sé nuair ná raibh aon díobh ann ná a dtuairisg. Dubhairt sé nárbh’ fhuláir dó dul ar a dtuairisg. D’iarr sé ar a mháthair lón lae agus láin-bhliadhna do dheunamh do. Rug sé leis an lón ar an dtráigh. Do bhí curacháinín aoibhinn áluinn annsúd aige agus do-chuaidh innte. Thug sé a tosach do mhuir agus a deireadh do thír agus d’árduigh anáirde a seólta beann- árda bána agus nuair do théigheadh as an ngaoith dhó do tharraingigheadh sé chuige a dhá mhaide reamhra bas-leathna rámha, agus níl aon bhuille rámhaidheachta d’á dtugadh sé ná cuireadh sé seacht slata d’fhairrge í. Do ghluais sé ’n-a aonar an fhairrge amach gan de chuideacht ná de chomhluadar aige ach róinte agus míolta <L 145> móra na fairrge, agus na faoilinn ós a chionn. Do bhíodh sé ag cainnt agus ag cómhrádh le murdhúchainn na mara do thagadh chuige ar bhárr na tuinne d’á ghríosadh agus ag deunamh eolais dó insa tráthnóna thiar nuair do bhíodh an ghrian ag faoidhe agus ag dul ar sgáth na mara móir- leithne; ó d’fhág sé a thráigh féin amach, riamh is choidhche, gur bhuail sé tosach an churaigh ar thráigh an Oileáin Bháin. Do-chonnaic rí an Oileáin Bháin an curach. Do chuir sé fios ar an bhfear feasa do bhí aige. Tháinig seisean. “An cara nó eascara dhom gaisgidheach an churaigh?” do ráidh an rí. Dubhairt an seanndraoi dá ndeuntaí cáirdeas leis an ngaisgidheach go mb’ fhearrde an rí é; ach dá mbadh mhío- mhuinteardhas do-dheuntaí leis, gur mhisde an rí é. “Cionnus is féidir sain?” ar an rí, “agus go bhfuil an dá ghaisgidheach is fearr ar domhan agam.” “Is fearr d’fhear é siúd ná do dhá ghaisgidheach, a rí,” ar an seanndraoi. Do chuir an rí an dá ghaisgidheach ar an dtráigh chun fáilte do chur roimh fear an churaigh. Tháinig mac Mhóire i dtír. Thángadar an bheirt ghaisgidheach go dtí é agus do fhearadar na fáiltí leis, agus d’iarradar air dul leo go cúirt an rí. Do ghluais sé leo. “Imrighimís cleas iomána,” ar duine aca. “Ní rugas mo chamán liom,” ar mac Mhóire; ach thug an fear ba shine aca camán dó agus do-chuaidh sé féin agus an dara fear aca le chéile. Do chuir mac Móire an cluiche ar an dara fear. “Raghad-sa cor iomrasgála leat,” ar an fear ba shine aca leis; agus do-chuadar agus ins an iomrasgáil dóibh do bhuail an gaisgidheach fé thíos mac Móire, ach ní túisge bhíodar ar lár ná gur éirigh seisean ar an ngaisgidheach. “Níor éirigh aoinne riamh orm d’ár leagas,” ar an gaisgidheach, “ach an dearbhráthair óg d’fhágas im’ dhiaidh i nÉirinn.” <L 146> “Agus níor leag aoinne riamh mise ach dearbhráthair ba shine ná mé bhí agam fad’ ó,” ar mac Mhóire. “B’fhéidir gur mar sin féin é,” ars’ an fear eile, agus d’fheuchadar deilbh agus deunamh agus snódh agus pearsa a chéile. Thug an fhuil ’n-a gcroidhe aithne ar a chéile agus rugadar barróg ar a chéile, agus do phógadar a chéile go dil agus do diochra; agus do shileadar frasa deór le dian-áthas. Do-chuadar tar éis sin go cúirt an rí agus ba mheidhreach mór-áthasach an chuideacht do bhí ann an oidhche sin. Do chaitheadar a trian ag ithe is ag ól, trian ag fiannaidheacht agus ag éisteacht ceóil, agus trian ag suan agus ag sámh-chodladh. Lá ar n-a mháireach d’iarr an mac óg ar an mbeirt dearbhráthar teacht a-bhaile leis d’fheuchaint a máthar is a muintire. Adubhradar-san go raghaidís dá dtugadh an rí cead dóibh. Do-chuadar ag triall ar an rí. Ba leasg leis sin iad do sgaoileadh uaidh, ach, mar shásamh dóibh, adubhairt sé leo dul a-bhaile. Do chuir sé de gheasaibh ortha, ámhthach, gan bheith amuich uaidh ach lá agus bliadhain. Do ghluaiseadar ortha a dtriúr thar an muir uaignigh ucht-fhairsing, agus ní innstear a bheag ná a mhór d’á dtuairisg gur ghabhadar Faill Chliath aníos tráthnóna aoibhinn gréine. Do bhí Mór ar an gcalaith ann rómpa agus ba bheag ná deachaidh sí le gealaigh agus í ’gá bpógadh agus ’gá n-ath-phógadh. Ba shubhach do bhítheas aca annsin, agus ba mhór de’n bhrón d’imthigh d’á máthair. Ba bheag léi gach córú d’á dtug sí ortha agus ba bheag leo-san gach a ndeárnadar ar mhaithe léi-se. Do bhí ní amháin ag deunamh buaidheartha dhi, ámhthach. Tháinig fuath ós meodhon aici do’n bhfairrge. D’iarr sí mar athchuinghe ortha gan dul ar an muir go deó arís. Do ghéilleadar di. D’imthigh cuimhne an Oileáin Bháin agus cuimhne na ngeas do cuireadh ortha, agus tháinig an lá agus an bhliadhain agus níor fhágadar an baile ná níor chómhlíonadar a ngeasa. Dob’ fhearr leo bheith fara a máthair. Ní bhfaghaidís ó n-a gcroidhe <L 147> sgaramhaint dá ndeóin léi arís; agus badh sgaramhaint cuirp le hanmain di-se iad d’imtheacht uaithi an tráth sin. Olc, ámh, an chinneamhain agus an chríoch do bhí i ndán dóibh. Is mairg ná cóimhlíonann a gheasa; agus is dá mhairg do bheadh fé gheasaibh, beag ná mór. Tráthnóna fóghmhair ’n-a dhiaidh sin do bhí clann Mhóire ar an mbán ós cionn na mara. Ní raibh neul gaoithe as an spéir an tráthnóna sin, ach an calm agus an ciúineas ann. Ní raibh tonn d’á suathadh, ná muir d’á luasgadh, ach an fhairrge go léir go sámh socair meirbh-thréith. Do bhí ceo doilbh diamhair insa spéir agus ar an muir, agus doirche agus doiléire ar gach ní. Níorbh’ uain í do chuirfeadh suairceas ná soi-mheanma ar aoinne d’á mbeadh ann. Ní raibh ann ach an ciúineas agus an doilbheas agus an diamhaire. Olc an tuar an tráth sin do chlainn Móire. Tháinig a lá. Do bhítheas chúcha. Is annsain do-chonnacadar an long leabhair lán-mhór an Bealach Mór a dtuaidh chucha. Do bhí sí, dar leo, ag imtheacht ar seachrán slighe, agus ní raibh stiúir d’á stiúradh ach í ag seoladh ar a hádhbhar féin leis ar sruth. Long gan lucht luinge innti í, dar le clainn Mhóire. Do-chonnaic Mór an long. D’éirigh a croidhe uirthi, agus do líon d’eagla agus d’fhuath na luinge sin. Níorbh’ dhi ba imshníomh gan adhbhar. Olc an tuar toisg na loinge sin chúichi. Do labhair sí le n-a clainn. Do chan sí bréithre milse mealltacha leo. D’iarr sí ortha gan dul do’n luing. Do-chuaidh sí go bog is go cruaidh ortha d’á athchuinghe ortha gan dul. Rug sí barróg ortha agus do phóg iad agus do shil frasa deor agus do bhí ar buaidhirt go mór, ’ghá éileamh ortha gan dul do’n luing sin. Ach níor ghéill an triúr di. Olc an chomhairle do-dheineadar! Do ghluais an triúr gaisgidheach — an triúr calma, an triúr nár traochadh — fá’n dtráigh síos. Do-chuadar i gcurach agus do shádhadar ó’n dtráigh amach í. Do-chuaidh Mór ar an gcarraig ós a gcionn agus do bhí go dubhach ag cur a beannachtan leo. Do-chuadar do’n luing. Ní raibh duine ná daonnaidhe innti. Ní fheacadar beo ar a <L 148> bórd ach cat dubh draoidheachta. Do dhein an cat cómhartha dhóibh dul leis féin síos fé’n mbórd. Do-chuadar. Dob’ é sin an dul gan teacht! Mairg ar a mbeadh geasa! Do dúnadh an clár ar chlainn Mhóire. Tháinig sidhe gaoithe fá na seóltaibh. Do gabhadh an stiúir, agus do ghluais an long an fhairrge amach go dtáinig ceo doilbhthe draoidheachta do chuir fé chlúid agus fé cheilt í. Agus tháinig Mór ar an bhfaill, agus do chaoin agus do ghread a basa. Truagh an dáil thárla dhi. Truagh Mhuire í ag gol ’s ag caoi. Dubhach an brón a brón sain. “Uch! uch!” ar sí, “mo thriúr calma! mo thriúr fearamhail! mo thriúr gan locht! … Truagh mé anocht ’nbúr n-eugh- mais … Mairg do’n mháthair do thóg sibh go bhfeicfeadh sí d’bhur bhfuadach sibh ós comhair a súl … Docht an sgeul mo sgeul-sa agus is truagh gan an bás am’ bhreith … Mór mo bhrón anocht is níl brón mar mo bhrón-sa ar aoinne… Uch, a long, is tú do mhill iad … a mhuir mhór, is tú rug uaim iad! … Uaigneach bhur máthair ar an bhfaill, a thrír! Uch, uch ón! Doilbh bhur gcúrsa anocht agus is dá dhoilbhe ná sin domh-sa … och, och, monuar! …” agus tháinig déidheanaighe agus doircheacht oidhche thar an tír agus do-chuaidh na healtain éan chun suain agus tháinig an sionnach seang as a phluais, agus an broc as a bhroclaigh, agus do ghluais an sluagh sídhe agus an bhadhbh agus an púca ar feadh na tíre; ach níor chorruigh Mór ó’n gcarraig, ná níor sguir d’á caoineadh ná d’á gol, ach í go dubhach dubhach ag deunamh bróin i gciúineas na hoidhche annsúd ós tonnaibh na mara móire.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
