Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Cómhairle Ár Leasa
Title
Cómhairle Ár Leasa
Author(s)
Ua Laoghaire, Peadar, An tAthair,
Pen Name
Cath Muige Mucrime
Composition Date
1923
Publisher
Brún & Ó Nóláin, Teor.
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N LM030> <L 1> <B 1923> <C Prós> <M 8> <T Cómhairle Ár Leasa> <U An tAthair Peadar Ua Laoghaire> <F Brún & Ó Nóláin, Teor.> CÓMHAIRLE ÁR LEASA. An tAthair Peadar Ua Laoghaire. FÁTH ÁR SGÉIL. A mhuinntir na h-Éireann, a Chlanna Gaodhal amuich agus i mbaile, tá rainnt cainnte againn le déanamh libh. Ní h-é ár dtuairim go dtaithnfidh an chainnt ró mhaith le cuid agaibh. Is minic nách í cómhairle a leasa an chómhairle is fearr a thaithnean le duine. Is sean fhocal é go mbíon an fhírinne searbh. Ach ní fhágan san ná gur fiú an fhírinne í innsint agus éisteacht léi. Tá aon nídh amháin deimhnightheach. Sa pháipeur nua so neósfar an fhírinne dhaoibh pé'cu thaithnfidh sí libh ná ná taithnfidh. Seo fírinne. Táthaoi ag éisteacht le fada, le daoinibh agus le páipeuraibh, 'ghá shíorshéide isteach i nbhúr gcluasaibh gur ceart Éire bheith 'n-a náisiún fé leith, agus nách féidir Éire bheith 'n-a náisiún fé leith go dtí go mbeidh déanamh ár ndlighthe fúinn féin. Glacan sibh an chainnt sin agus is dóich le gach duine agaibh ná fuil aige le déanamh acht a dhrom do thabhairt le falla, ag feitheamh go mbeidh déanamh ár ndlighthe fúinn féin! Tá sgéal nách é sin againn le h-innsint daoibh sa pháipeur nua so. Tá sé le h-innsint daoibh gur 'mó rud a théidhean chun náisiúin fé leith do dhéanamh agus do chur 'na sheasamh ar a bhunaibh féin, i n-éaghmuis dlighthe agus párlimíntí. Ba mhaith an rud dúinn ár ndlighthe féin do dhéanamh, ach ní foláir dúinn leis ár nósa féin do dhéanamh, ár n-inntleacht féin d'oibriú, ár ngnótaí féin do chur chun críche agus chum tairbhe, ar n-inntinn féin, ár mbéasa féin, ár nGaedhluinn féin, do shaothrú agus do chur i bhfeidhm agus i ngníomh, do réir acfuinne agus misnigh ár n-aigne féin. Ní le <L 2> párlimíntí ná le déanamh dlighthe a curtar neithe de'n t-sórd san i ngníomh. Ní h-eadh ach is le neithe de'n t-sórd san a deintear dlighthe agus a curtar i bhfeidhm iad. Ní h-é an dlighe a dheinean an náisiún, acht isé an náisiún a dheinean an dlighe. Conus is féidir do náisiún dlighthe dhéanamh go dtí go mbeidh an náisiún ann chuige! Ní leigheasfar an dochar is lugha ar Éirinn le bladh- man, le búithreach cainnte gan éifeacht, ag déanamh árdmholadh ar Éirinn, agus ar Ghaodhalaibh, 'ghá dhéanamh amach gur uaisle sinn a shíolruidh ó'n bhfuil is aoirde. Má tá aon duine go bhfuil dúil aige i mbladhman de'n tsórd san ní gádh dhó an páipeur nua so do léighe. Iarramíd oraibh-se, a mhuinntir na h-Éireann agus a Chlanna Gaodhal, pe'cu íseal nú uasal sibh, pe'cu i mbréid nú i síoda dhaoibh, pe'cu glas nú buidhe nú uaithne an dath a thaithnean libh, cúl do thabhairt feasta le bladhman agus le bladar agus le teanga liom leó, agus ar lucht seirbhíse na súl. Iarraimíd oraibh aghaidh a thabhairt lom díreach ar obair éigin a dhéanfidh tairbhe do'n náisiún bhocht so na h-Éireann, agus gan staonadh ó'n obair go dtí go gcurfar chun cinn í. AN NAMHAID IS MÓ AGAINN Gan amhras is namhaid mharbhthach againn dlighe agus riaghaltas Sacsan. Ach is 'mó namhaid nach iad againn. Ní h-é dlighe ná riaghaltas Sacsan a chuirean fhiachaibh orainn ár gcuid airgid, dá luighead é, agus ár n-aimsir, agus ár sláinte, agus cuid ár gclainne, do chaith- eamh le h-ólachán. Ní h-é dlighe ná riaghaltas Sacsan a chuir fhiachaibh orainn teanga shaidhbhir, bhríoghmhar, chiallmhar, léigheanta ár sínsear do chaitheamh as ár mbeul agus an dríodar Béarla is measa agus is <L 3> bochte sa domhan do ghlacadh 'na h-inead. Is árd é guth na bpáipeur nGallda so atá i n-Éirinn againn, 'ghá shíor-innsint dúinn cad iad na h-eugcórtha móra atá déanta, agus dhá ndéanamh, orainn ag dlighthibh cama Sacsan ach is anamh a leigean eagla d'aon pháipeur acu labhairt amach go dána agus an fhírinne d'innsint dúinn suas le n-ár mbeul, gur sinn féin ata ag déanamh na n-eugcórtha is truime orainn féin, agus gur againn féin atá na h-eugcórtha san do leigheas. A Chlanna Gaodhal, agus a mhuinntir na h-Éireann ní raghaidh an sgéal san gan innsint feasta. Ta coir throm againn le cur i leith na bpáipeur mBéarla so atá dhá gcur amach agus dhá léighe i nÉirinn indiu. Isé an páipeur poibilidhe cómhairleach na ndaoine a léighean é. Isé céad cheangal atá ar chómh- airleach an fhírinne d'innsint gan sgáth gan eagla. Ma iarraim cómhairle ar dhuine agus go ndéarfidh sé liom an rud is dóich leis a thaithnfidh liom i n-inead an ruda is tairbheach dom, deinean sé orm an eugcóir is troime ar a chumas. Siní díreach an eugcóir atá anois ag páipeuraibh Béarla na h-Éireann dhá dhéanamh ar phoibilidheacht na h-Éireann. Lasmuich de'n fhíor bheagán acu, ní h-áil leo focal do rádh ach an focal is fearr a thaithnfidh le lucht a léighte, go mór mór leis an méid de lucht a léighte atá saidhbhir acfuinneach bunúsach. Tá smacht ar na páipeuraibh Gall-Ghaodh- alacha so. Ní ghlacfidh an páipeur nua so smacht ó aoinne ná ó aon aicme daoine. Is dócha go bhfuil sé i n-áirighthe dhúinn fearg do chur ar a lán. Má tá féin is fearr an t-imreas 'ná an t-uaigneas. Is fearr fearg 'ná a shlighe féin a thabhairt do dhuine a bheidh ag dul ar a aimhleas. Is fearr fearg 'ná plámás. Is fearr bréagnú agus sárú agus an t-éitheach a thabh- airt gan fuaradh do dhuine, 'ná teanga liom leó thabhairt do'n t-é a bheidh ag brath ar chómhairle a leasa d'fhághail uainn chómh fada agus théidhean ár ngustal agus ár dtuisgint. <L 4> DÍOMHAOINTEAS. "Ó, a mháthair! tuitfidh me! tuitfidh me!" arsa Binín le n-a mháthair. "Airiú, a Bhinín a ghrádh dhil, cad a leagfidh thu?" "Díomhaointeas, a mhathair!" arsa Binín, agus le n-a linn sin do chaith sé é féin ar an dtalamh 'n-a fiadhnaise. Peata dob eadh Binín agá mháthair. Seana gharsún seacht mblian ndéag dob' eadh é. Níor chuir a mháthair aon smacht riamh air, agus is sean-fhocal é ná bíon an rath ach mar a mbíon an smacht. Is olc an galar díomhaointeas. Tá an galar san anois ar a lán de mhuinntir na h-Éireann. Is gnáth leis an bhfear díomhaoin leath-sgéal a bheith aige. "Tá an lá indiu ró fhliuch. Ní féidir obair a dhéanamh indiu;" agus fanan sé istigh 'ghá shearadh féin. "Tá an lá indiu ró bhrothalach chun oibre;" agus siúd sínte ar an gclaidhe é 'ghá ghrianadh féin. "Dá mbeadh Home Rule againn dhéanfimís obair. Dá mbeadh déanamh ar ndlighthe againn féin dhéanfimís fut fat agus cat a's dá eirball, chuirfimís an Ghaedhluinn dhá múine in sna sgoileanaibh. Fan go mbeidh Home Rule againn agus déanfimíd obair a chuirfidh iongna ar an ndúthaigh!" Tá go breágh! Ní'l sa chainnt sin ach leathsgéal chun díomhaointis. Má tá Gaedhluinn agat ní'l aon dlighe chun tu chosg ar í labhairt. Mara bhfuil sí agat ní'l aon dlighe ad chosg ar í fhoghluim. Ní'l ad chosg ach galar Bhinín, .i. díomhaointeas. Lean leat tamailín eile ar an ndíomhaointeas san agus geallaim dhuit go mbainfar geit asat. Tá Connradh na Gaedhilge ag dul i neartmhaire. Tá an tslat aici agus cuirfidh sí an tslat i bhfeidhm ort. B'fhearra dhuit go mór luighe isteach anois sa n-obair agus an díomhaointeas do chrothadh as do ghéagaibh 'ná an tslat san a bheith ag <L 5> cuardach na n-asnaidheacha agat ar ball. Slat ghéar, nímhneac iseadh í, agus nuair a thiocfidh sí ar do chroi- cean bainfidh sí an leisge dhíot, geallaim dhuit é. DÍOMHAOINTEAS. "Cuir uait an chainnt sin! Ní'l leisge ná díomh- aointeas orm ach chómh beag agus atá ort féin, nú b'fhéidir níos lugha. Dhéanfinn obair, chómh maith le fear, dá bhfaighinn an chaoi ar í dhéanamh. Na daoine go bhfuil déanamh na ndlighthe acu, is acu atá obair do chur ar bun nú do chosg. Is acu atá láimhseáil an airgid. Is acu atá an tsrian 'n-a láimh. An obair a chuirfid siad ar siubhal isí a déanfar, agus isí a raghaid chun cinn. An obair ná taithnean leó-san, ní h-aon mhaith do dhuine eile tabhairt fúithi. Cad is féidir do dhaoine dhéanamh gan airgead, gan chreideamhaint, gan chumas, gan chómhacht! Cad tá i ngach duine acu ach duine aonair! Cé thaisbeánfidh dóibh an obair! Cé ghearrfidh amach í! Cé stiúróchaidh í! Cé dhíolfidh tuarastal aisti! Ní bheidh agat ach gach fear i n-a aonar ag déanamh oibre fé leith, i bpáirc fé leith, ar chuma fé leith, ar aigne fé leith. Cad é an toradh ná an tairbhe a bheidh agat ar ball de bharr saothair de'n tsórd san! Ní h-aon mhaith dhuit bheith ag cainnt. Ní bhuadhfadh ar deineadh riamh de chainnt ar an bhfírinne. Ní féidir obair náisiúnda do dhéanamh gan dlighe an náisiúin 'ghá ceapadh agus 'ghá córú agus 'ghá stiúrú chun cinn. Ní féidir do dhlighe an náisiúin san do dhéanamh go dtí go mbeidh an dlighe ann chuige. I gcás nách gádh dhuit bheith ag magadh fé 'n muinntir atá ag feitheamh le Home Rule. Is maith an rud obair agus gnó, gan amhras, agus is olc an rud díomhaointeas, ach tá sean fhocal adeir "Is fearr bheith díomhaoin 'ná droch-ghnóthach.'" <L 6> Tá a lán a labhran mar sin. Tá dhá thaobh ar gach sgéal agus tá daoine ná feicean choidhche ach aon taobh amháin. Tá aon fhreagra amháin againn le tabhairt ar an gcainnt sin thuas. Feuch ar an obair atá ar siubhal ag Connradh na Gaedhilge. Do cuireadh an obair sin ar siubhal gan feitheamh le Home Rule. Tá an obair ag dul ar aghaidh agus ag dul chun cinn gan chabhair gan chongnamh ó dhlighe. Ní thaithnean an obair le lucht na ndlighthe dhéanamh. Ní h-eadh ach do mhúc- fidís an obair le dlighe ar maidin dá bhféadfidís é! Is acu atá an tsrian ach ní fhéadan an tsrian an obair do chosg. Is daoine gan airgead, gan chreideamh- aint (sa chéill 'n-a ndeirir é), gan chumas, gan chómh- acht, a chuir an obair sin ar siubhal ar dtúis. Tá creideamhaint agus cumas agus cómhacht sa n-obair anois, bíodh ná fuil puinn airgid inti-fós. Tá neithe sa tsaoghal is mó comacht 'ná airgead. Daoine aonair a chuir an obair díobh! Cad é an dlighe a stiúruigh iad! Cé dhíol tuarastal as an obair. Tá gach duine acu anois ag déanamh oibre fé leith, i bpáirc fé leith, ar aigne fé leith. Ach sin toradh agus tairbhe go líonmhar ar an obair, ar fuid na h-Éireann agus thar lear. Tá gach duine ag obair fé leith ach isí an obair chéadna atá acu go léir 'á dhéanamh. Seo fírinne. Dá ndeineadh párlimínt na Sacsan dlighe chuthaigh, deich mbliana ó shin, ag cur Connartha na Gaedhilge ar bun, do theipfadh ar an ndlighe. Níor chuaidh dlighe riamh i bhfeidhm i gceart gan toil agus aigne agus inntinn na ndaoine a thugan neart do dhlighe. Dá gcuireadh na daoine a dtoil i bhfeidhm do caithfadh an dlighe aontú leó gan buidheachas. Is fíor an sean fhocal, "Is fearr bheith díomhaoin 'ná droch-ghnótach," ach ní sáruighthear an sean fhocal má deirtear, "Is fearr bheith deagh-ghnóthach 'ná bheith díomhaoin." Luigh isteach agus dein obair nú beidh sé thiar ort! Deirim leat go mbeidh! <L 7> AN CHAILLEACH. "Cé h-é sin amuich 'Na bhfuil an faobhar ar a ghuth, A' raobadh mo dhoruis dúnta!" Tá an chailleach 'na suidhe istigh i gColáisde na Tríonóide, ar chárnán luaithrighe, le fada bhliantaibh. Tá a ceann cromtha aici agus í ag míogarnaigh. Tá léighean ársa na h-Éireann fé ghlas aici agus na h-eochracha ar a cromán aici, agus ní féidir d'aon sgoláire Gaodhlach radharc d'fhághail ar na seanleabh- raibh. Tá san mar sin le fada. Nuair a theipeadh ar dhaoine an chailleach do dhúiseacht ní dhéinidís ach imtheacht leó nuair a bhídís cortha de bheith ag bualadh an doruis. Tá duine ag labhairt anois a bhainfidh an mhíogarnach de'n chailligh. Tá "faobhar ar a ghuth" agus cuirfidh sé píoparnach i gcluasaibh na caillighe. Is mithid dá leithéid labhairt. An mhíogarnach agus an galar díomhaointis atá ar an gcailligh sin táid siad go daingean ar a lán nách í. Galar tógálach iseadh míog- arnach agus tá díomhaointeas chómh tógálach leis. Is dá ghalar iad gur deacair iad do leigheas nuair a théid siad i n-achran i gceart i nduine. Ní'l ach aon leigheas amháin ortha, faobhar gutha nú faobhar slaite, nú b'fhéidir an dá fhaobhar i n-aonfheacht. Tá preab- aire meanmnach tagaithe i n-ár measg. Tá an dá fhaobhar ar tarrang aige go líomtha. Is gearr go gcurfar lucht míogarnaighe agus lucht díomhaointis ag sgreadaigh agus ag rinnce, agus ní bheidh aon truagh ag árd ná ag íseal dóibh. Seachain tu féin, a chailleach! Táthar chughat! Ó'n lá a cuireadh ansan isteach thu go dtí an lá indiu tá mórán maitheasa fágtha gan déanam agat agus tá mórán díobhála déanta agat. Tá airgead na tíre caithte agat 'n-a shlaodaibh, agus ní'l toradh ná tairbhe le taisbeáint agat dá bharr. Tá léighean na tíre curtha <L 8> agat ar neamhnídh agus ní'l leabhar ná léighean curtha agat i n-a inead. B'é do ghairm agus do dhualgas na daoine do mhúine, agus isé rud atá déanta agat 'ná na daoine do dhalladh. Bhí ort inntleacht agus aigne an náisiúin do bheathú agus do chothú le h-eólus agus le tabhairt suas, agus isé rud atá déanta agat 'ná inntleacht agus aigne na ndaoine do chur 'on ghorta. Chuiris an bia fé ghlas uainn agus thugais an cáth le n-ithe dhúinn, agus do chuais féin a chodladh! Bhí ort sinn do stiúrú ar bhóthar an eóluis agus na foghluma, agus ní'l agat dhá dhéanamh riamh ó tháinís ach 'ghár gcur amú ar do chroidhe díthil. Nuair a tháinís- se chughainn bhí cainnt ár sínsear againn i n-Éirinn go buacach agus go bríoghmar agus go fórleathan. Chuiris mille agus meathlú ar an gcainnt sin. Do shladais uainn í féin agus a raibh de shaidhbhreas eóluis agus feasa ar iompar aici. Tá sí nách mor leaghta os cómhair ar súl. Níor thugais 'n-a h-inead dúinn ach "Béarla briste," an brúscar cainnte is measa sa domhan. Ach tá do lá tagaithe, a chailleach. Díolfir anois as do dhroch-bheartaibh, agus is mór atá le freagairt agat. Ní dhéanfidh an mhíogarnach, ná an neamhshuim, ná an bhodhaire, ná an cur-amú an gnó dhuit a thuille. Tá do chúrsa rithte. Táid do chleasa imeartha. Tá deire na míogarnaighe déanta agat. Tá an preabaire amuich, agus tá faobhar ar a ghuth, agus "raobfar do dhoras dúnta." FREAGRA NA CAILLIGHE. "Tá an preabaire amuich, agus faobhar ar a ghuth, agus "raobfar mo dhoras dúnta."" Tá dearmhad ort, a phreabaire. Ní gádh dhuit an doras a bhrise! Siné ar dian-leathadh agat é! Suidh síos ansan agus <L 9> 'neósfad sgéal duit. Ní'l míogarnach ná codladh orm-sa. Ná creid ó aoinne go bhfuil. Na daoine is dóich leat a bheith 'n-a ndúiseacht isiad atá 'n-a gcodladh. Ní'l daille ná bodhaire ná mairbhitighe meanmna orm-sa, agus ní raibh, ó cuireadh am shuidhe anso mé. Ach tá daille agus bodhaire agus mair- bhitighe agus míchiall, agus fiche galar nách iad, ar an muinntir atá ag tromaidheacht orm. B'ádhbharaighe dhuit-se go mór, a phreabaire, iad súd féin do leigheas ó n-a ngalaraibh líonmhara 'ná bheith, dar leat féin, ag baint na míogarnaighe ná fuil orm díom-sa. "Ní'l sprid ná púca gan fios a chúise aige féin." Tá fios mo chúise féin agam-sa níos fearr ná mar atá sé agat-sa. Cé dubhairt leat gur cuireadh mise anso isteach chun na ndaoine do mhúine? Pé duine a dubhairt leat é ní raibh puinn d'á fhios aige cad a bhí aige dhá rádh. Nuair a cuireadh mise anso isteach do tugadh aon ghnó amháin dom le déanamh agus níor tugadh ach san. Do tugadh aon dualgas amháin dom agus dubhradh liom dá bhfeadainn an dualgas san do chomhlíonadh agus do chur chun cinn go mbeadh rath agus séan ar mo shaothar agus buidheachas tuillte agam ó gach órd agus ó gach aicme, ó gach sliocht agus ó shliocht gach sleachta. Sidé an gnó a tugadh dom le déanamh. Sidé an dualgas a tugadh dom le cómhlíonadh. Dubhradh liom aghaidh do thabhairt go dian agus go díthealach ar mhuinntir na h-Éireann d'fhuasgailt agus do shaoradh ó'n sean chreideamh a bhí agá sínsear; an sean chreideamh cruaidh daor dochma a bhí 'ghá mille le trosgadh agus le tréigh- neas agus le smacht; agus iad do mhealladh, i ndiaidh ar ndiaidh, chun an chreidimh nua; an creideamh breágh bog saor sochma, ná cuirean trosgadh ná tréighneas orainn, paidir ná cré orainn, smacht ná dlighe orainn, ach adeir linn go breágh réidh ciallmhar deagh-chroidheach, creideamh gach duine bheith do réir a thoile agus a thuisgeana féin. Táim ag déanamh na h-oibre sin ó thánag anso, a phreabaire. Ní ró mhaith atá eirghithe <L 10> liom i dtaobh an chreidimh ach tá eirghithe liom maith go leór ar shlightibh eile. Tá greidhm diúid ag muinntir na h-Éireann ar a sean chreideamh, pé deamhan grádh atá acu dhó, ach tá neithe eile sgaoilte uatha acu bog go leór. Táid na sean nósa nách mór imthighthe. Tá droch-mheas ag Gaodhalaibh féin, amuich agus i mbaile, ar a sean nósaibh agus ar a sean bheusaibh féin. Níor bhfhéidir tarcuisne ba mhó a thabhairt anois d' Éireanach 'ná a rádh gur "duine ana Ghaodhalach" é! Ní dóich liom go bhfuil cailín óg i nÉirinn indiu ná gur mó an fearg a bheadh uirthi dá ndéarfí í bheith "Gaodhalach" 'ná mar bheadh uirthi dá ndéarfí í bheith "stálaithe." Tá an Ghaedhluinn féin, cainnt na h-Éireann riamh, nách mór imthighthe. Ní mise dhíbir í. Ní mise a chuir meathlú uirthi. Muinntir na h-Éireann féin a dhein é, agus táid siad 'ghá dhéanamh fós ar a ndítheal. Go dtí gur eirigh an t-amadántacht so ar a dtugtar "Connradh na Gaedhilge," ní raibh Éireanach ná bádhfadh é féin níos túisge 'ná leigfadh sé air focal Gaedhluinne bheith 'na phluc. Tá mo shúil go láidir agam go gcuirfad an dualgas chun cinn fós d'aindeóin bhúr ndíthil. Táid na sean bheusa imthighthe. Tá meas na nGaodhal ortha féin imthighthe. Tá an tsean chainnt nách mór imthighthe. Is dearbhtha nách fada go leanfidh an sean chreideamh na sean neithe eile. Ansan iseadh bheidh réim gan imchosg ag cómhactaibh Shasana i nÉirinn. (An P.) Dar fiadh, a chailleach, is truagh nách ad chodladh bhís! Nára' fada go dtuitidh do chodladh ort dáiríribh, agus nuair a thuitfhidh ní'l agam-sa le rádh leat ach, "codladh an tsicín sa charn chughat!" (An chailleach.) Imthigh anois agus ná h-innis cá rabhais! <L 11> AN GOBÁN. "A Bharraigh ghroidhe, An ad chodladh 'taoi, Nú cad é sin ort!" Bhí an file ar a leabaidh. D'airigh sé an guth ó'n marcach a bhí ar an "gCaoil-each Ruadh." Bhí dachad míle d'fhearaibh tréana, "Mar a seólfí aodhaireacht bó, gan aodhaire ar thaobh na gréine de Shliabh na mBan." Ní raibh tásg bá tuarisg ann ó fhearaibh Múmhan. Bhíodar ar a leabaidh, ar nós an fhile féin. Tháinig an ghlaodh chun an Bharraigh agus níor fhreagair an Barrach an ghlaodh. Is amhlaidh a chrom sé ar allus a chur de, agus d'imthig an Caoil-each Ruadh. Do fágadh an tsluagh bhocht ar Shliabh na mBan gan chabhair gan chonghnamh ó'n gcuid eile de Chlannaibh Gaodhal - agus do cuireadh ainim ar Vinegar Hill. Tá an Caoil-each Ruadh amuich airís. Tá guth an mharcaigh i n-ár gcluasaibh airís. Tá an port céadna ar siubhal aige. "A Bharraigh Ghroidhe, an ad' chodladh 'taoi! Nú cad é sin ort!" Tá teanga ár sínsear i gcontabhairt chruaidh. Tá sí ag dul ar neamhnídh os cómhair ár súl. Tá ag teacht n-a h-inead chughainn brúsgar cainnte gan bhrígh gan éifeacht gan acfuinn gan stuaim. Tá an brúsgar cainnte sin ag leathadh ar fuaid na h-Éireann. Tá aigne agus smaointe agus machtnamh agus urlabhra ár ndaoine crapaithe, loitithe aige. Tá gobán curtha go daingean aige i mbeul gach duine d'ár n-aos óg. Do cuireadh an gobán san n-a mbeul agus do ceangaladh laistiar d'á gcluasaibh é nuair a tháinig na sgoileana Gallda so i n-ár measg. Do deineadh ár n-aos óg do dheighilt agus iad do gheaíiradh amach go glan ó'n oileamhaint inntinne agus aigne a bhí go saidhbhir agus go flúirseach agus go líonmhar le fághail acu i n-úrlabhra a sínsear. D'fhás- adar suas gan cainnt gan tuisgint, gan machtnamh <L 12> gan smaoineamh, gan aigne gan éirim, ach nách mór mar a bheadh an beithidheach allta, agus gan de chumas acu ar aon tsaghas gnótha ná oibre dhéanamh ach an gnó nú an obair is gnáth a thabhairt le déanamh do'n bheith- idheach allta. Do seóladh 'n-a slóightibh iad thar na faraigíbh fuara, gan ceárd sa láimh acu, gan oilteacht ná gliocas sa n-aigne acu, gan focal sa bheul acu ach "de harse an' de pig, an' de cow, an' de spade, an' de pint o' porther." Do thuig lucht seirbhíseach do lorg ná beadh aon ghnó i n-aon chor acu d'á leithéidí agus tháinig amach go tur an fógra, "No Irish need apply." Curtar an tsrathar ar an gcapall gcóir! Isiad sgoileana "Náisiúnda" na h-Éireann is athair agus máthair do'n fhógra mhillteach mhifhoirtiúnach san. Tá an gobán fós daingean i mbeulaibh ár n-aos óg. Tá an púicín fós daingean ar shúilibh ár n-aos óg. Tá an glór gan éifeacht sa sgoil fós. Ní tabhairt suas atá dá thabhairt d'aos óg na h-Éireann fós, ach tabhairt anuas. Ní h-osgailt aigne atá dá dhéanamh ortha ach dúnadh aigne. Má leanan an obair tamal eile, agus ní tamal ró mhór é, beidh sgéal ag Clannaibh Gaodhala bheidh míle uair níos measa 'ná sgéal Vinegar Hill. Tá seacht mbliana agus breis caithte ag Connradh na Gaedhilge ag glaodhach ar mhuinntir na h-Éireann agus 'ghá iarraidh ortha an gobán a bhaint a' beul an leinbh ach ní feictar go bhfuil aon toradh ag muinntir na h-Éireann ar an nglaodh! Ní théidhean an ghlaodh chun cinn! Táid muinntir na h-Éireann bodhar agus tá clann na h-Éireann balbh! An gobán atá anois i mbeulaibh na leanbh tá sé tar éis a ghnótha do dhéanamh, go beacht agus go h-iomlán, i mbeulaibh na n-athar agus na máthar. Ní féidir an neamhshuim do thuisgint ar aon chuma eile. Is bocht an gnó bheith ag glaodhach ar chluasaibh bodhra. "A Bharraigh ghroidhe! An ad chodladh 'taoi! Nú cad é sin ort!" <L 13> DROCH SGOLUIGHEACHT. "I sgeólaibh na sgol, I gceólaibh na gcrot I seóidibh na sean, Is ró bheag mo ghean." Sin mar a labhair Séafra Caol ua Donchadha agus é ag caoine a ghadhairín. Sult dob eadh an caoine. Árd fhile dob eadh Séafra. Dob' é Ua Donchadha an Ghleana é. Peata beag dob eadh an gadhairín. Druimín a ainim. Dálta gach peata, gadhar nú duine, rud gan puinn tairbhe dob eadh é. Thug sé snap ar luichín lá, agus do chuaidh an luch 'na sgórnaigh agus do tachtadh é. Dhein an file aiste ana dheas, ana shultmhar, ag caoine an ghadhairín. Sin thuas dán as an aiste. Le méid a bhuartha tré bhás a ghadhairín níor fhan a thuille suime ag an bhfile, dar leis, in sna trí neithibh ba mhó le rádh ag lucht léighinn agus eóluis i n-Éirinn sa n-am san, .i. sgoluigheacht agus seanchas agus ceól. Do tuigeadh imeasg na ndaoine go h-áluinn méid an ghrádh a bhí go coitchian ar na trí neithibh sin, agus do tuigeadh leis ná raibh aon duine beó le 'na linn ba mhó greann ortha 'ná Séafra féin. Dob' é sult an sgéil Séafra 'ghá rádh gur chuir méid a bhuartha, mar gheall ar ghadhairín shuarach, an greann san as a chroidhe. Is léir dúinne an méid seo, laistigh de'n tsult, .i. nár fhéad an file cuimhneamh ar aon nídh eile, chun méid a bhuartha do thaisbeánt níos éifeachtaighe 'ná a rádh gur bhain an bhuairt an greann san de. Ba dhian an bhuairt d'fhéad a leithéid sin de dhíobháil a dhéanamh! Na trí h-adh- bhair sóláis ba mhó a bhí ar chumas an duine, do chur ar neamhnídh uaidh! Na trí neithe dob' fhearr riamh chum gach dóláis aigne do leigheas! Chítear go soiléir cad é an mór-mheas a bhí ag an bhfile féin, agus ag an gcoit- chiantach leis, ar sgoluigheacht agus ar sheanchas agus ar cheól, sa n-am san. Do chúm an file an fhilidheacht chun suilt a dhéanamh do'n choitchiantacht. Do thuig an <L 14> choitchiantacht an chainnt, dá ghontacht í, agus an sult, dá shultmhaire é, a bhí i bhfolach sa chainnt. Tá a mhalairt sin de sgéal againn anois. Tá an ghéarchúis aigne imthighthe ó n-ár ndaoine. Táid "sgeólta na sgol" imthighthe. Táid "seóide na sean" imthighthe. Tá "ceólta na gcrot" imthighthe. Tá an Ghaedhluinn nach mór imthighthe. Níor imthigheadar san go léir go dtí gur tháinig na sgoileana Gallda so chughainn; sgoileana gan sgoluigheacht; múine gan meabhrú; glór gan éifeacht; léighean agus gan ann ach fuaim focal; leabhair agus gan ionta dhúinn ach páipeur breac; cainnt agus gan inti dhúinn ach mar bheadh cainnt na ngéana. Tá an cor san dhá imirt ar aos óg na h-Éireann le trí fichidh blian. Tá a thoradh againn anois. Táimíd ag dul amú le trí fichid blian. Is fada an seachrán é. Is fada an t-aistear é ó'n mbóthar gceart. Cad a dhall sinn! Cad a chaoch sinn! Níor ghádh ach aon fheuchaint amháin chun a thais- beáint dúinn cad é an dul amú a bhí againn dhá dhéanamh. Ní gádh ach aon fheuchaint amháin anois féin chuige, agus, feuch, táid na mílte againn ag gluaiseacht ceann ar aghaidh ag dul amú, agus gur dhóich leat gur b' amhlaidh atáid siad fé gheasaibh a súile do choimeád dúnta go dlúth le h-eagla go bhfeicfidís an tslighe chóir agus go bhféadfí, luath nú mall, sgoluigheacht d'fhághail i sgoil gan sgoluigheacht. B'fhéidir gur dóich leó go bhféad- fidís, luath nú mall, an "giorfhiadh do chur as an dtor ná fuil sé." Tá breall ortha! Táid siad ag bualadh an toir sin le trí fichid blian agus an giorfhiadh 'n-a chodladh sa tor eile. "Do dalladh a n-éirim 's is nár dóibh." Táimíd ag dul amú le trí fichid blian. Cé fé ndeár é? Isiad na sgoileana gan sgoluigheacht fé ndeár an t-ainbhfios agus an daille inntinne atá ar ár ndaoine, ach cé fé ndeár sgoileana gan sgol- uigheacht do bheith againn? Curtar airís "an tsrathar ar an gcapall gcóir." Sinn féin fé ndeár é. Dá gcuirimís cos i dtalamh go dána agus go daingean, <L 15> aon lá le trí fichid blian bheadh atharach sgéil againn indiu. Níor chuireamair agus tá a rian orainn. Oirean cainnt an fhile dhúinn anois, ach ní cainnt le sult againn í. Is féidir linn a rádh, go dúbhach, i n-ár dtaobh féin agus i dtaobh ár ndaoine:" I sgeólaibh na sgol, I gceólaibh na gcrot I seóidibh na sean, Is ró bheag ár ngean!" Is truagh an sgéal é! "TEANGA LIOM LEÓ." Sin ainim atá riamh i n-Éirinn ar aicme áirighthe. Ní ró ghrádhmhar an aicme iad. Ní ró mhaith an aicme iad. Má bhuailean duine acu umat agus go gcuirfir stró cainnte air, molfidh sé an dubh 'n-a dhubh leat, agus molfidh sé an geal 'n-a gheal leat. Molfidh sé leat an rud is dóich leis is fearr a thaithnfidh leat. Ansan nuair a bhuailfidh duine eile uime, an rud a mhol sé'n-a dhubh leat-sa molfidh sé 'n-a gheal leis siúd é, agus an rud a mhol sé 'n-a gheal leat-sa molfidh sé 'n-a dhubh leis siúd é. Tá teanga fé leith aige do gach duine fé leith. Is dóich leis féin gur duine ana ghasta é. Ní fada a théidhean leis, amh, nuair a h-aith- nightear go maith é. Ansan curtar an ainim úd air, "Teanga liom leó." Sar a dtáinig an Béarla go h-Éirinn bhí ar an aicme ghasta san a ngastacht d'imirt ar dhaoinibh i nGaedhluinn. Chómh luath agus tháinig an Béarla níor leigeadar puinn aimsire thórsa gan an ghastacht chéadna do chur i bhfeidhm sa Bhéarla. Bhí dhá "Theanga liom leó" acu ansan, agus ba dheacair bheith suas leo. Ach ní raibh an sgéal ar a dtoil i gceart acu go dtí gur cuireadh <L 16> na páipéir nuadhachta ar bun. Ansan iseadh bhí cead a dteangan acu. Ansan iseadh bhí caoi acu ar an ndubh a chur 'n-a gheal ar dhaoine. Bhí a rian air. Thugadar agaidh láithreach ar na páipeuraibh. Aoinne acu go raibh gustal aige chuige chuir sé páipeur amach agus é lán ó cheann go h-eirball de "Theanga liom leó." An chuid acu ná raibh an gustal acu chun páipéir fé leith do chur amach, níor dheineadar ach cleite cheannac agus cromadh ar sgríobh. Is ortha ba ghiorra an mhoill na páipéir do líonadh le cainnt, agus dar ndóich ní raibh sa chainnt ar fad ach "Teanga liom leó." Nuair a chídheadh na seandaoine gan léighean an páipeur mór fada leathan, agus é go léir clúdaithe le cló, bhíodh iongna ortha agus deiridís; "Airiú éitheach iseadh a fhormhór san! Nuair a théidhean de'n fhírinne acu ní foláir dóibh rud eigin do chur síos chun an pháipéir do bhreacadh. Ní chreidfinn focal uatha! "Nuair a léightí cuid de'n chainnt dóibh agus nuair a curtí i nGaedhluinn dóibh í, ní dheinidís ach a gceann do chrothadh agus a rádh, "Ní'l ann ach "Teanga liom leó."" Bhí an ceart ag na seandaoinibh. Ní raibh ann ach "teanga liom leó," an uair sin, agus ní'l i bpái- peuraibh na h-Éireann riamh ó shin ach "teanga liom leó." D'fhás prátaí bána go maith i n-Éirinn sar a dtáinig an dubh ortha. Fásan adhmad go maith ann. Fásan feur glas go maith ann. D'fhásfadh na daoine go maith ann dá bhfaighdís ceart. Ach níor cuireadh síol riamh i dtalamh i n-Éirinn d'fhás leath chómh borb agus d'fhás an "Teanga liom leó" in sna páipeuraibh, chómh luath agus do cuireadh ar siubhal iad. Do shéid an droch-shíol láithreach. D'eirigh na gasa. Do leath an duilleabhar. Fé dheire do bhí an phoibilidheacht múchta le cainnt, cainnt gan ghus gan éifeacht, cainnt agus gan inti ach lóchán, cainnt go bfáisgfá leath mhíle dhi ad bheul gan aon diúir de'n fhírinne do bhlaise inti, ach éitheach agus diomblas. <L 17> Ba mhithid an sgéal san d' atharú. Ba mhithid an t-olc san do leigheas. Ach cé dhéanfadh an leigheas! Cé thabharfadh fé amháin! Bhí fear ag feuchant ar an ndroch-obair. Bhí a chroidhe agus a aigne ar lasadh le feirg agus le mí- cheadtacht agus le díombádh. Fé dheire do bhris ar an bhfoidhne aige. Do rug sé ar shúiste mhaith agus dhírigh sé ar an "dteanga liom leó" do léasadh! Tá an léasad ar siubhal go bríoghmhar. Tá ag an mbuail- teóir, "colpa coll, buailteán coilinn, úrlár lom agus sgrios-bhuille!" Tá sgeit i gcroidhe an "teanga liom leó." Go mbuaidh Dia leis an súiste! "NÍ H-É LÁ NA GAOITHE LÁ NA SGOLB." "NÍ H-É AM NA CNEADAIGHE AM NA H-AITHRIGHE." Sin dá sheanfhocal. Is doimhinn an chiall atá ionta. Is soiléir an brígh atá leó. Tá duine agus a thigh i ngádh le díon. Tá a fhios aige go bhfuil a thigh i ngádh le díon, ach tá an aimsir breágh, ciúin, tirm agus deir sé leis féin: "Tá aimsir mo dhóithin agam chun an dín a chur suas. Raghad amach sa choill an tseachtmhain seo chughainn, le congnamh Dé, agus bainfad sguilb mhaithe agus tabharfad liom iad agus déanfad iad do bhiorú go breágh slachtmhar, agus gheóbhad tuighe breágh fada, láidir, glan, cruith- neachtan, agus cuirfad cóta dín ar an dtigh sin, a mhairfidh ar feadh fiche blian! Ní chuirfad-sa aon sguilb aitinn ná aon tuighe coirce ar mo thigh! Ní chuirfidis trí Shamhradh dhíobh nuair bheidís imthighthe le gaoith a's le gréin!" Is sásamh iomlán ar a aigne an méid sin a rádh. Bheadh an sgéal go maith aige dá mbeadh an aimsir agus é féin ar aon aigne sa sgéal. Ach is cuma leis <L 18> an aimsir cad a dhéanfidh "an tseachtmhain seo chugh- ainn." Siúd atharú uirthi sar a mbeirean an oidhche air. Siúd stoirm agus sín agus clagarnach, agus fliuchadh agus sguabadh, ag fuadach an tsean dhín agus ag nochtadh na dtaobhán. Siúd eisean anáirde ar dhréimire agus sop i láimh leis agus cloch sa láimh eile, agus é ag casadh leis an bhfuadach a chosg, ach nuair a bhíon áit daingean aige bíon dhá áit eile ar osgailt ag an ngaoith. Chíd na cómharsain é. Bainid siad crothadh as a gceann. "Humth!" a deirid: "Ní h-é lá na gaoithe lá na sgolb." Tagarthar an seanfhocal so do'n uile shaghas gnótha ná deintear i n-am agus nách féidir é dhéanamh sa cheart i n-anntráth. Má bhíon duine láidir, deagh-shláinteach ansan, agus é chomh neamhspleádhach san ná bíon beann aige ar Dhia ná ar dhuine: agus má chaithean sé a shaoghal go h-olc, gan creideamh gan coínsias, gan úrnuighthe gan aith- righe, gan faoisdin gan comaoine, gan aifrean, gan órd, rithfidh leis, b'fhéidir ar feadh rainnt blianta. Má deirtear leis gur ceart dó cuimhneamh ar Dhia agus a phaidreacha do rádh ní dhéanfidh de'n chómhairle ach magadh. Cuirfidh sé gáire as agus déarfidh sé:- "Paidreacha asdoidhche, ní bhím abhfad leó, A's paidreacha ar maidin ní deirim go deó." Fé dheire brisean ar an bhfoidhne ag Dia na glóire, moladh go deó leis! agus brisean an tsláinte ag an nduine. Imthighean an neart. Fágtar faon ar fleasg a dhroma é, teinneas 'n-a cheann, teinneas 'n-a dhrom, teinneas 'n-a chroidhe agus 'n-a chliabh, teinneas 'n-a bhallaibh beatha go léir. É ag saothar agus ag unfairt agus ag cneadaigh. Tagtar 'ghá fheuchaint. Chíon an uile dhuine go bhfuil an bás buailte leis. Iartar air cuimhneamh ar a anam. Déanfad, adeir sé, "chómh luath agus chuirfad an taom beag so dhíom." Téidhean sé i n-olcas go tiugh. Meuduighean an <L 19> saothar agus an chneadach. Téidhean d'á mheabhair. Leathan a chainnt air. Brisid na súile 'n-a cheann. Bainean sé cupla leathadh as a bheul. Sínean sé a chosa agus imthighean sé i láthair Dé! Ní chrothaid na daoine a gceann. Ach deirid siad, 'n-a n-aigne:- "Ní h-é am na cneadaighe Am na h-aithrighe!" Is fíor dóibh é. "NÁ BAC D'FHONN D'Á AINDEÓIN." Nuair iartar ar dhuine obair nú gnó áirighthe do dhéanamh, agus nuair a chítear neamhfhonn a bheith air chuige, is minic a deintear tathant mór air. B'fhéidir go ngéillfidh sé do'n tathant, ach má ghéillean is i gcoinnibh a thoile a ghéillean, is "d'á aindeóin" a ghéillean sé. B'fhéidir, ag feuchaint air, go measfadh duine go bhfuil sé ag déanamh na h-oibre le fonn, ach má 'seadh is "fonn d'á aindeóin" an fonn a thais- beánan sé. Ní bhíon a chroidhe sa n-obair. Ní bhíon a dhúrthacht sa n-obair. Ní ghoillfidh an sgéal puinn air má theipean ar an obair dul chun cinn. Má théidhean an obair ar tuathal nú i ndiaidh lámha, isé "d'fhonn dh'á aindeóin" an chéad duine a déarfidh, "bhí a fhios agam-sa gur mar sin a bheadh!" Ní h-eadh cuirfidh sé féin an obair ar tuathal agus ar neamhnídh le n-a chuid neamhshuime agus easba dúrthachta, agus ansan, nuair a chífidh sé an díobháil déanta, déarfidh sé go dána, "D'innseas-sa dhaoibh gur mar sin a bheadh!" Ní'l nídh ar bith is mó a chuirean seirbhthean ar an muinntir go bhfuil dúil sa n-obair acu 'ná beart agus <L 20> cainnt de'n tsórd san. Tá sean aithne i n-Éirinn ar an mbeart agus ar an gcainnt agus tá sean fhocal ag muinntir na h-Éireann ar an gcuma 'n-ar ceart idir bheart agus cainnt do sheachnadh. Nuair nách maith le duine luighe isteach sa n-obair agus í dhéanamh gan iomad tathaint d'iarraidh chúichi deirtear ná fuil sa duine sin ach "d'fhonn d'á aindeóin." Tuigtear 'n-a thaobh gur mó go mór an dochar agus an díobháil is gnáth le na leithéid a dhéanamh do'n obair 'ná an tairbhe is gnáth leis a dhéanamh di. Tuigtear gur fearr é bheith as an obair 'ná é bheith inti, agus deirtear láithreach, "Ná bac d'fhonn d'á aindeóin." Is mó "d'fhonn d'á aindeóin" againn i n-Éirinn anois. Tá dlighe déanta le fada, ar mhaithe leis an bhfeirimeóir, ach is d'fhonn d'á aindeóin é. Is d'á aindeóin a dheinean an dlighe sin aon tairbhe do'n bhfeirimeóir. Ní dheinean sé de mhaitheas ach an méid is lugha fhéadan sé, agus an méid sin féin chómh mall agus fhéadan sé, agus é choimeád ó dhul chun cinn chómh fada siar agus is féidir é. Tá Bórd Sgoluigh- eachta againn chun tabhairt suas do chur ar aos óg na h-Éireann. Is d'fhonn d'á aindeóin an Bórd san ó thosach. Tá a rian air. I n-inead aigne agus innti- leacht na n-aos óg do chothú le h-eólus agus le múine agus le h-oileamhaint isé rud atá ag an mBórd san dhá dhéanamh riamh 'ná ag dalladh agus ag caochadh na n-aos óg, agus 'ghá gcur amú. Sar a dtáinig an Bórd san chughainn bhí inntileacht agus éirim agus tuisgint i n-ár ndaoine. Bhí ár dteanga bhreágh bhríoghmhar cheolmhar féin againn ar tarrang agus tiomáint. Bhí meabhair agus tuisgint agus éirim aigne againn. Ní raibh paróiste i n-Éirinn gan file nú dhó inti, filí breághtha ceolmhara deisbhéalacha. Tá cuid d'á bhfilidheacht sgríobhtha againn agus ní'l fili- dheacht sa domhan is fearr 'ná í. Ní'l le fághail i n-Éirinn anois ach filí bata, filí gan rath, filí gan chiall gan mheabhair gan tuisgint gan chainnt gan éirim <L 21> gan chothram urlabhra. Nuair a cuirid siad chun abhráin a dhéanamh ní bhíon acu go léir ach an t-aon tosnú amháin. Isé sin:- Sin mar a dhein an Bórd linn é! Bhain an dlighe ár maoin shaoghalta dhínn. Bhain Bórd na sgoluigheachta ár gcainnt dínn. Bhaineadar araon ár meabhair asainn. D'fhágadar beó bocht sinn. "Ná bach d'fhonn d'á aindeóin!" SGOIL GAN SGOLUIGHEACHT. Tá os cionn trí fichid blian ó cuireadh na sgoil- eana Gallda ar bun i n-Éirinn. Bhí áthas mór ar dhaoinibh, idir íseal agus uasal, nuair a tráchtadh ar dtúis ar iad do chur ar bun. Ní raibh aon taithighe ag muinntir na h-Éireann ar aon rud fóghanta d'fhághail ó mhuinntir Shasana, agus bhí iongna ar an uile dhuine cad a bhí ag eirighe dhóibh. Tamal beag roime sin, dá bhfaighfí greim ar fhear ag múine sgoile i n-Éirinn do crochfí é. Agus b' shin iad na crochairí féin anois ag cur sgoileana ar bun chun na ndaoine do mhúine! Do ceapadh láithreach gurab amhlaidh a bhí cathú ar mhuinntir Shasana mar gheall ar a raibh de dhíobháil déanta acu i n-Éirinn agus go raibh fonn ortha leór- ghníomh éigin a dhéanamh. Do cuireadh míle fáilte roimis an obair, agus dubhradh "go neartuighidh Dia léi!" Do h-osgaladh na sgoileana agus do líon an mhuinntir óg isteach. Bhí áthas agus móráil agus mór- chroidhe ar gach aoinne. "Ó," adubhairt daoine, "beidh ana shaoghal againn anois. Beidh eólus ag ár gclainn. Beid tabhairt suas ortha. Beidh léighean acu. Beid siad ábalta ar ghabháil tríd an saoghal go neamhspleádhach. Ní gádh dhóibh a gceann a chromadh <L 22> roim aoinne. Ní múinfar aon fhocal Gaedhluinne in sna sgoileana. Ach ní dheinean san ceataighe ar bith. Tá Gaedhluinn ár ndóithin againn, breis mhór agus ár ndóithin. Múinfar an Béarla do'n aos óg. Siné atá i n-easnamh orainn. Tá Gaedhluinn ár ndóithin againn. Dá mbeadh an Béarla againn chóm maith agus atá an Ghaedhluinn againn bheimís ar muin na muice. Cuaidh an obair ar aghaidh. Do lean bliain ar bhliain go dtí go raibh fiche bliain imthighthe. Ansan do chonaic na seandaoine rud a chuir iongna ortha. I n-inead sgata de bhuachaillíbh agus de chailíníbh a bheadh géarchúiseach, tuisgionach, deagh-labhartha deagh-eóluis, múinte, béasach, d'fheisgint ag eirighe suas 'n-a dtímpal, chonacadar paca de dhallachánaibh ná raibh aon fhocal Gaedhluinne acu agus ná raibh acu ach drabhuíol Béarla a chuirfadh náire ar dhuine. Chonaic na sean daoine an nídh sin agus níor fhéada- dar é thuisgint. Sgoil agus máighstirí agus leabhair agus léighean, cleití agus páipéar, an uile chóir d'ár bh' fhéidir cuimhneamh air, agus gan sgoluigheacht ná tabhairt suas ag teacht as! Níor bh' é sin féin é, ach pé éirim a bhí ó dhúchas ag an aos óg, é ag imtheacht uatha! Is mó seanduine, ag machtnamh dó ar an rud greannmhar san, adeireadh as a mhachtnamh, "Ní dóich liom féin go bhfuil aon mhaith in sna sgoileanaibh nua so. Is mó an fhoghluim a gheóbhadh buachaill nú cailín, i n-aon rátha amháin, ó sheana Chonchubhar Máighistir 'ná gheóbhaidís i gcaitheamh na bliana go léir sa sgoil sin thoir! Ní fheadar cad 'tá ortha, ach ní dóich liom go bhfuil pioc dhá mhúine in sna sgoileanaibh Gallda so. Nú má múintear é cailltear é chómh tiugh agus a múin- tear é. Isiad na sgoileana gan mhaith iad!" Sin mar a labharthí. Ach níor tuigeadh an sgéal i n-aon chor. Chonaic an uile dhuine go raibh rud éigin bun os cionn, ach níor fhéad aoinne a dhéanamh amach cá raibh an "Lúb ar lár." <L 23> Tímpal chúig bhliana fichid ó shin cheap na Coimisin- éirí go raibh an "Lúb ar lár" fághalta amach acu. Siúd láithreach iad ag leigheas an sgéil. Chuireadar an "Results System" ar bun. Dhein san an donas ar fad ar an obair. Má b' olc a bhí an sgéal ar dtúis ba sheacht measa ansan é. "Bhuail clog sa chill, agus níor bhinn an clog;- Ach bhuail clog eile sa chill a dhein clog binn de'n chlog." Tá an "clog eile" ar siubhal le chúig bhlianaibh fichid. Tá an trímhadh clog le cur ar siubhal anois. Dar linn beidh an trímhadh clog níos bodhaire agus níos balbha 'ná aon cheann de'n dá cheann eile. Tá aon cómhairle amháin againn le tabhairt do sna Coimisinéiríbh. "Ní thuigean sibh an obair. Táthaoi 'ghá lot le trí fichid blian. Is mithid daoibh eirighe aiste. Tógaidh libh bhúr ngiúirléidí agus imithighidh uainn ar fad, agus fágaidh an obair fúinn féin." Siné leas gach taoibh, ár leas-na agus leas na gCoimisinéirí. AN SÚISTE. Tadhg: Seadh, a Dhonchadh, cad é do mheas ar an Súiste? Donchadh: Tá sé go feilmionta! Tá an buailteán go maith agus tá an colpa go maith agus tá an gad go maith. Ach an buailteóir! Ní fheaca riamh a leithéid! Fágaim le h-uadhacht, nuair a léigheas an páipeur ar dtúis gur mheasas ná raibh fasg aige, ach geallaim dhuit go bhfuil a mhalairt de mheas anois agam air. Tadhg: Cad é an locht a bhí ar dtúis agat air? Donchadh: Sdó cheapas go raibh an iomad de'n fhírinne aige dhá innsint. Ní thaithnean an fhírinne linn i <L 24> n-Éirinn. Tá sí ró shearbh. Cheapas ná féadfadh aon pháipéar dul chun cinn i n-Éirinn ach páipéar ná neósfadh an fhírinne. Nuair a chonaic an Súiste ag stealadh na fírinne idir an dá shúil orainn, "Ambasa, a mhic ó," arsa mise am' aigne féin, "ní dhéanfir an bheart! "Ach chím anois go raibh dearmhad orm. Tadhg: Ca bh'fhios duit fós 'ná go raibh an ceart agat. Ní'l puinn aimsire curtha dhe fós ag an Súiste. Is arm nua fós é. Tá roimis. Ca bh'fhios duit 'ná go mbrisfadh an gad, nú go sgoilfadh an buail- teán, nú go dtiocfadh dathach i gcuislinn an bhuail- teóra? Donchadh: Ná bíodh eagal ort. Ní baoghal do'n ghad ná do'n bhuailteán ná do'n bhuailteóir. Ní thaithnean an fhírinne linn i n-Éirinn, ach isé uair ná thaithnean sí linn an uair ná h-innstear dáiríribh dúinn í. Nuair a h-innstear i gceart dúinn í ní'l aon rud ar an dtalamh so is fearr a thaithnean línn 'ná í. Is fearr linn an t-éitheach lom 'ná leath- innsint ar an bhfírinne. Ach nuair a gheibhmíd an fhírinne, cruaidh, lom, foláin, gan sgáth gan eagla, gan beann ar namhaid ná báidh do charaid, is bia agus is deoch linn í. Níor tháinig aon rud riamh crosta orm is mó chuir d'áthas ar mo chroidhe 'ná an uair a chonac conus mar a thug an Súiste "bualadh an chléirigh chamshúiligh" do sna páipéaraibh eile an chéad lá tháinig sé amach. A leithéid de léasadh! Mheasas go n-iompóchadís go léir air agus go marbhóchaidís an fear bocht. I n' inead san isé rud a dheineadar 'ná cúbadh chucha agus na buillí do ghlacadh agus d'fhulang, díreach mar a dhéanfadh an t-asal ar thaobh an bhóthair! Cheapadar, ach leigint leis an gcéad bhuille, ná bualfí ortha ach an buille sin. Dheineadar dearmhad. Táthar 'ghá léasadh ó shin agus ní'l gíocs ná míocs asta! Cad é cúis ná h-iompuighid siad agus iad féin do chosaint ar an <L 25> Súiste? Tá a ndóithin de chúis acu. Tuigid siad go h-áluinn, istigh 'n-a gcroidhe féin, go bhfuil an ceart aige chucha! Isé mo thuairim láidir gur mheasadar féin riamh ná raibh aon bhreith acu ar mhaireachtaint agus ar iad féin do choimeád suas i n-Éirinn dá luighidís amach ar an bhfírinne d'innsint i gcómhnuighe gan spleádhchas. Is amhlaidh atá iongna anois ortha a rádh go bhféadfadh aon pháipéar é dhéanamh. Tá a fhios acu go maith, dá luighidís féin amach anois ar aithris a dhéanamh ar an Súiste gur b' amhlaidh a bheimís go léir ag cur an anama amach ag gáirí úmpa. Tá an sgéal ag dul sa mhuilean ortha. Ní dhéanfidh éitheach ná fírinne an gnó dhóibh feasta. Ní fheadair siad cad is maith dhóibh a dhéanamh. Tá an Súiste tar éis iad do bhasgadh, agus ní h-amháin iad do bhasgadh ach iad do chur amú. Tadhg: Is fíor do chainnt, a Dhonchadh. Tá an Súiste 'ghá mbasgadh agus 'ghá gcur amú i n-aonfheacht. Ach tá rud, agus dá rud, nách é sin ag an Súiste dh'á dhéanamh. Ní'l uain againn indiu ar a thuille do rádh. Thugais-se do mhachtnamh féin domhsa indiu ar shaothar an tSúiste. Tabharfad-sa mo mhachtnamh-sa dhuit-se lá eile ar shaotar an tSúiste. Donchadh: Go mbuaidh Dia leis mar Shúiste! Tadhg: Amen! Agus leis an mbuailteóir! AN SÚISTE. Tadhg: Dubhart leat an lá déanach, a Dhonchadh, go raibh tuille agam le rádh leat i dtaobh an t-Súiste. Donchadh: Comáin leat. Táim ag éisteacht leat. Tadhg: Chuir an Súiste ag machtnamh mé go mór. <L 26> Táim ag déanamh machtnaimh ó'n gcéad lá a chonac é. Is dócha gur minic airighis cad dubhairt an Gárlach Coileánach i dtaobh a mháthar:- "Bliain a's lá 'máireach A báthadh mo mháthair. Bheadh sí tímpal ó shin." Is amhlaidh a bhí an mháthair ag teacht abhaile ó áit éigin. Bhí abha ar an slighe roímpi. Bhí áth aici le gabháil, treasna na h-abhan, nú drochad, dá dtéidheadh sí cúpla míle tímpal. Bhí tuile sa n-abhainn. Bhí dithineas abhaile ar an mnaoi. Bhí an leanbh 'n-a diaidh sa bhaile agus gádh le deoch aige. B' fhada léi dul go dtí an drochad. Thug sí fé an áth do ghabháil. Bhí níos mó uisge sa n-abhainn 'ná mar a cheap sí. Do báthadh í, agus do fágadh an leanbh gan deoch. Dá ndeineadh sí machtnamh gheóbhadh sí tímpal. Ní chaillfadh sí bliain leis an aistear. Ní mharbóchadh an ríghneas an leanbh. "'Sí an bheart shiúrálta nár chaill." Donchadh: Conus a bhainean san leis an Súiste? Tadhg: Go réidh, a Dhonchadh. Tá muinntir na h-Éireann ag fulang eugcóra, le fada d'aimsir, ó chómhachtaibh agus ó dhroch-dhlighthibh Sacsan. Is minic le céad blian agus breis a cuireadh an eugcóir i bhfeidhm chómh dian agus chómh trom, gur bhris ar an bhfoidhne ag muinntir na h-Éireann, ó am go h-am. Is seanfhocal é, "Seachain fearg ó fhear na foidhne." Nuair a bhriseadh ar an bhfoidhne ag muinntir na h-Éireann is amhlaidh a rithidís láithreach chun airm do láimhseáil agus chun cogaidh a dhéanamh. Siné díreach an rud a theastuigheadh ó'n namhaid. Ní bhíodh ag muinntir na h-Éireann ach arm gan mhaith, pící a deintí i gceártain, spealana, ráinní, sluaisde, seana ghunaí cama, meirgeacha, púdar ná glacadh teine. Ní bhíodh san féin ag leath na slógh. Bhíodh gach sórd airm dá áilleacht ag an namhaid. Bhíodh a <L 27> rian air, ní bhíodh ag an namhaid ach na Gaedhil bhochta do ghearradh rómpa. Bhíodh Céim an Fhiadh againn, agus Sliabh na mBan, agus Vinegar Hill. Ansan bhíodh cos ar bolg dhá dhéanamh orainn níos measa 'ná riamh. Donchadh: Agus cad a mheasfá a dhéanamh? Tadhg: Siní díreach an cheist atá ag an bpáipéar nua so dhá réidhteach. Tá an Léader 'ghá thaisbeáint dúinn gur 'mó cuma 'n-ar féidir namhaid do throid d' éaghmuis é throid le cogadh. Mheasamair riamh ná raibh le déanamh againn ach troid nú fulang. Ba rogha a' dhá dhíg é, agus dob' é an cogadh díg ba mheasa dhíobh. D' airigheas féin focal ó dhuine d'ár namhaid lá. B' é am é 'ná an uair a bhí an Land League ar dearg-lasadh ar fuaid na h-Éireann. "A!" ar seisean "is truagh chráidhte ná deinean sibh arm do ghlacadh agus eirighe amach agus cogadh dhéanamh linn!" "Cad 'na thaobh?" arsa mise leis. "Mar do sguabfí as an saoghal sibh i n-aon lá amháin agus ansan bheadh suaineas againn uaibh!" ar seisean. Donchadh: Go deimhin le fírinne dhuit, a Thaidhg, pé machtnamh a dhéanfinn ar an sgéal ní féidir liom a fheisgint cad eile atá ag muinntir na h-Éireann le déanamh ach an eugcóir d' fhulang nú an namh- aid do throid. Tadhg: Dein an Léadar do léighe go cruinn, agus dein machtnamh go dlúth agus go géar ar a chainnt, agus ní fada go dtuigfir at' aigne gur 'mó saghas troda is féidir a dhéanamh d'éaghmais troid cogaidh. Isé an cogadh, gan amhras, an troid is cómhngaraighe. Ach dubhairt an Gárlach úd, agus b' fhíor dó é, gur bh' fhearr an tímpal 'ná an cómhngar. <L 28> AN SÉALA (THE BRAND). Táid Coimisinéirí na sgol, gan sgoluigheacht, go sgiathánach agus go bladhmanach agus go fuadarach. An tairbhe nár deineadh le trí fichid blian, táid siad ghá mhaoidheamh go h-árd go ndéanfar anois é. Is fada é an feitheamh. Ní miste a rádh "má's maith é gur mithid é." Ach feuch, níor tháinig aon bhluire de'n tairbhe fós. Ní deirtear, "má's maith é is mithid é," go dtí go dtigean an mhaith. Tá mórán fothraim dhá dhéanamh pé 'n Éirinn é. Táid dlighthe agus riaghalta dhá ndéanamh go tiugh. Táid oibreacha nua dhá gcur ar bun, le déanaighe, in sna tighthibh sgoile. Obair díobh san iseadh a mhúine do gharsún conus cipíní do chur i n-aice chéile nú i gceann a chéile! Beidh an t-athair agus an mháthair sa bhaile, ag obair go dian, ag cur alluis díobh, ag casadh le bia do sholáthar dóibh féin agus do'n gharsún agus an garsún ar an sgoil ag foghluim conus cleasa do dhéanamh le cipíníbh! Dá múintí do'n gharsún conus laingis a dhéanamh do chaoira nú do mhuic, nú conus beárna chlaidhe do dhúnadh nú d' osgailt, nú conus sruthán uisge do leigint ar mhóinfhéar sa chuma is fearr a chuir- fadh an feur ag fás tríd aníos, b'fhéidir go bhféadfadh an garsún congnamh a thabhairt d'á athair nuair a thiocfadh sé abhaile ó'n sgoil. Ach-cleasa le cipíníbh! Sgiathána! Agus bladhman! Agus maoidheamh! Agus gan ag teacht as ach cleasa le cipíníbh! Is deas an sgoluigheacht í tar éis ár dtrí fichid blian! Trí fichid blian ag dul amú, agus ansan dul ag déanamh cleas le cipíníbh! Dá maireadh sean Chonchubhar Máigh- istir cad é an leathadh a bainfí as a shúilibh! Is leamh an obair í, ach tá nídh is leimhe 'ná í. Tá muinntir na h-Éireann ag éisteacht leis an mbladhman. Táid na riaghalta nua so os cómhair a súl, idir chípíní agus cleasa agus uile, agus ní'l focal ag teacht a' <L 29> beul aoinne acu i n-aghaidh na breallántachta. Is iongantach an nídh é sin, agus fós ní h-iongantach. Do b' iongantach an nídh é dá mbeadh ár gciall i gceart againn, ach ní'l. Thug na sgoileana gan sgoluigheacht trí fichid blian ag múchadh agus ag dalladh ár n-aigne agus ár n-inntinn. Tá ár meabhair agus ár dtuis- gint chómh lag, chómh suarach, chómh maol acu fé dheire nach miste dhóibh sinn a chur ag déanamh cleas le cipíníbh. Cúis gháire chughainn! Ach tá aon cheataighe amháin tagaithe as an gcur amú. Do fógradh, le cuid de'n bhladhman, go ndéanfí gleacaidheacht (drill) do mhúine ar an sgoil, agus do chuaidh ráfla amach go gcurfí séala ar gach leanbh mic, i dtreó go bhféadfí é chur sa n-arm nuair a bheadh sé eirighthe suas. Ghlac sgannra na daoine go léir. Coimeádadh na garsúin sa bhaile ó'n sgoil le h-eagla go gcurfí an séala ortha! Is duine gan chiall a chuimhnigh ar a leitéid, agus is daoine gan chiall a chreid é. Is daoine iad gur fhág an sgoil gan sgol- uigheacht séala daingean ortha féin, séala ainbhfiosa, séala neamhthuisgiona, séala dúire agus daille inntinne. Is mór an truagh, nuair h-osgaladh an chéad sgoil Ghallda i n-Éirinn, nár liúigh duine éigin mar seo. "Ná téidh aon leanbh isteach sa sgoil sin! Má théidh- ean curfar séala grána, sganalach air a leanfidh go deó dhe!" Níor liúigh aoinne. Tá a rian air. Tá an séala orainn. Tá sé trí fichid blian ag dul isteach ionainn. Is fada go mbeidh a dheire amach. AN SÚISTE. Donchadh: Is maith an rud "bualadh an chléirigh chamshúi- ligh," a Thaidhg, ach am briathar mhóide ná taithnean <L 30> an bualadh san liom nuair a chím buille sa n-eug- cóir ó'n gcléireach. Tadhg: Cad dó go bhfuilir 'ghá thagairt sin, a Dhonchadh? Donchadh: Sdó siné an cómhthionól sin d'fhearaibh Éireann a bhí i mB'l'áth Cliath an lá fé dheire. Ní fhéadfadh an namhaid is droch-aigeanta dá bhfuil againn bheith níos cruadha ortha 'ná mar a bhí an Súiste! Tadhg: Suidh síos ansan, a Dhonchadh, agus neófad sgéal beag seanchais duit. Is minic airighis teacht thar chómhrac Chúchulainn le Feardia. 'Seo nídh a thuit amach sa chómhrac san agus b' fhéidir go gcuirfadh sé rainnt iongna ort. Bhí fear i bhfochair Chúchulainn 'n-ar bh' ainim dó Laogh mac rígh an Ghabhra. Ba sheirbhíseach é, ach má 'seadh, ba chara ana dhílis do Chúchulainn é. Bhí árd chion acu ar a chéile. Nuair a bhí an cómhrac ar siubhal ar feadh tamail do thuig Chúchulainn gur bhaoghal dó go mbeadh breis agus a dhóithin le déanamh aige sa chómhrac. Thug sé cogar do Laogh. "A Laoigh," ar seisean, "bí ag faire ar an gcómhrac, agus má thugan tú fé ndeára Feardia ag buachtaint orm labhair go h-árd agus dein mise do cháine chómh géar agus chómh dian agus chómh h-olc agus is féidir le d' bheul é. Dein mé ghlamadh agus d' aithisiú agus do tharcaisniú. Ná bíodh truagh ar bith agat dom. Ná staon ó'n aithi- siú. Siné dhúiseóchaidh m' fhearg agus mo neart. Tabhair an uile shórd masla dhom." Donchadh: Tuigim thu, a Thaidhg. Dar leat is ar mhaithe le fearaibh Éireann atá an Súiste. Nár chóir nár bheag dóibh an namhaid chucha? Tadhg: Táim ag feuchaint ar fhearaibh Éireann, a Dhonchadh, agus ag éisteacht leó, le fiche blian. Thuga- dar deich mbliana ag moladh a chéile i dtreó gur dhóich leat gur bh' aingeal, bog teith anuas as na flaitheas- aibh, an uile dhuine acu. Ansan do thuiteadar amach le chéile agus thugadar deich mbliana eile ag cáine agus ag spíde a chéile, i dtreó gur dhóich leat gur <L 31> dhiabhal aníos a h-iachtar ifrinn an uile dhuine acu! Is amhlaidh mar a bhí an sgéal acu, a Dhonchadh, nuair a bhíodar ag moladh a chéile ní raibh an moladh dáiríribh, agus nuair a bhíodar ag cáine a chéile ní raibh an cáine dáiríribh. Fir mhaithe iseadh iad, ach ní'l aingeal ná diabhal ortha. Ní'l aon duine ar an saoghal so, a Dhonchad, gan a locht féin air. Má mholan duine thu choidhche, agus go ndéarfidh sé leat ná fuil locht ar bith ort, tuig-se láithreach at' aigne gur ag magadh fút atá sé. Tá masmas orainn go léir i n-Éirinn ó'n sórd san cainnte. Is sgéal nua dhúinn fear do theacht i n-ár measg go bhfuil sé de mhisneach aige sinn do cháine agus do ghlamadh agus do tharcuisniú, thoir, thiar, thall, tré n-a chéile dhúinn! Má tá ciall againn ní dhéanfidh an cáine aon díobháil dúinn. Is amhlaidh a chuirfidh sé fhiachaibh orainn feuchaint chughainn féin agus ár lochta do leigheas. Mara bhfuil ciall againn ní dhéanfidh moladh ná cáine tairbhe ná díobháil dúinn! Donchadh (ag cur gáire as): "Sgaoilimís tharainn, gan moladh gan cáine, a Thaidhg." Tadhg (ag cur gáire eile as): "Ná mol agus ná daor," a mhic ó, "óir ní faghtar saoi gan locht." 'Sé sin le rádh, a Dhonchadh, mara bhfuil ciall ag duine ná bí ad' bhodhradh féin 'gá mholadh ná 'ghá cháine; má tá ciall aige gheóbhair locht le cáine ann agus isé cáine na locht a leigheas. Donchadh: Ambasa b' fhéidir smut de'n cheart do bheith agat. "Buail do bhuille nuair fhéadfir é." AN SÚISTE. Donchadh: Go deimhin, a Thaidhg, pé maitheas a dhein Laogh do Chúchulainn nuair a cháin sé é ní chuirfadh an saoghal 'n-a luighe orm 'ná gur b'olc an rud d'fhear an tsúiste ár ndaoine féin do cháine. Tá namhaid <L 32> ár ndóithin againn chun sinn a cháine agus is ró mhaith chuige iad. Tá gráin ag ár namhaid ar Fhearaibh Éireann, go mór mór, nuair a chítear Fir Éireann i gceann a chéile mar a bhíodar an lá fé dheire a mB'l'áth Cliath sa n-Árd Fheis. Thánadar ann o'n uile pháirt d'Éirinn. Ba dhóich liom gur chirte dhúinne iad do mholadh agus an cáine d'fhágáilt fé an namhaid. Tadhg: Is fíor dhuit, a Dhonchadh, gur ceart an cáine d'fhágáilt fé an namhaid, ach ní ceart innsint na fír- inne d'fhágáilt fé 'n namhaid mar ní baoghal go 'neósaidh namhaid an fhírinne. Is sean-fhocal é go mbíon an fhírinne searbh. An ceart, mar gheall ar a seirbhe, í fhágáilt gan innsint.? Donchadh: Ní ceart. Ach cad í an fhírinne seo a deirir? Tadhg: Is dócha go n-admhóchair, a Dhonchadh, nuair a bhíd Fir Éireann i bhfochair a chéile, gur ceart dóibh iad féin d'iompar go ciallmhar agus go stuamdha agus go staidéartha; gur ceart dóibh éisteacht go breágh, ciúin, foidhneach, le h-innsint gach taoibh de'n sgéal atá le dul fé n-a mbreitheamhantas. Conus is féidir do dhuine breith dhleaghthac a thabhairt mara n-inns- tear dhá thaobh an sgéil dó! "Ná tabhair do bhreith ar an gcéad sgéal go mbeiridh an dara sgéal ort. "Má éistim leis an dtaobh de'n sgeal a thaithnean liom agus má dhiúltuighim d' aon éisteacht a thabhairt do'n taobh ná taithnean liom cad é an saghas breithimh mé! Donchadh: Stó, cuir i gcás go raibh fios gach taoibh de'n sgéal go h-áluinn agat roim ré. Tadhg: Má bhí cad ba ghádh dhom éisteacht le h-aon taobh de! Ba cheart dom gan éisteacht le h-aon taobh nú an cothrom céadna thabhairt do'n dá thaobh. Donchadh: Agus an amhlaidh nár tugadh an comhthrom céadna do'n dá taobh sa n-Árd Fheis? Tadhg: Bhíos ann, a mhic ó. Do labhair an ceann uraid, an Réamonach. Thug sé cómhairle a leasa d' Fhearaibh Éireann. Dubhairt sé leó, má ba mhian leó uraim a bheith ag an saoghal mór dóibh, agus do'n <L 33> Árd-Fheis a bhí 'n-a suidhe acu, go raibh sé ceangailte ortha go léir éisteacht go ciúin agus go stuamdha le gach fear a dhéanfadh cainnt leó, pé 'cu thaithnfadh an chainnt leó nú ná taithnfadh; go raibh an uile chaoi acu ar a mbreith do thabhairt do réir a n-aigne agus a dtoile agus a dtuisgiona féin. Nuair airigheas an chómhairle sin do cheapas, nídh nár bh' iongna, go mbeadh an obair go h-áluinn againn. Do ghluais an gnó go maith an fhaid a bhí an chainnt chun a dtoile ag formhór na Feise. Ar ball do labhair fear ag cur an taoibh eile de'n chás i bhfeidhm, ach má labhair d'eirigh búirtheach agus liúireach agus sgreadach agus an uile shaghas droch- iompair as an uile thaobh de'n tseómra. D'iarr fear na cathaoireach, airís agus airís eile, ar an bhfeis, céad cainnte thabhairt do'n t-é a bhí n-a sheasamh. Ní raibh aon mhaith ann. Ní túisge chuireadh sé focal as 'ná do múchtí an focal le búirtheach ghrána. Do tugadh an córú céadna do'n uile chainnteóir a dubhairt aon fhocal nár thaithn le lucht na búirthighe. Bhí náire agus ceann-fé orm. An fhaid a mhairfad ní feicfar airís mé ag Árd-Fheis de'n tsórd san. Mara múinidh an Súiste ciall dóibh ní mhuinfidh aon nídh iad. Donchadh: Go deimhin, a Thaidhg, is truagh an sgéal é sin! Ná féadfidís éisteacht agus ansan a n-aigne shásamh i ndeire barra nuair a bheadh an bhreith le tabhairt! Tadhg: Ná féadfidís, astó! Donchadh: Na buidhne, ar fuid na h-Éireann, a chuir ann iad, isiad a chaill an sgéal. Bhí sé ceart acu a rádh le gach fear díobh, "Fan anso sa bhaile mara féidir leat tu féin d' iompar agus staonadh ó bhúirtheach!" AN SUISTE. Tadhg: An focal déanach úd a dubhraís anso an lá fé dheire, a Dhonchadh, do chuir sé ag machtnamh go mór mé. <L 34> Donchadh: Cad é an focal é? Ní cuimhin liom é. Tadhg: Dubhraís gur b' iad na buidheanta atá ar fuid na h-Éireann fé ndeára tigh amhas a dhéanamh de'n Mhór-Fheis úd a bhí i mB'l' Áth Cliath, óir nár chuireadar uatha tar a gceann chun na Feise sin daoine d' fhéadfadh iad féin d' iompar agus staonadh ó bhúirtheach. Donchadh: Agus cad é an machtnamh mór fhéadfá a bhaint as an méid sin! Dar ndóich ní'l gnó ná obair ar an dtalamh so do féadfí a dhéanamh dá mba ag búirthigh a bheadh lucht a dhéanta! Go mór mór, má's gnó é 'n-a gcaithtear dhá thaobh sgéil d' aireachtaint agus do thuisgint agus do bhreithniú. Tadhg: Is fíor. Is le ciúnas a deintear breithniú. Ní féidir é dhéanamh lé bladhman. Ach tá níos mó 'ná san sa sgéal. Isé rud a chuir ag machtnamh mé 'ná tú 'ghá rádh gur bh' iad buidheanta na h-Éireann a dhein an dearmhad, le gan a chur ar a súilibh do sna teachtairíbh conus ba cheart dóibh iad féin d' iompar sa bhFeis. Donchadh: Andaigh, a Thaidhg, ba chóir go dtuigfadh na teachtairí féin an méid sin, ach ba mhór an truagh gan duine éigin 'ghá chur ar a súilibh dóib. Tadhg: Isé focal a bhí i mbeul gach duine, tar éis na Feise ná, "Seadh! Nách deas an Parlimint a bheadh i n-Éirinn againn! "Do cuireadh an chainnt sin i mbeulaibh ár namhad agus ní raibh aon bhlúire gátair leis. Dá suidheadh na teachtairí ansúd agus gan oireadh agus aon ghlór amháin do chur asta an fhaid a bhí an chainnt ar siubhal, ach a mbreith a thabhairt i ndeire an ghnótha, do réir a dtoile agus a dtuis- giona féin, bheadh an toradh céadna díreach acu d'á bharr a bhí acu de bharr na búirthighe, agus bheadh rud eile acu d'á bhárr ná raibh acu de bhárr na búirthighe; bheadh meas ag an uile dhuine ortha, idir charaid agus namhaid. Donchadh: 'Sdó 'sé ball 'n-a bhfuil an donas ar fad orainne, i n-Éirinn, ní féidir linn éisteacht le focal is dóich linn nách fíor gan an t-éitheach a thabhairt láith- reach dó! <L 35> Tadhg: Díreach! Chómh maith agus go ndéanfadh sé aon bhlúire deifrigheachta sa sgéal sinn do thabhairt an éithigh dó nú gan a thabhairt! Ach pé 'cu éitheach nú fírinne é ní le búirtheach is ceart é chur ar neamhnídh ná é chur i bhfeidhm, ach le cainnt bhreágh réidh chiallmhar. Donchadh: Tá go breágh, a Thaidhg, ach conus a múin- far san do mhuinntir na h-Éireann? Tadhg: Pé cuma 'na ndéanfar an múine caithfar é thosnú sa n-áit a dubhraís-se féin. Donchadh: Cad é 'n áit, airiú! Tadhg: In sna buidhnibh ar fuid na h-Éireann. Donchadh: Ó, tuigim. Tadhg: Nuair a thuigfidh poibilidheacht na h-Éireann gur feis gan mhaith feis búirthighe, gur feis gan stuaim í, gur feis gan chiall í, gur feis gan chreideamhaint amuich ná i mbaile í, geallaim-se dhuit go gcuirfidh poibilidheacht na h-Éireann deire leis an mbúirtheach. Donchadh: Éist do bheul, a Thaidhg. Ná bí ag leigint na gaoithe isteach! Cad tá ag poibilidheacht na h-Éireann féin dhá dhéanamh, le deich mbliana agus breis, ach ag bladhman, agus ag búirthigh nuair a bhíon aon ghnó poibilidhe idir lámhaibh acu! An rud céadna a deirir-se a dhein tigh amhus de sheómra na Feise, isé atá ar siubhal gach aon lá'n tseachtmhain ar fuid na h-Éireann. Nuair a bhíon cómhthionól mór poibilidhe ar siubhal, má labhran aon duine focal ná taithnfidh le formhór an phobuil múchtar a chainnt láithreach le buirtheach agus la béiceach. Tadhg: Go réidh, a Dhonchadh. Ní mar a chéile cómh- tionól poibilidhe agus feis. Bíon an uile shaghas daoine sa chómthionól phoibilidhe. Daoine toghtha a bhíon cruinnighthe i bhfeis. Ba cheart do mhuinntir na feise bheith chómh ciúin chómh stuamdha leis an ndáreug 'n-a mbeadh ortha duine dhaoradh chun báis, nú do shaoradh uaidh. <L 36> BUN PHRÉIMH AN SGÉIL. Donchadh: Cogar, a Thaidhg. Ní fheadar ar léighis cainnt a thug sagart a Máigh Nuadhad uaidh i gCorcaigh an lá fé dheire. Is fada nár léigheas féin cainnt chómh h-áluinn, chómh bríghmhar, chómh doimhinn, chómh bunúsach léi. Tadhg: Níor léigheas. Cad dubhairt sé? Donchadh: Chuir sé ar dtúis os cómhair na ndaoine a bhí ag éisteacht comparáid idir aos óg Chorcaighe trí fichid blian ó sin agus aos óg Chorcaighe indiu. Dhain- ginigh sé an chomparáid ar chainnt a chaith sgríbhneóir Béarla d'ár bh' ainim Thackeray. Bhí Thackeray i gCorcaigh agus ag bualadh ar fuid na catharach dó d'airigh sé cainnt agus cómhrádh idir chuid de garsúnaibh na sráide. Ag trácht ar leabhraibh agus ar léighean agus ar ghnóthaíbh ealadhan iseadh bhíodar. Do leath a dhá shúil agus a dhá chluais ar an úghdar léigheanta nuair airigh sé an chainnt. Cainnt bhreágh chiallmhar, léigh- eanta, thuisgionach, ag teacht ó dhailtíníbh sráide, agus iad cosnochtuighthe, ceann-lomrachta, droch-éadaigh! Bhí iongna ar an úghdar, agus seo mar innis sé féin an rud a chuir an t-iongna air. "Dailtíní sráide, ná feacaidh an taobh istigh d'aon sgoil fhóghanta riamh, ag trácht ar leabhraibh léigheanta, agus ag breithniú ortha, i gcainnt bhreágh, shaidhbhir stuamdha, do thaisbeáin gur thuigeadar brígh agus bunús na leabhar ... Ní faghtar aos óg de'n tsórd san thall i Sasana, ní h-amháin imeasg dailtíní sráide ach fós imeasg na n-uasal in sna sgoileanaibh is fearr. Deirim leat nách ag muinntir Shasana atá an buadh chómh fada agus a théidh- ean éirim agus tuisgint agus aibeamhlacht inntinne na n-aos óg. Tá an buadh san ag dailtíníb sráide Chorcaighe." Nuair a chuir an sagart os cómhair na ndaoine an méid sin, dubhairt sé leó mar seo:- "Dá dtagadh <L 37> Thackeray anois go Corcaigh, an bhfaghadh sé an éirim agus an inntileacht agus an tuisgint sin i n-ár n-aos óg? Ní bhfaghadh! Cad n-a thaobh? Cad fé ndeár an t-atharú? Ní raibh aon sgoileana i n-Éirinn an uair sin gur bh' fhiú iad d'áireamh. Tá an dúthaigh lán de sgoileanaibh anois, agus dailtíní na sráide dhá dtiomáint isteach in sna sgoileanaibh le dlighe. Is ait an cúrsa é. Na sgoileana ag dul i méidh agus an sgoluigheacht i luighead! An múine ag dul i ngéire agus inntileacht na leanbh ag dul i maoile! Cad fé ndeár é! Agus cad é mar obair do mhuinntir na h-Éireann cur suas leis. Nú an amhlaidh atá an sórd sgoluigheachta atá in sna sgoileanaibh tar éis aigne na ndaoine do mhaolú agus do mhúchadh agus do dhalladh chómh mór san ná tuigid siad féin an eug- cóir atá déanta ortha, agus an eugcóir chéadna a bheith dhá dhéanamh agus dhá mheudú ar a gclainn?" Nuair a bhí an cheist sin curtha aige os a gcómhair go breágh soiléir solusmhar, do rug sé leis siar iad tríd an aimsir atá caithte, ar feadh dhá chéad, trí chéad blian, a d'iarraidh freagra d'fhághail dóibh ar an gceist. Ní'l freagra is gnáth a thabhairt ar an gceist nár strac sé as a chéile agus nár nocht sé a neimh- fhírinne. Thaisbeáin sé conus nár bh'é ár na ndaoine sa droch-shaoghal, nuair a dhuibh prátaí, fé ndeár an maolú aigne. Tháinig ár ba mheasa 'ná é go minic roimis gan aon mháchail d'fhágáil 'n-a dhiaidh ar inntinn Ghaodhalach. Conus fhéadfadh an droch-shaoghal deir- ineach rud a dhéanamh nár dhein aon droch-saoghal d'ár tháinig roimis? I ndeire na cainnte dó thaisbeáin sé go soiléir go raibh aon chúis amháin, agus ná raibh ach an t-aon chúis amháin, d'fhéadfadh an aigne Ghaodhalach do dhalladh agus do mhaolú. Nuair a deighileadh aigne na ndaoine ó chainnt nádúrtha na ndaoine do dalladh a n-aigne. Nuair dh'imthig an chainnt gheurchúiseach d'imthig an gheurchúis. Mara bhfuil ach an t-aon chúis amháin leis <L 38> an olc, gan amhras ní'l ach an t-aon leigheas amháin ár an olc. Má tá an gheurchúis le casadh ní foláir an chainnt do chasadh. Ní miste a rádh 'ná gur fear geurchúiseach an sagart úd. B' fhiú dhuit an páipeur d'fhághail agus do léighe. Tadhg: Déanfad go deimhin. BUN PHRÉIMH AN SGÉIL. Tadhg: Do léigheas an chainnt úd, a Dhonchadh. Mar a dubhraís, is cainnt gheurchúiseach í, agus is ó aigne geurchúiseach a tháinig an chainnt. Ach feuch, a Donchadh, is 'mó chainnt gheurchúiseach a labharthar i n-Éirinn gan puinn tairbhe ag teacht aisti 'n-a dhiaidh sin. An dóich leat an ndéanfidh an chainnt sin an tsagairt aon tairbhe i gCorcaigh? Is eagal liom-sa ná déanfidh sí puinn. Daoine iseadh muinntir na h-Éireann, i gCorcaigh chómh maith le gach aon bhall eile, gur maith leó éisteacht le cainnt mhaith agus an chainnt do mholadh, ach nách maith leó choidhche beart do dhéanamh do réir na cainnte. Má thuigid muinntir Chorcaighe, ní headh ach muinntir na h-Éireann go léir, gur b'é caillea- mhaint na Gaedhluinne fé ndeár imtheacht na geur- chúise uainn féin agus ó n-ár n-aos óg, agus ná fuil aon tslighe ar bith chun na geurchúise sin do chasadh thar n-ais chughainn ach an Ghaedhluinn féin do chasadh thar n-ais agus do shaothrú agus do mhúine d'ár n-aos óg, nár chóir go bpreabfadh muinntir Chorcaighe agus muinntir na h-Éireann go léir suas, do thoil a chéile, agus go luighfidís láithreach ar an dteanga d' fhoghluim agus do mhúine! Donchadh: Agus dar ndó táthar 'ghá fogluim agus 'ghá múine go tiugh anois i gCorcaigh agus ar fuid na h-Éireann. <L 39> Tadhg: Tá iaracht bheag shuarach dhá dhéanamh anso agus ansúd ar í shaothrú, ach sin a bhfuil. Tá rainnt fear agus ban atá ag obair go dian agus go díthealach a d'iarraidh i shaothrú, ach cad 'tá ag an gcoitchiantacht dhá dhéanamh? Tóg aon leath dosaon amháin daoine amach a' Cathair Corcaighe agus cad bheidh 'n-a ndiaidh agat ann! Bheadh deire láithreach leis an saothrú. Nuair a cruinnightear feis bailightear a lán daoine agus deintear a lán fothraim agus a lán cainnte, cuid di, ba dhóich leat, geurchúiseach go maith. Moltar an obair agus moltar an Ghaedhluinn. Buailtear basa agus deintear gártha go h-árd. Ansan téidhtear abhaile agus fágtar an obair chruaidh ar an leath- dosaon! Dá stadadh an leath-dosaon fé mar a stadaid an choitchiantacht cá mbeadh an obair! Rud eile dhe. Ní féidir do'n leath-dosaon féin an obair a dhéanamh gan airgead. Isé ba lugha ba ghann do'n choitchiantacht a dhéanamh, mara fonn leó féin an obair a ghlacadh ar a lámhaibh, rainnt éigin airgid do thabhairt mar chongnamh chun na h-oibre dhéanamh. Ní'l de chongnamh acu dhá thabhairt uatha ach gártha agus bualadh bas. "Ní chothuighid na bréithre na bráithre." Deir- tear go bhfuil Éire ró dhealbh. Ná fuil aon ghustal aici chun Connradh na Gaedhilge, ná aon chonnradh eile, do chothú ná do choimeád suas mar ba chóir, le h-acfuinn airgid. Is 'mó an t-airgead a théidhean chun aon tighe tabhairne amháin do choimeád suas ó cheann ceann de'n bhliain 'ná mar a tugtar do Chonnradh na Gaedhilge sa bhliain, ó cheann ceann de'n oileán so! Nách deas, ciallmhar, tuisgionac, geurchúiseach an rud é sin, a Dhonchadh! Donchadh: Ach, ní dóich liom go bhfuil an sgéal chómh h-olc san ar fad, a Thaidhg. Gan amhras, tá an obair phoibilidhe ag brath ar bheagán daoine fós ach ní bheidh an sgéal abhfad mar sin. Téid na daoine abhaile ó sna feiseana agus ó'n mbualadh bas, ach ní fhanaid siad go léir díomhaoin sa bhaile. Tá mórán daoine <L 40> anois ar fuid na h-Éireann atá ag foghluim na Gaedh- luinne go tiugh sa bhaile, a gan fhios do'n tsaoghal. Is daoine iad go bhfuil sgáth ortha iad féin a thaisbeáint go poibilidhe go dtí go mbeidh an t-eólus ceart acu ar an dteangain. Nuair a bheidh, mo lámh duit ná fágfar an obair go léir ar an leath-dosaon. Tadhg: Níor ghádh d' aoinne aon sgáth a bheith air mar gheall ar chongnamh airgid a thabhairt uaidh! Donchadh: Tiocfidh an t-airgead leis. Tadhg: Dar fiadh, a Dhonchadh, is fada súil leis agus is fada ag teacht é! SGOIL GAN SGOLUIGHEACHT. Tadhg: Feuch, a Dhonchadh. Seo leitir a fuaras ó dhuine tá cúpla lá ó shin ann. 'Neósfidh sí féin a sgéal duit. "Ní'l mé i n-ann," a deir sé, "an peann a chasadh chómh cliste a's ba mhaith liom é mar ní'l an t-eolus agam chuige. Tá a fhios ag mo chroidhe gur chaith mé aimsir mo dhóithin ag dul go sgoil náisiúnta, agus go mba chóir dom rud éigin a phiocadh suas dá mbeadh aon mhaith ionta. Ach, a Thaidhg, a chroidhe, dá bhfanainn sa n-áit ó shin agus na h-oidí céadna bheith ann diabhal a mbeadh a fhios agam conus an cheist is simplidhe do réidhteach! Na h-oidí a bhí ann le mo linn-se ní raibh aon fhocal Gaedhilge acu ach an oiread a's tá ag bonn do bhróige, agus maidir le Béarla bheith agam-sa, ní raibh. "Níor thuigeamair féin a chéile, agus a Thighearna Dia! nár bh' aithiseach an rud é, agus nár sganalach an sgéal é, na diabhail sin - go maithidh Dia mo pheachaí dhom! - a bheith 'ghár lasgadh sa cheann agus in sna cosa agus ins gach áit eile nuair ná beadh a fhios againn cad a bheidí sa rádh! <L 41> "Chuaidh mé tríd an trímhadh leabhar de Eúclid. D'fhreagair mé na ceisteana do'n mháighistir agus do'n cheistineóir, agus dá mbeinn ar leabaidh mo bháis, a Thaidhg, d'fhéadfinn a rádh leat ó mo chroidhe amach, nár thuig mé aon fhocal de'n méidh a bhí mé a rádh ach an oiread leis an naoidhean a rugadh aréir! "Dá dhonacht a bhí an sgéal agam-sa bhí tuille ní ba mheasa 'ná mé. Níor dhual dom bheith dúr ná dall. Bhí inntinn mhaith ag gach duine de m' ghaoltaibh ar gach taobh. Ach do maoladh ár n-aigne istigh ionainn. M'athair, beannacht na ngrást le n'anam! agus gach duine mar é, nach ndeachaidh ar aon sgoil náisiúnta riamh ach a fuair, b'fhéidir, cion bliadhna ó shean mháigh- istirí thagadh isteach sa n-áit agus d'imthigheadh ó theach go teach ag múine, is mó an sgoluigheacht a bhí acu agus ba thuisgionaighe iad go mór 'ná a gcuid clainne, a chaith an oiread blianta ag dul ar sgoil agus a chaitheadar-san seachtmhainí! "Níor plóchadh agus níor dalladh a n-aigne mar a rinneadh linne. Ní'l agamsa le tabhairt do na sgolaibh Náisiúnta ach mo sheacht míle mallacht. An méid beag oideachais atá agam ní ar an sgoil a fuaras é ach an fhaid a bhí mé ag imtheacht am ruatharach ar fuid an t-saoghail. Ach gan amhras ní'l an cruinneas céadna am aigne a bheadh inti agam dá múintí sa cheart mé do réir réasúin agus nádúir." Cad deirir leis sin, a Dhonchadh? Donchadh: Deirim, gan dabht ar domhan, gur b'shiné ár sgéal go léir. Is fada ó chéile an sgoil'n-a rabhas- sa air agus an sgoil 'n-a raibh an fear san air, ach ba dhóich le duine gur aon sgoil amháin iad! Ní fheicim blúire deifrigheachta eatartha. Tadhg: Is fíor duit é, a Dhonchadh. Siné ár sgéal go léir. Ach an bhfuil a fhios agat cad is mó chuirean ar buile mise nuair a mhachtnuighim ar an sgéal? Cuirean an obair féin ar buile mé gan amhras, ach ní fiú biorán an bhuile sin seachas an bhuile thagan orm nuair a <L 42> chuimhnighim ar conus mar a bhí uaisle na h-Éireann ag feuchaint ar an obair sin agus nár labhair aoinne acu focal amach as a bheul chun aon chosg a chur leis an léirsgrios a bhí dh'á dhéanamh os cómhair a súl ar aos óg na h-Éireann! Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, is eagal liom gur fada go gcuirfir an bhuile sin díot! Tá an léirsgrios céadna ar siubhal fós. Ní h-eadh ach is measa anois é 'ná ar dtúis. Siniad uaisle na h-Éireann ag feuch- aint anois leis air, agus iad chómh balbh agus a bhíodar an uair sin! Tadhg: Fan leat go fóil, a Dhonchadh. Táid na h-uaisle 'n-a gcodla. Ní thaithnean fothram leó. Ach mo lámh agus mh' fhocal duit go bhfuil an fothram ag teacht. D'réir an fhuadair atá fé 'n gConnradh so na Gaedhilge ní fada go gcurfar píoparnach i gcluasaibh ár n-uaisle agus go múinfar a ndualgus dóibh! Donchad: Cogar, a Thaidhg, Cad é an rud "plóchadh?" Tadhg: Fagaim le h-uadhacht, a Dhonchad, ná feadar. Níor airigheas riamh é. Ach ní mheasaim gur b' aon rud fóghanta é. SGOIL GAN SGOLUIDHEACHT. Donchadh: Feuch, a Thaidhg. Deir daoine go bhfuil eugcóir agat-sa dhá dhéanamh ar an mbórd sgoluigh- eachta so againn. Tadhg: Cad í an eugcóir atá agam 'á dhéanamh ortha? Dochadh: Sdó tá an uile phioc de mhilleán na sgol agat-sa dhá chur anuas i mullach an chinn ar an mBórd, agus deirtear go bhfuil a gcion féin de'n mhilleán ag dul do dhaoinibh eile, go mór mór ó cuireadh na riaghalta nua so ar bun. Sean ghearán agat-sa iseadh na leabh- air léighinn a bheith neamh-oireamhnach do'n aos óg. Do <L 43> réir na riaghal nua ní'l bac ar aoinne go bhfuil cúram sgoile air, na leabhair léighinn a thoghadh do réir a bhreitheamhantais féin. Agus má 's maith leis an bhfear cúraim an Ghaedhluinn a chur dhá múine sa sgoil deirtear go bhfuil lán chead ó'n mBórd chuige. Cad eile fhéadfadh an Bórd a dhéanamh! Tadhg: Is eól dom, a Dhonchadh, go bhfuil an chainnt sin ar siubhal, ach is daoine ná fuil aon pioc de thuis- gint an sgéil acu a labhran mar sin. Ní h-amháin ná fuil aon phioc de thuisgint an sgéil acu, ach fós ní'l aon bhreith ar bhunús an sgéil do léiriú agus do mhíniú i bhfocalaibh cainnte dhóibh, ar chuma 'n-a dtiocfadh leó greim aigne d'fhághail air. Dá mbeadh feirm thailimh ansan ag duine agus go mbeadh droch shaothrú aige dhá dhéanamh uirthi ar feadh trí fichid blian an dóich leat an bhféadfí olc na dtrí bhfichid blian do leigheas le h-aon chéachta amháin nua do cheannach! Nú cuir i gcás go bhfuil líntighe ansan atá ag déanamh aimhleasa riamh, ó'n t-é is sine go dtí an t-é is óige acu, an dóich leat an bhféadfá líntighe grástamhail ciallmhar a dhéanamh díobh le h-aon fhocal amháin cómhairle! Táid na droch leabhair dhá léighe in sna sgoileana le trí fichid blian. Tá inntileacht na leanbh dhá shladadh asta, i ndiaidh ar ndiaidh i gcaitheamh na h-aimsire sin. Isé an Bórd is cionntach leis an sladadh san. Anois, nuair atá ár ndíobháil déanta, ní'l ag an mBórd le rádh linn ach, "Má tá locht agaibh ar na leabhraibh seo bíodh bhúr rogha leabhar agaibh." Dá mbeadh duine ansan go mbeadh a shláinte briste agus an t-anam nách mór sladaithe as le droch-bhia agus le droch-chóir, cad é mar obair do'n dochtúir a rádh leis "Imthigh agus faghaidh bia fóghanta dhuit féin." Cad é an tairbhe dhó an bia fóghanta go dtí go leighisfar ar dtúis é! Agus rud eile dhe, a Dhonchadh, deirtear liom go bhfuil cead agam mo rogha leabhar fhághail do'n sgoil. Cad é an mhaith dhom an cead san d'fhághail an fhaid ná fuil ann ar fad ach leabhair gan tairbhe! <L 44> Is deacair rogha bhaint a' dhá dhíg. Má fheuchaim tríd na "Readers" atá tabhartha amach le h-aghaidh na sgol ní fheicim choidhche ortha ach leabhar is measa 'ná a chéile. Ní'l aon bhlúire eóluis le fághail as aon "Reader" acu. Is amhlaidh atáid siad déanta suas de bhlúiríb beaga cainnte gan ceangal bríghe ná ceangal sgéil eatartha. Is cuma aon leabhar acu nú leastar an bhráthar. Cad é an tairbhe dhúinne anois a rádh linn ár rogha leabhar acu do thógaint! Ní measa Cách 'ná Cunchubhar ortha. Tá a lán de leabhraibh Béarla ar bith ach ní h-eól dom leabhar maith sgoile ortha go léir. Tá an leabhar maith sgoile gan cumadh fós, a Dhonchadh. Donchadh: Agus nár chóir go bhféadfí é chumadh. Tadhg: Ba chóir. Ach deirim an méid seo leat. Ní'l leabhar is deacara a chumadh 'ná leabhar maith sgoile, agus ní'l deacaracht is lugha a tuigtear 'ná an dea- caracht chéadna san. Ní'l aon ghiolla-mo-leithéid ná féadfadh smuta beaga cainnte do chur i mbun a chéile agus "School Reader" a thabhairt mar ainim ortha, ach is beag an mhaith an t-ainim. Donchadh: "Nuair a bhíon an leabhar againn ní bíon an léighean againn!" Tadhg: Ní'l an leabhar ná an léighean againn! BULA DALL. Donchadh: Ar airighis, a Thaidhg, cad a dhein Mac Ui Dhomhnaill an oidhche fé dheire, thall i bhfeis na Sacsan? Tadhg: Ambriathar gur airigheas, a Dhonchadh, agus gur chuir sé i gcuimhne dhom an rud úd a dubhairt Síle bheag fad ó nuair a bhí bean éigin ag spídiúchán uirthi. Bí an chainnt ró mhaith ag an mnaoi agus bhí an lámh uachtair aici dhá fhághail ar Shíle. Fé dheire chuimhnigh Síle ar sheift agus do labhair sí go h-árd i dtreó go <L 45> n-aireóchadh a raibh láithreach í. "A thoice gan áird," ar sise, "mara n-éistfá do bhéal dhéanfinn bula dall ar lár an bhóthair díot le Béarla! "Ní raibh aon fhocal Béarla ag an mnaoi eile. Tháinig eagla uirthi roimis an mBéarla agus d' éist sí. Do sgairt a raibh láithreach ar gháirí agus cheap an bhean gan Béarla gur fúithi féin a bhíodar ag gairí. Chuimhnigheas ar Shile bheag nuair a chonac conus mar a dhein Mac Ui Dhómh- naill bula dall de'n Speaker i bhfeis na Sacsan. Chuir an sgéal a lán smaointe am' aigne. Nách deas an sórd ruda, a Dhonchadh, Speaker gan chainnt! Nár dhóich leat gur cheart don Speaker bheith ábalta ar chainnt a dhéanamh le gach feisire sa teangain is fearr a thuigfadh, nú do labharfadh, an feisire féin. Cad é mar obair fear do thoghadh chun na cainnte do riarú agus gan eólus aige ar an gcainnt! Ach tá sean thaithighe againne anso i n-Éirinn ar an sórd san oibre. Na daoine is lugha eólus ar Éirinn ná ar gnó na h-Éireann isiad a curtar chughainn anall anso ó Shasana chun na h-oibre ná tuigid siad do dhéanamh. An aon iongna go bhfuil an obair dhá lot riamh! Dá mb' í an obair seo atá ar siubhal í le tamal idir thineón- taithibh agus máighistirí talmhan i n-Éirinn tá an bárthan céadna uirthi. Caithtear an cíos a cheapadh le meas agus le moladh meastóirí. Cé h-iad a dheinean an cíos do shocarú? Daoine ná h-aithneóchadh droch- thalamh ó thalam fhóghanta. Daoine ná h-aithneóchadh neóinín ó bhileóig slánluis! Daoine ná h-aithneóchadh feóchadán ó ghas raithinighe! Donchadh: Tá píoparnach ag an Ruiséalach dhá chur 'n-a gcluasaibh do chuid acu. Tadhg: Ba mhithid do dhuine éigin go mbeadh ciall éigin aige labhairt. Tá an Ruiséalach go maith. Tá an breitheamhntas go maith aige agus tá cothrom na cainnte go maith aige. Tá súil agam go n-éistfar leis. Donchadh: Ní fheadar, a Thaidhg, an bhfuil aon tsúil go <L 46> luighfidh an Speaker ar Ghaedhluinn d'fhoghluim. Is ceatach an obair dó bheith 'n-a shuidhe ansúd gan focal 'n-a phluc nuair labharfidh Mac Ui Dhómhnaill cainnt na h-Éireann airís leis. Is leamh an gnó dhó má bí- tear ag déanamh bula dall de os cómhair feise na Sacsan! Tadhg: Do dhuine gan náire is usa a ghnó dhéanamh. Tá an leathar ró ríghin ar an - , agus ar an gcuid eile d' fheisiríbh na Sacsan. Ní féidir náire chur ortha. Ach isé mo thuairim láidir go bhfuil cuid d fheisiríbh na h-Éireann a ghearrfidh an leathar acu feasta dá ríghne é. Chím go bhfuil buidhean d'fheis- iríbh na h-Éireann ceapaithe cheana féin chun feuchaint i ndiaidh na sgol so gan sgoluigheacht atá againn. B' fhéidir anois go mbeadh duainéis agus buaireamh aigne ar na bodachaibh seo gan eólus atá suidhte i mB'l'áth Cliath chum bheith ag gabháil de chosaibh i n-ár n-oideachas! Do réir gach dlighe nádúir is ag athair clainne atá oideachas do thoghadh agus do cheapadh d-á chlainn féin. Agus sid iad na preabairí dúra do- eóluis seo i mB'l'áth Cliath ag ceapadh oideachais d'ár gclainn-ne! Níor tugadh caoi dhúinn ar an mBórd do thoghadh ná ar an oideachas do thoghadh. Do thoghadar iad féin! D'fhág san Éire gan oideachas. Tá nead cluthar i mB'l'áth Cliath ag na rógairí! Ach ní deirim 'ná gur gearr go ndéanfar an nead do sgartáil. Is mithid é. "Is fada nár coruigheadh nead Sheáin!" LEASTAR AN BHRÁTHAR. Donchadh: Cad e an rud "Leastar an Bhráthar," a Thaidhg? Tadhg: Leastar a tugtí ar an bhfeircín ime a líontí i ndeire na bliana nuair a bhíodh an t-ím gann. Bhíodh <L 47> an feircín abhfad dhá chruinniú agus ní bhíodh an t-ím ró mhaith ná ró chúmhrtha. Do coimeádtí an t-uachtar go dtí go mbíodh sé géar go maith agus ansan do cuirtí sa mheadar é agus deintí an chuigean. B' fhéidir go ndéanfí seacht gcuigne sar a mbeadh an feircín lán, agus bhíodh seacht saighseana ime ó bhara an fheircín go dtí a bhun, agus gan saghas acu ach saghas ba mheasa 'ná chéile. Leastar a tugtí mar ainim ar an bhfeircín ime sin. Bhí bráthair bocht ann, tá is dócha suas le céad blian ó shin, agus bhíodh sé ag siubhal roimis ag lorg a dhéarca. Gheibheadh sé dorn mine i dtigh agus dorn plúir i dtigh agus go minic gheibheadh briola ime i dtigh. Chuireadh sé an briola ime i leithtaoibh go dtí go mbíodh oiread de'n ím aige agus a líonfadh feircín. Ansan do líonadh sé an feircín agus bheireadh sé leis é go Corcaigh agus dhíoladh sé é. Bhí file éigin sa n-áit agus tháinig eud air chun an bhráthar agus dhein amhrán, nú aiste filidheachta, ag magadh fé 'n mbráthair agus fé n-a chuid ime agus ag áireamh gach datha fé leith agus gach baluith fé leith d'á raibh le fághail ar ím an leastair ó bharr go bun. "Leastar an Bhráthar" a thug an file mar ainim ar an aiste filidheachta san. Bhí árd shult agus árd chaitheamh aimsire ar fuid na dútha ar feadh tamail mar gheall ar "Leastar an Bhráthar," agus fé dheire b' éigin do'n Bhráthair teiche leis féin. Sheasóchadh duine dána troid ach ní fhéad- fadh aoinne magadh do sheasamh. Cuirean an file Gaodhlach faobhar magaidh ar a chuid filidheachta agus gearran an faobhar san ó chroicean go cnámh agus ó chnámh go smior agus ó smior go smúsach. Agus ní ag maolú a bhíon an faobhar san le h-aimsir ach ag dul i ngéire. An lá déanach úd a bhíomair ag cainnt anso do chuireas-sa an School Reader so na sgol i gcompar- áid le "Leastar an Bhráthar." Tá an chomparáid cruinn. Feuch, sin ceann acu agat, leig do shúil <L 48> tríd. Feuch, ní'l ann ar fad ach cúpla céad leathnach, agus tá deich mblúire agus dachad cainnte ann! Ní'l aon dá bhlúire cainnte acu san ná tráchtan ar nídh fé leith. Ní'l aon bhaint i n-aon chor ag aon bhlúire acu le h-aon bhlúire eile acu. Táid siad chómh fada ó chéile agus 'tá Cléire agus Corcaigh. Rud is measa 'ná san féin, ní'l tosach ná deire, tosnú ná críochnú, ar aon bhlúire cainnte acu. Ní'l i ngach blúire bheag acu ach smut beag amach a' lár úghdair éigin, agus gan aon phioc eóluis dhá thabhairt ar cad a bhí i n-aigne an úghdair. Cad é an tairbhe do leanbh na smuta beaga cainnte sin do léighe! Ní féidir do 'n leanbh ciall an úghdair d'fhághail. Ní fhéadfadh an t-úghdar féin a chiall do chur sa smut beag san. Ní féidir an smut beag san do thuisgint gan feuchaint ar chainnt an úghdair roimis an smut beag san agus 'n-a dhiaidh. Is minic nách foláir cuid mhór de leabhar an úghdair do léighe sar ar féidir an smut beag a thuisgint i gceart. Cad tá ag an leanbh le déanamh! Isé an smut cainnte sin a cheacht indiu. Ní thugan an smut cainnte sin aon leus eóluis dó. Beidh smut eile amáireach aige, ná bainean i n-aon chor leis an smut so. Fágfar chómh dall amáireach é agus do fágadh indiu é. Mar sin dó go dtí go mbeidh an leabhar críochnuighthe aige. Sin mar atá a n-aimsir caithte ag aos óg na h-Éirean ar na sgolaibh seo le trí fichid blian! Siné an School Reader agat! Nách beag an iongna a n-aigne agus a n-inntinn a bheith fuar folamh ag an muinntir a chaith tosach a saoghal ag dul ar na sgoil- eanaibh sin! Nách beag an iongna, nuair a chuaidh daoine bochta, a dalladh ar an gcuma san, amach go dúthaíbh iasachta ag tuilleamh a mbeatha, go ndubhradh leó láithreach, "No Irish need apply!" Ní fhéadfadh inntileacht an duine leabhar a chumadh níos díobhálaighe 'ná School Reader, mar atáid siad againn. <L 49> IOMRASGÁIL. Donchadh: A Thaidhg airiú, an bhfeacaís tuairisg na h-iomrasgála úd a bhí thall i seómra feise na Sacsan an oidhche fé dheire? Tadhg: Am briathar go bhfeaca, a Dhonchadh, agus gur bhain sé gáirí asam. Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, do shíleas-sa gur b' amhlaidh a chuirfadh sé fearg ort! Tadhg: Cad a bhí ann chun feirge chur orm? Donchadh: Sdó bhí a leithéid sin d' fhearg ort nuair a bhí lucht feise na h-Éireann ag búithrigh i mB'l'áth Cliath, cheapas nár bhfios cad í an fhearg a bheadh ort nuair a chífá iad ag iomrasgáil thall i bhfeis na Sacsan. Tadhg: Ní mar a chéile an dá sgéal i n-aon chor, a mhic ó. Idir cháirdibh iseadh bhí an t-imreas i mB'l'áth Cliath. Ní féidir liom foidhneamh le mioscais idir cháirdhibh. Go mór mór nuair a chuirean an mhioscais sinn féin ag tarcaisniú a chéile agus ag aithisiú a chéile agus ár namhaid ag stealadh-mhagadh fúinn. Do bhain gnó Bh'l'áth Cliath ó'n stuaim ba cheart a bheith i gcómhthionól agus i gcómhairle ár lucht feise. Donchadh: Agus nár bhain an iomrascáil úd ó'n stuaim ba cheart a bheith i bhfeis na Sacsan? Tadhg: Do bhain go díreach, agus siné chuir ag gáirí mé. Tá a fhios agam, agus tá a fhios agat-sa leis, ná fuil aon nídh ar bith is mó ag muinntir Shasana 'ná an stuaim sin a bhíon, dar leo, i seómra na feise acu. "The dignity of the House" a thugaid siad air. Is dóich liom gur mó acu an stuaim 'ná an gnó agus 'ná an dualgas a chuir na tuatha ortha nuair a toghadh iad. Deintear droch-dhlighthe, curtar an dubh 'n-a gheal ar dhaoinibh, tosnuightear cogadh a chosnóchaidh na céadta míle púnt agus a mharbhóchaidh na céadta mílte fear, fuilingeóchaid muinntir Shasana é go léir ach gan stuaim na feise do lot! Ní'l de dhia-beag acu ach <L 50> an stuaim sin. Tá oread urama acu do'n stuaim sin agus bhíodh ag muinntir na h-Éigipte fadó do sna cait. Donchadh: Aililiú! Airiú cad é an saghas urama a bhí acu do sna cait! Tadhg: D' adhraidís na cait. Donchadh: Ach aidhe! Is minic airigheas rud ait go leór ag náisiúnaibh dalla dhá adhradh ach do bhuaidh adhradh an chait ar ar airigheas riamh fós! Tadhg! Dob adhradh teinn do mhuinntir na h-Éigipte é, ar ócáid áirighthe. Bhí namhaid mór ag cur cogaidh ortha uair. D' airigh an namhaid an uraim go léir a bheith acu do'n chat. Chuir sé teachtairí mórthímpal na dútha agus bhailigh sé na mílte cat. Díreach nuair a bhí an dá shluagh ag tabhairt aghaidh ar a chéile chun catha, do sgaoil an namhaid amach na cait. Chómh luath agus chonaic na h-Éigipteacha bochta na slóighte cat chaitheadar iad féin ar a nglúinibh. Do rith an namhaid isteach 'n-a measg láithreach ag déanamh éirligh ortha. Do rug an namhaid buadh tré bhithinn na gcat. Donchadh: Ó mhaise, a Thaidhg, ní'l aon teóra leat! Tadhg! Is fíor dhom é! Ach níor adhar aon Éigipteach riamh an cat is fearr a bhí aige leath chómh dúrthachtach agus d' adhran an Sasanach an stuaim seo atá 'n-a cheann aige i dtaobh seómra na feise. Mheasas go sgoilfadh orm ag gáirí nuair a chonac conus mar a ghaibh fir na h-Éireann de chosaibh sa stuaim, conus mar a dheineadar cimil-a-mháilín de'n stuam, leis an iomrasgáil! Ó cad é an seirbhthean agus an canncar agus an fhearg agus an diombádh a bhí ar fheisiríbh stuamdha Shasana nuair a bhíodar ag feuchaint ar an spórt. Ba bhreágh liom-sa bheith ag feuchaint ortha-san! "Dignity!" dar leó. Mór- chúis! Ceithearnamhalacht! Bodachas Sheáin Bhuidhe! Agus triúr nú ceathrar de bhuachaillíbh na h-Eireann ag gabháil de chosaibh sa "Dignity!" Rógaire fill, a Dhonchadh, iseadh an "Dignity" sin. Tá sé 'ghár <L 51> gcreachadh le costas, agus ansan ní leómhfimíd gearán a dhéanamh sar a ndéanfimís masla ar an "Dignity!" Ní fheacaís aon rud riamh, a Dhonchadh, is fearr a mhúinean ciall do'n "Dignity" sin 'ná stathadh maith a bhaint as a shróin! SULT AG DUL I BPUTÓGAIBH. Donchadh: Ní fheacaís riamh, a Thaidhg, ach an chaismirt atá ar siubhal i dtaobh na h-iomrasgála úd a dhein Fir Éireann thall i bhfeis na Sacsan. Déarfadh duine leat. "Ach! ní'l fasg ag fearaibh óga na h-Éireann! Tá náire shaoghalta tabhartha acu dhúinn! Ní fheadair aoinne acu conus é féin d'iompar imeasg daoine galánta. Ní bheidh aon mheas go deó airís ar Fhearaibh Éireann i bhfeis na Sacsan!" Ansan déarfidh duine eile leat; "Mo ghraidhn croidhe iad! Isiad a dhein an ceart agus níor dheineadar aon dá leath dhe. Bhaineadar an mhóráil go beacht de'n Dignity. Feasta, nuair a bheidh feisire dhá thoghadh ó aon tuath de thuathaibh Éireann chun dul anonn agus gnó na h-Éireann a dhéanamh i bhfeis na Sacsan, pé tréithe maithe eile a bheidh ann ní foláir dó bheith go maith chun na h-iom- rasgála. Ansan nuair a bheidh an phléidh ar siubhal thall agus nuair a bheidh ceart na h-Éireann aige 'á chosnamh, má bhíon preabaire acu nách mian leis éis- teacht leis an bhfírinne, ní bheidh ag an Éireannach ach a rádh leis go dána, "Raghaidh mé cor iomrasgalá leat ar lár an tseómra!" "Is amhlaidh mar atá an sgéal agam eatartha, a Thaidhg, ní fheadar i gceart cé 'cu is ceart d' Fhearaibh Éireann uraim a thabhairt do'n Dignity nú tarcaisne thabhairt dó. Ní maith liom feisirí Shasana bheith ag magadh fé Fhearaibh Éireann agus boicíní na h-Éireann anso sa bhaile againn a <L 52> bheith ag déanamh an mhagaidh chéadna, ag aithris ar mhuinntir Shasana. Sa n-am gcéadna is breágh liom ár mbuachaillí bheith go maith sa n-iomrasgáil. Ní fheadar cad is maith dhom a rádh idir an dá thaobh. Tadhg: An chéad phuínte 'ná cheile dhe, a Dhonchadh, ná cuir suim ar bith i n-aon fhocal a thiocfidh amach a' beul aoinne de bhoicíníbh na h-Éireann! Ní'l sprealairíní ar an dtalamh so is críochnuighthe 'ná boicíní na h-Éireann. Is dócha ná fuil aon tír sa domhan gan sprealairíní le fághail inti. Ach do chuirfinn geall le h-aon fhear beó, dá ráineóchadh iomarbhádh amáireach idir thíorthaibh an domhain, féachaint cá mbeadh an sprealairín ba mhó le fághail go mbéarfadh boicín ó Éirinn an buadh leis! Is sean fhocal é gur b' olc an t-eun a shailighean a nead féin. Ní'l eun beó is fearr chun an gnímh sin 'ná boicín ó Éirinn. Ná cuir- se blúire suime 'n-a chainnt; ach so amháin; má deir sé leat go bhfuil lár an lae ann creid at' aigne gur b'é lár na h-oidhche atá ann - mara bhfeicir féin an ghrian. Ach i dtaobh mhuinntir Shasana agus an iomrasgáil agus an Dignity, 'neósfad sgéal beag duit. Bhí duine uasal i n-Éirinn fadó agus bhí sé saidhbhir, acfuinneach, neamhspleádhach, tamal d'á shaoghal. Bhíodh uaisle na cómharsanachta ar dínnéar aige go minic. D'ithidís an bia agus d'ólaidís an deoch agus bhídís ana shultmhar ana ghealgháiriteach leis an bhfear a thugadh dóibh an bia agus an deoch. Bhíodh sórd amadáin ag teacht chun an tighe. Chíodh sé an tabhairt amach agus chíodh sé an sult. Bhí amhras éigin aige gur mhó an grádh a bhíodh ag an gcuideachtain do'n chóir mhaith 'ná do'n fhear a thugadh an chóir mhaith uaidh dóibh. Cheap sé gur bh' í an chóir fé ndeár an sult. Isé rud a deireadh sé leó 'ná:- "Sult ag dul i bputógaibh!" Siné díreach an údhalta ag muinntir Shasana agus a gcuid Dignity. Tá sochar na n-Éireann acu dhá <L 53> bhreith leó, agus é acu dhá bhreith leó le Dignity. Is beag an iongna meas mór acu ar an Dignity. Is beag an iongna fearg ortha nuair a tugtar aon mhasla do'n Dignity. Ach go deimhin isé rud é 'ná:- Dignity ag dul i bputógaibh; nú Dignity ag dul i bpócaíbh. "CHUIR FEAR NA LUAITHE FEAR NA CRUAICHE AMACH." Tadhg: Bhí fear saidhbhir ann. Bhí talamh agus stoc agus airgead agus ór agus ollmhaitheas aige. Bhí dritháir aige a measadh bheith 'n-a leath-amadán. B'é an dritháir an t-oighre ceart ach do deineadh an eugcóir air. Nuair a tuigeadh ná raibh ann ach leath-amadán do fágadh sa chúinne é agus níor cuireadh de chúram air ach bheith ag cur na luaithe amach. Bhíodh ól agus imirt agus rabairne sa tigh agus mórán substainte ag dul amú ann. Chrom fear na luaithe ar bheith ag cur an bhásta chun suime. Ba ghearr go raibh sparán aige a gan fhios do'n tsaoghal. Ba ghearr go raibh easba airgid ar fhear an tighe. Cheannuigh an t-amadán uaidh bó anois agus bó airís, páirc anois agus páirc airís. Fé dheire ba leis an amadán an áit go léir. Ansan do tuigeadh go h-áluinn gur bh'amadán ana chiallmhar é, agus dubhairt na daoine a chonaic an sgéal - "Chuir fear na luaithe fear na cruaiche amach!" Tá ag dul amú uainn anso i n-Éirinn, a Dhonchadh, oiread saidhbhris agus do dhéanfadh, dá gcuirtí chun suime é, an t-oileán so ná h-Éireann do cheannach amach, do chorp ceart, i n-aon deich mbliana fichid amháin! <L 54> Donchadh: Aililiú! Conus fhéadfadh saidhbhreas bheith ag dul amú uainn agus an uile dhuine 'ghá rádh go bhfuilimíd féin ag dul 'on ghorta! Tadhg: Léigh an Leader, a Dhonchadh, agus dein macht- namh air, agus taisbeánfidh sé dhuit conus is féidir duine bheith gan bhia gan éadach agus idir bhia agus éadach ag dul amú uaidh. Má ghlacaid muinntir na h-Éireann dáríribh an chomhairle seo atá ag an Leader dhá thabhairt dóibh, chífir-se agus mise go "gcuirfidh fear na luaithe fear na cruaiche amach," gan cabhair ó chogadh. FEAR NA LUAITHE AGUS FEAR NA CRUAICHE. Donchadh: Feuch, a Thaidhg. An áit ná bhíon ann ach an dealbhas ní fachtar as ach an dealbhas. Tadhg: Cad dó go bhfuilir 'ghá thagairt sin, a Dhonchadh? Donchadh: Dubhraís-se gur chuir fear na luaithe fear na cruaiche amach, agus gur bh'é cuma 'n-ar dhein sé é 'ná le bheith coitchianta ag faire ar na neithibh a bhíodh ag dul amú agus 'ghá gcnósach agus 'ghá gcur chun suime go dtí go raibh sparán aige. Cad a bheadh ag fear na luaithe le déanamh dá mba rud é go mbeadh an teaghlach ró dhealbh agus ná beadh aon nídh ag dul amú ann? Tadhg: Ní'l agam le déanamh, a Dhonchadh, ach a fhiaf- raighe airís díot cad dó go bhfuilir 'ghá thagairt sin. Donchadh: Táim 'ghá thagairt do'n nídh chéadna díreach d'ár dheinis-se an sean-fhocal do thagairt. Chuiris muinntir na h-Éireann agus comhacht Sacsan sa n-oileán so i gcomparáid le fear na luaithe agus fear na cruaiche sa tsean-fhocal. Ní mheasaim-se go bhfuil an chomparáid cruinn. <L 55> Tadhg: Ca bhfuil an t-easnamh ar an gcruinneas? Donchadh: Teaghlach flúirseach dob eadh teaghlach fir na cruaiche úd. Bhí neithe ag dul amú sa teaghlach mar bhíodar ann le dul amú. Áit ró dhealbh iseadh Éire. Ní'l cothú a daoine inti, ní áirighim aon rud a bheith ag dul amú inti. Is fada bheadh fear na luaithe i n-Éirinn ag faire ar an mbrúscar sar a mbeadh puinn sa sparán aige! Tadhg: Siné díreach, a Dhonchadh, an seana dhearmhad atá againn go léir dhá dhéanamh riamh! Tá Éire dealbh. Ach cad é an chúis go bhfuil sí dealbh? An bhfuil a fhios agat, a Dhonchadh, cad é an t-airgead a díoltar a' h-ólachán i n-Éirinn i n-aghaidh na bliana? Donchadh: "Is milis dhá ól é agus is searbh dhá dhíol é"; andaigh ní fheadar, a Thaidhg. Is dócha go bhfuil pingin dheas ann. Tadhg: Tá trí míle dhéag de mhíltibh púnt airgid dhá dhíol a' h-ólachán i n-Éirinn, a Dhonchadh, an uile bhliain d'á n-eirighean uirthi! Beartuigh at' aigne, a Dhonchadh, cad é an cómhreamh atá sa méid sin airgid. Is mór an t-airgead míle púnt. Is mór an t-airgead deich míle púnt. Is ar éigin fhéadfá a bheartú at' aigne cad í an chruach óir a bheadh agat i ndeich céad míle púnt. Tá breis agus trí cruacha déag óir de'n tsórd san ag imtheacht uainn an uile bhliain agus gan de thoradh ná de thairbhe againn as an saidhbhreas san go léir ach ár mbolg do líonadh, agus ní le bia foláin é ach le droch-dhigh! Donchadh: Ail-il-iú! Cad as go dtagan an t-ór go léir! Tadhg : Tagan sé lom díreach ainíos a' talamh na h-Éireann. Isé talamh na h-Eireann an talamh is torthamhala sa domhan dá bhfaghadh sé ceart. Dubh- raís ná raibh aon nídh ag dul amú i n-Éirinn. Ca bhfuil na trí cruacha déag óir sin ag dul gach bliain? Nách amú atáid siad ag dul? Dá gcuireadh fear na luaithe, i n-Éirinn, a shúil ortha agus iad do chasadh <L 56> chuige agus do choimeád, ba ghearr go mbeadh sparán teann aige! Ba chirte agus ba chiallmhaire dhó a shúil do chur ar an ollmhaitheas go léir sin agus é chur chuige agus do choimeád 'ná bheith ag feuchaint suas ar an spéir agus meill air, feuchaint cathain a thiocfadh mór- shluagh aingeal anuas chun cómhacht Sacsan do dhíbirt a' h-Éirinn dó! Is fada bheidh fear na cruaiche gan cur amach má 's anáirde sa spéir a bhíon a shúile ag fear na luaithe! Donchadh: Am briathar, a Thaidhg, gur b' eagal liom go bhfuil codladh na h-oidhche bainte agat díom go ceann seachtmhaine! Trí cruacha déag óir! Agus deich céad míle púnt i ngach cruach díobh! - Agus é go léir léir ag imtheacht gan tuairisg, - ag imtheacht i n-aghaidh na bliana! Is uathbhásach an cíos é! Tadhg: 'Seadh, agus ní thagan bum ná báile ná pró- cadóir 'ghá iarraidh orainn! Ní'l bac orainn an saidhbhreas san go léir do choimeád againn féin láith- reach má 's maith linn é! Nách dall na daoine sinn! ÓLACHÁN. Donchadh: Is mór an t-airgead atá in sna trí cruacha déag óir úd, a Thaidhg, agus is mór an truagh é bheith a' dul amú uainn. Nách mór an iongna ná deintear aon iaracht ar ghreim a choimeád air. Tadhg: Is minic a deineadh iaracht ar an ngreim sin a choimeád air, ach níor deineadh iaracht díobh nár theip. Chun an ghreama do choimeád ar an airgead ní raibh le déanamh ach stad de'n ól. Dá stadadh daoine de'n ól d'fhanfadh an t-airgead acu. Ba chóir gur shaor- áideach an leigheas é. Deirtear gur "milis dhá ól é agus gur searbh 'á dhíol é." Is mór an costas é. Isé atá ag fágáilt na h-Éireann chómh dealbh agus <L 57> atá sí. Ach tá díobháil ann is measa go mór 'ná an costas féin. Tá aigne agus inntleacht na ndaoine loitithe uaidh. Tá éirim agus tiúsgal agus obair agus gnó agus imníomh curtha ar neamhnídh aige. An t-é bhíon ag ól ní bhíon suim aige i n-obair ná i ngnó ná i dtiúsgal. Bíon a chroidhe agus a aigne fuar failightheach. Bíon sé leath a shaoghail ar meisge agus an leath eile ag cur an mheisge dhe. Bíon a thigh gan cúmpórd, a chuid ag imtheacht ar bhásta, a chlann ar a dtoil féin ag imtheacht gan smacht gan stiúrú gan chómhairle. Ní bhíon righe ná rath amuich ná i mbaile air. Dá mba ná beadh mar sin ach foth dhuine bheadh an sgéal olc go leór, ach ní mhothóchadh an náisiún go léir é, puinn. Ach nuair atá againn ar an gcuma san oiread daoine agus a shloigean luadh trí milliún ndéag de'n ól ní féidir puinn de'n rath a bheith ar an náisiún. Tá a lán cainnte 'á dhéanamh ar dhroch-dhlighthibh agus ar dhroch bhainistighe Shasana i n-Éirinn. Tá an chainnt go léir fíor, ach is mó an díobháil atá déanta dhúinn, agus dhá dhéanamh dúinn, ag ár gcuid ólacháin féin 'ná ar dhein dlighthe Shasana riamh dúinn. Ní'l rud ar an dtalamh so is mó chuirean seirbhthean agus buile orm 'ná bheith ag éisteacht le h-Éireannach ag spídiú ar dhroch- dhlighthibh Shasana agus é féin ar meisge! Greadadh chuige! An spreas! Donchadh: Ach cogar, a Thaidhg. Ar cheap aon duine riamh fós i n-a aigne a dhéanamh amach cad é an chúis go bhfuil an mí-ádh san ar mhuinntir na h-Éireann? Pé bog cruaidh é leigheas an uilc ní féidir an leigheas a dhéanamh go dtí go dtuigtear a chúis; go dtí go dtagtar ar bhun phréimh aige. Tadhg: Is 'mó machtnamh atá déanta ar an sgéal, a Dhonchadh. Tá níos mó 'ná aon phréamh amháin ar an olc. Tá cuid acu a chítear agus cuid acu ná feic- tear choidhche. Déarfidh duine leat: "Na droch- dhlighthe fé ndeár é. Dá mbeadh déanamh ár ndlighthe againn féin ba ghearr go leighisfimís an t-olc." <L 58> Dearfidh duine eile leat: "An t-Éireannach féin fé ndeár é. Tá an dúil chómh malluighthe sin sa n-ól aige gur cuma leis cad a dheinean bean ná clann ná cúram an fhaid a gheóbhaidh sé an deoch le slogadh." Ach feuch, a Dhonchadh. Is dóich liom féin gur b' iad mná na h-Éireann is mó atá cionntach. Donchadh: Aililiú a Thaidhg, na h-abair a leithéid! Tadhg: Déarfad, a Dhonchadh, agus ní h-indiu ná indé chuimhnigheas ar dtúis air. Ar airighis cad 'dubh- airt an bhean-chaointe fadó: "Tá 'fhios agam-sa cad a ghoill ort! Fuacht an earraigh, tart an gheimhrigh, Bualadh 'n úird ar aghaidh na gaoithe, 'S nuair thigteá abhaile gan cara mná-thighe rómhat." Beidh fear ag obair i gcaitheamh an lae agus nuair a thiocfidh sé abhaile chífidh sé teinteán fuar roimis, agus bia gan ullmhú mar ba cheart. Caithfidh sé an bia. Goillfidh an bia ar a ghoile. Beidh an bia sin 'n-a stalca i lár a chléibh. Ní foláir dó dul amach go tigh an tabhairne agus braon beag dighe fhághail chun an stalca san do bhogadh. Mná tighe gan eolus, a Dhonchadh, isiad fé ndeár a lán de'n olc! ÓLACHÁN. Donchadh: 'Sdó, a Thaidhg, measaim gur maith leat-sa a dhéanamh amach gur b' iad na mná-thighe is mó atá cionntach leis an ólachán so atá coitchianta dhá chur i n-ár leith i n-Éirinn. Is trom an choir í sin le cur i leith ban na h-Éireann. Agus feuch; ní'l aon aicme is mó gheibhean de dhochar agus d' annró agus de chruadhtan beatha mar gheall ar an ólachán céadna 'ná na mná so na h-Éireann. Is minic a fágtar an t-ocras, <L 59> agus an tart, agus an fuacht, agus easba na teine agus na fothana, ortha féin agus ar a gclainn, agus go bhfágtar an t-airgead i dtigh an tabhairne uatha. Is bocht an leigheas ar a gcruadhtan a rádh leó, "Sibh féin fé ndeár é." Conus is féidir do mhnáibh bochta compórd ná slacht ná glanachar a bheith acu, ar a dtigh ná ar a gclainn ná ortha féin, má 's i dtigh an tabh- airne a fágtar an t-airgead! Tadhg: Tá dhá innsint ar an sgéal, a Dhonchadh. I dtosach an uilc iseadh is usa an leigheas. Nuair a ghlacan bean uirthi féin cúram tighe agus cúram fir agus cúram clainne ní foláir di eólus maith do bheith aici ar conus gach cúram díobh san do chómhlíonadh sa cheart. Tá sgoileana againn i n-Éirinn le trí fichid blian. Táid ár gcailíní beaga ag dul isteach in sna sgoileanaibh sin ó cuireadh ar bun iad. Téidhean an leanbh ar sgoil chómh luath agus bhíon sí ábalta ar shiubhal. Isé céad rud a mhúinean an sgoil do'n leanbh 'ná droch-mheas ar a h-athair agus ar a máthair. Ní deirtear leis an leanbh, lom díreach, gur ceart di droch-mheas a bheith aici ar a h-athair agus ar a máthair, ach curtar 'n-a luighe ar aigne an leinbh, go daingean, gur daoine dalla a h-athair agus a máthair, toisg gan tabhairt suas Béarla bheith ortha. Isé rud a thagan as san, gan an meas ceart a bheith ag an leanbh ar eólus agus ar chómhairle a máthar. Fásan agus neartuighean aigne na h-inighne gan stiúrú gan smacht ó'n máthair. Má's cailín maith diadha í ní thabharfidh aon droch-mhúine d'á máthair. Sgaoilfidh sí an focal léi, ach ní ghlacfidh sí an chómhairle mar ní'l meas aici ar an eólus. Is minic ná bíon sé de ghrástamhlacht i gcuid acu staonadh ó'n ndrochmhúine féin. Ní fada a bhíd na blianta ag imtheacht. Tagan an t-am, agus deintear cleamhnas do'n inghin. Téidhean sí abhaile chun a fir féin agus chun a tighe féin. Tagan an cúram go léir uirthi láithreach. Tagan fiche gnó uirthi nách féidir a dhéanamh sa cheart gan eólus cruinn. Níor <L 60> tugadh aon phioc de'n eólus di ar an sgoil. Níor ghlac sí aon phioc de ó n-a máthair. B'fhéidir ná raibh an mháthair ró tugtha chun an eóluis do chur 'n-a luighe uirthi. Tá a lán de sna máithreachaibh i n-Éirinn agus b' fhearr leó bheith ag éisteacht leis an inghin ag léighe leabhair éigin Béarla 'ná a chur fhiachaibh uirthi cuid de ghnó an tighe do dhéanamh agus d'fhoghluim. Bíon a rian air. Nuair thagan gnó a tighe féin ar an inghin ní fheadair sí conus an gnó dhéanamh. Nuair a thagan a fear a bhaile um thráthnóna ní bhíon "cara mná thighe" roimis. "Fallaí fuara," agus "bean-tighe ghuagach" iseadh bhíon roimis. Déanfidh sé foidhne má's fear maith é. Ach má thagan an droch-mhúine i dteannta an mhí-eóluis ní fada go m-brisfidh ar an bhfoidhne aige. Imtheóchaidh sé go tigh an tabhairne. Béarfidh sé an t-airgead leis. Ní féidir dó bheith abfhad i dtigh an tabhairne gan airgead. Ar ball beidh fuacht agus ocras ar a mhnaoi agus ar a chlainn 'n-a thigh féin agus truagh ag na cómharsain do'n mhnaoi bhocht. Gan amhras is mór an truagh í, ach cé fé ndeár an t-olc, a Dhonchadh? Donchadh: B'fhéidir, a Thaidhg, gur dóich leat go ndéarfad gur b'í féin fé ndeár é. Tadhg: Agus, dar fidia, a dhuine, marb í féin fé ndeár é cé fé ndeár é! Donchadh: An rud a tháinig agus do chuir deighilt aigne idir í féin agus a máthair ó thosach a saoghail, an sgoluigheacht mhí-nádúrtha a thug droch-mheas do'n leanbh bocht ar a máthair agus do chuir ó smacht agus ó chómhairle a máthar í, agus d'fhág a h-aigne folamh ó'n eólus ná féadfadh aon duine eile a thabhairt di ach máthair mhaith, thuisgionach, chiallmhar. Tadhg (ag cur gáire as): Is fíor dhuit é, a Dhonchadh. Is chuige sin díreach a bhíos ag teacht, agus is gasta bhainis as mo bheul é. Siné díreach bun agus barr an sgéil. Ní indiu ná amáireach a déanfar meas cruinn ar mhéid na díoghbhála atá déanta i n-Éirinn ag na sgoileanaibh mí-ádhbharacha san! <L 61> Ólachán. Donchadh: Chuiris i gcuimhne dhom, a Thaidhg, leis an gcainnt úd a thárla eadrainn an lá déanach, nídh atá am' aigne le fada riamh. Isé nídh é 'ná an chuma 'n-a bhfuil an líntighe ins gach tigh i n-Éirinn iompuighthe taobh síos suas ó tháinig na sgoileana Gallda so. Fadó, sa tsean aimsir, nuair ná raibh de mháighistiríbh sgoile ach seana Chonchubhar Máighistir agus daoine dh'á shórd, do curtí aos óg ar sgoil agus do múintí eolus éigin tairbhtheach dóibh. Pé rud eile a múintí dhóibh bhí aon nídh amháin a curtí 'n-a luighe ortha go dain- gean. Dob' é sin, nár bh'fholáir dóibh uraim a thais- beáint do'n mhuinntir a bhí níos sine 'ná iad, go mór mór d'á n-athair agus d'á máthair. Bhíodh uraim do'n mháighistir sa sgoil agus uraim do'n athair agus do'n mháthair sa bhaile. Chómh luath agus a thánadar na sgoileana Gallda so d'imthigh an uraim sin. Níor leigeadh aon fhocal Gaoluinne amach a' beul an leinbh ar an sgoil. Má labhair an leanbh i n-aon chor an fhaid a bhí sé sa sgoil chaith sé an Béarla Briste do labhairt. Chómh luath agus do labhradh an leanbh an Béarla Briste chromadh an máighistir ar mhaghadh féi. An magadh a deintí fé Bhéarla an leinbh ba mhagadh é fé Béarla an athar agus fé Bhéarla na máthar agus fé n-a raibh i ndiaidh an leinbh sin sa bhaile. Cad é an díobháil dom é ach Béarla an mháighistir féin chómh h-olc díreach agus chómh briste le Béarla an leinbh! B' é asachán an chorcáin leis an gciotal é. Is cuimhin liom go maith an chuma 'n-a mbídís na máighistirí úd agus gur dhóich leat gur cloichín a bhíodh fé n-a theangain ag gach aon spreasán acu, a d'iarraidh <L 62> Ba ghearr go raibh an "home" agus gach aoinne a bhí ann curtha fé tharcuisne agus fé dhroch-mheas. Isé rud a tháinig as fé dheire 'ná, i n-inead na n-aos óg a bheith ag feuchaint suas chun na muinntire críona gur b'amhlaidh a bhí an mhuinntir chríona ag feuchaint suas chun na n-aos óg! Ní raibh líntighe i n-Éirinn 'ná gur b'amhlaidh a bhí "an t-uan ag múine méilighe dh'á mháthair" ann. Bhí gach aon rud taobh-síos-suas. Is 'mó olc atá tagaithe as an bun-os-cionn san. Tadhg: Tá an sgéal go léir go cruinn agus go blasta agat, a Dhonchadh. Is fíor dhuit gur 'mó olc atá tagaithe as. Ach deirim aon nídh amháin leat, a Dhonchadh. Bheadh uilc ba sheacht míle measa tagaithe as an mbun-os-cionn san mara mbeadh aon nídh amháin. Mara mbeadh an greim daingean a bhíodh ag an gcreid- eamh i gcroidhe na ndaoine, idir óg agus aosta, dhéan- fadh an bun-os-cionn droch-obair ba mheasa 'ná an droch-obair atá déanta aige. D' aindeóin na sgol do choimeád an Ceathramhad Aithne greim i gcroidhe na n-aos óg - "Tabhair do t'athair agus do d'mháthair onóir." Donchadh: Am briathar féin, a Thaidhg, gur deacair do'n Aithne sin a greim do choimeád. Is mó suathadh grána a bhain na sgoileana Gallda aiste le trí fichid blian! Ní fheadar, a Thaidhg, an bhfuil an Creideamh chómh láidir againn agus a bhí sé? Tadhg: Ceist dheas iseadh í sin, a Dhonchadh. ÓLACHÁN. Donchadh: Sdó anois cogar a leith chugham, a Thaidhg. Dheinis a lán cainnte anso an lá déanach ar an ndío- bháil atá déanta, agus dhá dhéanamh, ag na sgoile- anaibh Gallda so, do mhnáibh na h-Éireann. Do mhín- ighis dom do h-áluinn, agus is fíor do chainnt, conus <L 63> mar atá gach líntighe i n-Éirinn iompuighthe taobh síos suas ag na sgoileanaibh sin. I n-inead ár n-aos óg a bheith maol, múinte, beusach, umhal do'n athair agus do'n mháthair, gur b' amhlaidh atáid siad ceannárd, dána, droch mhúinte, agus droch-mheas acu ar an muinntir a thuit leó agus do chothuigh agus thóg iad. Tá san go léir fíor. Ach innis an méid seo dhom. Ná h-oirean an chainnt sin go léir d'ár ngarsúnaibh chómh maith díreach agus oirean sí d'ár gcailíníbh beaga? Tadhg: Go deimhin, a Dhonchadh, is fíor dhuit go n-oirean, foraoír ghéar! Is beag ná go ndéarfinn gur fearr 'oirean an chainnt d'ár ngarsúnaibh 'ná d'ár gcailíní beaga. I slightibh áirighthe is mó an gádh atá ag buachaill le smacht agus le chómhairle ó athair agus ó mháthair 'ná mar atá ag cailín beag. "Ní bhíon an rath ach mar a mbíon an smacht." Is usa go mór an buachaill do chur ó smacht 'ná an cailín beag do chur ó smacht. Má chuir na sgoileana Gallda na cailíní beaga ó smacht athar agus máthar is mó 'ná san a chuireadar ó smacht athar agus máthar na buachaillí. Agus dar ndó, a Dhonchadh, má dhein na sgoileana díobháil thiobaisteach do sna cailíníbh beaga, ní cos- aint ortha a rádh gur dheineadar díobháil ba mhó 'ná san do sna buachaillíbh. Donchadh: Ní 'ghá gcosaint atáim, a Thaidhg. Sidé atá orm. Má dhein an sgoluigheacht Ghallda so níos mó díobhála do bhuachaillíbh na h-Éireann le trí fichid blian, 'ná mar a dhein sí do cailíníbh na h-Éireann, is léir gur measa a luighean iarsma na sgoluigheachta san anois ar fhearaibh na h-Éireann 'ná ar mhnáibh na h-Éireann. Tadhg: Is fíor é. Ach cad a thagan as san duit? "Is deacair rogha a bhaint a' dhá dhíg." Tá an dío- bháil atá déanta do sna mnáibh tiobaisteach a dhóthain. Is suarach an bogadh ar an ndíobháil sin, a Dhonchadh, a rádh go bhfuil díobháil is tiobaistighe 'ná san déanta do sna fearaibh. <L 64> Donchadh: Ní h-ag bogadh aon taoibh acu atáim. Ní bhogadh a dheinid siad ar a chéile ach cruadas. Dá olcas é aon taobh acu fé leith, is breis olcais ar gach taobh acu iad a bheith i n-aonfheacht. Ach dubhraís-se, an lá fé dheire, gur bh' iad na mná ba mhó ba chionntach le h-ólachán na h-Éireann agus gur bh' iad na sgoil- eana fé ndeár san. Má dhein na sgoileana oiread díobhála do sna fearaibh agus dheineadar do sna mnáibh nách mór an eugcóir an milleán go léir do chur ar na mnáibh bochta! Tadhg: Tá an ceart agat, a Dhonchadh, chómh fada agus a théidhean do chainnt, ach tá neithe móra fágtha agat lasmuich det' aigne agus ded' chainnt. Is daoine a cheap an rígheacht agus dlighe na rígheachta. Is daoine a cheap párlimintí agus na riaghalta a leanan iad. Is daoine a cheap tighthe cúirte chun dlighthe na rígheacht do chur i bhfeidhm. Ach isé Dia féin, moladh go deó leis, do cheap an líntighe. Cheap Dia an t-athair chun bheith 'na cheann ar an líntighe. Thug Dia úghdarás do'n athair chun an líntighe do riaradh agus do stiúrú agus chuir sé d'obliogáid air bia agus éadach do sholáthar d'á mhnaoi agus d'á chlainn. Ach do chuir Dia ar mháthair na clainne, ar an mnaoi- thighe, an cúram is naomhtha d'ár cuireadh riamh ar aon duine fé bhun Dé ar an dtalamh so, cúram na clainne do thógaint sa cheart. Ní'l ach aon nídh amháin is sia théidhean 'ná an tairbhe a dheinean bean-tighe mhaith, isé nídh é sin 'ná an díobháil a dheinean droch-bhean-tighe. ÓLACHÁN. Tadhg: Mar a dubhart leat an lá déanach, a Dhonchadh, ní'l ach aon nídh amháin is sia théidhean 'ná an tairbhe a dheinean bean-tighe mhaith. Isé nídh é sin 'ná an <L 65> díobháil a dheinean droch-bhean-tighe. Fé mar a dubh- raís féin, do dhein an droch-sgoluigheacht díobháil dúinn go léir idir fhearaibh agus mná, ach is mó an t-iomárd a dhein an díobháil a deineadh d'ár mnáibh 'ná an díobháil a deineadh d'ár bhfearaibh. Ní féidir rath ná séan a bheith sa tigh 'n-a mbíon bean-tighe gan eólus. Ach tá eólus agus eólus ann. Feuch ad thímpal. Cad í an ghluaiseacht, nú cad é an fuadar a chíon tú anois fé fhormhór ár gcailíní óga? Las- muich d'fhíor bheagán acu ní'l ag déanamh buartha dhóibh ó mhaidin go h-oidhche ach conus a dhéanfid siad órnáidí éadaigh do chur ortha féin! Buailean an cailín óg amach agus bata agus ribíní uirthi, agus casóg fir uirthi! Siní a máthair le n-a gualainn agus caipín a clóca ar a ceann aici. Feuch go cruinn ar an mnaoi óig agus tabharfir fé ndeára go bhfuil ceann fé agus scorn uirthi mar gheall ar a máthair a bheith chómh "Gaodhlach," dar léi. Má bhíon sé de mhisneach ag an máthair labhairt leis an inghin sin agus a rádh léi "gan bheith ag feuchaint 'na tímpal chómh dána," snap drochmhúinte iseadh a gheóbhaidh an mháthair mar fhreagra. Ní'l blúire eóluis ag an mnaoi óig sin ar aon tsaghas bídh d'ullmhú. Dá ndéanfadh sí císte bhácáil duit bheadh a dhá thaobh dóighte agat agus é fuar 'n-a lár istigh. Ní fhéadfadh sí blúire aráin mine choirce dhéanamh duit dá bhfaghadh sí Éire air. Bheadh sé ag tuitim as a chéile idir a lámhaibh. Ní fhéadfadh sí deoch meidhg dhá bhainne dhéanamh do dhuine bhreóite ach ar chuma a dhéanfadh díobháil dó. Ní'l aon bhlúire eóluis aici ar na taom- anaibh beaga a bhíon ag teacht ar dhaoinibh coitchianta ná ar na leighiseana a bhainean leó, agus gur ceart do'n mhnaoi-thighe iad do bheith sa tigh aici, mar ná feadair sí cad é an neómat a bheadh gnó aici dhíobh. Níor múineadh riamh di, ar an sgoil ná i n-aon áit eile, conus na taomana san d'aithint ó chéile ná conus an leigheas ceart a dhéanamh ar gach taom acu an túisge 'n-a dtaisbeánfadh sé é féin, gan bheith ag feitheamh le <L 66> dochtúirí nuair ná beadh ann ach dithineas agus déan- aighe. Ach tá eugcóir agam dhá dhéanamh ar an gcailín. Tá aon leigheas amháin ar eólus go maith aici. Is leigheas aici é ar an uile shaghas taoma. Isé leigheas é 'ná braoinín fuisgí, "an braoinín fóghanta." Isé leigheas gach galair é. Nuair a pósfar an cailín sin béarfidh sí léi chun tighe a fir an "leigheas" san. Coimeádfidh sí é, fé ghlas, go ceanamhail. Nuair a ghoillfidh an droch- chíste ar a fear tabharfidh sí braon de'n "leigheas" dó. Nuair a ghoillfidh an droch-chíste uirthi féin tóg- fidh sí braon de'n "leigheas." Nuair a thiocfidh an chlann agus nuair a bheidh ag teacht ortha na seacht ngalair déag ar fhichid a bhainean leis an óige tabh- arfidh sí an t-aon "leigheas" amháin ar gach galar díobh go léir, tré n-a chéile dhóibh. Imtheóchaid na blianta. Is gearr an mhoill ortha imtheacht. Cad a chífir ar ball? Chífir an fear i dtigh tabhairne, - 'ghá "leigheas" féin. Na buachaillí óga i dtigh tabhairne eile - 'ghá "leigheas" féin. An bhean agus na cailíní sa bhaile 'ghá "leigheas" féin, agus ag trácht ar hataí agus ar ribíní! Deirim leat, a Dhonchadh, gur b'iad na mná is bun le mórán de'n ólachán. Donchadh: Fan go fóil, a Thaidhg a bhráthair, agus éist liom beagáinín. Ná fuadaigh an sgéal ar do mhuin leat ar fad. Má 's fíor a n-airighmíd bhí níos mó ólacháin agus níos mó meisge i n-Éirinn céad blian ó shin 'ná mar atá anois. Tadhg: Caithfad gluaiseacht, a Dhonchadh. Socar- ócham an méid sin an chéad lá eile. <L 67> Ólachán. Tadhg: An lá déanach a bhíomar ag cainnt anso, a Dhonchadh, dubhraís go rabhas-sa ag fuadach an sgéil ar mo mhuin liom i dtaobh an ólacháin agus i dtaobh na mban, nuair a dubhart gur b'iad na mná is mó atá cionntach anois leis an olc san. Donchadh: Sdó ba dhóich le duine ort-sa ná raibh meisge ná ólachán riamh i n-Éirinn go dtí go dtáinig na sgoileana Gallda so agus gur loiteadar bann- tracht na h-Éireann orainn. Ar airighis riamh cad dubhairt an bhean úd i mBaile Mhúirne fadó? Tá, is dócha, dachad blian ó dubhairt sí é. Tar éis mheathlú na bprátaí dob eadh é. Bhí an saoghal brúighte síos go talamh. Bhí leath na ndaoine tar éis bháis le pláig agus le gorta agus ní raibh aon rud leis an anam 'sa méid a bhí beó dhíobh. Geallaim dhuit ná raibh aon teasbach ar aoinne. Chonaic an bhean a deirim conus mar a bhí an saoghal go léir imthighthe chun deiridh. Ní raibh tuairisg ná cuimhne ar bháire ná ar liathróid ná ar chómhchalán ná ar rinnce ná ar cheól. An t-é a bhí trí fichid bhí driuch cheithre fichid air. An t-é a bhí deich mbliana fichid bhí sé liath cheana féin agus an sean- duine sa n-éadan agus in sna guailnibh aige. Cad dubhairt an bhean úd? "Níor fhan aon rath ar an saoghal," ar sisi, "ó imthigh bruigheanta agus ólachán!" Ní déarfadh sí an chainnt sin mara mbeadh gur chuimhin léi go maith na bruigheanta agus an t-ólachán a bheith flúirseach go maith sa tsaoghal i n-aimsir a h-óige féin agus óige a h-athar agus a sean-athar. An uile fhocal tuairisge d'á bhfuil againn ar an sean aimsir, siné an port i gcómhnuighe ann, bruigheanta agus ólachán agus meisge. Ní raibh sgoileana Gallda an uair sin ann chun an donais a dhéanamh ar aos óg na h-Éireann ar dtúis agus ansan ar fhearaibh agus <L 68> ar mhnáibh na h-Éireann. Measaim, a Thaidhg, gur mór an truagh ná raibh sgoileana Gallda i n-Éirinn an uair sin. Tadhg: Airiú cad 'na thaobh! Nár chóir nár bheag dhúinn a luatha a thánadar! Donchadh: Sdó bheadh rud éigin againn go bhféad- fimís milleán ólacháin na h-aimsire sin do chur air. Táimíd ar ár dtoil anois. Pé creachadh ná brise ná lot ná díobháil anama agus chuirp a dheinean an t-ólacán dúinn ní'l againn ach an milleán go léir do chur ar na sgoileanaibh Gallda! Nách breágh an saoghal againn é agus nách gádh dhúinn aon phioc de'n mhilleán a chur orainn féin! An amhlaidh a mheasfá a chur 'n-a luighe orm, a Thaidhg, ná beadh bataí ná ribíní ar chailíníbh óga na h-Éireann mara mbeadh na sgoil- eana Gallda. Tá breis mhór agus céad blian, is dóich liom, ó dubhairt file éigin an chainnt seo:- "Tá cathú mór ar m'aigne, A's dólás leis, Mar chím an saoghal ag atharú Le tréimhse a's breis. Clann na dtaoiseach gceannasach Dhá dtabhairt anuas chun tarcaisne, 'Gus clann na lópach atharach Faoi Chárdineil!" Dá mbeadh sgoileana Gallda ag an bhfile úd ba mhór an sásamh aigne air é. D'fheadfadh sé milleán an Chárdineil ar fad do chur anuas i mullach an chinn ortha. Ba mhór an bogadh é sin ar a "chathú" agus ar a "dhólás." Cuir "an tsrathar ar an gcapall gcóir," a Thaidhg! Tadhg: Má bhíos-sa ag fuadach an sgéil ar mo mhuin liom an lá déanach, a Dhonchadh, tá an donas ar fad d'fhuadach agat-sa dhá dhéanamh indiu air. Ach, "beidh lá eile ag an bPaorach." <L 69> ÓLACHÁN. Tadhg: D'arduighis leat, an lá déanach, a Dhonchadh, an sgéal so i dtaobh an ólacháin. D'árduighis leat é ar do thoil, go borb agus go dána agus go mích- uibhsach. Dubhraís go raibh ólachán i n-Éirinn sar a dtaínig aon sgoil Ghallda riamh i n-ár measg. Má bhí ólachán i n-Éirinn an uair sin bhí a chúis féin leis an uair sin. Conus fhágan san nách iad na sgoileana Gallda fé ndeár anois é? Ach má bhí ólachán an uair sin againn i n-Éirinn tá deifrigheacht mhór idir an ólachán a bhí ann an uair sin agus an t-ólachán atá ag déanamh an donais ar mhuinntir na h-Éireann anois. Cé h-iad is mó a dheineadh an t-ól an uair sin, an bhfuil a fhios agat? Donchadh: Andaigh measaim go ndeineadh gach aoinne rainnt de. Tadhg: Siné bhall 'n-a bhfuil an dearmhad ort, a Dhonchadh. Ní dheineadh formhór na ndaoine ach fíor bheagán de. Dheineadh na h-uaisle é, agus ba mhaith chuige iad. Dheineadh na daoine braon d'ól nuair a théidís ar an aonach nú ar an margadh, agus nuair ólaidís an braon san bhíodh a fhios ag an saoghal mór, mar ní fheadidís é fhulang i gceart. Ní bhíodh an taithighe acu air. D'airightí na mílte ó bhaile iad ag amhrán agus ag liúirigh. Nuair a bheadh beirt nú triúr as an gcéad acu ar meisge ar an gcuma san ba dhóich le duine go mbeadh an t-aonach go léir ar meisge. Is minic ná bíodh an bheirt nú triúr san féin ach ar leathmheisge agus ná bídís ach 'ghá leogaint ortha go mbídís ar dearg-mheisge, ag aithris ar na h-uaisle. Is mó go mór an fothram a dheinidís 'ná an fhoghail a dheinidís ar an ól. B'fhéidir go mbeadh na daoine céadna san rátha gan aon bhraon a bhlaise airís. B'fhéidir go mbeadh foth-dhrúncéir thiobaisteach anso agus ansúd, ach bha ró fhuiriste iad do chómhreamh sa <L 70> phobal. Ná curtar droch ainim ar an bpobal, a Dhonchadh, mar gheall ar fhoth-dhrúncéir! Ba mhór an obair na daoine do dhul chómh saor ó'n olc agus an droch-shampla acu dhá fhághail chómh millteach ó sna h-uaislibh. Ach bhí creideamh agus measardhacht agus eagla Dé i gcroidhe na ndaoine an uair sin, agus bhí grásta Dé ag cabhrú leó. Bhí uraim ag aos óg d'athair agus do mháthair agus meas acu ar a gcómh- airle, agus ba dhual meas do'n chómhairle mar bhí sí go maith agus go ciallmhar agus go diadha, marab ionan agus anois. Ach i dtaobh na mban. Is cuimhin liom féin aimsir agus dá bhfeictí bean, ní déarfad ar meisge, ach dá bhfeictí ag ól i dtigh tabhairne í, nú dá bhfeictí rian nú iarsma dighe uirthi, bheadh náire shaoghalta fághalta aici! Do raghadh an tasg amach uirthi láithreach "go n-ólfadh sí an bhó agus an cap- aillín glas! "Ní bhíodh an t-ól sa bhaile in sna tighthibh ag na mnáibh an uair sin mar a bhíon anois. Ní bhíodh an t-aon "leigheas" amháin acu ar gach galar an uair sin mar atá acu anois. Bhí eólus agus tuisgint ag mnáibh tighe an uair sin ar ghalaraibh agus ar na neithibh a leighiseadh iad. Bhí eólus ba thairbhighe go mór 'ná an t-eólus san féin acu, an t-eólus a dheineadh rud dob' fhearr 'ná leigheas, an t-eólus ná fágadh gádh leis an leigheas, an t-eólus a choimeádadh an galar gan teacht. Bhí eólus acu ar bhia d'ullmhú, d'á bhfearaibh agus d'á gclainn, ar chuma 'n-a mbeadh sé deighbhlasta, foláin, sláinteamhail. Fuaradar an t-eólus san ó n-a maithreachaibh. Fuair na máithreacha ó n-a sínsear é. Tá an t-eólus san imthighthe. Dhíbir na sgoileana é. Ní'l d'eólus ag máthair ná ag inghin anois ach ar chupán té dhéanamh agus ar ribíní chur ortha féin, agus ar a nglór do chasadh chun Béarla Gallda do labhairt, mar dh'eadh. <L 71> ÓLACHÁN. Donchadh: Leogaim leat, a Thaidhg. Is dóich liom go bhfuil an ceart agat. Bhíos ag cainnt le fear thíos ansan indé. Tá sé as a shláinte le tamal. Deir sé ná réidhtighean an bia le n-a ghoile. Nuair ithean sé an t-arán agus d'ólan sé an cupán té, i n-inead iad do dhul chun sochair dó agus tairbhe dhéanamh dó, agus fuinneamh a chur 'n-a chroidhe agus 'n-a ghéagaibh, is amhlaidh a dheinean lochán searbh de'n bhia istigh n-a ghoile i dtreó go mbíon sé lúbtha le losgadaí agus le teinneas 'n-a chliabh i gcaitheamh an lae, agus é ag tarr- ang a chos 'n-a dhiaidh, gan ann aon stróc oibre ná gnótha dhéanamh. Tá an t-arán agus an té tar éis an tsaoghail go léir do lot amuich 's amach. An plúr so a thagan chughainn tar faraige ní bia ceart i n-aon chor é. Deintear donus éigin air a dheinean mífho- láin é. Nuair ithim féin an t-arán a deintear de, gheibhim i gcómhnuighe iarbhlas beag géar searbh air. Ní ghabhan mo ghoile le n-ais choidhche i gceart é. Bíon sé uaireanta ar feadh leath an lae i lár mo chléibh i n'ualach, i dtreó go measaim gur cuma é nú lán mo dhá lámh de mhairtaol aoíl agus gainimhe. Ní fheadar an tsaoghal cad é an mac malachtain cor a tugtar dó. Ní dócha gur fhás an chruithneacht as an dtalamh ar an gcuma san, pé dúthaigh i n-ar fhás sí. Is cuimhin liom fadó, nuair a bhíodh cruithneacht ag fás againn féin agus nuair a beirtí mála dhi go dtí muilean Phádraig Mártain agus do meiltí í, go ndeineadh an plúr bia breágh foláin deigh-bhlasta. Nuair íosfá smut de'n chíste a dheineadh mo mháthair de, beannacht Dé le n-a h-anam, ní baoghal go mbeadh sé i n'ualach ar do chroidhe. Is amhlaidh a bheadh neart agus misneach ad' chroidhe uaidh agus teas ad' chuid fola. Nuair a bhuailfá amach lá Geimhrigh nú Earraigh, tar éis bhéile dhe d'ithe, ní bheadh beann agat ar shioc <L 72> ná ar shneachta, agus ba chuma leat cad a dhéanfadh bia as san go mbéarfadh am dínnéir ort. B'shiné an bia buacach, a Thaidhg! B'shiné an bia ná raibh an t-ualach ann agus go raibh an neart agus an bunús agus an tathac ann! An bhulóg so a gheibhmidh anois is amhlaidh a bhíon sí 'n-a h-ualach ar dhuine, agus ní bhainean sí an t-ocras de. "Ocras tar éis athluighthe" i gceart iseadh fhágan sí ar dhuine. Dubhairt an bhean úd Bhaile Mhúirne nár fhan aon rath ar an saoghal ó imthigh bruigheanta agus ólachán, ach deirim-se nár fhan rígh ná rath ar an saoghal ó tháinig arán a's té chugh- ainn! Ní fir agus mná atá eirighthe suas chughainn, ar an gcothú san, ach spreasáin agus cailithóga gan fuinneamh ná fonn gnótha ná oibre ionta, rudaí creath- ánacha, annleisgeamhla, go ndéanfadh aon fhear amháin de'n tsean aimsir úd oiread oibre le ceathrar acu, agus gan tuirse ná troime bheith um thráthnóna air. Is amhlaidh mar atá an sgéal, a Thaidhg, má leanaid na daoine ag dul chun deiridh mar atáid is gearr gur cuma dhúinn cad a dhéanfidh ól ná imirt ná dlighthe ná riaghalta i n-Éirinn. Tadhg: Go réidh, a Dhonchadh, a mhic ó. Ní mar sin is ceart aghaidh a thabhairt ar an sgéal. Táid na daoine ag dul chun deiridh gan amhras, mar a deirir, agus is fíor dhuit leis gur b'é an droch-bhia fé ndeár é. Isé an droch-bhia fé ndeár a lán de'n ólachán leis. Agus isé daille na mban fé ndeár a lán d'olcas an bhídh. Ach ní leigheas ar olc bheith 'ghá chásamh, a Dhonchadh. Dá leighiseadh cásamh ár n-uilc is fadó bheadh uilc na h-Éireann leighiste. Ní foláir dúinn stad de'n chásamh, a Dhonchadh, agus aghaidh a thabhairt ar shlighe éigin thairbheach i n-a dtiocfidh linn teacht ar bhun phréimh gach uilc fé leith agus an phréamh do ghearradh aige. <L 73> Ólachán. Donchadh: "Ar bhun phréimh gach uilc fé leith," arsa tusa, a Thaidhg. Siní díreach an obair. Conus a tiocfar ar bhunaibh na bpréamh? Cá ndéanfar an chéad thaighde ar na préamhchaibh? Tá an talamh go léir clúdaithe leis na h-olcaibh. Tadhg: Ó 'sé an t-ólachán atá idir lámhaibh againn ná beadh sé chómh maith againn préamh an uilc sin do lorg ar dtúis? Is fíor go bhfuil níos mó 'ná aon phréamh amháin 'ghá chothú. Is dóich liom, ámhthach, gur bhuailis féin do méar ar phréimh acu an lá déanach a bhíomair ag cainnt. Bhios-sa 'ghá dhéanamh amach go raibh a lán de'n mhilleán ar na mná-thighe. Níor bhfoláir leat-sa na mná do chosaint. Ach sa chosaint sin duit do luigh t'aigne ar an ndroch-bhia. Isiad na mná fé ndeár a lán d'olcas an bhídh, ach ní h-iad fé ndeár é go léir. Pé eólus a bheadh ag mnaoi ar bhia d'ullmhú ní fhéad- fadh sí arán foláin a dhéanamh de phlúr a bheadh mí- fholáin. Ach tá an dá bhárthan i n-aonfheacht orainn i n-Éirinn indiu, a Dhonchadh. Tá an plúr mí-fholáin agus na mná gan eólus. Is cuimhin liom-sa an corcán praisge. Is dócha gur cuimhin leat-sa leis é. Mholais an císte a dheineadh do mháthair de'n phlúr a thagadh abhaile ó'n muilean san. Tá cuimhne agat fós ar an iarbhlas milis a bhíodh ad' bheul i gcaitheamh an lae tar éis béile de'n arán san d'ithe ar maidin duit. An cuimhin leat an mórnán praisge as an gcorcán mór úd, ar thuitim na h-oidhche? B'shiné an deoch a bhaineadh an fuacht as an sneachta agus an nimh as an ngaoith agus an cruadas as an sioc. Bhí bia agus deoch agus sláinte agus sásamh ann. Nuair a bhíodh cúpla mór- nán de'n phraisigh sin ólta ag Seán Ó h-Iarlaithe, beannacht Dé le n' anam! bhaineadh sé gáirí as a mbíodh láithreach. Deireadh sé, lom dáiríribh, an fear bocht <L 74> agus an séide sneachtaigh amuich, "Is dóich liom go bhfuil an oidhche ag dul i mbrothalaighe!" Tá an aimsir sin imthighthe, a Dhonchadh. Tá an té tar éis na praisge dhíbirt, agus ní fhéadan an té an "oidhche do chur i mbrothalaighe." Na muilte úd a bhí 'n-a seasamh ar chasadh gach abhan agus gach srutháin i n-Éirinn, agus do mheileadh an chruithneacht agus an coirce dhúinn, táid siad imthighthe gan tuairisg. Ní locht ar mhnaoi thighe anois gan í bheith ábalta ar chorcán praisge dhéanamh mar ní'l an chóir aici chuige, ach dá mbeadh an chóir féin acu anois ní'l an t-eólus acu. Ní'l bia ná deoch ar bail ná ar beus fágtha ag daoine i n-Éirinn. Dá mb'é an práta bán féin é, níor fhan an bia ceart ann ó tháinig an meathlú. Ní féidir do dhuine fiú deoch bhainne fhághail má bhíon tart air. Tá an creamery tar éis an bhainne do shlogadh, agus ní h-iad na gamhna amháin atá ag fághail bháis d'á easba. Tá galar agus leiceacht agus meathtacht agus droch- shláinte ar leanbhaíbh na h-Éireann d'á easba. Is sean fhocal ar an leanbh gur "as a bholg fhásan sé." Ní féidir do'n leanbh fás ceart a dhéanamh ar an saghas bídh agus dighe atá le fághail i n-Éirinn anois aige. Labharfidh fear eagair i bpáipéar, nú breitheamh ar bhínse, nú easbog i gcómhairle. Beid siad go léir ar aon fhocal amháin. "A mhuinntir na h-Éireann seachnaídh an t-ólachán! Is droch-nídh é! Nimh iseadh é! Aimhleas anama agus chuirp iseadh é! Staonaídh uaidh ar fad má 's maith libh rath ná séan a bheith oraibh ar an saoghal so ná ar an saoghal eile!" Cómhairle mhaith gan amhras. Ach is cómhairle í go bhfuil rainnt easnaimh uirthi. Tá níos mó 'ná aon eas- namh amháin uirthi. Ba mhór an congnamh chun na cómh- airle sin a chur chun cinn dá bhféadfí a rádh 'n-a h-aice, "glacaidh an deoch eile seo atá foláin, sobháilceach, tairbheach, agus ansan ní bheidh aon ghádh agaibh leis an ndroch dhigh." Donchadh: Is truagh gan tuille aimsire againn. <L 75> Ólachán. Donchadh: An focal úd a dubhraís an lá déanach, a Thaidhg, i dtaobh na cómhairle úd, "A mhuinntir na h-Éireann seachnaídh an t-ól … "agus i dtaobh na cómhairle eile úd ba mhaith leat a bheith i n-aice leis an gcéad chómhairle, .i. "Glacaidh an deoch eile seo … ; "chuir do chainnt i gcuimhne dhom rud a bhíon am' aigne go minic nuair a mhachtnaighim ar an sgéal. Is 'mó rógaireacht 'á dhéanamh i n-Éirinn ar sgáth maith- easa, ach is dóich liom go bhfuil tosach agus barr agus buadh ortha go léir ag an rógaireacht a deintear ar sgáth na measarthachta (temperance). Beartóchaidh fear i n'aigne nách foláir dó an t-ól do sheachaint. Ní réidhtighean an deoch leis. Bíon a bhean agus a chlann ag troid leis. Bíon a ghnó ag dul chun deiridh. Bíon a lucht oibre failíghtheach. Bíon gach aon rud ag dul bun os cionn aige. Fé dheire déarfidh sé leis féin, "Cuirfad deire leis mar ól!" "Ní bhlaisfad aon bhraon de go ceann bliana ó 'ndiu le congnamh Dé! "Beidh a aigne sásta ansan. Tabh- arfidh sé aghaidh ar a ghnó agus ar a chúram. Chífidh an bhean an t-atharú agus beidh áthas uirthi. Chífidh an chlann é agus beidh imghníomh ortha. Chífidh an lucht oibre an t-atharú, agus déanfar an obair. Tiocfidh lá an aonaigh. Raghaidh an fear san ar an aonach. Déanfidh sé a ghnó go maith agus go rathmhar. Nuair a bheidh an gnó dhá chríochnú ní foláir dul isteach i dtigh tabhairne éigin, nú i gcábán éigin, agus an gnó do fhliuchadh. "Ní ólaim-se deoch meisgeamhail," adeir an fear. "Tugtar chugham deoch éigin neamh-mheis- geamhail." Tabharfar chuige rud éigin i mbuidéal, sórd éigin uisge do cuireadh isteach sa bhuidéal san rátha, b'fhéidir, roime sin. Cuirfidh sé a bhfuil sa bhuidéal amach i ngloine agus ólfidh sé é. Ní fada <L 76> bheidh sé ólta aige nuair a thiocfidh rud éigin ná taithn- fidh leis air. Tiocfidh teinneas beag 'n-a chliabh istigh. Beidh sé ag casadh le cainnt a dhéanamh agus a leo- gaint air ná fuil aon nídh air. Meudóchaidh an teinneas. Fé dheire ambasa ní féidir é cheilt níos sia. "Ní fhéachan tú ar fóghnamh," a déarfidh duine de'n chuideachtain. "Do ghoill rud éigin ort," adéarfidh duine eile. "Is dóich liom," adéarfidh an fear, "nár réidhtigh an buidéal san liom, pé rud a bhí ann!" "Dhé sgeimhle air mar bhuidéal!" adéar- fidh duine eile. "Is dóich liom féin gur nimh a cur- tar in sna buidéalaibh sin. Pé rud a bhíon ionta bíon sé go h-olc. Bíon sé lobhtha ó bheith 'n-a stad sa bhuid- éal mara mbíon aon locht eile air. Ní bhlaisfinn aon bhuidéal acu dá mbeinn ag fághail bháis le tart!" 'Sé crích an sgéil é go ngéarruighean an trioblóid ar ghoile an fhir agus go gcaithtear deoch maith biotáile thabhairt dó chun é leigheas. Chomh luath agus théidhean an biotáile isteach cuirean sé an ruag ar an mbuidéal agus tagan an duine 'n-a chlódh féin agus 'n-a shláinte féin airís. Má ba mhaith é an chéad deoch de'n bhiot- áile dar ndóich is maith é an tarna deoch. Ólfidh an fear san an tarna deoch, agus an trímhadh deoch. Ní deintear an cómhreamh as san amach. Tagan an fear abhaile ar meisge agus siné an tigh agus an áit agus an gnó agus an obair agus an cúram 'n-a phraisigh airís! Tá sé buailte isteach am' aigne, a Thaidhg, agus ní h-indiu ná indé do chuimhnigheas ar dtúis air, go gcoimeádaid lucht tabhairní na droch bhuidéil sin d'aon ghnó chun a chur fhiachaint ar dhaoine brise ó n-a ngeallamhnaibh agus an deoch meisgeamhail d'ól! Is deacair do mhuinntir na h-Éireann an t-ól do sheach- nadh an fhaid a bheidh feall de'n tsórd san ar gach bóthar agus cosán rómpa, mar a bheadh an leac-ar- tinniol roimis an bhfrancach nú an tsúil-ruibe roimis an ngiorfhiadh! <L 77> Ólachán. Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, is ró bheag an iongna ólachán i n-Éirinn! Sin cheithre thrúig bhunaidh áirimhthe agat-sa chuige, agus is dócha nách fios an 'mó trúig eile d'fhéadfá dh'áireamh dá mba mhaith leat é. Tá, ar dtúis, an droch-sgoluigheacht. Dá dhruim sin tá neamh-eólus na mban, iad i n-ainbhfios ar conus ba cheart bia d'ullmhú i dtreó go mbeadh sé foláin, deigh-bhlasta. An trímhadh trúig, an gráinne ag teacht chughainn tar lear, agus nimh éigin dhá chur sa phlúr chun é dhéanamh geal, agus ansan go gcaithean an t-é ithean an t-arán a deintear de'n phlúr san braon "fóghanta" d'fhághail chun an aráin sin do chur d'á ghoile. Agus an ceathramhadh trúig díobh agat - na buidéil! Cheithre thrúig chun ólacháin agus gach trúig acu ábalta ar an náisiún go léir do chur ar dearg- mheisge ó mhaidin Dé Luain go dtí asdoidhche Dé Satharainn. Bheadh an sgéal go cruaidh againn agus is fada bheimís ag machtnamh feuchaint cá mbeadh an leigheas le fághail dá mba ná beadh le cur as an slighe againn ach aon trúig amháin de sna cheithre trúigeana. Ach nuair atá an ceathrar ag obair i n-aonfheacht, ag cabhrú le chéile agus ag cothú a chéile agus ag neartú a chéile, is ró dheacair cuimhneamh ar aon sórd leighis d'fhéadfadh oibiriú 'n-a gcoinnibh le h-aon fheidhm. Má tugtar an t-eólus do sna mnáibh ní bheidh puinn maitheasa déanta, mar ní féidir do'n eólus is fearr a ceapadh riamh, bia foláin a dhéanamh de phlúr mhí- fholáin, agus siné an droch-bhia ag coimeád an ólácháin ar siubhal. Má bheirean fear go dtí an muilean leis mála de'n choirce d'fhás ar a chuid tailimh féin agus iná dheinean sé mála de mhin bhreágh fholáin choirce do thabhairt leis abhaile chun a mhná agus chun a chlainne agus chuige féin, beidh an sgéal maith go leór acu, b'fhéidir, go dtí go dtiocfidh lá an aonaigh agus na <L 78> buidéil úd. Bíodh buaidhte againn ar an ndroch- sgoluighcacht. Bíodh buaidhte againn ar mhí-eolus na mban. Bíodh an plúr mí-fholáin curtha i leithtaoibh againn agus an gráinne Gaodhlach, d'fhás aníos a' cré bhreágh, fholáin, nádúrtha na h-Éireann, curtha i n-inead an bhídh mhí-fholáin, siné an buidéal ag teacht, lá an aonaigh, agus ag lot na h-oibre go léir! Tá eagal orm, a Thaidhg, gur "'mó madra géar agus droch-bhean" a chuirfimíd dínn sar a' mbeidh aon fhoghail mhór deanta againn i n-Éirinn ar an ólachán do chur ar neamh-nídh. Tadhg: Pé madraí géara ná droch-mhná a chaithfimíd a chur dínn sa n-obair, a Dhonchadh, is obair í a caithfar a dhéanamh, agus san gan ró mhoill. Is obair í a caith- far a dhéanamh pé deacaracht atá ag baint léi. Ní cúrsaí deacarachta ná saoráide i n-aon chor é. Má bhíon duine dhá bháth déanfidh sé a dhítheal ar theacht i dtír pé deacaracht a bheidh roimis. Tá Éire dhá báth leis an ólachán so. Caithfar deire chur leis an ólachán nú cuirfhidh an t-ólachán deire linn go léir. Pé deacaracht atá sa sgéal ní foláir aghaidh a thabhairt air, agus san láithreach. Pé rud a dhéanfidh an droch- sgoluigheacht, pé rud a dhéanfidh mí-eólus ban-tighe, pé rud a dhéanfidh arbhar iasachta ná droch phlúr ná droch mhin, pé rud a dhéanfidh biotáile "fóghanta" ná buidéil lobhtha, tá aon rud amháin agus caithfar é dhéanamh láithreach - caithfar deire chur le h-ólachán i n-Éirinn. Donchadh: Is uiriste cainnt a dhéanamh, a Thaidhg, agus is uiriste "caithfar" do rádh. Ach is mór m'eagla-sa gur 'mó rud a caithfar a dhéanamh sar a mbeidh deire le h-ólachán i n-Éirinn. <L 79> Ólachán. Tadhg: Is fíor dhuit sin, a Dhonchadh. Is 'mó rud a caithfar a dhéanamh sar a mbeidh deire le h-ólachán i n-Éirinn. Ach 'neósfad duit aon rud amháin atá dhá dhéanamh le fada agus ná fuil puinn tairbhe ann. Tá cainnt dhá dhéanamh le fada ar an sgéal. Dá leigh- iseadh cainnt uilc na h-Éireann bheidís go léir leighiste fadó, idir ólachán agus gach olc eile d'á bhfuil ag cur orainn. An iomad cainnte iseadh atá againn, an iomad ar fad. Tá cainnteóirí ár ndóithin againn agus an donas le deisbhéalaighe ortha. Ní'l olc d'á raibh ar Éirinn riamh ná d'á bhfuil uirthi anois ná fuil na cainnteóirí ábalta ar é mhíniú agus do léiriú agus do chur i n-iúil go breágh glan, slachtmhar, soiléir. Ach an bhfuil a fhios agat cad a chuirean an iongna orm féin, a Dhonchadh? Nuair a bhíon an t-olc léirighthe amach go soiléir ag an gcainnteóir stadan an cainn- teóir ar an áit sin. Ba dhóich le duine ar an gcainn- teóir gur b'é an léiriú an leigheas. Nuair a bhíon a chuid cainnte déanta ag an gcainnteóir ba dhóich leat air go mbíon gach aon rud déanta aige. Is cuma an cainnteóir sin nú dochtúir a thiocfadh chugham dá mbeinn breóite agus bhéarfadh ar chuislinn orm, agus d'fheuchfadh ar mo theangain, agus do bhreithneóchadh an galar agus do 'neósfadh dom cad é an galar é, agus ansan do ghluaiseóchadh chun siubhail gan pur- góid ná plástar a thabhairt dom. Tá gach aoinne a labhran ag déanamh na cainnte ar an ólachán, 'ghá innsint dúinn gur droch-nídh é agus 'ghá thaisbeáint dúinn cad iad na trúigeana atá chuige, ach ní thugan aoinne aon eólus ceart dúinn ar conus an droch-nídh do dhíbirt uainn. Chimíd rud greannmhar uaireanta. Chimíd fear atá chómh saidhbhir le Démur, pé 'r bh'é féin, fear gur b'as an ólachán do fuineadh agus do fáisgeadh a chuid saidhbhris, chímíd an fear san 'n-a sheasamh <L 80> anáirde ar chlár, agus é ag déanamh cainnte go tréan, ag spídiú agus ag aithisiú ar ól agus ar lucht ólacháin, ag áireamh na n-olc agus na n-aimhleas a thagan de dhruim ólacháin, agus 'ghá iarraidh, go bog a's go cruaidh, ar mhuinntir na h-Éireann a leas do dhéanamh agus eirighe as an ól. Tá a fhios ag an bhfear san go maith dá nglactí an chómhairle sin uaidh gur b'é féin is túisge a bheadh thíos leis. Tá a fhios aige go maith, ámhthach, nách baoghal dó, mar nách baoghal go nglacfar an chómhairle. Sgéiméir iseadh an fear san. Dá mbeadh tocht 'n-a ghlór agus deóracha le n-a shúilibh ná creid focal uaidh. Sgéiméir iseadh é. Rud eile dhc. Sgéiméirí iseadh na meisgeóirí a bhíon ag éist- eacht leis an gcainnt a dheinean sé. Molaid siad an chainnt agus is árd an liú a chuirid siad asta 'ghá moladh. Ach geallaim-se dhuit-se nách baoghal go molfidís an chainnt sin dá mba dhóich leó go gcuirfí an chainnt i bhfeidhm ortha. Is breágh í an chainnt agus is maith í an chómhairle. Taithnean idir chainnt agus cómhairle leis na meisgeóiríbh. Cad é an chúis? Mar tá a fhios acu ná fuil sa chainnt ach gaoth agus nách baoghal go gcaithfid siad an chómhairle do ghlacadh. Idir chainnteóirí agus meisgeóirí dhóibh, a Dhonchadh, sgéiméirí iseadh iad. Ní baoghal go ndéanfid siad aon leigheas choidhche ar olc an ólacháin i n-Éirinn. Ní leigheas a bhíon uatha. Isé rud a bhíon uatha, ar gach taobh, 'ná a leigint ortha fuath a bheith acu do'n ólachán, rud ná fuil acu dhó. Ní bhíon sa chainnt go léir agus in sna guthaíbh go léir ach "tóg uaim é - agus gan uaim ach é!" ÓLACHÁN. Donchadh: Go deimhin le fírinne dhuit, a Thaidhg, nuair a bhíos ag éisteacht leat anso ag cainnt an lá déanach bhíos ag cur an anama amach ag gairí, am' aigne féin. <L 81> Tadhg: Agus cad a bhí chun tu chur ag gáirí? Ní mheasaim go raibh aon chúis gáirí in sna neithibh a bhí ar siubhal againn? Má tá an t-anam 'á shladadh a' h-Éirinn le h-ólachán agus gan aon leigheas dhá dhéanamh ar an sladadh ach cainnt gan bhrígh, gan éifeacht, measaim féin gur mó an chúis goil 'ná an chúis gáirí atá sa sgéal. Donchadh: Asdó b'shiné thusa ag spídiú ar lucht na cainnte agus ar na meisgeóirí, agus ag tabhairt sgéiméirí ortha, trí n-a chéile dhóibh, toisg gan aon leigheas a bheith acu le déanamh ar an ngalar ach cainnt, agus b'shiné mise agus mé bodhar ó bheith ag éisteacht leat-sa ag cainnt, agus gan focal ag teacht as do bheul i dtaobh aon leighis ach chómh beag agus a tháinig riamh amach a' beul an sgéiméra ba mhó acu! Ha, ha, ha! Tadhg: B'éigean dúinn stad an lá déanach, a Dhonchadh, sar a raibh deire ráidhte agam, agus is dócha go gcaithfam stad indiu leis sar a mbeidh aon fhoghail mhór déanta againn ar an sgéal. Ach ná bíodh ceist ort. Tá an leigheas ann ach eólus d'fhághail air, agus ansan úsáid a dhéanamh de. Donchadh: Is sean fhocal é, "Dá mbeadh fhios ag duine bheadh leigheas aige, ach do chuiris leis, a Thaidhg. Is beag 'ná gur sháruighis an sean fhocal. Gan an fios is deacair an leigheas d'fhághail, ach is beag an mhaith idir leigheas agus fios mara ndeintear úsáid díobh. Tá lár an chirt sa méid sin agat. D'áirís a lán de sna trúigeana, agus gan amhras is trúig láidir chun ólacháin gach trúig d'ár áirmhís. Is dóich liom, ámhthach, gur fhágais gan áireamh trúig atá chómh torthamhail le h-aon trúig d'ár áirmhís. Tadhg: Cad é an trúig é? Donchadh: Tá, sprideamhlacht. Raghaidh duine ar an aonach nú ar an margadh agus déanfidh sé a ghnó. Nuair bheidh a ghnó déanta aige ní foláir leis a chur 'n-a luighe ar chách gur fear sprideamhail é. "Téanam," <L 82> adeir sé leis an nduine a dhein an deighleáil leis, "agus ólaimís braoinín. Tá braon fóghanta anso thall." Sar a sroisid siad an áit thall beidh, ó bheirt, b'fhéidir, ceathar nú cúigear acu ann. Glaoidh- fidh an fear sprideamhail ar na chúig deochaibh. Bei- far ag cainnt 's ag ól. Nuair a bheid na deocha san ólta ní foláir leis an dara fear a chur 'n-a luighe ar chách go bhfuil sé féin chómh sprideamhail leis an gcéad fhear agus glaodhfidh sé ar chúig deochaibh eile. Bei- far ag cainnt agus ag ól ar feadh tamail eile. Seólfar isteach chómharsa agus cómharsa eile. Tá dhá dheóch ólta i n-aisge ag an dtrímhadh fear. Tuigean sé i n'aigne go mbeadh náire shaoghalta le fághail aige dá ngabhadh sé amach gan deoch a thabhairt uaidh. Ní foláir dó deoch sa tímpal a thabhairt do'n mhórsheisear atá cruinnighthe um an dtaca san. Glaodhtear an deoch san agus óltar é agus deintear cainnt os a chionn. An chéad fhear a tháinig ba mhaith leis imtheacht. Bogan sé chun an doruis. Measan sé sleamhnú chun siubhail a gan fhios. Chítear é. "Dar so 's súd!" adeir an ceathrmhadh fear a tháinig, "ní chaithfir im- theacht go n-ólair deoch uaim-se!n "Castar isteach é d'á aindeóin bháis. 'Sé crích an sgéil é ná fuil fear sa chuideachtain sin ná caithfidh a chur 'n-a luighe ar chách gur fear sprideamhail é. Glaodhfidh an uile dhuine acu ar dhigh do'n chuideachtain agus díolfidh sé as. Ar ball, má ráinighean dáréag sa chuideach- tain, beidh dá dheoch dhéag ólta ag gach duine, - chun a chur 'n-a luighe ar chách gur fear sprideamhail é! ÓLACHÁN. Tadhg: 'Sé sin le rádh a Dhonchadh, ní foláir do dhuine glaodhach ar dhá dheoch déag agus iad go léir d'ól <L 83> isteach 'n-a bholg féin nú déarfí gur fear gan sprid é! Tá an ceart agat go cruinn, a Dhonchadh. Sin trúig chun ólacháin agus ní h-indiu ná indé do thos- nuigh an trúig sin ar a chion féin de'n droch obair a dhéanamh i n-Éirinn. Dá mbeadh tart ar dhuine ba bhreágh galánta an rud dó preabadh isteach i dtigh tabhairne agus deoch d'ól a bhainfadh an tart de agus ansan preabadh amach airís agus aghaidh a thabhairt ar a ghnó, nú, dá mbeadh a ghnó críochnuighthe aige, aghaidh a thabhairt ar an mbaile. Ach, dar le daoine, ní bheadh san sprideamhail. Bheadh san ró spriúnlaithe ar fad. Ba lag leis an nduine sin aon bhraon dighe do bhlaise i n'aonar, pé tart a bheadh air. Ní foláir dó cuideachta bheith aige. Dar liom, ámhthach, ní h-ar an nduine sin féin is cóir an milleán ar fad a bheith. Dá mbeadh sé de dhánaidheacht sa bhfear san an bheart chiallmhar a dhéanamh agus dul isteach i n'aonar agus an deoch a theastóchadh uaidh d'ól i n'aonar is fada fairsing a déanfí cáine agus cúl-chainnt air. Is 'mó duine a dhéanfadh an bheart chiallmhar mara mbeadh le h-eagla roim beul na ndaoine (public opinion). Beul na ndaoine féin fé ndeár a lán de'n sprideamhlacht. Mara mbeadh beul na ndaoine ní bheadh an sgannra san ar gach aoinne le h-eagla go ndéarfí ná beadh sprid aige, nú le h-eagla go dtabharfí fear spriún- laithe air. Sar a bhféadfar aon leigheas a dhéanamh ar an dtaobh san de'n olc, a Dhonchadh, tá gnó mór trom le déanamh. Caithfar a chur 'n-a luighe go soiléir agus go daingean ar an bpoibilidheacht go bhfuil sprideamhlacht agus sprideamhlacht ann, sprideamh- lacht atá dílis agus sprideamhlacht atá bréagach. Ní sprideamhlacht cheart do dhuine é féin do chur ar meisge le h-eagla go ndéarfí gur sprealairín é! Ní sprideamhlacht cheart do dhuine, má's é toil Dé glaodhach ar dhuine d'á mhuinntir thighe, é féin agus a chlann do chreachadh agus do mhúchadh le fiacha, ag stealadh biot- áile ar fuid na sochraide! <L 84> Donchadh: Tá corp na fírinne ansan agat, a Thaidhg. Is minic a chuimhnigheas féin ar an eugcóir a dheinid daoine ortha féin le costas ólacháin ar shochraidíbh. Ba chóir nár bheag dhóibh d'iomárd an bás do theacht isteach sa tigh chucha le leamhnú Dé, moladh go deo leis, gan dul agus iomárd eile do chur ortha féin le n-a dtoil mhacánta, gan ghádh gan riachtanas, ach le corp eagla roim beul na ndaoine, sar a ndéarfí ná raibh sochraid ghalánta acu! Is ait an sgéal é, bás agus buairt agus gol agus caoine sa tigh. Gan fonn áthais ná pléisiúir ar aoinne. An uile dhuine dúbhach dob- rónach. Agus ansan ól dhá stealadh mórthímpal i dtreó gur dhóich le duine gur b'amhlaidh a bheadh an uile dhuine i riocht imtheacht as a chroicean le neart áthais! Tadhg: Seadh, agus gan de chúis leis an ndíthcéile go léir ach le h-eagla roim beul na ndaoine. Beul na ndaoine fé ndeár an t-amadántacht go léir. Caith- far beul na ndaoine do chur ar an staid chóir sar a bhféadfar an t-olc do leigheas. Donchadh: Is ait na daoine iad. Ní foláir a mbeul do líonadh le h-ól nú do lomfidís na cnámha ag an bhfear mbocht go bhfuil an bhuairt air. Is cruaidh an cás é! ÓLACHÁN. Tadhg: Is fíor dhuit sin, a Dhonchadh. Is cruaidh an cás é. Sgannra ar dhaoinibh roim beul na ndaoine. Iad ceapaithe, cóir cam díreach, ar shlighe éigin a dhéanamh amach dóibh féin ar dhul ó bheul na ndaoine agus nách féidir leo cuimhneamh ar aon tslighe eile ach beul na ndaoine do líonadh agus do dhúnadh leis an ól. Donchadh: Fágaim le h-uadhacht, a Thaidhg, ná feicim féin go bhfuil aon tslighe eile chuige. Cad 'tá ag an <L 85> bhfear go bhfuil an tart air le déanamh? Ní mór dó deoch d'fhághail. Tiocfid na cómharsain isteach. Mara nglaodhfidh sé ar na chómharsain chun dighe dh'ól 'n-a chuibhrean déarfar gur dothal atá air. Má ghlaodhan sé ar chómharsain seachas cómharsa eile beidh eud de bharr an sgéil. Má ghlaodhan sé ortha go léir, fé mar a ráinighean iad do bheith láithreach, ní foláir dó gach 'ré ndigh d'ól le gach duine sa chuideachtain, agus dá mbeadh ceann práis air beidh sé ar meisge ar ball. Is usa leis bheith ar meisge, agus an peaca do dhéanamh, agus teinneas cinn agus creathán agus easba goile bheith ar maidin lar na mháireach air, 'ná aghaidh na ndaoine thabhairt air féin, agus beul na ndaoine bheith 'ghá ithe agus 'ghá ghearradh ó cheann ceann de'n pharóiste go ceann bliana ó'n lá san. Tadhg: Feuch, a Dhonchadh. Bhí nós áirighthe sa náisiún so, tá suim bliadhanta ó shin. Tá an nós céadna thall sa bhFrainc acu fós. Nós gan chiall iseadh é, ach ní foláir do dhuine sa bhFrainc, indiu féin, an nós do leanmhaint agus beart a dhéanamh d'á réir, nú do thiocfadh beul na ndaoine air agus do lomfí na cnámha aige agus do séanfí é amuich agus i mbaile i dtreó go gcaithfadh sé rith leis féin as an ndúthaigh. Isé nós é 'ná an nós go dtugtar comhrac aonfhir (duelling) air. Dá mbuaileadh rascail umat ar an sráid agus go gcaithfadh sé seile idir an dá shúil ort, bheadh súile na ndaoine ort láithreach. Ba mhaith leat bualadh do bhóthar agus gan aon chur isteach, olc maith ná danaidhe, do dhéanamh ar an rascail sin. B'shiní an bheart chiall- mhar duit. Ach dá ndeinteá an bheart chiallmhar san an bhfuil fhios agat cad d'imtheóchadh ort? Do thabharfadh beul na ndaoine droch ainim duit láithreach. Do tabharfí camalach (a poltroon) ort láithreach. Do mholfadh gach aoinne an rascail a chaith an seile ort agus cháinfadh gach aoinne thusa. Donchadh: Agus cad a bheadh uatha? Tadhg: Go bhfógróchthá comhrac aonfhir ar an <L 86> rascail, agus go seasochthá os a chomhair agus é throid le claidheamh nú le piostol. Donchadh: Seadh, agus go dtabharfinn caoi dhó ar mé 'lámhach, tar éis an ghnímh eile a bhí déanta aige orm! Tadhg: Go díreach, a mhic ó. Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, dá olcas é cás an ólacháin againne, is measa go mór cás an chómhraic acu sa bhFrainc. Ba dhóich liom dá mbéinn sa bhFrainc go gcuirfinn mo chos i dtalamh i n-aghaidh nóis de'n tsaghas san. Do sgaoilfinn tharm an rascail, agus dá dtugadh daoine camalach orm nuair ná déanfinn an cómhrac ní thabharfinn d'fhreagra ortha ach a rádh leó dul sa diabhal! Ní'l fasg ag aon daoine a mheasfadh a chur fhiachaibh orm comhrac de'n tsórd san a dhéanamh. Tadhg: Bhuailis do mhéar, a Dhonchadh, ar chuid de leigheas an ólacháin. Tá suím blianta anois ó cheap daoine áirighthe spriúnlóir a thabhairt orm-sa nuair ná cuirfinn mé féin ar meisge le sprideamh- lacht. Dubhairt leó dul sa diabhal! ÓLACHÁN. Donchadh: Dá mba ná beadh le déanamh, a Thaidhg, chun droch nósa na h-Éireann do leigheas, ach a rádh le daoine dul sa diabhal is beag na droch nósa a bheadh againn anois mar is fadó a bheidís go léir leighiste! Tá daoine agus bheadh an leigheas san cómhngarach go leór dóibh. Aoinne a dheinean rud ná taithnean leó táid siad tugtha go leór chun an leighis sin a thabhairt ar an olc a dheinean sé ortha. Is minic gur ró bheag an chúis iarraidh siad chun a rádh le duine dul sa diabhal, ach ní h-é mo thuairim gur dhein an focal san puinn leighis riamh ar aon rud. <L 87> Tadhg: Níor thuigis mé, a Dhonchadh. Ní sa bhfocal do measas-sa a rádh go raibh an leigheas ach sa dhiúltú daingean a thaisbeánfadh an focal. Ní chuirfadh ar deineadh riamh de'n ól ar meisge mé gan é chur isteach am' béal ar dtúis. Ní raghadh sé isteach am' béal gan me féin 'ghá thógáilt le m' láimh agus 'á chur chun mo bhéil. Ní dhéanfadh san féin an gnó mara n-osgaló- chainn mo bheul. Ní dhéanfadh osgailt mó bhéil an gnó mara súghainn isteach an deoch. Ní dhéanfadh é shúghadh isteach an gnó mara sloiginn siar é. Ach chómh luath agus do raghaidh an deoch siar táim fé smacht aige. Cuirfidh sé ar meisge mé pé saghas duine mé. Is cuma leis cia'cu uasal nú íseal mé. Is cuma leis cia'cu bocht nú saidhbhir mé. Ní'l aon uraim aige d'aoinne a leogfidh siar é. Dá mb'é an rí é leagfidh an deoch é má leogan sé an deoch siar. Ach an fhaid a choimeádfidh sé an deoch lasmuich d'á fhiacalaibh ní baoghal dó. Má tá an gloine ar an mbórd ní'l ag duine ach a lámh do choimeád ó'n ngloine. Má tá gloine 'n-a láimh aige ní'l aige ach an lámh do choimeád gan árdú chun a bhéil. Má tá an gloine chun a bhéil aige ní'l aige ach gan an deoch do shúghadh isteach 'na bheul. Bíodh go bhfuil an deoch istigh sa bheul ní féidir dó dul siar mara sloigtear é. Sin cheithre chaoi ag duine ar dhiúltú do'n digh sar a mbeidh aon chumas ag an ndeoch ar aon díoghbháil a dhéanamh dó, diultú do'n ghloine thógáilt de'n bhórd, dhiúltú d' é árdú chun a bhéil, diúltú d' é shúghadh isteach sa bheul, agus diúltú d'é shlogadh. Dhéanfidh aon diúltú acu an gnó ach é chur i bhfeidhm go daingean, díreach mar a churfá-sa i bhfeidhm an diúltú úd do'n chómhrac nuair a déarfa le muinntir na Fraince dul sa diabhal. Donchadh: Is dóich liom gur b'é an chéad diúltú an diúltú dob' fhearr. Tadhg: 'Seadh, gan an gloine thógáilt i n-aon cor de'n bhord? Donchadh: Seadh go díreach. <L 88> Tadhg: Nár dhóich leat gur mhaith an rud fanamhaint amach ó'n mbórd ar fad? Donchadh: Ba mhaith, dá mba ná féadfadh duine an lámh do choimeád ó'n ngloine. An t-é ná féadfidh an lámh do choimeád ó'n ngloine ní fhéadfidh sé an gloine do choimeád ó'n mbeul, - agus má théidhean an gloine go dtí an beul mo thruagh-sa an deoch! Súghfar isteach é agus sloigfar siar é, le h-airc! Tadhg: Déanfar. Agus ansan mo thruagh-sa an duine! Casfar tímpal é, agus leagfar ar lár é sa lathaigh! Donchadh: 'Seadh, agus míllfar an t-anam agus leag- far ar lár é - sa pheacadh! Tadhg: Is olc an dóichín é mar ólachán! Donchadh: Is 'mó tiobaist anama agus chuirp aige dhá dhéanamh! ÓLACHÁN. Donchadh: Is dóich liom, a Thaidhg, gur tusa a bhuail do mhéar ar leigheas an ólacháin. Tadhg: Ní fheadar, a Dhonchadh. Is 'mó leigheas ar ólachán na h-Éireann gur buaileadh méar air le deich mbliana a's dachad, agus tá Éire chómh fada ó'n leigheas indiu, measaim, agus bhí sí deich mbliana a's dachad ó shin. Ach conus is dóich leat a bhuaileas- sa mo mhéar ar an leigheas? Má bhuaileas mo mhéar air truagh gan an mhéar do choimeád air. Donchadh: Dubhraís aon fhocal amháin a chuir ag macht- namh mé, agus do choimeád ag machtnamh mé coit- chianta, ó'n lá déanach úd a bhíomair ag cainnt anso. Tadhg: Ochón! Airiú cad é an focal é? Ní cuimhin liom go raibh aon fhocal d'á ndubhart chómh h-uathbhásach san. <L 89> Donchadh: Dúbhraís go raibh cheithre chaoi ag duine ar dhiúltú do'n digh sar a bhféadfadh an deoch é chur ar meisge. Chuir an focal san ag machtnamh mé. Táim ag éisteacht an fhaid atá cuimhne am' cheann le cainnt dhá dhéanamh i dtaobh dighe agus i dtaobh meisge. Daoine deaghlabhartha, léigheanta, foghlumanta, ag spídiú ar an ndigh agus gan iad féin ag diúltú do'n digh! Chuireadh an chainnt i gcuimhne dhom saghas spóirt a bhíodh againn nuair a bhíos am' leanbh. An "trom trom" a thugaimís air. Do shuidheadh duine againn i gcathaoir agus shuidheadh an chuid eile mór- thímpal air. Ansan do thugadh fear na cathaoirach an dlighe dhúinn; mar seo: "Aoinne a dhéanfidh sraedh ná casachtach ná gáire ná osna ná é féin do thochas beidh an trom trom air, - ach beidh cead agam féin mo phort feaduíola do bheith agam." Ansan do chas- fadh fear na cathaoirach a phort feaduíola dhó féin agus bheadh an dá shúil aige ar an gcuid eile feuchaint cé 's túisge bhrisfadh an dlighe. Ní fhéadaim gan cuimh- neamh ar an spórt san gach aon uair airighim fear ag séide cainnte uaidh, ag spídiú ar ól agus ar dhigh agus ar lucht meisge, - ach, "cead aige féin a phort feaduíola bheith aige!" Cead aige féin imtheacht agus a dhóithin d'ól nuair a bheidh tart i ndiaidh na cainnte air! Ní baoghal go leighisfidh cainnt de'n tsórd san olc an ólacháin, a Thaidhg. Ní leighisfidh dá mbeadh sí ar siubhal go lá Philib an chleite, pé h-é féin. Ní'l aon nídh chun an uilc sin do leigheas ach an t-aon nídh amháin, 'sé sin diúltú do'n digh. Má diúl- tuightear do'n digh ní'l aon ghádh leis an gcainnt. Mara ndiúltuightear do'n digh ní'l aon mhaith sa chainnt dá mbeadh sí ar siubhal go dtí go gcuirfadh an cainn- teóir clog ar a charbal. Tadhg: Má chuirean sé clog ar a charbal cá mór dó braoinín dighe chun an chloig do leigheas! Donchadh: Ambasa is fíor dhuit é! Is amhlaidh mar atá an sgéal, a Thaidhg, má tá an t-ólachán le leigheas <L 90> caithfidh an uile dhuine fé leith a chion féin de'n leigheas a dhéanamh, díreach mar a dheinis-se nuair a chuiris do chos i dtalamh 'n-a choinnibh deich mbliadhna fichid ó shin. Má's fíor a gcainnt ní'l duine i n-Éirinn indiu gan árd dúil n-a chroidhe agus i n'aigne go leighisfí an t-olc agus go gcurfí deire le h-ólachán agus le meisge imeasg Gaodhal, i n-Éirinn agus i ndútaíbh iasachta. Deineadh gach duine fé leith a chion féin de'n leigheas agus siné an leigheas go léir déanta. Cuireadh gach duine a chos i dtalamh, - a chos féin - mar a dheinis-se. Coimeádadh gach duine a lámh féin ó'n ngloine agus an gloine ó n-a bheul féin. Deineadh gach duine a chion féin de'n diúltú. Tadhg: Tá an dúil sa leigheas againn go léir, a Dhonchadh, ach is amhlaidh atá dúil ag gach duine againn go ndéanfadh gach duine eile againn an diúltú. Donchadh: 'Seadh agus a phort feaduíola bheith aige féin! Fágfidh sin gan leigheas sinn. "Fágfidh sin ba gan dáir ag Sinicín!" ÓLACHÁN. Tadhg: Ní fhágfidh sin gan leigheas sinn, a Dhonchadh, má dheinimíd atharú air. Donchadh: Cad air? Tadhg: Ar an rud atá ag cosg an leighis. Donchadh: Is 'mó rud atá ag cosg an leighis, a Thaidhg. Tadhg: Is fíor é sin. Is 'mó fáth atá le teip an leighis, ach má breithnightear na fáthana go léir chífar go bhfuil fáth bunaidh ortha. Sar ar féidir aon leigheas a dhéanamh ní foláir an fáth bunaidh do dhéanamh amach ar dtúis. Má gheibhtear amach an fáth bunaidh, agus ansan má tagtar ar an rud a chuirfidh as an slighe an <L 91> fáth san, sin as an slighe láithreach na fáthana atá ag fás as an bhfáth mbunaidh sin. Is fáth ólacháin tart. Ní fáth bunaidh é, ámhthach. Nuair a bhíon dúil sa n-ól ag duine ólan sé a dhóithin pé'cu bhíon tart air nú ná bíon. Ólan sé "deoch an tarta ná táinig." Mura raibh tart roim ré air cuirfidh an t-ól féin tart air. Má's fáth óil tart is fáth tarta ól. Ní fáth bunaidh do'n ólachán aon taobh acu. An rud is leigheas ar thart ní leigheas ar ólachán é. Is fáth do'n ólachán sprideamhlacht. Ach is minic gur b'é an braon dighe a thugan an sprideamhlacht do dhuine. Siné chúis gur minic a chítear fear ag stealadh airgid go breágh bog uaidh i dtigh an tabhairne, agus nuair a thagan sé abhaile nách féidir d'á mhnaoi sgilling fhághail as a chrúcaíbh ach díreach mar a bhainfá an cnámh a' beul an mhadra! Nuair a bhíon sé i dtigh an tabh- airne ní leogan an sprideamhlacht dó a chuid airgid do choimeád 'n-a phóca. Ca bhfuil an sprideamhlacht nuair a thagan sé abhaile! Coimeádfidh sé an greim diúid ar an airgead ansan agus a fhios aige an bhean agus an chlann a bheith go cruaidh i ngádh leis! Aon fhear go mbeadh sprid fir istigh 'n-a chroidhe ní fhuilingóchadh sé easnamh bídh agus éadaigh ar a mhnaoi agus ar a chlainn an fhaid a bheadh sgilling 'n-a phóca. Má chaithan sé uaidh an sgilling i dtigh an tabhairne - le sprideamhlacht, deirim-se go bhfuil breall air féin agus ar a chuid sprideamhlachta. Ní sprideamhlacht atá aige ach spreallairínteacht. Deirim, agus is fíor dhom é, ná fuil spreallairín ar an dtalamh so chómh críochnuighthe leis an spreallairín sprideamhail a chaithfidh uaidh i dtigh an tabhairne, ar bhraon dighe, an t-airgead ba cheart dó a thabhairt abhaile chun na mná agus chun na clainne a chuir Dia 'n-a gcúram air. Is fáth chun ólacháin an sprideamhlacht. Is ceart, ámhthach, an ainim cheart a thabhairt air nú ní déanfar an leigheas ceart air. Spreallairínteacht iseadh é, agus spreall- airín iseadh an fear a thaisbeánan é. <L 92> Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, mara bhfuil aon leigh- eas le déanamh ar ólachán go dtí go leighisfar na spreallairíní agus go ndéanfar sprideamhail iad, tá eagla mo chroidhe orm gur fada a bheidh an t-ólachán gan leigheas! Tadhg: Pé'cu sprideamhlacht nú spreallairínteacht é ní h-é fáth bunaidh an ólacháin é, agus dá bhrígh sin is cuma cé'cu a leighisfar é nú ná leighisfar. Donchadh: An dóich leat, a Thaidhg, an bhfuil níos mó ná aon fháth bunaidh amháin leis an ólachán so? Tadhg: Ambasa, a Dhonchadh, is gairid an mhaoil ort ceist do chur! Ní mór dhúinn lá eile chun na ceiste sin do réidhteach, má réidhtighmíd i n-aon chor í. ÓLACHÁN. Donchadh: Seadh, a Thaidhg, an bhfuil réidhteach na ceiste úd agat? Tadhg: Is dócha, a Dhonchadh, go bhfuil, do réir dheabh- raimh, níos mó 'ná aon fháth bhunaidh amháin le h-olc an ólacháin i n-Éirinn. Is dócha ná fuil olc ar bith gan níos mó ná aon phréamh amháin air. Measaim gur b' shin é cúis go bhfuil sé chómh deacair na h-uilc do leigh- eas. Nuair a gearrthar préamh fásan an t-olc ó phréamh eile. I n-aimsir an Athar Maitiú cheap gach aoinne go raibh bunphréamh uilc an ólacháin gearrtha agus an leigheas déanta dáiríribh. Isí préamh a ghearr an t-Athair Maitiú 'ná an phréamh atá i dtoil an duine. Ní féidir do'n duine olc do dhéanamh ach le n-a thoil mhacánta. An fhaid a bheidh toil an duine i gcoinnibh an uilc ní féidir do'n duine bheith cionntach sa n-olc. Thaisbeáin an t-Athair Maitiú do sna daoine conus ba cheart dóibh a dtoil do shocarú agus do cheapadh agus do dhainginiú i gcoinnibh an ólacháin. Mar bhreis daingin <L 93> ar an dtoil thaisbeáin sé dhóibh conus ceangal do chur ortha féin gan aon bhraon óil a bhlaise, agus, go mór mór, conus cabhair agus congnamh agus grásta d'iarraidh agus d'fhághail ó Dhia chun geallamhna an cheangail sin do chómhlíonadh. Ní féidir do'n duine an t-olc do sheachnadh ná an mhaith do dhéanamh gan cong- namh ó ghrásta Dé, moladh go deó leis! Tá toil an duine ró lag chun puinn maitheasa dhéanamh as a gus- tal féin. Tá toil an duine ró ghuagach. An t-olc a seachantar indiu déanfar amáireach é, agus an mhaith a ceaptar indiu séanfar amáireach í. Is deas a chuir an file an nídh sin 'n-a dhán: "Is bocht an toisg an toisg go bhfuilim i bpéin, Mo thuisgint ó m' thoil, a's mo thoil ag druidim ó m' chéill. Ní thuigean mo thoil an toil dom' thuisgint is léir; Nú má thuigean ní toil léi ach toil a tuisgiona féin." Is maith do thuig an t-Athair Maitiú an méid sin. Is maith a bhí a fhios aige pé socarú aigne a déanfí i n-aghaidh óil ná beadh an socarú marthanach gan grásta Dé. Thaisbeáin sé do sna daoine conus a n-aigne do shocarú agus ansan conus grásta Dé d'iarraidh mar dhaingean ar an socarú. Donchadh: Tá go maith, a Thaidhg, ach feuch gur gairid a mhair a shaothar! Tá an t-olc chómh fada ó leigheas anois agus bhí sé nuair a chuir an t-Athair Maitiú chun é leigheas. Ní h-eadh ach níos sia. Tadhg: Mar sin níor glacadh a chómhairle, nú bh'fhéidir gur cheart dom a rádh, do glacadh an chómhairle ar feadh tamailín bhig ach níor leanadh di. An fhaid a leanadh di do dhein sí an leigheas. Dá leantí ó shin di ní bheadh an t-ólachán i n-Éirinn anois againn mar atá. <L 94> Donchadh: Tá go breágh, a Thaidhg! Ní fheicim go bhfuil puinn tairbhe i gcainnt de'n tsórd san. Nách shin é díreach corp an uilc! "Níor deineadh an leigh- eas mar níor leanadh an chómhairle." Dar ndóich isé rud atá uainn a chur fhiachaint ar dhaoine an chómh- airle do leanmhaint agus a leas a dhéanamh. Ní fheicim- se go mbeidh leigheas againn go dtí go "dtuigfidh ár dtoil an toil d'ár dtuisgint is léir." Tadhg: Tá an ceart ansan agat, ach beidh lá eile againn air. ÓLACHÁN. Donchadh: Cogar, a Thaidhg, nár dhóich leat gur cheart dúinn an t-ólachán so do chaitheamh uainn agus díriú ar chainnt do dhéanamh ar rud éigin eile. Tá eagal orm go bhfuil na daoine cortha dhe. Measaim gur gearr go ndéarfid siad, mara bhfuil sé dhá rádh cheana acu, gur b'é an t-ólachán ó Shamhuin go Bealtaine againn é! Tadhg: Is fíor dóibh é. Isé an t-ólachán ó Shamhuin go Bealtaine againn é, agus isé an t-ólachán ó Shamhuin go Bealtaine é ag daoine nách sinn. Isé an t-ólachán ó Shamhuin go Bealtaine é ag an muinntir ná taithnean ár gcainnt leó. Is ait an aicme daoine iad. Ba bhreágh leó bheith ag éisteacht le spídiú ar ólachán, ach ná beadh an spídiú dáiríribh. Ba mhaith leó bheith "ghá chaitheamh agus ghá cháine! "Déarfidh duine acu, "gráin air mar ól! "agus é lán go sgórnaigh an uair sin. Déarfidh duine eile acu, "Is olc an earadh é mar ól! "agus gan istigh 'n-a chroidhe ach, "tóg uaim é - agus gan uaim ach é! "Déarfidh duine eile acu; "Ní féidir aon lá de'n rath a bheith ach ar an t-é ná blaisean i n-aon chor é! "agus go dtabharfadh sé a <L 95> dhá shúil an uair sin ar ghloine. Déarfidh duine eile acu, suas le m' beul, "Ní rabhas-sa ar meisge riamh! Ólaim braon, ach ní fheacaidh aoinne riamh as an slighe me!" agus mo dhá shúil ag feuchaint air ag teacht abhaile ar dearg mheisge ó'n sráid trí nú ceathair d'uairibh sa tseachtmhain! Dar fiadh, a Dhonchadh, is tú thug a theist i gceart air. Isé an t-ólachán ó Shamh- uin go Bealtaine é, agus ó Bhealtaine go Samhuin airís. Ní fheadar an tsaoghal cad a dhéanfidh Éire seo mara rud é go bhféadfar aon nídh a dhéanamh a chuirfidh cosg leis an olc. Is 'mó olc ag imirt orainn agus is 'mó iomárd agus leathlámh orainn d'á ndruim go léir, ach isé an t-ól atá ag baint an anama ar fad asainn. Tá sprid agus aigne agus meanmna na ndaoine lobhtha uaidh. Donchadh: "Ní thuigean ár dtoil an toil d'ár dtuis- gint is léir." Tadhg: Tá an sgéal níos measa 'ná san féin againn. Is amhlaidh atáimíd gan toil gan tuisgint. Ní féidir liom aon chomórtas d'fhághail ar an gcuma n-a bhfuili- míd ach an cor a bhí ar na daoinibh úd go gcuireadh Círche an draoidheacht ortha. Dheineadh sí muca agus madraí grána salacha dhíobh agus thugadh sí dumalas mar bhia dhóibh agus múnlach mar dheoch, ach le neart na draoidheachta mheasaidís féin go mbídís n-a righthibh uaisle, agus go mbíodh an buadh acu ó dhaoinibh an domhain go léir le breághthacht a gcrotha agus a ndealbh, agus mheasaidís gur bhia áluinn a bhíodh acu nuair a bhídís ag ithe an dumalais, agus nár óladh fíon riamh dob' fhearr 'ná an múnlach. Donchadh: Sé an sgéal céadna díreach é, a Thaidhg ag meisgeóirí na h-Éireann. Bhíos ag éisteacht uair le sprealairín acu agus ní raibh de phort aige ach, "As sure as you're born I'm the best man in Kilworth!" Tadhg: Bhí a bholg lán de'n mhúnlach an uair sin. <L 96> ÓLACHÁN. Donchadh: Tá a lán ráidhte agat-sa, a Thaidhg, i dtaobh an uilc. Tá agus agam-sa leis. Ach ó thosnuighmair ar chainnt a dhéanamh anso ar an ólachán tiobaisteach so, ní dubhairt aoinne againn focal amach as a bheul fós i dtaobh aon tsórd leighis air. Cad ba dhóich leat a leighisfadh é? Tadhg: Marar thráchtamair-ne ar an leigheas tá daoine eile do thrácht air minic go leór. Ní'l rae sholuis 'ná go n-airighim duine éigin ag liúirigh go bhfuil an leigheas aige féin. Tá deich mbliadhna fichid anois ó dubhairt duine éigin go leighisfí an t-ól amuich 's amach ach na tighthe tabhairne do dhúnadh Dé Domhnaigh. Nuair airigheas an leigheas san ar dtúis chuir sé i gcuimhne dhom an siúinéir úd a mhaoidhimh go ndéanfadh sé cliabhán le trí bhuille thuaigh! Do deineadh an dlighe. Do cuireadh an dlighe i bhfeidhm. Do dúnadh na tighthe tabhairne gach Domhnach. Tá deich mbliana fichid imthighthe ó shin agus ca bhfuil an leigheas! Is iongan- tach an daille aigne a bhíon ar lucht dlighthe dhéanamh, a Dhonchadh. Is dóich leó, pé rud a bheidh ag dul bun os cionn ná fínl acu ach dlighe dhéanamh agus go mbeidh sé 'n-a cheart láithreach. Ní'l aon rud ar an dtalamh so, a Dhonchadh, is treise 'ná dlighe, má bhíon inntinn agus aigne na ndaoine ag gabháil leis. Ach má bhíonn inntinn agus aigne na ndaoine ag gabháil bun os cionn le dlighe, ní'l aon bhlúire nirt sa dlighe sin. Ní féidir an dlighe sin do chur i bhfeidhm i gceart ach oiread agus is féidir a chur fhiachaibh ar uisge rith i gcoinnibh an chnuic. Níor dhein dlighe de'n tsórd san aon tairbhe riamh agus ní dhéanfidh go deó. Ach 'neósfad duit cad a dhéanfidh sé. Déanfidh sé díoghbháil. Ní ghlac- fid na daoine é. Beidh caismirt idir na daoine agus an dlighe. Beid na daoine a d'iarraidh búntáiste bhreith ar an ndlighe. Beidh an dlighe, nú lucht a dhéanta, <L 97> a d'iarraidh greama bhreith ar na daoine. Ní fearrde dlighe ná daoine an nídh sin. Caillfidh an dlighe a ghreim agus tiocfhidh droch mheas ag na daoine ar an ndlighe. Brisfar an dlighe agus ní tabharfar aoinne chun lámha mar gheall air. Ní bheidh ansan agat ach dlighe mar dh'eadh. 'Sé sin le rádh, ní bheidh sa leigheas ach leigheas mar dh'eadh. Má curtar cosg leis an abhainn atá ansan ag rith le fánaidh cad a thuitfidh amach? Stad- fidh an sruth ar feadh tamail. Eireochaidh loch lastuas de'n chosg. Pé daingneacht a bheidh sa chosg líonfidh an t-uisge lastuas de go dtí go mbrisfar é agus go sguabfar le fánaidh é. Ansan gluaiseóchaidh an t-uisge le fánaidh agus beidh a seacht n-oiread fuinnimh leis agus bheadh dá leogtí dó féin ó thosach. Siné an údhálta ag an ndlighe a bhíon bun os cionn le h-aigne agus le h-inntinn agus le toil na ndaoine. Déanfar brúsgar ar ball de, díreach mar a dheinean an abha de'n rud a cheapfadh cosg a chur léi. Agus rud eile. Díreach fé mar a dheinean an abha léirsgrios ar gach taobh di nuair a rithean sí le fánaidh 'n-a tuille ruadh, tar éis an choisg do sguabadh roimpi dhi, ar an gcuma gcéadna deinean an dlighe a bristear agus a curtar fé dhroch mheas díoghbhail aigne do'n mhuinntir a bhrisean é. An droch mheas a thagan do dhaoine ar dhlighe gan mhaith, ní deacair do chuid de teacht acu ar an uile shaghas dlighe, olc agus maith. Pé rud a leighisfidh an t-ólachán, a Dhonchadh, ní leigis- fidh dlighe é. Donchadh: 'Sdó feuch anois, a Thaidhg, taoi'n tú sa n-áit chéadna airís. Ní h-é an rud ná leighisfidh é atá uainn ach an rud a leighisfidh é. Is cuma thu nú an Gárlach gCoileánach nuair a chuir a leasmháthair ag lorg na ngamhan é. "Imthigh," ar sise, "a chuirpigh! agus cuardaigh na gamhna!" "Cá gcuardóchad iad, a mháthair?" ar seisean. "Cuardaigh dóich agus andóich dhóibh!" ar sise. D'aimsigh sé dréimire agus siúd anáirde ar bhuaic an tighe é, agus chrom ar an dtigh do <L 98> sgartáil. Bha ghearr go bhfeacaidh sí é. "A bhitheamh- naigh!" ar sise, "cad é sin agat dhá dhéanamh!" "Taím ag cuardach na ngamhan, a mháthair," ar seisean. "Airiú greadadh chughat a chlaidhre!" ar sise, "dar ndóich ní ansan atáid siad!" "Dubhraís liom," ar seisean, "dóich agus andóich do chuardach dóibh. Anso atá andóich pé ball n-a bhfuil dóich." Tadhg: Is fíor dhuit, a Dhonchadh. Pé ball n-a bhfuil dóich, chun leigheas an ólacháin do lorg ann, isé an dlighe andóich. ÓLACHÁN. Donchadh: Tá an ceart agat, a Thaidhg. Pé ball n-a bhfuil dóich isé an dlighe andóich. Ach cá bhfuair an Gárlach na gamhna, nú an bhfuair sé i n-aon chor iad? Is deas an chomparáid agat í, dóich agus andóich dhá chuardach chun leighis d'fhághail ar olc an ólacháin agus andóich dhá chuardach ar dtúis! Nár chóir go gcuar- dóchfí dóich ar dtúis! Tadhg: Níor chuardaigh an Gárlach dóich ar dtúis mar bhí sé ceapaithe ar olc a dhéanamh ar a leasmháthair. Ní chuardaighid muinntir na h-Éireann dóich ar dtúis mar ní'l a fhios acu ca bhfuil dóich. Tá a lán acu agus ba dhóich leat ortha gur fearr leó go mór andóich do chuardach 'ná dóich; mar ná fuil aon lorg acu ar an leigheas d'fhághail. Ní'l aoinne is aoirde cainnt 'ná iad, ná is géire sa lorg 'ná iad, ach is ag sgartáil an tighe ba mhaith leó dul chun an leighis do lorg. Is 'mó tigh cluthar compórdach atá sgartáltha ar fuid na h-Éireann acu le fiche bliain, agus is 'mó líntighe chreideamhnach atá curtha acu le fuacht agus le fán, agus iad ar a gcroidhe díthil, ba dhóich le duine, ag lorg an leighis. <L 99> Donchadh: Le h-anaman t'athar, a Thaidhg, abair féin rud éigin! An é andóich atá agat-sa dhá chuardach chómh maith le cách? Ca bhfuil dóich? Ca bhfuil an leigheas le fághail, do réir do thuairime? B'fhearr liom aon fhocal amháin eóluis uait 'ná an spídiú go léir. D'fhéadfadh aoinne go mbeadh dímheas mhaith bhéil air spídiú dhéanamh. Tadhg: 'Sdó ní féidir liom foidhneamh le ropairí bitheamhnach a bhíon ag labhairt go h-árd agus ag sile deór mar gheall ar olc an ólacháin agus iad ag cur airgid i gcórthaíbh, agus ag cur síodaí ar a mnáibh agus ar a gclainn, agus ag cur blonaig go h-árd ar a n-asnaidheachaibh féin, le sochar an uilc! Ach i dtaobh an leighis. Níor dhein dochtúir leigheas riamh gan a lán rudaí do mheasgadh ar a chéile ann. Tá cosmha- lacht sa méid sin idir leigheas cuirp agus leigheas ar dhroch-nós nú ar dhroch-bheus. Ní foláir a lán neithe do chur i leigheas an ólacháin agus iad do mheasgadh ar a chéile go maith agus go h-eólguiseach, sar a' mbeidh sé 'n-a leigheas i gceart. Nídh dhíobh san iseadh a chur 'n-a luighe go daingean ar aigne gach duine i n-Éirinn nách rud sprideamhail dó é féin do chur ar meisge. Abhfad uaidh, gur sprealairínteacht amuich 's amach é. Ná fuil ar an dtalamh so sprealairín is críochnuighthe 'ná sprealairín meisgeóra. Ná fuil glaigín le fághail is críochnuighthe 'ná an glaigín fir a bhíon i dtigh an tabhairne ar leath-mheisge, agus ná stadan a chlaibín béil ach ag maoidheamh as a dheagh-thréithe, go dtí go mbíon gach aoinne bodhar aige agus bréan de! Dá bhféadfadh an glaigín sin radharc d'fhághail air féin nuair a bhíon sé sa riocht san d'imtheóchadh sé abhaile agus do raghadh sé i bhfolach ar feadh bliana, go dtí go mbeadh a ghlaigínteacht imthighthe a' cuimhne na gcómharsan! Donchadh: Nách iongantach, a Thaidhg, an deabhramh atá ag na glaigíníbh go léir le n-a chéile! Chómh luath agus bhíon oiread ólta acu agus chuirean ar leath- <L 100> mheisge iad tagan an driuch céadna díreach ortha go léir. Ba dhóich le duine gur aon líntighe amháin iad. Bíon an fheuchaint chéadna agus an ghnúis chéadna agus an chainnt chéadna agus na gothaí (gestures) céadna acu go léir. Daoine ná feacaidh a chéile riamh agus nár tháinig riamh i ngioracht céad míle d'á chéile, fágaim le h-uadhacht, nuair a bhíd siad n-a nglaigíníbh ar leath- mheisge, gur dhóich le duine gur ar aon úrlár amháin a tógadh iad! Tadhg: Seadh agus ba dhóich le duine gur b'iad na seana ghlaigíní aithreacha agus máithreacha na nglaigíní óga! Donchadh: Cúis gháire chughainn! ÓLACHÁN. Donchadh: Idir sheana ghlaigíní agus glaigíní óga, a Thaidhg, measaim gur ró dheacair aon chor a thabhairt dóibh ná aon eólus d'imirt ortha a dhéanfadh iad do leigheas. D'fhéadfadh dochtúir duine breóite do leigheas. D'fhéadfá progóid do thógaint dá mbeadh teinneas ad' bholg. Dá mbeadh duine ag dul ar a aimhleas d'fhéadfí cómhairle thabhairt dó. Ach cad fhéadfá a dhéanamh le glaigín meisgeóra! Is dóich leis gur aige féin atá ciall an domhain. Tadhg: Nár dhóich leat, a Dhonchadh, dá dtiocfí air nuair a bheadh an mheisge curtha dhe aige, agus glaigín eile meisgeóra thaisbeáint dó, go mb'fhéidir go dtuigfadh sé é féin agus go ndéarfadh sé leis féin, "Sin mar a bhím-se nuair a bhím ar meisge! Ní bheidh mé mar sin airís le congnamh Dé!" Donchadh: Éist do bheul, a Thaidhg. Ní déarfadh sé aon nídh d'á shórd. Bhíos ag gabháil an bóthar ó thuaidh ó Chnocán na Biolaraighe (Watergrass Hill) go Mainis- tir Fhearmuighe (Fermoy), maidean bhreágh Shamhraidh. <L 101> Bhí fear le m' chois a bhíodh go minic n-a ghlaigín meis- geóra, ach ní raibh sé ar meisge an mhaidean san. Is dóca go mbeadh ach ná raibh fiacha an dighe aige. Ba ghearr go bhfeacamair gadhar gliobach buidhe 'n-a shuidhe anáirde ar chlaidhe an bhóthair, agus gan aon tsaghas tighe i gcomhgar na h-áite ar aon taobh. "Cad a thug an gadhar san sa n-áit sin," arsa mise, "chómh fada ó aon tigh?" "Siné gadhar Chonchúbhair Dhuibh," ar seisean, "Is dócha go raibh Conchúbhar ag marbhú mhuc i n-áit éigin sa chómharsanacht, agus ná fuil sé abhfad ó'n ngadhar anois." Thánamair go dtí an áit. Bhí Conchúbhar sínte i ndíg an bhóthair agus é caoch ar meisge, agus an gadhar 'n-a shuidhe ar an gclaidhe ag tabhairt aire dho! Bhí an uile bhlúire de chuid éadaigh Chonchúbhair clúdaithe le draoib agus le pluda, agus cúrán le n-a bheul, agus dath an bháis ar an bhfear mbocht. D'fheuch an fear eile ar feadh tamail air, ansan do labh- air sé, as a mhachtnamh. "Mhaise do chroidhe 'n diabhal, a bhitheamhnaigh shailigh!" ar seisean. "Is truagh gan mé mar thu!" Feuch nách amhlaidh adubhairt sé, "an fhaid a mhairfad airís ní bheidh mé mar thu!" Ní dubh- airt mar ní h-é a bhí n-a chroidhe. 'Sé andóich airís agat é, a Thaidg. Ní h-aon mhaith dhuit a thaisbeáint do ghlaigín meisgeóra cad é an cor a bhíon air nuair a bhíon sé ar meisge. Níor bh'fhearr leis rud a dhéanfá 'ná é féin do chur ar meisge airís, mar sholuíd ar an sgéal. Tadhg: Tá an ceart agat, a Dhonchadh. Loitean an t-ól croidhe agus aigne an duine nuair a leantar ró fhada air. Ní fhágan sé aon mhothú sa n-aigne ar cad is olc ná cad is maith, ar an rud is fíor seachas an rud is éitheach. Neósfidh meisgeóir éitheach duit os cómhair do shúl agus ní bheidh blúire náire 'n-a thaobh air. Déanfidh sé beart spriúnlaithe agus ní bheidh náire 'n-a thaobh air. Ní mhothuighean sé choidhche go bhfuil peaca aige dhá dhéanamh nuair a chuirean sé é féin ar <L 102> meisge. Ní bhíon aon chuimhneamh ar Dhia aige, 'ná ar é bheith freagarthach i láthair Dé mar gheall ar a chuid meisgeóireachta. Measaim féin ná fuil aon rud is mó a loitean obair an tSlánuightheóra i n-anam an duine 'ná meisgeóireacht. Cuir i gcás go dtuitfidh duine i n-aon pheaca eile de sna cinn-pheacaí marbha féadfar labhairt. Mara nglacaidh sé cómhairle féad- far troid leis. Geóbhfar lom ar a choínsias ar thaobh éigin. Ach nuair a bhíon duine 'n-a ghlaigín meisgeóra caithfar bualadh thairis agus é fhágaint ansan. Donchadh: Nuair a chonac an gadhar ar an gclaidhe agus an duine sa díg dubhart am' aigne féin gur bh'uathbhásach an bun-os-cionn é, ach nuair airigheas an focal úd ó'n bhfear eile; "Ambasa," arsa mise, am' aigne féin, "Is uathbhásaighe go mór de bhun-os-cionn tusa 'ná an fear sa díg!" Tadhg: "Is deacair rogha bhaint a' dhá dhíg!" Tá gach taobh acu go h-olc go dtí go bhféachfá ar an dtaobh eile. ÓLACHÁN. Donchadh: Go deimhin, a Thaidhg, an focal úd adubh- airt an fear úd leis an nduine a bhí sínte sa díg ar meisge, ní féidir liom é chur as m' aigne. Tadhg: Ó 'seadh, nuair adubhairt sé gur thruagh leis ná raibh sé féin sa riocht gcéadna. Donchadh: Siné díreach adubhairt sé, ach go ndubhairt sé níos tiobaistighe go mór 'ná san é. Tadhg: Agus cad é an mearathal aigne d'fhéadfadh an focal san a dhéanamh duit? Dá ndeinidís malairt le chéile bheadh an formad céadna ag an bhfear sa díg leis an bhfear thuas. Nuair a dheinean meisgeóir i gceart de dhuine dar leis is cuma nú bheith i bhflathas Dé bheith ar dearg-mheisge. Bíon a chúis féin aige leis <L 103> sin. Má bhíon sé cúpla lá, nú seachtmhain, gan fiacha an dighe aige ní foláir dó an méid sin aimsire chaitheamh ar a chéill. An fhaid a bhíon sé ar a chéill bhíon nimh an óil 'n-a chuid fola, agus 'n-a ghoile, agus 'n-a cheann agus istigh i smior na gcnámh aige. Cuirean an nimh sin teinneas 'n-a cheann agus teinneas 'n-a chnámhaibh agus teinneas 'n-a chroidhe agus teinneas i n'aigne, teinneas nímhneach, mallaighthe, ná cuirean aon trúig eile teinnis a leithéid ar an nduine. Ní féidir do'n t-é nár mhothuigh riamh 'n-a cholainn féin é, a thuisgint i n-aon chor cad é an saghas an teinneas san, ná conus a thiomáinean sé ar buile an daonaidhe bocht 'n-a mbíon sé greamuighthe ann. Leanan tart an teinneas. Tart is measa go mór 'ná an teinneas, dá olcas é. Is dócha go raibh an tart agus an teinneas i n-aon- fheacht ar an bhfear úd a dubhairt an chainnt úd. Is dócha gur cheap sé go raibh sé féin mar a bheadh sé i n-ifreann; agus go mbeadh sé i bhflathas Dé dá mbeadh sé mar a bhí an fear sa díg. Donchadh: 'Seadh, 'ghá iomlasg féin sa draoib ar nós na muice! Tadhg: Ba bhreágh, ionfhuar, sobháilceach an rud leis, an draoib seachas an teine nímhe a bhí 'ghá losgadh agus an tart a bhí ag baint an anama as. B'fhearr leis deoch maith an uair sin 'ná saidhbhreas an domhain. Isé an deoch, dar leis, an t-aon leigheas amháin ar a theinn- eas agus ar a thart agus ar an gcruadhtan atá ar a chroidhe agus ar a aigne. Dá bhfaghadh sé árthac maith dighe le cur ar a cheann agus le slogadh siar 'n-a chraos agus síos 'n-a sgórnaigh bheadh sé ar meisge láithreach agus ba chuma leis as san amach cad a dhéanfadh bean ná clann, saidhbhreas ná bochtaineacht, cíos ná fiacha, airgead ná ór, Dia ná an diabhal. D'imtheóchadh an tart láithreach agus d'imtheóchadh an teinneas as a chnámhaibh, agus an sníomh as a chroidhe, agus an bhuile as a aigne. Ba bhreágh an rud bheith sa díg ar nós na muice ach iad san a bheith imthighthe! <L 104> Donchadh: Nár bhreágh ionfhuar, sobháilceach an rud do dhuine go mbeadh tart air deoch maith uisge d'ól? Taidhg: Deoch uisge! Mo thruagh do cheann! Airiú ní leighisfadh deoch uisge an tart úd i n-aon chor. Ba mhar a chéile dhuit oíle chaitheamh ar theine agus uisge chur ar an dtart úd. Siné chuirfadh ar buile ar fad é. An biotáile láidir bríothmhar, meanamnach, isé a réidhtighean leis an dtart úd. Ní bheirean aon rud eile greim ceart air. Ní gheibhean an meisgeóir aon bhlas ar aon rud eile. Ní thógfadh aon rud eile ó ifreann go flathas Dé é. Donchadh: Is olc an sgéal é, a Thaidhg! Is eagal liom gur fada a bheidh an t-ólachán gan a leigheas i n-Éirinn. Má tá greim chómh daingean san ag olc an ólacháin ar mheisgeóiríbh na h-Éireann is eagal liom gur fada go bhfaghfar amach aon rud chun an ghreama do bhogadh. Beidh an meisgeóir ar buile le tart agus le teinneas go dtí go bhfaghaidh sé deoch eile biotáile le slogadh. Nuair a thiocfidh sé ó mheisge an dighe sin beidh teinneas agus tart níos mó air 'ná mar a bhí roimis. Caithfidh sé deoch níos mó do shlogadh. Is amhlaidh a bheidh sé ag méadú an teinnis agus ag méadú na ndeoch go dtí go mbeidh a cholann bhocht 'n-a h-aoibhleóig dhóighte aige agus go gcaithfidh sé bás d'fhághail. Ansan iseadh bheidh an t-anam ag dul i láthair Dé 'n-a sméar- amhán ó'n bpeaca. Ansan iseadh bheidh ifreann i gceart aige, agus ní leighisfidh biotáile é. ÓLACHÁN. Taidhg: Gan amhras, a Dhonchadh, ba ghrána an radharc Conchúbhar Dubh nuair a bhí sé sínte sa díg agus é clú- daithe le draoib agus le pluda agus dath an bháis air, agus an gadhar, nár thug Dia dhó ach ciall gadhair, 'n-a <L 105> shuidhe ar an gclaidhe ag faire an duine, chómh maith agus chómh dílis agus thug a chiall gadhair dó an faire dhéanamh. Ba ghráinne go mór 'ná san féin éisteacht leis an bhfocal adubhairt an fear eile nuair a chonaic sé an radharc san. Ach feuch, a Dhonchadh a mhic ó, dá mbeadh Conchúbhar, agus é sa mheisge chéadna, sínte ar leab- aidh chlúimh éan i seómra uasal, agus síoda agus sról casta air, agus órnáidí óir agus airgid ar an leabaidh, agus rothana geala fé chosaibh na leapan, agus seirbh- ísigh i gculaithibh daora ag frithálamh air, agus cor- óinn ríoga thuas ar cheann na leapan, i n-inead an ghadhair ar an gclaidhe, an dóich leat an mbeadh an radh- arc níos lugha gráinneacht? An dóich leat ar chuma puinn cia'cu síoda nú draoib a bheadh casta ar an meis- geóir? Nú an dóich leat 'ná go bhfuil an duin' uasal sa tsíoda, nuair a dheinean sé beithidheach de féin le craos agus le meisge, chómh cosmhail leis an muic sa mhúnlach agus bhí Conchúbhar nuair a bhí sé sínte sa draoib? Agus nuair a thagaid na h-uaisle eile isteach agus chíd siad an beithidheach uasal 'ghá iomlasg féin sa tsíoda, agus nuair a bhíon uraim acu dhó agus báidh acu leis, agus nuair adeirid siad 'n-a n-aigne gur truagh gan iad mar é, an dóich leat an bhfuil puinn deifrigheachta idir iad agus an fear úd a bhí ag for- mad le Conchúbhar? Donchadh: Deir an sean fhocal, "Ní measa cách 'ná Conchúbhar." Ach go deimhin is dóich liom gur measa go mór an cách san adeirir-se 'ná Conchúbhar. Isé droch-shampla na n-uasal a chomáinean daoine bochta i n-ainim an diabhail. Isé atá 'ghá dhéanamh riamh. Siné an droch-shampla a chuirean 'n-a luighe ar an nduine mbocht gur rud galánta, sprideamhail bheith ar meisge, gur comhartha uaisleachta é, gur cómhartha fearamhlactha é. Deirim leat, a Thaidhg, go bhfuil a lán le freagairt ag uaislibh, agus nách sa n-ólachán amháin atá a lán le freagairt acu. Isé Dia thug an saidhbhreas dóibh agus d'fhág na daoine bóchta i n-a <L 106> éaghmais. Do lean a dhualgas féin an saidhbhreas san a tugadh dóibh. Tá sé ceangailte ortha i láthair Dé úsáid mhaith a dhéanamh de'n tsaidhbhreas. Tugan an saidhbhreas creideamhaint dóibh ameasg na ndaoine mbocht. Bíd na daoine bochta ag feuchaint suas chucha. Dá ndeinidís féin a leas do chuirfadh a ndeagh-shampla fhiachaint ar na daoine bochta a leas do dhéanamh leis. Táid na daoine bochta ana thugtha chum aithris a dhéanamh ar na h-uaislibh. Dá dtugadh na h-uaisle dhóibh an deagh-shampla agus an deagh-radharc atá ceangailte ortha a thabhairt dóibh do glacfí an deagh-shampla. Ansan bheadh na h-uaisle féin ag cómhlíonadh an dual- gais a chuir an saidhbhreas ortha. Bheadh toil Dé acu dhá chómhlíonadh ar a dtaobh féin, agus bheadh toil Dé ag cách dhá chómhlíonadh mar gheall ortha. Bheadh toradh ar an bhfocal ud "go ndeintear do thoil ar an dtalamh mar a deintear ar neamh." Ach ní mar sin atá. Is amhlaidh atá an saidhbhreas ag cur na n-uasal ar a n-aimhleas, agus tá droch-shampla na n-uasal ag cur na ndaoine mbocht ar a n-aimhleas. Deirim leat go mbeidh rud le freagairt ag na h-uaislibh! Ní h-iongna go ndubhairt Beul na Fírinne an focal cruaidh úd; "Is usa do'n bheithidheach mhór gabháil tré chró na snáth- aide 'ná do'n duine saidhbhir dul isteach i bhflathas Dé!" Tadhg: Tá dearmhad mór déanta agat ad' shlighe bheatha, a Dhonchadh. Donchadh: Cad é an dearmhad atá déanta agam? Tadhg: Ad'shagart ba cheart duit a bheith. Donchadh: Achaidhe! Airiú dá mbeinn-se am' shagart ní shásóchadh an saoghal mé go dtí go mbeinn am' eas- bog! Tadhg: B'fhéidir nách fearra dhuit rud a dheinis 'ná bheith ad' "Dhonchadh - ar a thoil féin." <L 107> ÓLACHÁN. Donchadh: Ní fheadar, a Thaidhg, an 'mó trúig chun an ólacháin atá áirighthe againn um an dtaca so. Tadhg: Ní'l bac ort iad do chómhreamh. Donchadh: 'Sdó tá oiread san acu ann is ar éigin a chuimhneóchainn ortha go léir. Tadhg: Cuir síos iad fé mar a chuimhneóchair ortha. Má théidhean ceann acu amú uait b'fhéidir go gcuimh- neóchainn-se air. Donchadh: Is dóich liom go gcuirfad an sprealairín sprideamhail ar tosach. Tadhg: Ní misde dhuit é sin a chur ar tosach. Spreal- airín iseadh é amuich 's amach, agus ní foláir leis a chur n-a luighe ar a chómharsanaibh go léir gur duine sprideamhail é. Leogfidh sé uaidh i dtigh an tabhairne an t-airgead, go breágh fial, mar dh'eadh, agus gan leathphinne de'n airgead san ná bainean stracadh as a chroidhe nuair a bhíon sé ag sgaramhaint leis. Ansan, má 'sé do thoil é, ní foláir le gach sprealairín eile a bhíon ag feuchaint air an sprideamhlacht chéadna do thaisbeáint. Sin mar a dheinean an trúig sin na sprealairíní do chur ar meisge. Ní dóich liom go bhféadfadh aon trúig eile meisgeóir a dhéanamh de 'n sprealairín ach an trúig sin. Donchadh: Agus cad déarfá dá gcuirinn an baoth- aire sprideamhail i n-aice an sprealairín? Tadhg: Ní fearr áit 'n-a gcuirfir é. Is deacair rogha a bhaint asta. Ní ró fhuiriste a dhéanamh amach cia' cu dhíobh is mó atá 'n-a thrúig chun meisgeóireachta againn. Ní fheadar cia' cu is mó atá againn de sna baothairíbh nú de sna sprealairíníbh. Donchadh: Measaim, a Thaidhg, go bhfuil a lán d'ár sprealairíníbh a bhíon 'ghá leogaint ortha gur baoth- airí iad le h-eagla go ndéarfí gur sprealairíní iad. Tadhg: Tá an ceart agat. Sin dá thrúig mhóra <L 108> mhaithe, chun ólacháin curtha síos agat. Comáin leat. Donchadh: Tá, ansan, "Tabharthas Uí Bhriain 'S a dhá shúil 'n-a dhiaidh!" An fear a ghlaodhfidh isteach me i dtigh an tabhairne agus thabharfidh deoch dom, agus ansan a bheidh ar dearg-bhuile mara dtugad-sa deoch dó san! Tadhg: 'Seadh agus má bhíon dáréag acu ann nách foláir le gach duine an t-aoinne déag eile do "thrae- tiáil" sa tímpal, i dtreó go mbeid siad ag gabháil amach ar theacht an mheadhon-oidhche b'fhéidir agus a dhá dheoch déag féin ólta ag gach duine acu! Dá mb' áil le gach muic acu dul i gcúinne léi féin agus an dá dheoch déag d'ól 'n-a h-aonar, as a h-umar féin, ní dheanfidís leath oiread fothraim ná leath oiread díoghbhála. Donchadh: Ambasa, a Thaidhg, do chuiris a ainim i geart ar an dtrúig sin! "Traetiáil"! Focal ana ghrana iseadh é ach tá sé maith a dhóithin do'n trúig a chialluighean sé. Agus go deimhin féin ní bréag muca thabhairt ar an dáréag a thabharfadh an lá agus leath na h-oidhche ag "traetiáil" a chéile ar an gcuma san. Tadhg: Aon fhear a ghlaodhfadh mé isteach i dtigh tabhairne chun dighe thabhairt dom agus ansan do ghlac- fadh eud agus fearg mara dtugainn-se deoch i n-inead an dighe sin dó, ní'l aon ainim ró ghrána dhó. Dá mbeadh aon bhlúire de'n fhear istigh 'n-a chroidhe is amhlaidh a thiocfadh fearg air dá dtaraiginn a dheoch féin arís dó. Spriúnlaitheacht ar fad atá i gcroidhe an fhir sin, spriúnlaitheacht agus neamhthuisgint, agus buadhan an spriúnlaitheacht ar an neamhthuisgint aige. Thug sé deoch dom ach má thug ní raibh sa deoch ach mar a dubhraís, "Tabharthas Uí Bhriain 'S a dhá shúil 'n-a dhiaidh." <L 109> Donchadh: An chéad duine eile acu a bhéarfadh duine isteach mar sin agus thabharfadh deoch dó, ag brath ar dheoch d'fhághail i n-a inead ba mhór an truagh gan dail- tíní na sráide do chur ag rith 'n-a dhiaidh agus iad a liúirigh na bhfocal san: "Tabharthas Uí Bhriain 'S a dhá shúil 'n-a dhiaidh!" ÓLACHÁN. Tadhg: Fágaim le h-uadhacht, a Dhonchadh, gur chuiris i gcuimhne dhom sgéal a h-innseadh dom, tá is dócha breis agus dachad blian ó shin ann. Bíos thiar i dTráigh Lí agus fuaras féin agus beirt nú triúr eile cuire dínnéir ó dhuine uasal go raibh aithne mhaith aige orainn. Ana Gaeilgeóir le feabhas dob eadh fear an tighe. Bhí a fhios aige an dúil a bheith agam-sa sa Ghaeluinn. Do luighmair ar chainnt agus ar shean- achaidheacht. D'innis seisean sgéal agus d'innseas féin sgéal. Bhíomair ag trácht ar an sean aimsir agus ar na bárdaibh agus ar na filíbh iongantacha a bhí i n-Éirinn fadó. Fé dheire d'innis fear an tighe an sgéal so dhúinn: "Go dtí gur chuaidh an saoghal chun deiridh ar fad," ar seisean, "do lean na filí de'n tseana nós a bhí acu nuair a bhí Éire saidhbhir, neamhspleádhach. Do raghadh cúigear nú seisear acu ar chuaird ollamhnachta, mar dh'eadh, go tigh duine uasail éigin de'n tseana shliocht. Geóbhdís a ndóithin le n-ithe agus le n-ól, agus ansan, ag imtheacht dóibh, dhéan- fidís dán maith, nú abhrán breágh ceólmhar, ag moladh an taoisigh a thug an chóir mhaith dhóib. Gan amhras ba chostasamhail an aicme iad ag teacht isteach i dtigh aoinne, agus is minic go mbíodh an chóir a gheibhdís níos fearr go mór 'ná an fháilte a bhíodh rómpa. Is <L 110> minic leis a thuigidís féin an méid sin, agus nách ó chroidhe a dheinidís an moladh. Is minic, agus a dhíth- eal a dhéanamh, ná féadadh fear an tighe gan a thabhairt le feisgint n-a ghnúis cad é an bhuile feirge agus cann- cair agus tré-chéile aigne agus díombáigh a bhíodh istigh n-a chroidhe. Bhíodh na filí ró ghéarchúiseach agus chídís an dothal. Thainig gasra dhíobh lá chun tighe duine uasail d ár bh'ainim Seághan ua Mangáin, a déarfimíd. Fuaradar ana chóir agus ana onóir. Fuaradar, mar a deir an tseana chainnt "nua gacha bídh agus sean gacha dighe,' agus fuaradar a lán ndóithin díobh. Níor bh feidir dóibh aon locht fhághail ar an dtigh ná ar an gcóir na ar an gcúram a déineadh díobh, ná ar aon fhocal cainnte d'ár labhradh leó. Ach do chonacadar go gléineach i ngnúis fir an tighe go raibh a chroidhe i riocht sgolta leis an ndothal. Níor leogadar aon nídh ortha go dti go rabhadar ag imtheacht. Ansan, nuair a bhí slan le fágáilt ag fear an tighe agus an dán mholta le labhairt, seo mar a labhair an file. "'A Sheághain Uí Mhangáin ó'n Sliabh, Is mór é do bhia, 'gus do dheoch! Is mór é do dhranntán n-a dhiaidh! T' anam 'on diabhal a's do chorp!'" Donchadh: Ó! Airiú nár bh'olc an cothú iad! Is maith an gnó a bhí aige dhá dhéanamh ag soláthar bídh agus dighe dhóibh, agus is maith an gnó a bhí ag muinntir a thighe dhá dhéanamh ag frithálamh ortha. Dá mbeinn i gcás Sheághain Uí Mhangáin thabharfinn cúis mo cháinte dhóibh sul a dtabharfinn an bia ná an deoch dóibh. Ansan mara mbeadh mo chlú agam bheadh mo chuid agam. Dá ndéanfinn dranntán bheadh sásamh éigin agam as an ndranntán. Tadhg: "Tabharthas Uí Bhriain, Agus a dhá súil 'n-a dhiaidh a chuir i gcuimhne dhom é. Donchadh: Ní fhéadfá an dán san a mhúine do dhail- tiníbh na sráide. Tá an easgaine ró thiobaisteach. <L 111> Tadhg: Ní'l aon easgaine ró thiobaisteach do'n sprealairín gan meas air féin a bhéarfadh isteach i dtigh tabhairne mé agus thabharfadh deoch dom, agus ansan go mbeadh a chroidhe cráidhte mara dtugainn a dheoch féin thar n-ais dó. Donchadh: Ní dócha go bhfuil puinn de'n tsaghas san daoine againn. Tadhg: Tá dearmhad ort. Tá an dúthaigh lán díobh. Chuirfinn geall leat gur b'é an sprealairínteacht chéadna san fé ndeár formhór an acharainn a bhíon i dtighthibh tabhairne. Airiú ní chodlochadh sprealairín acu an oidhche dá mbeadh piúnt pórtair ólta ag spreal- airín eile air, agus gan piúnt fághalta aige féin thar a cheann! OIDHCHE NODLAG. Donchadh: Mórán de Nodlaigíbh maithe chughat, a Thaidhg! Tadhg: Gurab amhlaidh dhuit, a Dhonchadh. Am' thaobh féin de, ní dócha go bhfuil mórán eile acu le fághail agam, pé feabhas a bheidh ortha. Ach ba mhór an nídh iad a bheith go maith, dá mb' é toil Dé é, pé méid atá le teacht díobh chugham. Tá a lán acu tagaithe pé 'n Éirinn é, buidheachas le Dia! Is dócha go raibh suas le chúig cinn fhichid acu tagaithe chugham sar a dtáinig an chéad cheann acu chughat-sa. Donchadh: An ndeirean tú liom é! Níor mheasas go rabhas a fhaid sin laistiar díot ag teacht dom. Is dócha gur 'mó tuairisg bhreágh d'fhéadfá thabhairt dúinn ar na Nodlaigíbh a tháinig an fhaid a bhí an saoghal am' éaghmais-se. Tadhg: D'fhéadfinn tuairisg mhaith do thabhairt ar chuid acu gan amhras, ach go deimhin ní ró mhaith an <L 112> tuairisg fhéadfinn a thabhairt ar thuille acu. Is cuimhin liom go maith nuair a bhíos ana óg go mbíodh Nodlaigí brothalacha ins gach aon áit, agus mórán suilt agus caitheamh aimsire; an Bloc-Nodlag sa tínteán, agus teine ar lasadh mórthímpal an bhloic sin do théidheadh leath slighe suas an simné agus do chuireadh brothal agus teas tríd an dtigh ins gach aon chúinne, i dtreó gur dhóich leat gur bh'é Mitheamh an tSamhraidh a bheadh i lár an Gheimhridh agat. Ní bhíodh aon fheirimeóir an uair sin ná marbhuigheadh mart i gcóir na Nodlag. Bhíodh a rian air; nuair a thagadh oidhche Lae Nodlag bhíodh ualach feóla ar an mbórd ins gach tigh, dóithin dhá oiread daoine agus a bhíodh ann chun na feóla d'ithe. Agus geallaim dhuit gur bh' shiní an fheóil a bhíodh ullamh i gceart. Bhíodh eólus ag mnáibh tighe an uair sin ar bhia d'ollmhú, agus nuair eirigheadh na cailíní suas bhíodh an t-eólus acu leis mar do múintí dhóibh go maith é. Dá mhéid sult agus caitheamh aimsire agus cóir bídh agus dighe a bhíodh ann ní bhaineadh san ó'n gCreideamh a bhíodh i gcroidhe na ndaoine, idir óg agus aosta. Is maith a thuigidís cad é an brígh a bhí le Féile na Nodlag, agus conus ba cheart onóir a thabhairt do'n tSlánuightheóir an uair sin, agus do Mhuire Mháthair, agus do'n Athair Síoruidhe. Is dúrthachtach a bheiridís buidheachas le Dia a thug saor iad ó iomár- daibh na bliana a bhíodh imthighthe, agus is dúrthachtach d'iarraidís air a ghrásta agus a thrócaire do bhronnadh ortha i gcóir na bliana a bhíodh ag teacht. Ba ghnáth an uair sin athlú tar éis bídh i gcómhnuighe, ach bhíodh athlú áirighthe acu an oidhche sin. Is minic a bhíodh focail Laidne sa n-athlú san. Is cuimhin liom go maith gur minic d'airighinn mh'athair, beannacht Dé le n'anam, ag rádh an athluighthe. Nuair a bheadh a chuid féin ráidhte aige déarfadh duine éigin d'á mbeadh ag an mbórd "Benedicamus Domino," agus d'fhreagróchadh an chuid eile, "Deo Gratias." Bhíomair oidhche áirighthe. Is cuimhin liom an oidhche chómh maith agus is cuimhin <L 113> liom an oidhche aréir. Bhí an Bloc-Nodlag go maith agus bhí an teine go maith. Bhí an sneachta amuich chómh h-árd leis na bataí snaidhm ach ba dhóich leat istigh gur oidhche Shamhraidh a bhí ann. Bhí áilteóir buachalla i n-aimsir againn gur bh'ainim dó Seán Ua Cathasa. Ana bhuachaill chun spóirt dob' eadh é agus ní fhéadfadh aon nídh dul uaidh bhí sé chómh deisbhéalach san. Nuair a bhí béile na h-oidhche caithte againn agus ár ndóithin aimsire caithte againn léi, do choisric m'athair é féin agus chuir sé a dhá láimh le chéile agus chrom sé a cheann: "Bheirimís buidheachas na beatha so do Dhia mhór n'uilechómhacht i dtaobh a thabharthaistí dhúinn! ... Cosg ó Dhia mhór n'uilechómhacht ar ár n-eascáirdibh i dtaobh anama agus chuirp! Go dtugaidh Dia suaineas síor- uidhe do sna h-anamnacha d'fhág sinn, agus d'anam- nachaibh marbh progodóireachta an domhain! Agus má's maith atáimíd anocht i ngrástaibh Dé agus an tsaoghail gura seacht fearr a bheimíd bliain ó 'nocht, agus mara fearr nára measa! "Bhí ár gcinn go léir cromtha agus níor labhair aoinne. "Athluighidh!" arsa m'athair. "Benedicamus Domino!" arsa beirt againn i n-aonfheacht. "Dhá Dheó gratias!" arsa Seán Ua Cathasa, láithreach bonn, ag tabhairt freagra ar an mbeirt, dar leis. Geallaim dhuit go raibh gáirí againn ar feadh tamail. Níor dhein Seán macánta gáire ná cuid de gháire. Mheas m'athair cosg do chur leis an sult, ach nuair a chonaic sé an aghaidh stuamdha agus an fheuchaint bheannuighthe a chuir Seán air féin níor fhéad sé gan sgeartadh amach ar gháirí. Donchadh: A' mbíodh aon fhocal Béarla dhá labhairt an uair sin, a Thaidhg? Tadhg: Dhe greadadh chuige mar Bhéarla, ní bhíodh, focal ar domhan, mara labharfí focal anois a's airís le leanbh nú le gadhar, nú b'fhéidir le capall. Ní labhradh na daoine aon fhocal Béarla choidhche eatartha féin. Is cuimhin liom go dian mhaith go seachantí an Béarla le droch-mheas air. Ní thabharfadh na daoine le <L 114> rádh d'á chéile go labharfidís aon fhocal Béarla le n-a chéile, agus go deimhin bhí Béarla ag cuid acu níos fearr go mór 'ná an Béarla a gheibhtear anois in sna sgoileanaibh Gallda so. Donchadh: Tá a fhios agam go maith go raibh an Gaeluinn go maith acu, ach ní h-é mo thuairim, a Thaidhg, go gcreidfí uait anois go raibh an Béarla chómh maith agus a deirir acu. Tadhg: Is cuma liom cia' cu a creidfí é nú ná creidfí é, is fíor é. Bhí an Gaeluinn acu go h-áluinn, agus an t-é go mbíon sí sin go maith aige tugan sí éirim aigne dhó a bhainean léi féin, agus an t-é go mbeidh an éirim aigne sin aige labharfidh sé go maith agus go bríoghmhar, pé teanga n-a labharfidh sé. An t-é ná beidh an éirim aigne sin aige ní labharfidh ar fóghnamh choidhche, pé teanga n-a labharfidh sé. Na daoine go raibh an Ghaeluinn agus an Béarla i n-aon- fheacht acu, bhí cothram machtnaimh acu agus bhí cothrom cainnte acu do réir an mhachtnaimh. D'oibrigh an aigne agus an chainnt a' láimh a chéile acu. Fuair an aigne, i gcómhnuighe, caoi ar an machtnamh ba ghunta agus ba dhoimhne do chur i gcainnt nár leog aon chuid de amú uaithe. Ansan do chuir guntacht agus caoile agus doimhneas an mhachtnaimh tuille cruinnis agus tuille léire agus tuille cumais sa chainnt. Do lean an t-oibriú san aigne agus cainnte, a' láimh a chéile, ag cur a chéile i bhfeabhas, go dtí go rabhadar araon ar áilleacht. Ansan do tháinig na sgoileana Gallda agus dheineadar an donas ar fad. Bhaineadar an Ghael- uinn a' beulaibh na leanbh agus níor chuireadar n-a h-inead ach glugar, cainnt nár rug an aigne aon ghreim riamh uirthi, cainnt ná raibh inti ach gogalach na ngéan nú grágalach na gcearc. Nuair dh'imthig an brígh as an gcainnt d'imthig an machtnamh as an aigne. D'éist an aigne leis an ngogalach agus leis an ngrágalach agus fé dheire do thuit sí n-a codla. Na daoine óga so atá fásta suas againn anois ar fuid na h-Éireann <L 115> agus gan aon fhocal Gaeluinne n-a mbeul, ní'l aon leus machtnaimh n-a n-aigne. Tá a n-aigne 'n-a codla, 'n-a codla go sámh. D'fhéadfadh duine acu an lá is sia sa tSamhradh do chaitheamh, ó eirighe gréine go dul gréine fé, gan cuimhneamh ar aon nídh a bheadh níos sia amach uaidh 'ná a chuid bídh nú a bhalcaisí! Is baoghal liom nách n-a codladh atá an aigne acu ach gur b'amhlaidh nár fhás sí riamh chucha. Táid siad gan aigne gan éirim agus ní'l fios a n-easnaimh acu. Táid siad díreach mar a bhíon an leathamadán, fios a mháchaile ag gach aoinne agus gan aon phioc d'á fhios aige féin. Is truagh an sgéal é, a Dhonchadh! Donchadh: Ach, is gearr go mbeidh an Ghaeluinn airís againn chómh bríoghmhar agus bhí sí riamh. Tá gach aoinne 'ghá foghluim, óg a's aosta. Geallaim dhuit gur gearr go stadfidh an ghrágalach agus an ghogalach, agus go mbeidh cainnt ag daoine n-a mbeidh éifeacht éigin léi. Tá Éire go léir ar buile 'ghá foghluim. Tá sí dhá múine anois in sna sgoileanaibh go léir. Tá aigne na ndaoine ag dúiseacht as an gcodla úd a dubhraís. Tá daoine ag cromadh airís ar mhachtnamh a dhéanamh. Éist do bhéal, a dhuine! Do réir an fhuadair atá fé dhaoine ní déarfinn 'ná go bhfeicfir, sar a fada, Nod- laig chómh brothalach leis an Nodlaig úd fadó, agus buachaillí ag an mbórd chómh maith le Seán Ua Cathasa agus a "Dhá Dheó gratias"! Tadhg: Mhaise cúis gháire chughainn, a Dhonchadh. Tá, gan amhras, mórán fothraim dhá dhéanamh. Ach chím rudaí anso agus ansúd ná taithnean ró mhaith liom. Chím a lán daoine ag déanamh an fhothraim seo go h-árd, agus gur dhóich leat ortha go measaid siad, nuair a bhíon an fothram déanta go mbíon an obair déanta. Imthighid siad abhaile tar éis an fhothraim agus ba dhóich le duine a bheadh ag éisteacht leó go bhfuil an Ghaeluinn ar láimh shábhála fé deire agus gur b'iad féin a chuir ar láimh shábhála í. Nuair a chuardaighim, laistiar de'n fhothram, isé rud a gheibhim amach 'ná go mbíd lucht <L 116> an fhothraimh ó cheann ceann de'n bhliain gan dá fhocal Gaeluinne do labhairt! Donchadh: Sdó b'fhéidir ná bíon sí acu le labhairt. Tadhg: Ná féadfidís focailín éigin di dh'fhoghluim? Dá bhfoghlumochadh duine fiú aon fhocal amháin di sa ló bheadh oiread aige dhi i gceann bliana agus nár ghádh dhó puinn aon fhocal Béarla do labhairt. B'fhearr san 'ná an fothram go léir. Donchadh: Go deimhin, a Thaidhg, ní mór fothram a dhéanamh leis. Mara mbeadh an fothram ní dúiseófí aoinne choidhche. Cad é an bac a bheadh ar dhuine obair agus fothram a dhéanamh i n-aonfheacht! Tadhg: Ba chuma liom cad é an fothram a déanfí dá bhfeicfinn an obair dhá déanamh le fonn agus le h-imghníomh agus ar dítheal. Donchadh: Tá sí dhá déanamh ar an gcuma san díreach. Mórán de Nodlaigíbh maithe chughat, a Thaidhg. Ní mór dhom bheith ag imtheacht. Tadhg: Go mbeirimíd slán ar an am so airís, a Dhonchadh. Go mbeiridh Dia slán abhaile thu! ÓLACHÁN. Donchadh: Ní h-éidir, a Thaidhg, go mbeifá ag cur leis an sgéal a gan fhios duit (unconsciously exag- gerating). Má tá aon nídh seachas a chéile go dtugan an t-ógánach Éireannach creideamhaint dó féin as, isé nídh é 'ná go bhfuil sé sprideamhail i dtigh an tabh- airne i dtaobh óil. Dá mbeadh an piúnt pórtair a thug sé uaidh gan piúnt d'fhághail thar a cheann, ag baint codladh na h-oidhche dhe ar an gcuma san, nár chóir go dtuigfadh sé i n'aigne gur sprealairín ana spriún- laithe é i n-inead aon sprideamhlacht a bheith ann? Tadhg: Tuigfidh gach aoinne spriúnlaitheacht sa bhfear thall ach ní thuigfidh sé go deó an spriúnlaitheacht a <L 117> bhíon ann féin. Ní'lim ag cur leis an sgéal. Is mó atáim ag baint uaidh. Ní'l leath na fírinne agam dhá innsint ar chuid de sna h-ógánachaibh atá againn i n-Éirinn. Beidh gasra acu a dtigh tabhairne ag ól 's ag glaodhach. Is dóich le gach ógánach acu ná fuil aon fhear sa chuideachtain is sprideamhla 'ná é féin. Agus cad a bhíon acu dhá dhéanamh i gcaitheamh na h-aim- sire? Níor fhair cat riamh ar luich níos géire 'ná mar a bhíd siad go léir ag faire ar a chéile feuchaint cé leogfadh a "thorn" thairis gan glaodhach ar a "thraéit." Ansan, nuair a comáinfar amach iad ar a h-aondéag a chlog sa n-oidhche, má bhí aoinne ar a measg nár ghlaoidh ar a "thraéit" nuair a tháinig a "thorn" ní miste dhuit a rádh 'ná go gcíorfidh an chuid eile é. Cíorfid siad é ar an slighe abhaile dhóibh. Cíorfidh gach duine acu é i gcaitheamh na h-oidhche, i n'aigne féin, go dtí go dtuitfidh a chodladh air. Beidh siad go léir 'ghá chíoradh go ceann seachtmhaine, agus isé deire a bheidh acu go léir i gcómhnuighe ar an gcíoradh, 'ná "He is as mane as durt." Sin iad ógánaigh na h-Éireann agat, a Dhonchadh, an chuid acu, pé 'r domhan é, a dheinean taithighe de thigh an tabhairne. Agus go deimhin ní h-é mo thuairim go bhfuil puinn acu ná dein- ean taithighe dhe. Mara mbeadh go ndeinid siad an taithighe sin conas a mhairfadh na tighthe tabhairne go léir? Tá spriúnlaitheacht eile sa sgéal, a Dhonchadh, nár thráchtas fós air. Ní féidir do'n ógánach Éireannach a "thorn" d'fhrithálamh i dtigh an tabhairne gan airgead a bheith 'n-a phóca aige. Má's buachaill aimsire é coimeádfidh sé a thuarastal ó'n máthair a thóg é, i dtreó go bhféadfadh sé labhairt go dána i dtigh an tabhairne agus glaodhach nuair a thiocfadh a "thorn", agus a chion de'n chíoradh dhéanamh ar an spriúnlóir a leogfadh a "thorn" thairis. Má's mac feirmeóra é b'fhéidir nár ghádh dhó an t-airgead a bheith 'n-a phóca aige, ach glaodhfidh sé nuair a thiocfidh a "thorn," agus déanfidh sé a chion de'n chíoradh, agus beidh an t-air- <L 118> gead 'n-a choinnibh sa leabhar. Ní bheidh an tuarastal aige mar a bhíon ag an mbuachaill aimsire. Caithfidh sé rud éigin a dhéanamh chun an airgid d'fhághail le díol as an ndigh. Imtheóchaidh sé agus guidfidh sé gabhar. An bhfuil a fhios agat, a Dhonchadh, cad é an rud an gabhar? Donchadh: Ambriathar go bhfuil fhios agam go maith cad é an rud é. Mála coirce, nú mála cruithneach- tan, nú rud éigin de'n tsórd san, do ghuid ó n-a mhuinntir agus do thabhairt do dhuine éigin a cheannó- chaidh uaidh é, ar leath an méid is fiú é. Tadhg: Sin é díreach é. Nách deas galánta creid- eamhnach an rud do mhac feirimeóra gníomh de'n tsórd san a dhéanamh mar gheall ar dhigh! Donchadh: Sdó feuch anois, a Thaidhg, tá dhá thaobh ar an sgéal san féin, dá olcas é. Is eól dom mac feirimeóra. Tá sé suas le fiche bliain d'aois. Bíon sé ag obair d'á athair ó cheann ceann de'n bhliain, agus ó dhubh go dubh, agus is maith chuige é, agus níor thug an t-athair sin oiread agus aon sgilling amháin airgid póca riamh do'n bhuachaill sin! Cad é an mhaith dhuit bheith ag trácht ar ghabharaibh! Dar ndóin tá fhios ag an saoghal ná féadfadh ógánach fiche blian bheith ag imtheacht ameasg na gcómharsan gan leathphinne n-a phóca ach mar a bheadh leanbh seacht mblian ná beadh aon phóca i n-aon chor air! Tadhg: Tá an ceart ansan agat gan amhras. Ach ní dheinean dhá olc maith. Dá mba ná teastóchadh ó'n mac ach airgead ná caithfí ar ól, ní ró mhór de a theas- tóchadh uaidh agus is luath a thuigfadh an t-athair gur bh'é a bhuac féin an méid sin a thabhairt do'n mhac go fonnmhar. Ach ní fhéadfadh an t-athair, agus a dhítheal a dhéanamh, oiread airgid a thabhairt do'n mhac agus a theastóchadh uaidh chun an óil. Ansan ní foláir an gabhar do ghuid. Imthighean an mhaoin. Bristear an t-athair. Curtar an líntighe le fuacht agus le fán, - agus gheibhean an t-ól a thrí míliúin déag! Donchadh: Tá an donas thiar air mar sgéal! <L 119> Ólachán. Tadhg: Is fíor dhuit sin, a Dhonchadh. Tá an donas thiar air mar sgéal. Agus is baoghal gur donas é ná leighisfar go ceann tamail. Táid na préamhcha curtha ró dhoimhinn, ró dhaingean aige i gcroidhe agus i n-aigne agus i mbéasaibh na ndaoine, bocht agus saidhbhir, óg agus aosta, léigheanta agus gan léighean, íseal agus uasal. Tá an dearmhad céadna ortha go léir, thíos agus thuas dóibh. An rud is fíor spriúnlaith- eacht is dóich leó gur galántacht é, agus an rud ba cheart do'n Chríostaidhe go mbeadh meas aige air féin do dhéanamh, is dóich leó gur spriúnlaitheacht é. Is dóich leis an mbuachaill aimsire gur rud galánta dhó ghlaodhach nuair a thiocfidh a "thorn" agus ní thuigean sé gur rud grána, spriúnlaithe, aithiseach, náireach dó, bheith ag faire le h-eagla ná faghadh sé thar n-ais an deoch a thug sé uaidh, agus gur gráinne 'ná san féin dó, a thuarastal do chaitheamh i dtigh an tabhairne agus b'féidir gádh go cruaidh sa bhaile leis. Is dóich le mac an fheirimeóra gur rud galánta, sprideamhail dó glaodhach 'n-a "thorn," sar a mbeifí 'ghá chíoradh ar ball, agus ní thuigean sé gur rud grána, spriún- laithe, salach, tarcuisneach dó, an gabhar a ghuid, bith- eamhnach a dhéanamh de féin i dtigh a mhuinntire, a mhuinntir do chreachadh chun airgid an óil do dhéanamh amach. Gan amhras molfidh an chuideachta an gníomh san. Sult agus caitheamh aimsire iseadh gheóbhaid siad ann. Is tapaidh adéarfid siad go léir gur fear sprideamhail a dhéanfadh é! Ní baoghal go gcíorfar é mar gheall ar an ngabhar, ná go ndéarfar, "He's as mane as durt!" agus gur b'é rud ba cheart a rádh leis 'ná," He's maner than durt!" Donchadh: Ní dóich liom, a Thaidhg, go bhfuil puinn de sna gabhraibh dhá nguid an aimsir seo. Tadhg: Mara nguidtar an gabhar imthighean an sub- staint agus an mhaoin ar chuma éigin eile. Pé cuma <L 120> 'n-a n-imthighean sé, ná pé cúrsaí a thugan sé, is i dtigh an tabhairne a stadan sé sa deire. Pé duine a bhíon thíos leis isé tigh an tabhairne a bhíon beirtha leis i ndeire na sgríbe. Dar ndó cá bhfaghfí na trí míliúin déag sa mbliain! Donchadh: Tá eugcóir agat dhá dhéanamh, a Thaidhg, ar an mbuachaill aimsire agus ar mhac an fheirimeóra. Tá a lán daoine eile chómh cionntach leis an mbeirt sin. Cad deirir le mac an táiliúra, agus le mac an ghréasaidhe, agus le mac an t-siúinéara, agus le mac an ghabha, agus le mac an mháighistir sgoile? Tadhg: Ó's 'ghá n-áireamh duit sgaoil leó mac an dochtúra, agus mac an atúrné, agus mac an chounsil- éara, agus mac an bhreithimh, agus mac an P.L.G., agus mac an J.P. agus dar ndóich, mac an M.P. féin. Táid siad go léir ag díol go fonnmhar chun na dtrí míliún ndéag úd. Donchadh: Ní h-ag dul a bhfeabhas a gheibhmíd iad, a Thaidhg, fé mar a dhruidimíd suas ortha. Tadhg: Am briathar nách eadh, a mhic ó, ach ag dul i n-olcas go tiugh agus go trom. Daoine galánta creideamhnacha iseadh lucht "tabharthais Uí Bhriain" agus lucht na ngabhar a ghuid, seachas an coileán ar a dtugtar go minic mac duin'uasail. Anuas ó sna h-uaislibh iseadh do leathan an uile shaghas uilc ameasg na ndaoine. Deirim leat, a Dhonchadh, agus dubhart cheana é, go bhfuil mórán le freagairt ag uaislibh na h-aimsire seo. Ní h-uatha a gheóbhfar puinn cabhartha ná puinn conganta chum uilc an ólacháin do leigheas, pé ball 'n-a bhfaghfar an leigheas. Donchadh: Má's olc thíos iad agus má's measa thuas iad beidh sé air agat iad do leigheas. Tadhg: Abair é, a mhic ó. <L 121> OLACHÁN Donchadh: Is baoghal, a Thaidhg, go bhfuil díoghbháil againn dhá dhéanamh leis an gcainnt seo atá ar siubhal againn. Tadhg: Conus san, a Dhonchadh? Cad tá againn dhá dhéanamh ach ag innsint na fírinne? Cad é an díogh- bháil fhéadfhadh an fhírinne dhéanamh? Donchadh: Ó ambasa is minic a dhein an fhírinne díogh- bháil mhór, a Thaidhg. Go mór mór nuair a bheadh an fhírinne ró shearbh agus gan taithighe uirthi. Ní'l puinn taithighe ag muinntir na h-Éireann ar an bhfírinne, chómh fada agus a théidhean a dtréithe féin. Ó aimsir Dhómhnail Uí Chonaill anuas níor labhradh focal poibilidhe 'n-a dtaobh 'ná gur 'ghá moladh a bhíothas, agus níor sgríobhadh focal 'n-a dtaobh ach focal a bhí gá moladh. Thug Dómhnal Ua Conaill, "The finest peasantry in the world" ortha, agus tá an port céadna ag an uile chainnteóir agus ag an uile sgríbhneóir d'ár labhair nú d'ár sgríbh focal ó shin anuas ortha. Ní'l, agus ní raibh riamh, sa domhan aon treabhchas daoine leath chómh maith leó. Agus sin beirt againne 'ghá dhéanamh amach, dar linn féin, ná fuil ionta ach spriúnlóirí agus spealairíní agus meisgeóirí, idir fhearaibh agus mná, idir óg agus aosta dhóibh. Má creidtear ár gcainnt- ne tuigfar láithreach ná raibh sa mholadh go léir riamh ach bladar agus plámás. Caillfid na daoine an meas mór a bhí acu ortha féin. Nuair a chaillean duine a mheas air féin caillean sé gach misneach aigne agus gach fonn maitheasa agus gach dúil i ndeagh-chlú. Is cuma leis feasta cé 'cu moladh nú cáine a gheóbhaidh sé ó chách, íseal ná uasal, amuich ná i mbaile. Níor dhóich liom gur mhaith an toradh a leithéid sin, a Thaidhg, ar ár gcuid cainnte. Tadhg: Ní h-é sin toradh a bheidh ar ár gcainnt, a Dhonchadh. Ná bíodh eagal ort. Mar adeirir, tá <L 122> bladar agus plámás go tiugh agus go neamh-mion (without stint) dá thabhairt do mhuinntir na h-Éireann le fada. Ní raibh deagh-thréith i n-aon daonaidhe nár maoidhimheadh cion beirte dhe do bheith sa n-Éireannach. Ach tá aon deagh-thréith amháin nách dóich liom go bhfeaca fós dhá mhaoidheamh ortha, agus is dóich liom féin go bhfuil cion duine, an chuid is lugha dhe, ag an Éireannach de'n deagh-thréith sin. Is dóich liom má taisbeántar do'n Éireannach nídh d'á lochtaibh go n-admhóchaidh sé an locht chómh luath agus d'admhóchadh aoinne é, agus go dtabharfidh sé iarracht dáiríribh ar an locht do leigheas, chómh tapaidh agus do dhéanfadh duine d'aon náisiún eile. Bhíos ag cainnt indé le duine do léigh an chainnt úd a dheineamair ar:- "Thabharthas Uí Bhriain 'S a dhá shúil 'n-a dhiaidh." D'admhuigh sé glan go raibh an ceart againn agus go raibh an fhírinne againn. Tá sé ag feuchaint riamh, adeir sé, ar an rud san, buachaill ag glaodhach ar bhuachaill eile isteach i dtigh tabhairne agus ag tabhairt dighe dhó, agus ansan ag faire agus ag feitheamh go bhfaghadh sé féin deoch i n-inead an dighe a thug sé uaidh. Agus deir sé nách dóich le h-aoinne go bhfuil aon spriúnlaitheacht sa bhfaire ná sa bhfeitheamh san, ach gur rud ana spriúnlaithe do'n t-é gheóbhaidh deoch bualadh amach gan deoch a thabhairt uaidh i n-inead an dighe a bheidh ólta aige. Feuch a leith orm, a Dhonchadh. Tá sé buailte isteach am' aigne dá dtuigeadh an fear a ghlaoidh an deoch gur rud ana spriúnlaithe dhó féin deoch do ghlacadh i n-inead an dighe sin, nách baoghal go nglacfadh i n-aon chor é, ní áirighim bheith ag faire agus ag feitheamh air. Is mó an neamhthuisgint 'ná an spriúnlaitheacht atá sa bhfaire agus sa bhfeitheamh agus sa chíoradh agus sa chainnt. <L 123> Donchadh: Ó seadh. Mhúinfá ar dtúis dóibh cad í an bheart atá spriúnlaithe agus cad í an bheart atá sprid- eamhail agus ansan ba dhóich leat go ndéanfidís d'á réir sin. Tadhg: Thar a bhfeacaís riamh! ÓLACHÁN Donchadh: Go deimhin le fírinne dhuit, a Thaidhg, is beag 'ná gur mheasas a rádh go bhfuil breall ort! Ní déarfad mar sin é, ach déarfad agus deirim go bhfuil dearmhad mór ort. Tadhg: Agus cad é an dearmhad mór so atá orm, a Dhonchadh, le d'thoil? Donchadh: Dar leat do mhúinfá d'fhearaibh óga na h-Éireann cad í an bheart atá spriúnlaithe, i dtaobh an óil, agus cad í an bheart atá sprideamhail, agus ansan do cheapfá go nglacfidís an múine agus go ndéanfidís d'á réir. Ansan ní bheadh le feisgint i n-Éirinn go deó airís buachaill ag glaodhach ar bhuach- aill eile isteach i dtigh tabhairne agus ag tabhairt dighe dhó, agus 'n-a dhiaidh san ag faireachán agus ag casach- taigh agus ag guaileáil agus ag feuchaint ar an mbuach- aill a fuair an deoch, feuchaint an mbeadh aon chuimh- neamh aige ar an gcómhar do dhíol. Is breágh bog a thagan an sgéal chughat, a Thaidhg, atharú dhéanamh láith- reach bonn ar dhroch-bhéas atá curtha isteach 'n-a n-aigne do bhuachaillíbh óga na h-Éireann, leis an dtógáilt a fuaradar agus leis an oileamhaint a fuaradar agus le gach sampla agus soluíd d'ár cuireadh os a gcómhair ó fhágadar an cliabhán. Ó'n gcéad fhocal cainnte do thuig an fear óg níor airigh sé ach árd mholadh ar an bhfear a dhíol cómhar an dighe agus cáine gan staonadh ar an bhfear nár dhíol. Cuarduigh do chuimhne féin, a <L 124> Thaidhg. An meisgeóir ba thiobaistighe a bhí riamh ar t'aithne, má bhí sé fial, neamhmion, i dtig an tabhairne ar airighis riamh dhá cháine é? Ar airighis riamh spriún- lóir dhá thabhairt air? Níor airighis go dtí go raibh a chuid airgid imthighthe. An fhaid a sheasaimh an t-air- gead nú an chreideamhaint ní raibh aon fhocal le labh- airt air ach focal dob' fhearr 'ná 'chéile. "Fear gal- ánta, sprideamhail, mórchroidheach," dob' eadh é. Sin é an port atá dhá shéide riamh isteach i gcluais an leinbh Éireannaigh, agus isteach i gcluais an gharsúin Éireannaigh, agus isteach i gcluais an ógánaigh Éireannaigh. Tá an port san tar éis dul i bhfeidhm i n-aigne an ógánaigh Éireannaigh chómh daingean san go bhfuil sé laistigh de gach smuineamh eile i n-a aigne anois. Agus do mheasfá-sa an aigne sin do chur ar a leas um an dtaca so de ló le focailín cómhairle! Deirim leat ná déanfidh focal cómhairle an gnó, a Thaidhg, ná dhá fhocal, ná fiche focal. Feuch ad thimpal, a dhuine. Nách shiniad ár gcainnteóirí agus ár n-oidí, ár sagairt agus ár n-easboig, ár sgríbhneóirí tréithacha, ár lucht léighinn agus eóluis agus ealadhan, ag brise a gcroidhe ag tabhairt na cómhairle uatha le dachad blian, lé céad blian, agus cad é an tairbhe atá déanta acu? Ná fuil an meisgeóir "mórchroidheach" chómh mór- chroidheach agus bhí sé riamh, i mbeulaibh a chómharsan! Ná moltar anois é chómh maith agus do moladh riamh é! Dá nguideadh sé caoira ó chómharsain is tapaidh d'imtheóchadh a chlú. Níor ghádh do shagart ná d'easbog aon fhocal a rádh 'n-a choinnibh. Níor bheag an t-aon fhocal amháin do dhul amach air, gur bitheamhnach é, agus sin deire le n-a chlú agus le n-a chreideamhaint. Ní baoghal go molfar as san amach é. Dá bhféadthá-sa, a Thaidhg, cáil an bhitheamhnaigh do chur ar an meisgeóir déarfinn go mb'fhéidir go ndéanfá fir óga na h-Éireann do chur ar a leas i dtaobh an óil. Ach an fhaid do leanfidh meas agus moladh na ndaoine ar an meisgeóir agus ar a bheartaibh agus ar a ghnóthaíbh, <L 125> an rud a theip ar a dtáinig rómhat teipfidh sé ort-sa. Tadhg: Tarraig t'anál, a Dhonchadh! Is grána é clú an bhitheamhnaigh i n-Éirinn riamh. Ach ca bhfuil an bitheamhnach atá leath chómh grána leis an meisgeóir! ÓLACHÁN Tadhg: Dheinis a lán cainnte anso an lá déanach, a Dhonchadh, 'ghá chur 'n-a luighe orm go bhfuil meas ró árd ag muinntir na h-Éireann ar ólachán agus ar mheisge agus ar mheisgeóiríbh, agus an fhaid a bheidh san mar sin nách féidir aon leigheas bunúsach a dhéanamh ar olc an ólacháin i n-Éirinn. Thugais bitheamhnach na gcaorach mar sholuíd dom. Leogaim leat an méid seo. Dá bhféadfí an tarcuisne atá ar bhitheamhnach na gcaorach do chur ar an meisgeóir bheadh an leigheas déanta láithreach. Gan amhras is measa an meis- geóir 'ná an bitheamhnach, ach tá gráin ag an bpoibili- dheacht ar an mbitheamhnach agus ní'l an ghráin cheart ag an bpoibilidheacht ar an meisgeóir. Is ait an sgéal é, an t-é mhachtnóchadh air. Sagairt agus easboig agus lucht léighinn agus lucht dlighthe dhéanamh, ní h-eadh ach an uile aicme sa rígheacht, idir uasal agus íseal, ag cáine an mheisgeóra riamh, ag mallachtaí agus ag aith- isiú agus ag spídiúchán air, agus, d'á n-aindeóin go léir, báidh na ndaoine leis agus meas air, agus creid- eamhaint aige, i dtreó díreach gur dhóich le duine gur gníomh éigin uasal a bhíon déanta aige nuair a chuirean sé é féin ar meisge! Is ró dheacair leigheas a dhéanamh amach ar olc 'n-a bhfuil báigh na ndaoine leis ar an gcuma san. Ní deirim 'ná go mbeinn ar aon aigne leat sa sgéal mara mbeadh aon nídh amháin. Tá aithne againn go léir ar olc eile i n-Éirinn agus, go dtí a bhfuil le <L 126> déanaighe, bhí sé chómh tiobaisteach, nú b'fhéidir níos tiobaistighe, ar shlighe, 'ná an t-ól féin. Isé olc é sin 'ná an chuma 'n-a mbíon an t-Éireannach coitchianta ag déanamh moncaí dhe féin ag aithiris ar chainnt agus ar bheusaibh agus ar nósaibh agus ar ghothaíbh an tSasanaigh. Isé an moncaí mór, an t-óraing-útaing, an t-ainimhidhe is gráinne amuich, agus isé fáth a ghráinneamhlachta an chosmhalacht a chítear idir é agus an duine. Nuair a shocaruighean an t-Éireannach a aigne chun aithris a dhéanamh ar an Sasanach, 'n-a chainnt agus 'n-a shiubhal agus 'n-a sheasamh agus 'n-a bheusaibh go léir, is amhlaidh a dheinean sé óraing-útaing de féin amuich 's amach, agus go deimhin is gráinne d'óraing-útaing é go mór ná an beithidheach allta féin dá ghráinneacht é. Ní'l idir an óraing-útaing allta agus an duine ach cosmha- lacht cuirp. Ach deinan an t-Éireannach a bhíon ag aithiris ar bheusaibh agus ar nósaibh agus ar bhrios- garnach cainnte an tSasanaigh, óraing-útaing d'á aigne agus d'á cholainn i n-aonfheacht. Go dtí a bhfuil le fíor dhéanaighe ní raibh meas ná creideamhaint le fághail ag aoinne i n-Éirinn ach ag an t-é is fearr fhéadfadh óraing-útaing a dhéanamh de féin. An t-é fhéadadh, le neart taithighe agus oileamhainte, aithiris cruinn do dhéanamh ar na nósaibh Gallda, in sna mion-neithibh ba lugha, isé gheibheadh creideamhaint agus cáil agus onóir. An duine fíor- Gaodhlach, go mbíodh an nádúr Gaodhlach ró láidir agus ró dhaingean 'n-a cholainn agus 'n-a chnámhaibh agus i n 'aigne, agus go dteipeadh air glan óraing-útaing a dhéanamh de féin is amhlaidh a bhíodh ceist agus ceann- fé air agus formad aige leis an bhfear a bhíodh i n'oraing-útaing chríochnuighthe. Bhí san amhlaidh, a Dhonchadh, go dtí gur mheas- amair gur ghearr ná beadh le fághail i n-Éirinn ar fad ach sliocht an óraing-útaing. Níor mheas aoinne beó go bhféadfí an t-olc san do leigheas. Ach feuch, a Dhonchadh, do tháinig an leigheas. Tá an leigheas ar <L 127> siubhal agus é ag oibiriú go dian. Tá an leigheas ag gluaiseacht ar fuid na h-Éireann anois, ar dearg lasadh, mar a ghluaiseochadh teine tré bhrosna. Tá an t-óraing-útaing i gcruadhchás. Tá "sgath a chluas dhá ghearradh," agus ní dhá ghearradh atá sé ach dh'á losgadh. ÓLACHÁN. Donchadh: Go deimhin le fírinne dhuit, a Thaidhg, tá eagal orm go ndéarfid daoine go bhfuil ag dul de m' chéill! Tadhg: Agus cad é an botún é seo atá déanta anois agat go ndéarfadh daoine a leithéid sin leat? Donchadh: 'Sdó nuair a bhíos ag dul abhaile as so an lá fé dheire ní fhéadainn gan cuimhneamh, ag gabháil an bhóthair dom ar an óraing-útaing úd, agus nuair a chuimhnighinn air ní fhéadainn gan sgeartadh gáire chur asam go n-aireófí leath mhíle shlighe mé. Thug rainnt daoine fé ndeára mé agus do stadadar ag feuchaint orm. Tá fhios agam go rabhadar 'ghá chuimhneamh gur cheart feuchaint am' dhiaidh le h-eagla go dtabharfinn aon droch-chor dom féin. Tadhg: Ambriathar, a Dhonchadh, gur dhoich liom-sa gur mó an chúis ghoil 'ná an chúis gháirí a bhí agat sa n-óraing-útaing. Is bocht an radharc é, ógánach Éireannach ag déanamh óraing-útaing de féin ag aithris, cad air? Ar dhuin'uasal? Ní h-eadh ach ar óraing- útaing eile a thagan chughainn anall anso ó Lúnduin agus a loirgean uainne anso an meas ná tabharfadh an dailtín sráide is giobalaighe i Lúnduin dó! Donchadh: Ach! leog dom féin, a dhuine! Nuair a chuimhnighim ar ár mbuicíní agus ar ár seóiníní agus iad piocaithe, bearrtha, cíortha, snasta, agus gach aon snámhaire acu ag siubhal sráide agus maig n-a dhrom agus gnúis mhórchúiseach air, agus é ag guaileáil agus <L 128> ag suathadh a chinn anonn 's anall, mar dh'eadh gur duin' uasal Gallda é; agus ansan tusa 'ghá dhéanamh amach nách duin'uasal é, ná cuid de dhuin'uasal, ach óraing-útaing críochnuighthe, ní féidir liom, feuch, gan liú mhagaidh a chur asam. O! an sprealairín bocht! Dá mbeadh a fhios aige ná fuil ann, tar éis a shaothair go léir, ach óraing-útaing! Tadhg: Ní'l aon phioc d'á fhios aige. Agus rud ba mheasa 'ná san, ní raibh aon phioc d'á fhios ag daoine eile ach chómh beag leis, go dtí a bhfuil le fíor dhéanaighe. Ach tá a fhios ag teacht go tiugh do dhaoinibh eile anois, a Dhonchadh. Táid daoine ag dul i ngéarchúisighe. Táid siad ag tosnú ar an óraing-útaing do thabhairt fé ndeára go soiléir, laistigh de'n eudach uasal agus de'n ghuaileáil agus de sna gothaíbh. Is sean focal é: "Dá mbeadh fios ag duine bheadh leigheas aige." Tá muinntir na h-Éireann ag tosnú ar aithne do chur ar an óraing-útaing, agus nuair a curfar an aithne air i gceart, agus nuair a déanfar an liú mhagaidh sin uime a dheinean tusa anois, agus an sgeartadh gáire úd a dheinis an lá fé dheire uime, geallaim-se dhuit gur gearr go gcurfar a mhalairt de churam air d'éaghmuis bheith ag rábaireacht siubhail agus ag guaileáil agus ag déanamh gothaí, 'ghá chur'n-a luighe ar dhaoinibh gur duin'uasal é má 'sé do thoil é. Ní'l aon rud ar an dtalamh so is fearr agus is glaine a dhéanfidh leigheas ar an óraing- útaing 'ná an liú mhagaidh agus an sgeartadh gáire. Sin é a bhainfidh an maig as a dhrom agus an smidireacht Gallda as a chainnt. Sin é a bhainfidh an ghuaileáil de, agus a bhainfidh an mhórchúis as, agus a bhainfidh na gothaí dhe. Ansan iseadh thuigfidh sé i n-a aigne gur galánta agus gur creideamhnaighe go mór dó, agus gur ciallmhaire, an t-óraing-útaing do chur uaidh agus dul n-a riocht féin airís, agus a admháil gan náire gan ceann fé, go raibh athair maith Gaodhlach aige agus máthair mhaith Gaodhlach, agus gur fearr go mór agus gur b'aoirde an uaisleacht atá aige ó'n athair agus <L 129> ó'n máthair sin, agus ó'n sínsear a tháinig rómpa ar feadh na mílte blian, 'ná uaisleacht an óraing- útaing a tháinig anall ó Lúnduin an lá fé dheire. Tá an t-óraing-útaing Éireannach dhá leigheas go tiugh, a Dhonchadh. B'fhéidir le Dia go dtiocfadh linn, sar a' fada, cuid de'n rud atá ag leigheas an óraing-útaing do chur siar ar an meisgeóir! ÓLACHÁN. Donchadh: Is dóich liom, a Thaidhg, go bhfuil muirighean do dhá lámh d'obair curtha rómhat agat. Thosnuighís ghá rádh nár bhfoláir, chun uilc an ólacháin do leigheas i n-Éirinn, na mná tighe do chur ó'n ól. Dubhraís, dá mbeadh bean an tighe ábalta ar bhia d'ullmhú i gceart d'á fear agus d'á clainn, gur mhór an congnamh é chun iad a choimeád ó thigh an tabhairne. Dubhraís ansan go gcaithfí a mhúine do'n Éireannach óg nách rud galánta, ach gur rud spriúnlaithe dhó, má thugan sé deoch uaidh i dtigh tabhairne, bheith ag feitheamh go dtabharfí deoch i n-inead an dighe sin dó thar n-ais. Dubhraís a lán neithe de'n tsórd san. Ní cuimhin liom a leath. Ach dar nóin caithfir na h-uilc sin go léir do leigheas sar a bhféadfir teacht ar an ólachán chun é leigheas. Seo olc eile tarraigthe anuas anois agus, olc is measa, is doich liom-sa, 'ná aon cheann deis na h-olcaibh eile. Tadhg: Cad é an t-olc é sin? Donchadh: An t-óraing-útaing. Tadhg: O, greadadh chuige, an raispín! Is fíor dhuit é. Isé is measa dhíobh go léir, agus isé is deacra a leigheas. Ní féidir rud do leigheas má bhíon sé go léir dreóite. Ní féidir do'n leigheas oibriú ach ar an méid a gheóbhfar foláin sa rud, pé 'cu duine nú beith- idheach é. Má bhíon an dreó tar éis dul tríd ar fad ní <L 130> féidir do'n leigheas greim fhághail ar aon nídh foláin, agus mara bhfaghaidh an leigheas greim ar rud éigin foláin ní féidir dó aon tairbhe dhéanamh. Is mó duine i n-Éirinn a dheinean ól agus meisge agus nách le dúil sa digh é ach tré dhroch-chómhluadar nú tré dhroch-bheus nú tré chorp neamhthuisgint; é tar éis dul 'n-a luighe ar a n-aigne go bhfuil galántacht éigin ann, nú sóri- deamhlacht éigin. Ní ró dheacair, is dóich liom, an sórd san daoine do leigheas. Dá gcurtí 'n-a luighe i gceart ar a n-aigne go bhfuil dearmhad ortha i dtaobh na galán- tachta, gur do'n fhear a choimeádfidh a chiall agus a mheabhair atá an chreideamhaint ag dul agus nách dó'n ghlaigín meisgeóra, isé mo thuairim go ndéanfadh a bhformhór an bheart a thuillfadh an chreideamhaint dóibh. Is dóich liom féin, a Dhonchadh, go bhfuil atharú ag dul ar an saoghal cheana féin sa phuínte sin. Is dóich liom go bhfuil níos lugha meas ar an meisgeóir anois 'ná mar a bhíodh. D'airighinn fadó fir mhaithe chreideamh- nacha ag maoidheamh as an méid biotáile d'fhéadaidís d'iompar. Airighim anois foth-dhuine ag déanamh maoidhimh as a luighead biotáile d'fhéadfadh sé dh'iompar. Sin é an maoidheamh ceart. Ní h-aon chreideamhaint do dhuine bheith ábalta ar bhairile biotáile dhéanamh de féin! Ní cómhartha nirt ná cómhartha feabhais é. Spa- dalach gan mhaith iseadh an fear d'fhuilingeóchaidh, gan chorbhuais, biotáile do stealadh isteach 'n-a bholg mar a steallfí isteach i mbolg muice é, nú isteach i bportach na móna! Ní rud é gur ghádh d'aon fhear maoidheamh as ach d'fhear éigin gan meas air féin. Is dóich liom go bhfuil an croidhe foláin ag formhór gach aicme eile ar ar thráchtamair, a Dhonchadh. An fhaid a bheidh an croidhe foláin ní'lim gan mainighin agam as an leigheas. Ach an t-óraing-útaing! Is eagal liom ná fuil croidhe fir i n-aon chor aige. Níl ann ar fad ach fear bréige. Is cuma é nú an íomhágh fir, nú mná, a chífá i siopa éadaigh, chun a thaisbeáint conus a luighfadh an t-éadach ar chnámhaibh duine. <L 131> Donchadh: Tá cuid mhaith de sna fearaibh bréige sin againn i n-Éirinn, a Thaidhg. Tadhg: Tá, agus a lán cur amú acu dhá dhéanamh. ÓLACHÁN. Tadhg: Is fíor dhuit é, a Dhonchadh. Tá a lán de sna fearaibh bréige againn agus tá a lán cur amú acu dhá dhéanamh orainn. Go dtí a bhfuil le fíor dhéanaighe is bheag má bhí i n-Éirinn ar fad ach aithris ar nósaibh Gallda. Ní raibh sé de mhisneach ag aoinne a bheatha agus a bheusa d'oibiriú amach as a chroidhe agus as a aigne féin, ach gach aoinne ag faire ar an uaisleacht, dar leis, ar an uaisleacht bhréagach, ar uaisleacht an óraing-útaing, agus ag cumadh a bheatha agus a bheus d'á réir. 'Sé sin le rádh, an uile dhuine againn ag déanamh óraing útaing de féin ag aithris ar óraing útaing eile. Bhí an uile shaghas dílse agus fírinne agus fearamhlachta dhá sgrios go glan amach a' croidhe agus a' h-aigne an Éireannaigh. Ní raibh aon rud dhá fhágáilt slán i gcroidhe an Éireannaigh ach an Creideamh. D'fhan an Creideamh dílis d'aindeóin gach claodh- chlódh d'ár tháinig ar aigne na ndaoine. Dá mb'é an t-óraing útaing féin é, an raispín bocht baoth, gan ghus, gan dílse, gan fearamhlacht, do choimeád an Creideamh greim 'n-a chroidhe, mheasas a rádh dá ain- deóin. Is dóich liom dá n-abrainn é ná beinn ró fhada ó'n gceart. Is dóich liom gur 'mó óraing útaing acu dhéanfadh aithris ar an uaisleacht sa Chreideamh féin dá bhféadidís e. Ní féidir leo an Creideamh do shéanadh, ach deinid siad é chlúdach leis an uaisleacht maith go leór i dtreó gur minic ná feictar i n-aon chor é. Dá leanadh an claodhchlódh tamal eile, a Dhonchadh, gan aon rud a theacht chun aon chosg do chur leis, an bhfuil fhios agat cad a dhéanfadh sé? Nuair a bheadh <L 132> aigne na ndaoine millte, loitithe, curtha ar meath aige, do loitfadh sé agus do mhillfadh sé agus do chuirfadh sé ar meath agus ar feódh an Creideamh leis. Ach do tháinig an cosg. Tháinig sé nuair ná raibh blúire coinne leis. Tá sé ag obair leis, ag obair ar chuma ná raibh coinne ag aoinne leis. Deich mbliana ó shin, má bhí slighe dob' fhearr 'ná chéile 'n-a dtagadh leis an óraing útaing a chur 'n-a luighe ar dhaoine gur dhuine uasal é, b'é slighe é 'ná a leogant air nár airigh sé riamh focal Gaeluinne. "Ar iompáil na n-each tig atharach na sgéal." Tá an méid sin de shaoghal bhréige an óraing útaing bhoicht iompuighthe taobh síos suas. Tá sgiot sgot déanta de leath a chod' uaisleacht' ar an bhfear mbocht. Ní fhéadaim gan gáire dhéanamh nuair a chím anois é ghá mhaoidheamh go láidir go bhfuil an Gaeluinn aige go blasta agus go raibh sí riamh aige. Nuair a chím nídh de'n tsórd san deinim gáire, ach go deimhin agus go dearbhtha is gáire le h-áthas a dheinim. Nuair fheuchaim 'dir an dá shúil ar an bhfear mbocht agus é ag rádh na cainnte sin chím go soiléir ná fuil aon phioc de'n óraing útaing sa chainnt 'ná sa bhfear a deir í! Ansan, nuair a thagaim abhaile agus dheinim mo mhachtnamh ar an sgéal, buailimh buile de m' bais as mo ghlúin agus deirim liom féin; "Dar fiadh isí an Gaeluinn an leigheas!" Isí an Gaeluinn an leigheas, a Dhonchadh. Tá cuid mhaith de'n leigheas déanta cheana féin aici. Is 'mó fear óg agus bean óg i n-Éirinn ná raibh d'aidhm shaoghalta acu deich mbliana ó shin ach iad féin a dhéanamh chóm Gallda agus dob fhéidir leó, agus go dtuigid siad anois ná rabhadar ach ag dul amú. Chím anois iad 'ghá ndíriú féin suas agus ag cur a gcos i dtalamh, agus i n-inead aithris a dhéanamh ar an óraing útaing, buile le fuinneamh acu dhá bhualadh idir an dá shúil air! Leighisfidh an Gaeluinn an neamhdhílse, agus an bhréagaighe agus an spadántacht, agus ansan leighisfidh an Ghaeluinn an t-ólachán. <L 133> ÓLACHÁN Donchadh: Gan amhras, a Thaidhg, ní h-olc an sás machtnaimh a dhéanamh tu, agus nuair a bhíon do mhachtnamh déanta agat ní h-olc an sás cainnte dhéanamh tu. Ach isé mo thuairim láidir nár mhiste, uaireanta, duine bheith ag feuchaint ad dhiaidh. Tadhg: Cad 'tá déanta anois agam as an slighe? Donchadh: Dheinis do mhachtnamh ar olc an ólacháin, agus dheinis do mhachtnamh ar an óraing-útaing. Ansan dheinis do mhachtnamh ar an gcuma 'n-a bhfuil an obair seo na Gaeluinne 'ghá mhúine do'n óraing-útaing conus é féin do dhíriú suas ag seasamh go daingean agus go dána ar a chosaibh deiridh féin agus gan bheith i n-a óraing-útaing a thuille ach bheith i n'fhear mhaith láidir bhríghmar churanta Ghaodhalach, mar ba dhual sínsear dó bheith. Ansan tugan tú "léim Chúchulainn" agus buailean tú buille bhais ar do ghlúin agus "Seadh!" arsa tusa, "'Sí an Gaeluinn leigheas an ólacháin!" Is fada an léim í sin, a Thaidhg. Conus a dhéanfá amach gur b'é an leigheas céadna atá ar an óraing-útaing agus ar an ólachán? Nú an amhlaidh nách cuimhin leat go raibh ólachán go tiugh againn anso i n-Éirinn céad blian ó shin nuair a bhí Gaeluinn i mbéal an uile dhuine óg agus aosta? Má 'sí an Ghaeluinn leigheas an ólacháin cad 'na thaobh nár choisg sí an t-ólachán an uair sin? Is maith an rud machtnamh, a Thaidhg, agus is maith an rud toradh bhaint as an machtnamh, ach má 's maith le duine toradh fírinneach a bhaint as a mhachtnamh ní foláir dó leogaint d'á mhachtnamh an uile thaobh d'á bhfuil ar an sgéal do chuardach agus do bhreithniú go maith. Tadhg: Ná bíodh ceist ort, a Dhonchadh. Dheineas-sa an nídh sin go díreach sar ar shocaruigheas m'aigne ar thoradh mo mhachtnaimh. Tá deifrigheacht mhór idir an <L 134> nGaeluinn mar atáthar 'ghá h-oibiriú anois agus an Gaeluinn chéadna mar a bhítheas 'ghá labhairt an uair sin. Bhítheas 'ghá labhairt an uair sin, go breágh ceól- mhar cruinn blasta buacach, ach pé donus a bhí ar aigne na ndaoine ní raibh an meas ceart acu uirthi. Ní raibh 'ghá mbaint de'n tsaoghal ach feuchaint conus a thiocfadh leó í chaitheamh uatha ar fad agus Béarla do labhairt 'n-a h-inead. An leigheas is fearr a ceapadh riamh ar aon tsaghas uilc ní féidir dó tairbhe dhéanamh má bhion sé fé dhroch-mheas. Ní déanfar aon úsáid de chun an leighis. Bhí an t-óraing-útaing an uair sin againn chómh h-aibidh díreach agus 'tá sé anois. Bhíodh sé coitchianta ag brise a chroidhe ag casadh le Béarla do labhairt. Is cuimhin liom bheith ag éisteacht le h-óraing- útaing acu agus é ag ruagadh an chait ó rud éigin. "Cat fan dat! "ar seisean. "Cat fan dat!" agus nuair a theip air an cat do dhíbirt, "I can't the cat!" ar seisean. Bhí Gaeluinn ag an bhfear san chómh breágh agus bhí sí ag Eoghan Ruadh féin. Ba bhreágh leat bheith ag éisteacht leis ag labhairt Gaeluinne. Ach óraing- útaing críochnuighthe dob' eadh é, agus dá fheabhas a bhí an Ghaeluinn aige níor dhein sí aon leigheas ar an óraing- útaing ann, mar ní raibh aon mheas aige uirthi. Níor thuig sé a h-uaisleacht. Ní mar sin do'n mhuinntir atá ag foghluim agus ag saothrú na Gaeluinne anois. Tuigid siad a h-uaisleacht. Tá meas acu uirthi agus uraim acu dhí. Tuigid siad 'n-a n-aigne gur leó féin í, gur b'í a gcuid féin í, gur b'í an teanga í is ceól- mhaire agus is bríghmhaire agus is saidhbhire d'ár labhradh riamh amach a' beul duine. Tuigid siad gur cine uasal an chine do labhair agus do saothruigh a leithéid de theanga. Tuigid siad gur thánadar féin ó'n gcine sin. An t-é thuigean san i gceart ní féidir dó bheith i n-a óraing-útaing feasta. <L 135> ÓLACHÁN Donchadh: 'Seadh ansan, tú a Thaidhg? Tadhg: Ní'l an léim chómh fada agus mheasan tusa é, ó leigheas an óraing-útaing go leigheas an ólacháin. Bíodh gur dhóich le duine fheuchfadh ar an dá olc go bhfuilid siad ana fhada ó chéile, ní'lid. Ní'l ach slighe bheag eatartha agus is as an aon phréimh amháin atáid siad araon ag fás. Cad a dheinean óraing-útaing de dhuine? Deinean easba meas air féin agus iomad meas a bheith aige ar an bhfear thall. Siné chuirean fhiachaint air bheith coitchianta ag brise a chroidhe a d'iarraidh a bheusa féin agus a nósa féin agus a chainnt féin do chaitheamh uaidh, agus a d'iarraidh cainnte agus nósa agus beusa an fhir thall do ghlacadh. Ní dheinean sé aon rud choidhche uaidh féin ach é i gcómhnuidhe ag aithris ar an bhfear thall. Ní thagan an aithris chuige ach go neamhchruinn agus go tútach agus go breallach, díreach mar a thagan cosmhalacht an duine do'n óraing- útaing. Dá mbeadh an meas ceart ag an nduine sin air féin, dá dtuigeadh sé i n'aigne gur fearr a bheusa féin 'ná beusa an fhir thall, pé h-é féin, gur fearr a nósa féin 'ná nósa an fhir thall, pé saghas iad, gur fearr agus gur saidhbhre agus gur ceólmhaire de chainnt, a chainnt féin 'ná cainnt an fhir thall, gan chomórtas, i n-inead bheith ag faire ar an bhfear thall chun aithris a dhéanamh air, is amhlaidh a bheadh sé ag faire go dlúth air féin sar a ndéanfadh sé aon aithris air. Cad é an chéad rud a thagan as san dó? Tagan go mbíon meas ag an bhfear thall air. Bíon meas ag an bhfear thall ar an t-é 'n-a mbion meas aige air féin. An t-é ná bíon meas aige air féin ní bhíon aon mheas ag aoinne, thall 'ná abhus, air. An t-é a bhíon a d'iarraidh aithris a dhéanamh ar an uaisleacht, dar leis, bíon sé coitchianta ag feuchaint suas chun na h-uaisleachta san, agus ag <L 136> lúbaireacht agus ag lútáil tímpal uirthi. Geibhean sé a thuarastal. Bíon gráin ag an uaisleacht air. Is eól duit an sean fhocal, "Ní searbha an súgh 'ná an umhluigheacht gan iarraidh." Ní'l aon umhluigheacht is ísle 'ná an aithris. Agus ní'l aon umhluigheacht is mó gheibhean de ghráin 'ná í, ó'n té go ndeintear an aithris air. Ach má chíon an fear thall go bhfuil meas agat ort féin tiocfidh meas aige ort láithreach. Agus rud eile, beidh a mheas-san ort díreach do réir do mheas-sa ort féin. Ó thosnuighmair sa n-oileán so ar ár gcainnt duchais féin do shaothrú agus d'fhoghluim agus do labhairt, do chaithamair uainn an lúbaireacht agus an lútáil a bhíodh againn chun an Bhéarla. Táimíd 'ghár ndíriú féin suas ar ár gcosaibh deiridh. Tá driuch an óraing-útaing againn dhá chaitheamh dínn, agus tá clódh agus seasamh agus daingneacht an fhir againn dhá ghabháil orainn féin. Tá an t-atharú san ag dul ar aghaidh i n-aghaidh an lae, a Dhonchadh, agus má tá sé ríghin tá sé buan. Ach sid é an rud go bhfuilim ag teacht chuige. Is 'mó trúig atá ag cabhrú le h-olc an ólacháin i n-Éirinn. Deirim-se ná fuil aon trúig acu is mó atá ag cothú an uilc sin 'ná an lúbaireacht agus an lútáil seo an óraing-útaing chun na h-uaisleachta. An spadántacht chéadna a dheinean óraing-útaing de dhuine, isé a dheinean meisgeóir de. Meas air féin iseadh thógan duine suas agus chuirean fhiachaint air gan bheith ag aithris ar nósaibh iasachta. An meas céadna san, ag an Éireannach air féin, iseadh thabharfidh gráin dó ar mheisge, agus ar an meisgeóireacht, agus ar ólachán, agus ar an uile nídh d'á sórd a bhainfadh ó'n meas ba mhaith leis a bheith ag cách air. Ní'l aon rud is mó atá ag tabhairt an Éireannaigh anois chun meas a bheith aige air féin 'ná an saothrú so na Gaeluinne atá ar siubhal. Deirim leat, a Dhonchadh, gur b'í an Ghaeluinn an leigheas ar an óraing-útaing agus ar an ólachán i n-aonfheacht. <L 137> Donchadh: Is grána é an t-óraing-útaing, agus is grána é an meisgeóir, ach tá an donus ar fad ar óraing-útaing meisgeóra! ÓLACHÁN. Tadhg: Is maith a dubhraís é, a Dhonchadh. "Óraing- útaing meisgeóra"! Siné díreach é. Measaim go bhfeicim é. Siné n-a sheasamh é ag dorus tighe an tabhairne agus piúnt n-a dhorn aige, agus ná stadan a chlaibín béil ach ag gleó agus ag cainnt, agus gan focal ag teacht as a bheul ach focal is géire 'ná chéile chun a chur n-a luighe ar a bhfuil láithreach ná fuil aoinne acu is uaisle 'ná é féin, agus, d'á chómhartha san féin, go raibh sé ag cainnt le n-a leithéid seo de dhuin'uasal ar a leithéid seo d'ócáid agus le n-a leithéid siúd de dhuin'uasal ar a leithéid siúd d'ócáid, agus conus mar a dubhairt an duin'uasal eile úd "Damn you!" leis ar a leithéid siúd eile d'ócáid. Ansan cuirean sé sgeartadh gáire as, chómh maith le n-a rádh, "Greadadh chughaibh, a shloigisg, cathain a dubhairt duin'uasal "Damn you!' le h-aoinne agaibh-se!" An sprealairín súigh! Chím airís é, agus é ar a chéill agus é ag rith, 'n-a mhaidirín lathaighe, le sálaibh raispín éigin go bhfuil guna n-a láimh aige, ag umhlú dhó agus ag lútail 'n-a thimpal, agus ag innsint gnóthaí a chómharsan dó, agus ag tromaidheacht ortha agus ag cúlchainnt ortha. Ansan ag teacht abhaile agus 'ghá rádh le daoine "go raibh sé ag fiach i n-aonfheacht leis an nduin'uasal! Agus go raibh sé féin agus an duin'uasal chómh mór san le chéile go ndubhairt an duin'uasal "Damn you! leis." Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, ach deirim go mbeidh sé air agat má leighisean tú an t-óraing-útaing meis- geóra san le Gaeluinn! Tá an dá ghalar istigh i smior na gcnámh aige. <L 138> Tadhg: Ní mar a chéile, a Dhonchadh, a deintear leigheas ar aigne an duine agus ar a cholainn. Le radharc maith láidir glan ar an bhfírinne iseadh a deintear leigheas ar an aigne. Dúil mhallaighthe sa n-uaisleacht, agus gan a fhios a bheith aige ca bhfuil an uaisleacht cheart, iseadh chuirean fhiachaint ar an nduine mbocht san meis- geóir agus maidirín lathaighe dhéanamh de féin ar an gcuma san. Dá bhféadainn-se breith ar dhá chluais air agus a cheann a thógáilt anáirde agus a aghaidh do thabhairt ar an bhfírinne agus a chur fhiachaint air í bhreithniú go cruinn, dá bhféadainn a thiomáint isteach i n'aigne gur tarcuisne agus míchlú agus droch-mheas ó íseal agus uasal atá aige dhá thabhairt air féin, i n-inead aon ghalántachta, ba dhóich liom go gcuir- fadh an dúil chéadna úd fhiachaint air casadh ar a sháil agus dul i ndiaidh na fíor uaisleachta. Meas ar dhuine féin agus beart d'á réir, siní an fhíor uaisleacht. Go dtí go dtiocfidh an meas ag duine air féin ní féidir do beart a dhéanamh d'á réir. Istigh i gcroidhe an duine féin iseadh atá préamh na fíor uaisleachta. Amach a' croidhe an duine féin iseadh fhásan an fhíor uaisleacht. Ní féidir fíor uaisleacht do chur uime dhuine mar a curfí casóg uime. Conus súd adubhairt an file? - "Nár thaithighdar riamh Ach croicean gadhair fiaigh, 'S é casta ortha aniar Mar bheadh ialait ar mhuic!" Sin díreach mar a thagan an uaisleacht do'n óraing- útaing meisgeóra a bhíon ag brise a chroidhe ag rith 'n-a diaidh. Má ráinighean dó choidhche teacht suas le h-aon stráméad nú le h-aon ghiobal de'n uaisleacht iasachta san, is amhlaidh a bhíon sí "casta air aniar mar bheadh ialait ar mhuic." Donchadh: Is dócha, a Thaidhg, gur as san d'fhás an focal eile úd leis, "Nár chaithidh an mhuc an laingcis!" <L 139> Tadhg: Is as go díreach. Is ró mhaith a thuigid muintir na h-Éireann cad é an deifrígheacht atá idir an bhfíor- uaisleacht agus an "croicean gadhair fiaig." Bhí an t-eólus san ag imtheacht as a n-aigne go dtí go dtáinig an saothrú so ar an nGaeluinn. Tá an Ghaeluinn ag tabhairt an eoluis thar n-ais chucha. Isí an Gaeluinn, a Dhonchadh, creid mé leis, d'osgalóchaidh a shúile do'n óraing-útaing meisgeóra - má osgalan aon rud go deo iad. Donchadh: Anois a dubhraís é, "Má osgalan aon rud go deó iad." ÓLACHÁN Tadhg: "Má osgalan aon rud choidhche iad," arsa tusa. Bhíos féin tamal, a Dhonchadh, agus am' briathar mhóide go raibh sé buailte daingean isteach am' aigne ná h-osgalóchadh aon rud choidhche iad. Nuair a chídhinn an t-óraing-útaing meisgeóra ag dorus tighe an tabhairne agus é ag clabaireacht agus ag glugaireacht, agus gasra 'n-a thímpal agus iad ag feuchaint suas chuige, agus ag formad le n-a chuid Béarla briste agus le n-a mhaoidheamh a' conus mar a dubhairt an raispín "duin'uasail" "Damn you" leis, agus iad 'ghá chuimhneamh ná feicfidís aon lá bocht choidhche dá mbeireadh sé n-a mbeathaidh ortha go ndéarfadh "duin'uasal" éigin "Damn you" leó féin, do chromainn mo cheann agus bhuailinn mo bhóthar agus deirinn liom féin, "Ní h-aon tairbhe bheith leó so! Tá a súile dúnta agus ní h-osgalóchar choidhche iad!" Ach tá atharú tagaithe ar an saoghal, a Dhonchadh, agus tá an t-atharú ag fás go tiugh. Ó thosnuigh an t-atharú níor airigheas, ag dorus tighe tabhairne ná i n-aon bhall eile, duine 'ghá mhaoidheamh go ndubhairt raispín <L 140> "duin'uasail" "Damn you," leis. B'fhéidir gur deineadh an maoidheamh uaireanta. B'fhéidir go ndein- tear fós é uaireanta, ach má deineadh níor thárla dhómhsa gur airigheas é. Is dóich liom, a Dhonchadh, go bhfuil a lán d'ár ndaoinibh óga anois agus gur túisge leó go mór bheith 'ghá mhaoidheamh go ndubhradar "Damn you" le raispín éigin "duin'uasail" ná 'ghá mhaoidheamh go ndubhairt seisean leó é. Donchadh: Am' briathar, a Thaidhg, ní ag teacht rómhat air sin é, ach gur dóich liom go bhfuil fághaltas maith de'n mhuinntir eile againn fós. Tadhg: Is fíor dhuit sin. Ach táid siad ag dul i luighead agus ag dul fé dhroch-mheas. Chómh luath agus thuigid siad i gceart nách creideamhaint, ach tarcuisne, dhóibh an seana bheus, iompuighidh siad ó'n seana bheus. Ní ró fhuiriste na seana bheusa do bhrise, ach táid siad dhá mbrise go tiugh. Tá a lán neithe ag cabhrú chun iad do bhrise, ach ní fheicim aon rud atá ag déanamh cimil-a-mhailín díobh chómh tiugh agus 'tá an Ghaeluinn 'ghá dhéanamh. Deinean neithe eile leigheas anso agus deisiú ansúd ar aigne an Éireannaigh, ach beirean an Gaeluinn léi ar fad an aigne, do chorp ceart. Droch- mheas ar an nGaeluinn iseadh thug do mhuinntir na h-Éireann droch-mheas ortha féin. Agus droch-mheas ortha féin iseadh fé ndeára dhóibh bheith coitchianta 'ghá gcaitheamh féin ar a nglúinibh sa lathaigh i láthair gach aon chlamh-Shasanaigh "duin'uasail" a bhuaileadh úmpa. Nuair a chaith na daoine an Ghaeluinn uatha ní raibh 'n-a mbeul ach an Béarla briste. An Béarla briste i mbeul an Éireannaigh agus an Béarla fóghanta i mbeul an tSasanaigh. Chuir san an Sasanach os cionn an Éireannaigh go deó. Nuair a bheidh duine os mo chionn sa chainnt siné os mo chionn é ins gach aon rud. Eisean ar tosach i gcómhnuidhe agus mise ar deire i gcómhnuidhe. Gach aon rud fóghanta d'á dtiocfidh bheidh a thosach aige- sean agus ní bheidh agam-sa ach a fhuighlach-san. Fé dheire téighim i dtaithighe an sgéil. Suidhim síos ag <L 141> faire, ar nós an mhadra, go gcaithfidh an "duin'uasal" crústa chugham agus "Damn you" mar annlan leis! An droch-mheas a thugan easba na Gaeluinne, agus an Béarla briste, dhom orm féin, tugaid siad dom é ar mo chómharsain. Ní'l againn go léir ach an Béarla briste agus ní'l againn, d'á bhrígh sin, ar a chéile ach dróch-mheas. Seirbhthean agus droch-mheas againn go léir ar a chéile agus sinn go léir ag feuchaint suas chun an "duin'uasail" agus ag feitheamh le n'fhuighlach! Is grána an cor ar dhaoinibh é, a Dhonchadh, ach deirim leat go bhfuil atharú ag teacht air. Agus feuch, a Dhonchadh. An bhfuil 'fhios agat cé tá 'ghá thabhairt fé ndeára go géar go bhfuil an t-atharú ag teacht? Tá an "duin'uasail" féin. Tá sgannra ag teacht air nuair a chíon sé an chuma 'n-a bhfuil an Ghaeluinn ag dul ar aghaidh. Tá a fhios aige go dian mhaith, má ghlacaid muinntir na h-Éireann a dteanga féin airís go mbeidh deire leis an lámh uachtair dó-san. Tá sé díreach mar bheadh duine a bheadh ar muin capaill agus go bhfeicfadh sé an bhéalbhach ag sleamhnú as beul an chapaill! Tuigean marcach de'n tsórd san go bhfuil droch-obair i n-áirighthe dhó. Donchadh: Is eagal liom, a Thaidhg, nuair a bhíon an iomad taithighe ag an gcapall ar an marcach a bheith ar a mhuin aige, gur cuma an bhéalbhach 'n-a bheul nú as a bheul. Tadhg: Ná bac san. Tá spriúch i n-ár gcapaillibh óga fós. ÓLACHÁN. Donchadh: Cogar, a Thaidhg. Dá mbeifá chun leighis an ólacháin a dhéanamh le Gaeluinn cá dtosnófá? Nú cad 'tá sa Ghaeluinn chun na ndaoine chosg ar ól, seachas aon tsaghas eile cainnte? Ba dhóich liom dá mbeadh <L 142> tart ar dhuine, nú dúil i ndigh aige, go n-ólfadh sé an deoch dá bhféadadh sé teacht suas leis, pé saghas cainnte bheadh 'n-a bheul. Ní h-eadh ach dá mbeadh sé balbh, dá mbeadh sé gan focal i n-aon chor'n-a bheul, ach tart a bheith air go n-iarrfadh sé an deoch le cómharthaí sóird, agus dá bhfaghadh sé an deoch go n-ólfadh sé é, gan aon chómharthaí sóird a dhéanamh os a chionn. Conus a leigh- isfá meisgeóir balbh le Gaeluinn, a Thaidhg? Tadhg: Dá mbeadh na meisgeóirí go bhfuil an chainnt acu leighiste agam dob fhusaide liom é, pé rud a dhéanfadh na daoine balbha. Agus ní gádh an magadh, a Dhonchadh. Ní cúrsaí magaidh é. Tá Éire sgriosta, creachta, loitithe glan ag ólachán. Táid na trí miliúin déag airgid úd ag imtheacht gach bliain uainn, díreach fé mar a thógfimís amach as ár bpóca é agus é chaitheamh le fánaidh na h-abhan. Ní h-eadh ach níos measa go mór 'ná dá gcaithfí le fánaidh na h-abhan é. Dá gcaithtí le fánaidh na h-abhan é bheadh deire leis. Ní bheadh a thairbhe ná a dhíobháil thairis sin againn. Ach nuair óltar é imthighean sé agus fanan a dhíobháil 'n-a dhiaidh. Daoine ag teacht abhaile ar meisge. Tighthe gan compórd. Clann gan bhia, gan eudach, gan slacht, gan áird, gan múine, gan tabhairt suas, gan phaidir gan Chré. Gorta agus oireasba istigh 's amuich. Dá gcaillfí an t-airgead ach gan é dh'ól bheadh an sgéal dona go leór, ach is seacht measa é nuair a bhíon an chailleamhaint agus an meisge i n-aonfheacht orainn. 'Na choinnibh sin thall, dá stadadh an t-ól bheadh an dá olc curtha dhínn againn. Is sean fhocal é, "An t-é ná déanfidh a leas ní foláir dó a aimhleas a dhéanamh." Tá an taobh eile de'n chainnt sin fíor leis. "An t-é ná déanfidh a aimhleas ní foláir dó a leas a dhéanamh." An t-é a sheachnóchaidh an t-ól, an t-é ná beidh choidhche as a mheabhair, ní féidir dó gan úsáid a dhéanamh d'á mheabhair. Beidh sé ag cuimhneamh ar an gcúram a chuir Dia air, "a chlann do thógáilt i ngrádh agus i n-eagla Dé." Cuirfidh sé a chlann ar sgoil agus déanfidh sé a dhítheal ar iad a bheith múinte, beusach, <L 143> slachtmhar, glan, ag dul ann. Beidh meas aige air féin agus tuillfidh sé meas a chómharsan. Déarfidh gach aoinne, "Sin fear galánta, creideamhnach." Ní baoghal go ndéarfidh aoinne, "Sin fear sprideamhail gur beag aige sgilling i dtigh an tabhairne!" Ní'l aon bheann aige ar thigh an tabhairne ná ag tigh an tabhairne air-sean. Ní chuimhnighid siad choidhche ar a chéile. Caithfidh fear an tabhairne a shúil a thabhairt i dtaobh éigin eile chun é féin a choimeád suas. Dá mbeadh muinntir na h-Éireann go léir ar an gcuma san is beag na tighthe tabhairne a bheadh in sna sráidibh agus ar na crosbhóithribh againn. Ní ró mhór an beann a bheadh ag Éire ar eugcóir agus ar dhroch-dhligh- thibh Shasana. Bheadh na trí miliúin déag úd sa mbliain aici 'á choimeád go daingean 'n-a póca féin. Tá cainnt árd agus gleó mór déanta le tamal mar gheall ar na trí miliúin eugcóra úd atá dhá dhéanamh ar Éirinn i dtógáilt na cána. Labhartar go h-árd agus go borb 'ghá rádh le muinntir Shasana go gcaithfid siad leóirghníomh a dhéanamh. Ní chuirid muinntir Shasana suim sa chainnt. Leorghníomh a dhéanamh! B'ait leó san! Is éagsamhlach na daoine sinn! Ag calaireacht ar mhuinntir Shasana 'ghá iarraidh ortha ár dtrí miliúin atá acu á ghuid uainn do thabhairt thar n-ais dúinn, agus trí miliúin déag againn á sgaoile chucha anonn gach aon bhliain eirighean orainn! Ná beadh sé chómh maith againn stad de'n chalaireacht agus lámh do luighe ar na trí miliúin déag! Donchadh: "Éist le fuaim na h-abhan," a Thaidhg, "agus gheóbhaidh tú breac! "Cé luighfidh lámh ar na trí miliúin déag? Tadhg: An uile dhuine a cheapfidh i n'aigne gan deoch meisgeamhail d'ól luighfidh sé lámh ar a chion féin de sna trí miliúin déag. Donchadh: Ó, tuigim anois tú. Ambasa ach is fíor dhuit é. Isé an diúité a dheinean an chuid is mó de'n airgead. An t-é ná h-ólfaidh an deoch, ní dhíolfidh sé as an ndigh, agus an t-é ná díolfidh as an ndigh ní dhíolfidh <L 144> an diúité. Dar fiadh, a Thaidhg, dá ndeineadh muinntir na h-Éireann an nídh sin bheadh an diabhal déanta acu ar mhuinntir Shasana! Is beag ná go ndéarfinn go mbeadh sásamh bainte dhíobh againn as ar dheineadar orainn riamh! Tadhg: Seadh, agus an sásamh a bhaint amach gan ghuna gan phíce! gan faobhar gan fuil! ÓLACHÁN. Donchadh: Ní féidir liom, a Thaidhg, an focal úd a dubhraís an lá fé dheire do chur as m'aigne. Tadhg: Cad é an focal? Tá oiread san ráidhte againn araon le tamal, agus oiread san curtha tré chéile againn, ní fheadar cad dó go bhfuilir ag tagairt anois. Donchadh: Táim ag tagairt do sna trí miliúin déag airgid úd atá ag imtheacht uainn gach bliain, agus gan bhac orainn ár lámh do luighe air agus é choimeád againn féin anso i n-Éirinn aon lá is maith linn é. Tadhg: 'Seadh agus nuair adubhart-sa an méid sin dubhraís-se láithreach, "Cé luighfidh lámh air?" Donchadh: Dubhart, agus ní gan chúis adubhart é. Is cuimhin leat an sean fhocal; "Éire i bpáirt, Éire ar lár." An rud fhéadfadh gach aoinne againn a dhéanamh is amhlaidh a bhíon gach aoinne ag feitheamh le gach aoinne eile chun a dhéanta. Isé rud a thagan as dúinn sa deire, ní dheinean aoinne é. Choimeádfimís ár dtrí miliúin déag sa mbliain dá luigheadh gach duine againn a lámh féin ar a chion féin de'n airgead. Ba bhreagh agus ba mhaith an rud le déanamh é dá ndéanfadh gach aoinne é. Ach nuair ná déanfadh gach aoinne é cad é an tairbhe dhómhsa ná dhuitse bheith 'ghá dhéanamh? Tá'n tusa 'ghá dhéanamh, uait féin, le fada. Cad é an fhaid atá, a Thaidhg, ó dhíolais-se aon leathphinne diúité a' h-ól? <L 145> Tadhg: Am briathar go bhfuil tamal maith ann, a Dhon- chadh. Ní ró fhada go mbeidh dachad bliain ann. Donchadh: Is fada an aimsir dachad bliain. Is 'mó cor a chuir an saoghal de i gcaitheamh na h-aimsire sin. An dóich leat an bhfuil puinn díobhála déanta agat do mhuinntir Shasana leis an méid airgid diúité atá bainte dhíobh agat? An dóich leat an mothuighid siad uatha an méid a choimeádais-se uatha? Ach, rud is mó le rádh go mhór 'ná san, dá n-iarrthá-sa anois ar dhuine eile an rud atá déanta agat féin do dhéanamh cad déarfadh sé leat? Déarfidh sé; "Cad tá de bharr do shaothair agat le dachad bliain? Cad é an tairbhe atá déanta agat d'Éirinn ná do mhuinntir na h-Éireann? Cad é an mhaith dhómhsa aithris a dhéanamh ort-sa mara bhféadad a dhéanamh ach oiread tairbhe agus 'tá déanta agat-sa i gcaitheamh an dachad blian atá chughainn! "Tá eagal orm, a Thaidhg, má's mian leat daoine do chur suas chum a lámh do luighe ar a gcion féin de'n airgead go bhfuil sé chómh maith agat gan trácht i n-aon chor ar an ndachad blian san. Tadhg: Ní mise tharraig anuas anois é, ach tusa. Ní raibh aon fhonn orm trácht air. Tusa chuir an cheist chugham. Ach tá deifrigheacht mhór idir an aimsir atá anois againn agus an aimsir a bhí againn dachad bliain ó shin. Tá machtnamh dhá dhéanamh anois ná raibh dhá dhéanamh an uair sin, agus ná raibh dhá dhéanamh aon lá i gcaitheamh na h-aimsire sin go dtí a bhfuil le fíor dhéanaighe. Tá an t-olc dhá bhreithniú anois, agus dhá thuisgint, níos fearr agus níos cruinne ná mar a tuigeadh é aon lá i gcaitheamh na h-aimsire sin go dtí a bhfuil le fíor dhéanaighe. Ó thosnuigh daoine ar a bhreithniú agus ar a thuisgint n-a n-aigne gur rud creideamhnach do dhuine Gaeluinn a bheith aige agus í labhairt, tá a lán neithe eile leis acu 'á bhreithniú agus 'á thuisgint n-a n-aigne. Táid siad 'ghá bhreithniú go bhfuil creideamhaint agus creideamhaint ann, agus gur creideamhaint bhréagach an chreideamhaint a gheibhid daoine de bharr iad a bheith fial sa n-ól. Chím ó'n Leader <L 146> go bhfuil fir óga anois, agus nách beagán é, agus go bhfuil sé socair 'n-a n-aigne acu an bhreallántacht san ar a dtugtar "tréatáil" do chur fé chois. Sin ciall, a Dhonchadh. Sin sgian mhaith, láidir, ghéar, 'á chur ar aon phréimh amháin de'n olc pé n-Éirinn é. Dá dtarrai- geadh duine chuige an sgian san dachad bliain ó shin is amhlaidh a beifí ag stealadh mhagadh fé. Táid ár bhfir óga ag glacadh an sgéil anois do chroidhe dháiríribh. Is fada nár airigheas aon sgéal is mó chuir d'áthas orm 'ná an sgéal san. Na fir óga atá ag cuimhneamh ar an nídh sin tá súil le Dia agam go gcuirfid siad a gcos i dtalamh go daingean agus ná leogfid siad d'aon tsaghas cómhachta ná comhairle an chos a bhogadh go deó! Donchadh: Má chuirid siad cos i dtalamh, mar a deirir, a Thaidhg, agus gan an chos a bhogadh, beidh sgéal acu sar a gcuirfid siad dachad bliain díobh ná fuil agat-sa tar éis do dhachad bliain. ÓLACHÁN. Tadhg: Is 'mó sgéal nách é sin a bheidh ag muinntir na h-Éireann, a Dhonchadh, sar a mbeidh dachad bliain curtha dhíobh acu ná fuil againne tar éis ár ndachad blian, má chuirid siad cos i dtalamh anois go dain- gean agus gan an chos a bhogadh choidhche. Donchadh: Siné díreach é, "gan an chos a bhogadh choidhche." Is beag an tairbhe an chos a chur daingean i dtalamh indiu má bogtar amáireach í. Má tá rainnt d'fhearaibh óga na h-Éireann a chuirfidh cos i dtalamh anois agus a cheapfidh n-a n-aigne gan deoch a thabhairt i dtigh tabhairne d'aoinne beó, ní ró fhuirste a thiocfidh sé chucha an aigne sin do chur i ngníomh. An chéad uair a chífar duine acu ag dul isteach i dtigh tabhairne i <L 147> n'aonar agus ag glaodhach ar dhigh agus ag ól an dighe i n'aonar agus ag díol as agus ansan ag gabháil amach chun a ghnótha, gan aon speic a chur ar aoinne, geallaim dhuit go ndéanfar cúlchainnt air. Tabharfar spriún- lóir air, agus tabharfar sprealairín air, agus tabharfar bochtán air. Má ráinig go raibh cuideachta istigh sa tigh tabhairne sin, ag ól agus ag glaodhach go "spride- amhail" agus go "galánta," agus má chonacadar é, ag teacht isteach agus ag glaodhach ar a dhigh féin agus ghá ól agus ag díol a chúpla pingin as, beidh eachtra acu go ceann seachtmhaine. Má bhuailean an fear san um aoinne acu lasmuich is ar éigin fheuchfidh sé air. Má castar beirt nú triúr de'n chuideachtain sin ar an bhfear san is amhlaidh a bheid siad ag bagairt na súl ar a chéile agus ag cogarnaigh le chéile, agus; "feuch airiú! fear an dá phingin!" acu, agus an cogar árd a dhóithin dó-san le h-aireachtaint. Tá eagal orm, a Thaidhg, go mbogfidh an fear san a chos. Mara mbogfidh is fear as an gcéad é. Ní h-eadh ach fear as an míle. Tadhg: Fan go fóil, a Dhonchadh. Má shocaruighid fir óga na h-Éireann, nú rainnt díobh, a n-aigne chun na h-oibre sin a dhéanamh ní h-ar an gcuma san a dhéanfid siad í. Oibireóchaid siad a' láimh a chéile. Ní h-iarrfar ar aon fhear aonair aghaidh a thabhairt ar shloigisg gan chiall de'n tsórd san. Níor cheart a iarraidh air. Cuir i gcás go mbeadh an chuideachta chéadna san a dubhraís istigh sa tigh tabhairne chéadna, agus iad ag ól agus ag glaodhach go "sprideamhail," mar adeirir, agus cuir i gcás go dtiocfadh isteach cúigear nú seisear d'fhearaibh óga, láidire, deagh-chúmtha, deagh-éadaigh, agus go nglaodhfadh gach fear díobh ar a dhigh féin agus go n-ólfadh gach fear díobh a dheoch féin, agus ansan go ndíolfadh gach fear a dhá phingin féin, agus ansan go n-eireochaidís agus go mbuailfidís amach i n-aon- fheacht, conus a bheadh an sgéal ag lucht na cogarnaighe? Nuair a bhuailfadh cuid de'n mhuinntir "ghalánta" um <L 148> aoinne de'n chúigear san amuich ar ball, an dóich leat an mbeadh aon bhagairt súl ná aon chogarnach ar siubhal? Donchadh: Ambasa, a Thaidhg, ní dóich liom go mbeadh. Agus dá mbeadh aon phioc ar siubhal de ní dóich liom go raghadh sé abhfadh. Is gearr go dtuigfí go maith aigne agus inntinn an chúigir sin, agus is tapaidh a thuigfadh lucht na cogarnaighe nár bh'aon dóithín iad. Ní bheadh bagairt súl ná cogarnach dhá dhéanamh úmpa, agus dá labharthí i n-aon chor n-a láthair is go múinte, beusach a labharfí. Agus déarfinn ní nách é sin. Déarfinn gur beag má bheadh oiread agus aon duine amháin sa chuideachtain sin ná déarfadh, nuair a mhacht- nóchadh sé ar an sgéal gur ag an gcúigear a bhí an ceart. Deirim leat, a Thaidhg, má déintear an obair ar an gcuma san go raghaidh an obair chun cinn. Tadhg: Tá iontaoibh mhór agam as na fearaibh óga agus as na mnáibh óga atá ag tosnú anois ar leas na h-Éireann do bhreithniú agus do thuisgint, agus d'aithint go cruinn, seachas a h-aimhleas. Isé an t-ól aimhleas na h-Éireann riamh ó tháinig dlighthe Sacsan chughainn. Isé leas na h-Éireann an t-ól do chur fé chois. Má dheinid ár ndaoine óga an gníomh so atá acu dhá mhacht- namh cuirfid siad an t-ól fé chois. Bainfid siad an "ghalántacht" as an ólachán, agus an rud a chaillean a "ghalantacht" tugtar druim lámha leis. ÓLACHÁN. Donchadh: Ar airighis airiú, a Thaidhg, an t-éirleach so a deineadh i mB'l'áth Cliath Dé Domhnaigh? Tadhg: Ó 'seadh; an tabhairt amach a bhí acu i dtaobh na Gaeluinne. D'airigheas. An rabhais ann? Donchadh: Ambriathar go rabhas. Ní fheaca le m' shaoghal radharc eile a chuir oiread áthais orm agus <L 149> chuir an radharc a chonac ann. Admhuighim duit nuair a bhíos ar an slighe, ag dul ann, go raibh sórd eagla orm ná beadh sa tabhairt amach ach gal suip. Bhí a fhios agam cad é an droch-mheas a bhí ar an nGaeluinn riamh i mB'l'áth Cliath agus ní raibh aon choinne agam ná go bhfan- fadh na daoine "galánta" gó léir sa bhaile n-a dtighthibh féin, agus gur b'amhlaidh a bheidís ag feuchaint amach as na finneógaibh ar na h-"amadáin," dar leó. I n'inead san is amhlaidh a bhí na mílte acu sa chruinniú, ag áit an choinne. Bhí an lá fliuch, fuar, agus níor choimeád san sa bhaile iad. Nuair a tháinig am gluaiste do'n tslógadh do luig na daoine go léir isteach agus shiubhluighdar, "gach buidhean um a dtaoiseach agus gach réim um a ríogra," go breágh, daingean, stuamdha: fuaim a gcos ag freagairt do cheól bhreágh Gaedhlach, go dtí gur shroiseadar áit an chómhthionóil. Nuair fheuchfá ortha ba dhóich leat ná raibh aoinne óg 'ná aosta sa chathair ná raibh ann. Ach bhí na mílte in sna finneó- gaibh, ar an slighe, ag feucaint ar an ngluaiseacht, agus gan amhras is 'mó duine de sna míltibh sin a cheap ná raibh puinn brighe ná puinn bunúis le gnó na Gaeluinne go dtí go bhfeacadar an radharc san. Is mór an truagh ná rabhais ann, a Thaidhg! Deirim leat go bhfuil neart i ngnó na Gaeluinne nár mheas aoinne beó a bheith ann! Bheinn lán tsásta dá ngealltí roim ré dhom go mbeadh ceathramhadh cuid na ndaoine ann a bhí ann. Dhéanfadh sé deich mbliana níos óige thu dá mbeifá ann agus an radharc d'fheiscint. Ansan iseadh bheadh iontaoibh agat a' fearaibh óga agus a' mnáibh óga na h-Éireann. Tadhg: Is maith é sin, a Dhonchadh. Do léigheas an cúntas atá in sna pápeuraibh ar an dtabhairt amach, agus do thaithn an sgéal go mór liom. Ach is fearr'ná san cúntas d'fhághail air ó dhuine a chonaic le n-a shúilibh féin é. Is 'mó tabhairt amach d'á shaghas a bhí i mB'l'áth Cliath le trí fhichid blian agus níor tháinig puinn toradh d'á mbarr. Ach do réir mar a mheasaim, tá rud <L 150> sa tabhairt amach so ná raibh i n-aon tabhairt amach d'ár tháinig roimis riamh fós i n-Éirinn le cuimhne aoinne atá suas. Roimis seo, nuair a deintí cruinniú de'n tsórd san, agus gluaiseacht, agus ceól, agus fothram, agus cainnt 'n-a caisíbh, go borb agus go dána, is amhlaidh a bhíodh gach aoinne agus é 'n-a luighe ar a aigne ná bíodh aoinne eile dáiríribh sa dánacht ná sa bhuirbe. Is dócha go bhfeacaís uair éigin, a Dhonchadh, dhá ghadhar gadhar mór agus gadhar beag, cnámh ag an ngadhar láidir, agus an gadhar beag ag amhstaraigh. B'é an Sasanach an gadhar láidir riamh roimis seo i n-Éirinn. Is aige bhíodh an cnámh. Ní bhíodh ag Éire le déanamh ach an amhstarach. Is dóich liom go bhfuil atharú ag dul ar an sgéal san. Sa ghnó so na Gaeluinne isí an Ghaeluinn an cnámh. Má 'sí is againn féin atá an cnámh anois agus is ag an Sasanach atá an amhstarach le déanamh, amhstarach Béarla. B'fhéidir go ndéarfadh duine éigin; "Má 'sí an Ghaeluinn an cnámh ní'l puinn feóla ar an gcnámh. Ní chuirfidh sí puinn blonaig orainn!" Tá dearmhad mór ar an t-é a labharfadh ar an gcuma san. Tá neart aigne sa Ghaeluinn. Is treise neart aigne 'ná neart cuirp. Dá mba ná déanfadh an Ghaeluinn aon rud eile go ceann tamail ach neart a chur n-a n-aigne do mhuinntir na h-Éireann i dtreó go ndéanfadh gach duine acu lámh do luighe ar a chion féin de sna trí miliúin déag airgid úd atá ag imtheacht sa n-ólachán, nár mhaith, milis, méith, an cnáimhín é le piocadh! Chuirfadh sé rainnt blonaig orainn. Bhainfadh sé rainnt amhstaraighe as an ngadhar mór. Ní'l in sna trí miliúin déag ach aon chnáimhín amháin. Tá fiche cnámh nách é sin go bhféadfimis fiacal a chur ann dá mbeadh a fhios againn conus é, nú dá mbeadh sé de neart aigne ionainn é dhéanamh. Neart agus misneach aigne, a Dhonchadh, lom dáiríribh, iseadh chuir fhiachaibh ar an mórshluagh san i mB'l'áth Cliath an gníomh san a dhéanamh Dé Domhnaigh. Isí an Ghaeluinn a thug an misneach aigne sin dóibh. Mar a thug sí an <L 151> misneach san dóibh tabharfidh sí an misneach eile dhóibh. Na daoine a dhein an gníomh san Dé Domhnaigh déanfid siad tuille. Bain an chluas díom nú déanfid. ÓLACHÁN. Donchadh: Gan amhras, a Thaidhg, is maith an rud neart agus misneach aigne, ach is dóich liom go bhfuil daoine ann a déarfadh leat gur beag an mhaith neart aigne do dhuine a bheadh gan arm 'n-a lámh aige. Dá mbeadh piostal 'n-a láimh ag spriosán do lámhfadh sé an gaisgidheach is treise dá mba ná beadh ag an ngaisgidheach ach a dhá dhorn. Tadhg: Is fíor é sin, a Dhonchadh, chómh fada agus a théidhean an t-aon spriosán amháin agus an t-aon ghais- gidheach amháin, nú chómh fada agus théidhean aon ghníomh amháin ar aon ócáid amháin. Ach ní h-ar ghníomh aonair ná ar ócáid aonair atáimíd ag cainnt, a Dhonchadh. Agus ní h-ar laige cuirp ná ar neart cuirp atáimíd ag cainnt. Ní'l sa ghaisgidheacht ach neart cuirp agus ní'l sa spriosán ach easba an nirt sin. Is eól duit an sean fhocal; "Ní h-iad na fir mhóra a bhainean an fóghmhar." Tá obair le déanamh i n-Éirinn anois agus oirean an sean fhocal do'n obair. Tá saothrú againn le déanamh agus ní h-iad na gaisgidhigh ná na spriosáin a dhéanfidh an saothrú san. Lucht macht- naimh a dhéanfidh é. Daoine a dhéanfidh a gcuid machtnaimh féin go cruinn agus go soiléir agus go dlúth, agus a chuirfidh daoine eile ag machtnamh mar an gcéadna. As an machtnamh tiocfidh eólus. As an eólus tiocfidh neart. Ní féidir go Ghaedhlaibh machtnamh ceart a dhéanamh gan Gaeluinn a bheith acu. Le saothrú na Gaeluinne anois, d'á bhrigh <L 152> sin, iseadh bainfar fóghmhar maith eóluis ar ball. Leis an bhfóghmhar eóluis sin tiocfidh fóghmhar nirt, foghmhar nirt aigne agus inntinne. Nuair a bheidh an t-eólus agus an neart agus an misneach aigne ag an ngaisgidheach, is 'mó cuma n-a bhfeadfidh sé teacht ainiar adtuaidh ar spriosán an phiostail. Ní'l aoinne is fearr a thuigfidh an méid sin 'ná an spriosán féin, agus is tapaidh a chaithfidh sé uaidh an piostal. Tabharfidh sé na miona ná raibh uaidh riamh ach an tsíothcháin! Ní chuir- fidh an gaisgidheach puinn suime n-a shíothcháin ná 'n-a phiostal. Donchadh: Is breágh an targaireacht í sin, a Thaidhg. Tá súil agam go dtiocfidh sí. Ní'l aon iontaoibh mhór agam a' targaireacht. Is 'mó targaireacht bhreágh a dhein an "Spéirbhean" do sna filíbh le cúpla céad blian. Measaim go raibh dearmhadh ar an "Spéir- bhean." B'fhéidir braon beag farais an gceart a bheith ólta aici. Tadhg: Mara raibh sé ólta ag an "Spéirbhean" is dócha go raibh sé ólta ag an bhfile. Níor deineadh an obair an uair sin atá dhá déanamh anois. An bhfeacaís an páipeur nua Gaeluinne seo atá tagaithe amach? Donchadh: An páipeur ar a dtugtar Banba an é? Tadhg: 'Sé go díreach. Ar léighis é? Donchadh: Chonac é ach níor léigheas é. Ní'l aon fhocal Béarla ann. Tadhg: Mara bhfuil tá Gaeluinn ann, agus tá macht- namh ann, agus tá neart agus éirim ann. Cad 'n-a thaobh nár chuir na filí a gcómhairle agus a n-aigne le chéile céad go leith blian ó shin agus páipeur de'n tsórd san a thabhairt amach i n-inead bheith ag taidhreamh ar an "Spéirbhean" agus ag moladh céibhe a cinn go dtí gur cheart di teinneas cinn a bheith uirthi! Ní raibh blúire coinne agam-sa go bhféadfadh aon chualacht daoine i n-Éirinn páipeur chómh maith, chómh bríoghmhar, chómh bunúsach leis an bpáipeur san a thabhairt amach go ceann fiche blian eile an chuid ba lugha dhe. Tá sé <L 153> go léir go h-áluinn ach tá aon ealadha amháin ann agus mheasas go sgoilfadh orm ag gáirí an fhaid a bhíos 'ghá léighe. Donchadh: Bhíos ag feuchaint tríd ach ní dócha gur thugas fé ndeára an ealadha sin. Tadhg: Conall Ceárnach a thugan an sgríbhneóir air féin. Téidhean sé céad blian ar aghaidh agus tugan sé dhúinn cainnt a bhí idir é féin agus Sasanach d'ár b'ainim Mr. John Smith. An Sasanach 'ghá chásamh go raibh an Béarla nách mór imthighthe as an saoghal agus cainnt na Rúisínach curtha i n'inead i Sasana, agus cómhairle aige dhá iarraidh ar Chonall i dtaobh conus d'fhéadfí an Béarla d'athnuachaint. Ní fheacaís riamh ach a dheiseacht a chuirean Conall an Gaeluinn chaol, chrochta, i mbeul an tSasanaigh! Is fiú dhuit é léighe. Tá sé dhuine dhéag ag sgrí Gaeluinne do'n pháipeur san, agus iad go léir go fíor oilte ar a ngnó. Donchadh: Agus cé h-é "Aongus Draoi," a Thaidhg? Is iongantach an sult a chuirean sé in sna peictiúiríbh. Tadhg: Déanfidh Aongus obair. Déanfid siad go léir obair. Siniad na daoine a leighisfidh an t-ólachán. ÓLACHÁN. Donchadh: Táim 'ghá chuimhneamh, a Thaidhg, go mbeidh obair níos mó go mór i leigheas an ólacháin i n-Éirinn 'ná mar a mheasan tusa. Tadhg: Tá daoine sa tsaoghal, a Dhonchadh, agus ní fheuchaid siad choidhche ach ar an dtaobh is deacra d'aon saghas oibre. An obair is saoráidighe d'ár deineadh riamh chuirfadh na daoine sin ó dhéanamh í le n-a gcuid constaicí. Bhís ag cainnt le duine éigin acu ó bhís anso an lá déanach. Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, ach tá an ceart agat sa méid sin pé n-Éirinn é. Bhíos ag cainnt le Seán Bolg. <L 154> Tadhg: Is ró fhuiriste do Sheán Bolg cainnt a dhéanamh. 'Sé an t-ólachán a chuir an bolg air, agus ní h-é an méid d'ól sé féin ar fad ach an glaodhach atá ar an ól 'n-a thigh agus an córtha breágh airgid a fágtar aige i ndeire gach seachtmhaine. Dá leighistí an t-ólachán sa dúthaigh ní fada go n-imtheóchadh an bolg de Sheán. Geal- laim dhuit nár ró fhada go mbeadh sé seang go leór. Ní h-aon iongna Seán agus a leithéidí bheith ag cur cons- taicí suas i n-aghaidh gach sórd leighis a cheapfadh aoinne dhéanamh ar an ólachán. Ach cad deir sé, a Dhonchadh. Donchadh: Deir sé fiche rud. Deir sé ná fuil aon chiall ag an muinntir seo atá 'ghá cheapadh anois cos a chur i dtalamh i n-aghaidh an nóis sin ar a dtugtar "tréitáil." Gur b'amhlaidh a bheid na daoine ag magadh fútha, agus i n-inead an nóis do bhrise gur b'amhlaidh a neartóchar é. Deir sé, dá bh'fhéadfadh aoinne dár mhair riamh olc an ólacháin do leigheas i n-Éirinn go ndéanfadh an t-Athair Maitiú é trí fichid blian ó shin. Deir sé, an rud a theip ar fhear de shaghas an Athar Maitiú go bhfuil sé pas fiain ag sgata garsún tabhairt fé anois. Ní fhéadfinn a innsint duit leath a ndeir sé, ach táim 'ghá chuimhneamh ná tiocfidh an obair chómh saoráideach agus is dóich le daoine áirighthe é. Tadhg: Cuirfidh mé geall go ndubhairt sé dá leantí de'n chos i dtalamh agus go raghadh an leigheas chun cinn gur mhó an díobháil 'ná an tairbhe bheadh d'á bharr againn i n-Éirinn. Donchadh: Ambriathar go ndubhairt, chómh maith díreach agus dá mbeitha ag éisteacht leis! Agus ambriathar gur léirigh sé amach go breágh cruinn fiche leathlámh agus fiche iomárd agus fiche cruadhtan a thiocfadh orainn as an gcos i dtalamh san dá ndeintí é. Tadhg: Tá smut de'n cheart aige. Thiocfadh fiche leathlámh agus fiche iomárd agus fiche cruadhtan dó-san agus dá leithéidí as. Ach i dtaobh deacarachta an sgéil, a Dhonchadh, tá deifrigheacht mhór idir na daoine atá anois ag cuimhneamh ar an gcos i dtalamh so dhéanamh agus <L 155> na daoine a bhí beó i n-Éirinn i n-aimsir an Athar Maitiú. Bhí aigne na ndaoine an uair sin brúite síos go talamh fé chosaibh na Sasanach i n-Éirinn. Dhein na Sasanaigh cos ar bolg ar na daoine bochta, agus i n-inead aon chosaint a dhéanamh ar na daoine is amhlaidh a thóg an dlighe páirt leis an eugcóir agus leis an gcos ar bolg. Níor fhán iontaoibh ag aon Éireannach as aon saghas dlighe ríghachta. Níor dhein na daoine ach a gceann a chromadh agus luighe fé'n eugcóir. Níor fhan blúire misnigh ionta, nídh nár bh'iongna. Ní raibh sólás saoghalta acu ach sa bhraon óil nuair fhéadaidís é fhághail. Do luighdar amach ar an sólás san do ghlacadh an iomad. Tháinig an t-Athair Maitiú. Do labhair sé leo. Chuir a chainnt spionadh ionta. Ní raibh ann ach spionadh. An fhaid a lean sé bhí an sgéal go maith. Ach ní leanan spionadh abhfad, agus nuair imthighean sé tuitean an lug ar an lag níos measa 'ná riamh. Sin mar a thuit amach do mhuinntir na h-Éireann chómh luath agus d'imthigh an spionadh a chuir cainnt an Athar Maitiú ionta. Ní h-ag brath ar spionadh de'n tsórd san a bheidh na daoine atá 'ghá cheapadh anois cos a chur i dtalamh i n-aghaidh an ólacháin, a Dhonchadh. Feuch, a Dhonchadh. Curfar cos i dtalamh chun an ólacháin do leigheas díreach fé mar atá an chos curtha i dtalamh chun na Gaeluinne do shaothrú. Donchadh: Beidh an dá chois i dtalamh ansan. Tadhg: Beidh, a Dhonchadh, agus ní bogfar iad, pé rud a thiocfidh as do Sheán Bolg! ÓLACHÁN. Donchadh: Ach cogar, a Thaidhg. Cá ndéanfar an tos- nú? Má bhíon páirc le saothrú ní foláir tosnú dhéanamh i dtaobh éigin de'n phairc. Ní foláir bara na ráinne chur i dtalamh i n-áit éigin. Ní dhéanfidh cainnt an obair. Ní baoghal go n-iompóchaidh an chainnt oiread agus aon <L 156> fhód amháin. Ní'l aon daoine is fearr a thabharfadh cainnt duit ar olcaibh ólacháin 'ná na daoine is mó a dheinean de'n ólachán. Ní fhéadaim gan dranagháire dhéanamh nuair a chím duine acu ar bog mheisge agus gan an tarna focal ag teacht as a bheul ná bíon "Dhrink is a curse!" aige thiar leis. Bíon dúil agam' rúitíníbh 'n-a chluais! Is ar éigin fhéadaim mo lámh a choimeád socair nuair a bhím ag éisteacht leis. An spreas! Is fada bheidh an chos gan cur i dtalamh sar a gcuirfidh a leithéid sin i dtalamh í. Tadhg: Tá fhios agam cé h-é féin, a Dhonchadh. Leog dó féin. Sgaoil leis. Nílimíd ag brath ar a leith- éidíbh sin anois, mara bh'ionan a's an t-Athair Maitiú. Bhí an dúthaigh lán díobh an uair sin, agus rud ba mheasa 'ná an dúthaigh a bheith lán díobh, bhí meas ortha agus bhí uraim dóibh. Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, ach tá a lán acu sa tsaoghal fós, pé meas atá ortha. Tadhg: Má tá féin tá daoine nách iad sa tsaoghal anois, daoine a dheinean úmpa an dranagháire céadna úd a dheinis-se um - . Donchadh: Ní dhéanfidh an dranagháire aon tairbhe ach chómh bheag leis an gcainnt mara ndéanfar rud éigin i bhfuirm gnímh. Tadhg: Stó déanfar adeirim leat! Donchadh: Ca bhfuil an rud i bhfuirm gnímh? Cé dhéanfidh é? Cá dtosnóchfar? Cathain a curfar bara na ráinne i dtalamh? Tadhg: Go réidh! go réidh! a Dhonchadh. Bíodh foidhne agat. Tá bara na ráinne sa talamh cheana. Tá daoine ins gach aon pháirt d'Éirinn ag machtnamh go dlúth anois ar an seanfhocal úd do shárú, "Ná bris nós agus ná dein nós." Táid siad 'ghá shocarú 'n-a n-aigne nách foláir feasta an nós so ar a dtugtar "tréitáil" do bhrise n-a bhrusgar agus gabháil do chosaibh ann. Ní féidir rún maith de'n tsórd san do chur i ngníomh do phreib. Caithfar aimsir a ghlacadh chuige. An rud d'fhásan ró <L 157> thapaidh feóchan sé go luath. An rud a bhíon fad- shaoghalach, buan, bíon sé mall ag fás i dtosach bára. An neart a phreaban suas go h-oban, le spionadh, tuitean sé chómh tapaidh agus d'eirighean sé. An neart d'fhásan go réidh agus a gheibhean caoi agus aimsir agus uain ar chruinniú i gceart agus ar chruach- taint, siné an neart a bheidh marthanach agus do chlaoidh- fidh gach neart d'á mbeidh 'n-a choinnibh. Tá san fíor, a Dhonchadh, i dtaobh gach sórd nirt corpartha, ach tá sé i n' fhírinne níos mó go mór i dtaobh nirt na h-aigne. Nuair a théidhean an machtnamh ceart isteach sa n-aigne cuirean sé síol an nirt sa n-aigne. Fásan an síol istigh sa n-aigne agus bíon an machtnamh fóghanta fírinneach ag neartú an tsíl sin coitchianta, do ló agus d'oidhche, a gan fhios do'n tsaoghal. Ar ball tagan glaodhach ar an neart aigne sin. Cuirean an duine sin roimis rud éigin a dhéanamh do réir thairbhe an mhachtnaimh. Leathaid a súile ar an bpoibilidheacht agus cuirid siad a mbasa anairde agus liúid siad go bhfuil an duine sin as a mheabhair. Ní chuirean an duine sin aon tsuim ionta. Tugan sé aghaidh ar an obair a chuir sé roimis agus deinean sé an obair do réir a mhachtnaimh. Donchadh: 'Seadh, agus ansan atharuighean cách a liú. "Ach!" adeir cách, "cad é an iongna an obair sin! Dhéanfadh aoinne é! Dhéanfinn féin é - níos fearr go mór!" Tadhg: Siné direach mar atharóchaidh cách a chainnt ar ball, a Dhonchadh, nuair a bheidh an "tréitáil" curtha fé chois. Donchadh: Go dtugaidh Dia san! <L 158> ÓLACHÁN. Donchadh: Is minic a bhím ag machtnamh, a Thaidhg, ar olc an ólacháin i n-Éirinn, agus ní dóich liom go bhfuil aon rud eile ar a ndeinim machtnamh is mó chuirean amú mé 'ná an t-aon rud amháin sin. Nuair a mheasaim go dtuigim an sgéal go bun, preaban rud éigin suas a thaisbeánan dom go soiléir go bhfuilim as an slighe. Deirim Liom féin, cuir i gcás, nách foláir nú tá dúil éigin mhalluighthe, ó nádúr, ag muinntir na h-Éireann sa n-ól, agus gur b'shiné bun-phréamh an uilc. Ní túisge bheidh an méid sin socair agam, agus m'aigne sásta go bhfuil an ceart agam, 'ná bhuailfidh b'fhéidir seana mheis- geóir umam ar maidin Dé Luain agus a cheann ag sgoltadh le teinneas agus a theanga n-a crústa istigh n-a bheul agus a ghoile bocht gan fulang ar bholmac uisge ann, tar éis ramhcáin an Domhnaigh agus an tSatharainn. "Is uathbhásach an dúil atá agat ann mar ól," adeirim leis," agus a rádh go gcurfá a leithéid sin de phionós ort féin mar gheall air! Dá dtagadh teinneas ad' cheann le toil Dé, nú dá dtagadh taom breóiteachta ort le toil Dé, bheadh truagh ag duine dhuit agus ba mhaith le duine a iarraidh ar Dhia, dá mb'é a thoil naomhtha é, fuasgailt a thabhairt ort. Ach cad é an truagh fhéad- fadh aoinne bheith aige dhuit-se! Dá mb'é an chéad uair agat é b'fhéidir go mbeadh truagh ag duine dhuit. Déarfadh duine; "Ní raibh fhios aige cad a bhí chuige." Ach bhí fhios agat-sa go maith cad a bhí chughat. "Sé an Satharn agus an Domhnach céadna agat é" le ní fheadar cad é an fhaid, agus an cruadhchás agus an teinneas cinn céadna ar maidin Dé Luain. Is eól duit an seanfhocal, "duine bocht ar thoil Dé - agus duine bocht ar a thoil féin." Nú "duine breóite ar thoil Dé - agus duine breóite ar a thoil féin." Is uathbhasach an dúil é, Dé Satharainn agus Dé Domhnaigh, agus a rádh ná féadfadh teinneas an Luain é leigheas. "Bíon eagal <L 159> ar an leanbh a dóightear." Ach ní bhíon eagal ar an meisgeóir a dóightear. Cad na thaobh na bíon eagal ar an meisgeóir a dóightear? Cad fé ndeár an dúil mhalluighthe sa n-ól?" Cad is dóich leat, a Thaidhg, a deir an meisgeóir sin liom? Tadhg: Tá fhios agam go maith cad deir sé leat. Is minic a dubhairt sé liom féin é. "Ó," adeir sé, "Tá dearmhad ort. Ní'l blúire dúil sa n-ól agam. Mairfinn go bhrách gan braon a bhlaise dhe. Is le seirbhthean a bhlaisim an chéad ghloine um thráthnóna Dé Satharainn. Is ar éigin fhéadaim é shlogadh. Dúnan mo sgórnach agus mo ghoile n-a choinnibh. Ach ní thabhar- finn le rádh dhóibh ná h-ólfinn é. Ní imthighean an seirbhthean go mbíon dó nú trí dheochaibh ólta agam. As san amach sloigim é mar a shloigfadh gamhain leamh- nacht agus ní chuimhnighim choidhche ar "Mhargadh an Luain." Ach, mar a deir an sean amhrán, "Margadh an Luain sé chráidh mé 'm chroidhe!"" Donchadh: Siné díreach an focal atá acu go léir. Ní mheasaim go mbíd siad go léir ag ceapadh éithigh sa sgéal. Mara mbíd ca bhfuil an dúil sa n-ól? Má's fíor an chainnt sin a deirid siad, nú má's fíor an chuid is mó de'n chainnt, ní dúil sa n-ól is bun le h-olc an ólacháin i n-Éirinn. Is ait an obair í. Daoine 'ghá gcreachadh féin, agus 'ghá lot féin, agus ag brise a slainte agus ag brise clú an náisiúin os cómhair an domhain, agus 'ghá ndamaint féin le h-ólachán, agus gan aon dúil sa n-ól acu! Tadhg: Tá a lán de bhun-phréimh an uilc, a Dhonchadh, sa bhfocal úd adeirid siad go léir. "Ní thabharfinn le rádh dhóibh ná h-ólfinn é." Tá a lán machtnaimh déanta agam féin ar an bhfocal san ach ní'l uain againn ar a thuille cainnte dhéanamh indiu. Donchadh:- Do thuigfinn duine 'ghá rádh ná tabharfadh sé le rádh do dhaoinibh go ndéanfadh sé droch-bheart. Ach duine 'ghá rádh ná tabharfadh sé le rádh do dhaoinibh go seacnóchadh sé droch-bheart. <L 160> Tadhg: Deirim leat, a Dhonchadh, gur 'mó droch-bheart chaillte a deintear mar gheall ar an bhfocal san féin, "Ní thabharfinn le rádh dhóibh ná déanfinn é." ÓLACHÁN. Tadhg: Deirim leat, a Dhonchadh, gur fiú an focal san machtnamh a dhéanamh air. "Ní thabharfinn le rádh dhóibh ná h-ólfinn é." Ní dóich liom go bhfuil focal is minicighe a deirtear 'ná é, agus pé uair a h-innstear bréag ní h-innstear é nuair a deirtear an focal san. Nuair adeir meisgeóir ná fuil dúil i n-ól aige b'fhéidir go ndeir sé bréag. Nuair adeir sé gur le meas ar mheisgeóir eile a thugan sé deoch dó deir sé bréag mhór. Ní'l aon mheas ag meisgeóir ar mheisgeóir eile ach droch-mheas. Nuair a ghlaodhan sé ar dheoch do chuideach- tain mhór, agus nuair a tharraigean sé mám airgid as a phóca chun díol as an ndigh, agus nuair fheuchan sé sa tímpal ortha, go séimh agus go sultmhar, ghá leogaint air ná fuil blúire suime aige sa n-airgead, deir sé bréag ana mhór. Ní'l aon phíosa de'n airgead san ná bainean fásgadh as a chroidhe, an cníopaire! Ach nuair adeir se, "Ní thabharfinn le rádh dhóibh ná glaodh- finn!" agus, "Ní thabharfinn le rádh dhóibh ná raibh spirid agam!" agus, "Ní thabharfinn le rádh dhóibh go raibh aon doicheal orm!" agus, "Ní thabharfinn le rádh dhóibh ná raibh airgead agam!" agus, "Ní thabharfinn le rádh dhóibh go ndéanfinn beart lag!" ansan bíon an fhírinne ghlan aige. Níor mhiste dhó aoirde an tighe de leabhraibh a thabhairt n-a chainnt nuair adeir sé, "Ní thabharfinnn le rádh dhóibh é!" Donchadh: Ach feuch, a Thaidhg. Cé h-iad ná tabhar- fadh sé le rádh dhóibh é? Daoine díreach mar é féin! Daoine a thuigean an uile chor d'á bhfuil n-a chroidhe <L 161> chómh maith agus dá mbeidís istigh ann! Daoine a thuigean go h-áluinn ná fuil sa tséimhe ach púicín agus ná fuil sa tsult ach púicín eile, agus go bhfuil an croidhe bocht, cruaidh, spriúnluithe, doichealach, laistigh díobh araon! Ní'l duine sa chuideachtain ná tuigean an méid sin. Tadhg: Rud is greanmhaire 'ná san féin, a Dhonchadh; tá a fhios aige-sean go dian mhaith go dtuigid siad é. Agus tá a fhios acu-san go dtuigean seisean iad. Tuigid siad féin a chéile go h-áluinn. Donchadh: Agus cad chuige na púicíní mar sin? Tadhg: Asdó ní thabharfidís le rádh d'á chéile go dtuigid siad a chéile. Siné bun agus barr na cleasaidh- eachta ar gach taobh. Ní foláir leó, ar gach taobh, bheith 'ghá leogaint ortha le chéile gur daoine galánta iad. Donchadh: Agus cad é an mhaith an ghalántacht nuair atá fhios acu, ar gach taobh, ná fuil sa ghalántacht ach galántacht bhréagach! Tadhg: Bhuailis do mheur air. Dúil sa ghalántacht a bhíon ag cur ortha ar gach taobh agus nuair nach féidir leó an rud fírinneach d'aithint ó'n rud bréagach bíd siad coitchianta ag rith i ndiaidh an ruda bhréagaigh. Siné atá ag lot na nÉireannach riamh sa náisiún so. An dúil sa ghalántacht 'ghá mbaint de'n tsaoghal agus gan acu le fághail, thoir thiar ná thall, ach an ghalántacht bhréagach. Tá sí go h-olc agus go tiobaistach, ach dá olcas í is fearr í, dar leó, 'ná gan aon ghalántacht a bheith acu. Aon tsaghas ruda gur dóich leó go bhfuil ainim na galántachta air, "Ní thabharfidís le rádh d'á chéile ná déanfidís é." Tá a rian air. Táid siad, ó mhaidin go h-oidhche, agus ó Luan go Satharn, agus ó shliocht go sliocht, ag déanamh a n-aimhleasa, le corp galántachta, agus "Ní thabharfidís le rádh d'á chéile" go ndéanfidís a leas. Is glan a h-innstear an fhírinne nuair adeirtear, "Ní thabharfinn le rádh dhóibh ná h-ólfinn é!" Donchadh: An bhfuil slighte eile, a Thaidhg, 'n-a ndeinid <L 162> muinntir na h-Éireann aimhleas, ag rith i ndiaidh galántachta, d'éaghmais an óil? Tadhg: Am briathar go bhfuil, fiche slighe. Buile chun galántachta iseadh fé ndeára dhóib an Gaeluinn a chaitheamh uatha, agus Béarla briste bheith n-a mbeul acu n-a h-inead. Buile chun galántachta fé ndeára dhóibh gan aon mheas a bheith acu ar aon rud a deintear i n-Éirinn, agus a cheapadh gur rud éigin uasal gach drabhuíol a thagan tar lear. Ní thabharfidís le rádh d'á chéile go mbeadh aon mheas acu ar aon rud a bheadh Gaedhlach! Donchadh: Agus nách rudaí Gaedhlacha iad féin! Tadhg: 'Seadh, agus siniad ag déanamh a gcroidhe dithil iad chun rudaí Gallda dhéanamh díobh féin! ÓLACHÁN. Donchadh: "Ag déanamh a gcroidhe díthil chun rudaí Gallda dhéanamh díobh féin! "Is uathbhásach an chainnt í sin, a Thaidhg. Ní ceart cainnt de'n tsaghas san do rádh mara mbeadh duine lán deimhnightheach go mbeadh an fhírinne aige. Táim ag éisteacht le gnóthaíbh poibilidhe anois ó tháinig brígh ionam, agus le cainnt phoibilidhe, agus chómh fada agus théidhean mo thuisgint, isé bunus na ngnóthaí agus na cainnte riamh daoine fíor Ghaedh- lacha dhéanamh de mhuinntir na h-Éireann. Ní'l gnó poibilidhe d'á gcurtar ar bun i n-Éirinn nách chun tairbhe éigin a dhéanamh do mhuinntir na h-Éireann, nú chun cirt éigin a bhaint amach dóibh, a curtar ar bun é. Ni'l aon fhear poibilidhe d'osgalan a bheul chun cainnte i n-Éirinn, nách 'ghá shíor chur i bhfeidhm a bhíon sé ar mhuinntir na h-Éireann gur ceart dóibh seasamh le chéile go dána agus ceart na h-Éireann do bhaint amach, dóibh féin agus d'á sliocht, ó eugcóir agus ó chlaon-dlighthibh <L 163> Sacsan. Dá mbeidís go léir ag déanamh a gcroidhe dithil chun rudaí Gallda dhéanamh díobh féin conus fhéadfidís bheith coitchianta ag cur gnóthaí ar bun agus ag déanamh cainnte i n-aghaidh na Sacsan? Tadhg: Ní'l sa méid sin ach taobh de'n sgéal, a Dhonchadh, agus tá an dá thaobh ar an sgéal so fé mar atá ar gach sgéal eile. Is fíor, mar a deirir, gur 'mó gnóthaí móra a cuireadh ar bun i n-Éirinn le trí fichid blian, agus is 'mó cruinniú mór daoine a bailigheadh, agus is 'mó cainnt a deineadh os cómhair gach árd chómhthionól díobh, ach cad é an saghas cainnte a deintí? Béarla. Go dtí a bhfuil le fíor dhéanaighe bhí Gaeluinn bhreagh bhlasta ag an uile dhuine d'á mbíodh ag na cómh- thionólaibh móra san agus níor labhradh riamh aon fhocal di leó, ach gur labhair Domhnall ua Conaill rainnt di leó uair éigin 'n-ar theastuigh uaidh amadáin a dhéanamh de sna spiairíbh a tháinig chun a chainnte do sgrí síos, chun greama éigin do bhreith air 'n-a chainnt. Béarla do labharthí i gcómhnuighe ar na cómhthionólaibh móra san. Cad na thaobh ná labharthí aon fhocal de'n Ghaeluinn? Mar ní h-í a thaithneadh leis na daoine. Dar leó b'é an Béarla ba ghalánta. Ní raibh aon mheas acu ar an nGaeluinn. Bhí sí ró Ghaedhlach. Rud éigin Gallda a bhí uatha. Dá mb'é an Béarla féin é, isé an cainnteóir ba Ghallda a labhradh é b'fhearr a thaithneadh leó. Dá Gallda, dar leó, a bhíodh an Béarla agus dá olcas a thuigidís é iseadh is fearr a thaithneadh sé leó. Agus i dtaobh na gcainnteóirí, ní bhíodh an Béarla ró mhaith agá lán acu, ach dheinidís é chasadh agus é chrochadh 'n-a mbeul agus a nglór do chasadh, agus srangán do chur fé n-a dteangain, mar dh'eadh gur "English accent" a bhí acu. Is amhlaidh mar a bhí an sgéal acu, ní thuigeadh na cainnteóirí féin an chainnt a bhíodh acu dhá stealadh amach chun na ndaoine, agus ní thuigeadh na daoine an chainnt, ach do leogadh gach taobh ortha, idir chainnteóirí agus daoine, go dtuigidís go h-áluinn í. Ní thabhar- fidís le rádh d'á chéile ná tuigfidís an Béarla. Ba <L 164> lag leó an fhírinne d'innsint. Cad 'tá ansan, a Dhon- chadh, ach iad go léir, idir chainnteóirí agus daoine, ag déanamh a gcroidhe díthil chun iad féin a dhéanamh Gallda! Rud galánta dob eadh bheith Gallda, dar leó. An dúil sa ghalántacht laistiar de'n mheisge, agus an dúil sa ghalántacht laistiar de'n Galldacht. "An láir bhan ag dul ar sgáth na cupóige agus an chupóg ag teiche uaithi!" Donchadh: Stad! stad! a Thaidhg. Tá an donus agat dhá dhéanamh. An amhlaidh a mheasfá a chur 'n-a luighe orm, dá labharadh Dómhnall Ua Conaill Gaeluinn leis na daoine in sna cómhthionólaibh móra, ná taithnfadh san leis na daoine! Ní chreidim focal de sin, a Thaidhg. An uair sin díreach iseadh do cailleadh an sgéal ar fad i dtaobh na Gaeluinne. Dá labharthí an uair sin í leis na daoine do thaithnfadh sí leó agus bheadh meas acu uirthi agus bheadh sí láidir beó anois againn. Tadhg: Gaoth! a Dhonchadh. Níor labhradh leó í mar ní h-í a bhí uatha. Béarla a bhí uatha. Galántacht a bhí uatha. Galldacht a bhí uatha. Míchéadtach go leór a bheidís de'n t-é ná labharfadh Béarla leó. "An amhlaidh is dóich leis ná fuil aon Bhéarla againn!" Ní fearr bheith siar ná aniar ar an sgéal, a Dhonchadh. Eirigh siar nú ódheas nú óthuaidh anois go h-áit éigin 'n-a bhfuil Gaeluinn dhá labhairt agus labhair Gaeluinn le duine ann agus feiceam cad é an freagra gheóbhair. Cuirimís an tsrathar ar an gcapall gcóir. GALÁNTACHT. Donchadh: Cad é an brígh a bhí agat an lá déanach, a Thaidhg, leis an bhfocal úd a dubhraís i dtaobh na galán- tachta: An láir bhan ag dul ar sgáth na cupóige agus an chupóg ag teiche uaithi?" <L 165> Tadhg: Focal é sin, a Dhonchadh, a bhíodh ag seana Liam Ua h-Ógáin fadó, agus an sgéal fianaidheachta aige dhá innsint dúinn. Donchadh: Ach cad é an brígh a bhíodh aige leis an gcainnt? Cad é an rud an láir bhán? agus conus fhéadfadh an láir dul ar sgáth na cupóige? Tadhg: An ghealach an láir bhan, agus an sgamal an chupóg. Nuair a bhíodh an tráthnóna ann, dar leis an sgéalaidhe, bhíodh an ghealach ar an spéir agus í féin agus na sgamail ag iomaigh le chéile, an ghealach a d'iarraidh í féin do shádh laistiar de'n sgamal agus, chómh luath agus bhíodh sí sáidhte i bhfolach ann, an sgamal ag imtheacht uaithi i dtreó go mbíodh sí dhá nochtadh airís chómh tiugh agus théidheadh sí i bhfolach. Sin mar a bhíodh "an láir bhán ag dul ar sgáth na cupóige agus an chupóg ag teiche uaithi." Donchadh: Agus conus a thagran tusa an chainnt sin do'n dúil úd sa ghalántacht atá, mar a dubhraís, lais- tiar de'n mheisge agus laistiar de'n Galldacht ion- ainn anso i n-Éirinn? Tadhg: Dúil sa ghalántacht atá 'ghár marbhú riamh, a Dhonchadh. Isé atá 'ghár mbaint de'n tsaoghal. Dá bhfanadh ár gcroidhe agus ár ndúil socair ar an ngal- ántacht cheart bheadh an sgéal go maith againn, ach níor fhan. Rud fíor ghalánta do dhuine iseadh a bheatha do riarú do réir a ghustail. Ach cad a chímíd ag daoine dhá dhéanamh i n-Éirinn coitchianta? Chímíd iad ag bualadh amach chun margaidh nú chun aonaigh nú chun aif- rinn, i n-órdú eudaigh atá os cionn a ngustail. Bíd siad ag déanamh eugcora ortha féin sa bhaile chun na sgléipe sin a dhéanamh lasmuich. Ní bhíon sólás ná cúmpórd sa bhaile acu toisg gan an gustal a bheith do réir an chostais. As san tagan fuath acu do'n bhaile agus do gach aon nídh a bhíon ann. Ní'l an tigh galánta a dhóithin. Ní'l an triosgán galánta a dhóthain. Ní'l an t-athair ná an mháthair galánta a ndóithin. Ní dóich leis na cailíní go bhfuil na buachaillí galánta a ndóithin. <L 166> Is dóich leis na buachaillíbh ná fuil a ndeirbhshéracha féin leath chómh múinte ná chómh beusach ná chómh galánta leis na cailíní a bhuailean úmpa amuich. Bíon an sgéal céadna díreach ag an muinntir amuich i dtaobh a n-athar agus a máthar agus a líntighe féin. Tagan fuath agus droch-mheas acu go léir ar an seana thigh, agus ar an seana líntighe, agus ar an seana thínteán, agus ar an seana úrlár. Ní thabharfhidh athair ná máthair ná dritháir ná drifiúr focal cneasta d'á chéile ó cheann ceann de'n bhliain. Leathan an t-olc. An dúil i ngalántacht nách féidir fhághail, tugan sé droch-mheas do'n líntighe ar a chéile. Tugan sé droch-mheas do mhuinntir an bhaile ar an mbaile. Tugan sé droch-mheas do mhuinntir na paró- iste ar an bparóiste. Agus fé dheire thiar thall, tugan sé droch-mheas do mhuinntir na h-Éireann ar Éirinn. Téidhan sé isteach go daingean n-a n-aigne nach féidir aon nídh Gaodhlach a bheith galánta. Is maith í an Gaeluinn. Is breágh bog, milis, bríghmhar an chainnt í. Ach ní'l sí galánta. Agus cad é an mhaith í nuair ná fuil sí galánta. Donchadh: Agus dar ndóich tá sí galánta! Cad é an mhaith dhuit bheith ag cainnt ar an gcuma san! Tadhg: Táim ag cainnt, a Dhonchadh, ar an ngalántacht bhréagach so atá ag dalladh na ndaoine. Ní'l aon phioc de'n ghalántacht bhréagach san sa Gaeluinn. An airighean tú leat mé, a Dhonchadh? Tá a lán cainnte déanta le tamal ar cad fé ndeára do mhuinn- tir na h-Éireann bheith ag imtheacht thar na faraigíbh. Isé mo thuairim féin gur corp dúil sa ghalántacht atá ag cur ruaig an ráis ortha! <L 167> GALÁNTACHT. Donchadh: Chuir do chainnt anso an lá déanach ag machtnamh mé, a Thaidhg. Is dóich leat-sa go ndeinan tú féin dhá thaobh gach sgéil do bhreithinú i gceart agus le cruinneas, agus ná fágan tú aon nídh i n-aon taobh de'n sgéal gan feuchaint chuige agus a chothrom féin brighe agus éifeachta thabhairt dó. I n'inead san ní feicim aoinne is mó a rithan chun siubhail le taobh de'n sgéal ná thu, agus an taobh eile fágtha ad' dhiaidh ar fad agat. Tadhg: Aililiú! Agus cad é an taobh de sgéal na galantachta d'fhágas am' dhiaidh an lá déanach? Donchadh: Dá nglacadh duine do thuairisg-se ar línibh-tighe na h-Éireann ní ró mhór an meas fhéadfadh sé bheith aige ar mhuinntir na h-Éireann, óg ná críona, amuich ná i mbaile. Pé dúil atá acu i ngalántacht d'fhagais-se gan puinn galántachta iad! Agus dheinis eugcóir ortha, a Thaidhg, eugcóir throm. Tá aithne maith agam ar a lán acu, agus deirim leat nách í do theistiméireacht-sa an teistiméireacht atá tuillte acu. B fhéidir gur minic ná bíon neithe sa bhaile chómh galánta agus ba dhóich le duine a chífadh cailíní agus buachaillí an tighe, ag gabháil amach Dé Domhnaigh chun an aifrinn. Ach má' eadh ní baoghal go n-aireóchaidh aoinne focal amach a' beul aoinne acu ach focal a thaisbeánfidh go bhfuil meas acu ar a chéile agus go bhfuil uraim acu d'á n-athair agus d'á máthair. Abair-se, nú abradh aoinne eile, i láthair duine acu, focal tarcuisneach leis an athair nú leis an máthair nú le h-aoinne de'n chlainn, agus geallaim duit ná déarfir an focal an tarna h-uair. Ní'l le fághail sa domhan, is cuma liom canad é, líntighe chómh dílis d'á chéile agus chómh mór cion ar a chéile, agus chómh mór cion ar athair agus ar mháthair, le líntighe Éireannach. Is ró anamh a bhíon an sgéal ar a mhalairt de chuma. Is ró <L 168> anamh a h-airightear buachaill óg nú cailín óg i n-aon áit i n-Éirinn, chómh fada agus a théidhean m'aithne-se, ag cogarnaigh agus ag tromaidheacht ameasg cómharsan ar an muinntir a bhíon 'n-a ndiaidh sa bhaile. Pé uair fhánach a h-airightear a leithéid bíon gráin ag na cómhar- san ar an t-é dheinean é. Ar an ngráin sin iseadh tháinig an sean fhocal úd; "Is olc an t-eun a shailighean a nead féin." Taisbeánan an sean fhocal nách indiu ná indé do thosnuigh an ghráin sin ar an saghas san oibre. Agus dhéanfá-sa amach anois, agus churfá 'n-a luighe orm, go bhfuil an sgéal ar a mhalairt de chumha ar fad. Tadhg: Fan go fóil, a Dhonchadh. Má thógas-sa liom taobh de'n sgéal do thógais-se leat an taobh eile dhe go beacht. Is fíor an uile fhocal d'á bhfuil ráidhte agat-sa. Is fíor an méid a dubhart-sa leis; an uile fhocal de. Cuir an dá thaobh le chéile agus cad tá agat? Deirim-se ná fuil cailín óg ná bhuachaill óg i n-Éirinn indiu gan uabhar agus bochtainacht agus ceann fé ortha toisg gan an líntighe i n-ar tógadh iad do bheith níos galánta. Deirir-se ná fuil cailín óg ná buachaill óg i n-Éirinn indiu ná buailfidh buille dhorn isteach sa bheul ar aoinne a thabharfidh asachán ná tarcuisne dóibh féin ná d'aoinne a bhainean leó. Tá corp na fírinne sa dá chainnt. Ach feuch, a Dhonchadh, a mhic ó; cad tá sa chainnt go léir, ar gach taobh, ach corp galántachta! Leogaim leat gan amhras go bhfuil dhá shaghas galán- tachta ann, galántacht bhréagach agus an ghalántacht atá fírinneach, dílis, ceart. <L 169> GALÁNTACHT. Tadhg: Is 'mó cor i n-aigne an duine, a Dhonchadh, a mhic ó; agus is mó taobh, agus leathtaobh, ar mheón an duine. Ní'l focal d'á ndubhraís i dtaobh na dtréithe maithe atá sa líntighe Éireannach ná fuilim-se ar aon aigne leat ann. Táid siad go léir, idir athair agus máthair agus clann, fíor dhílis d'á chéile, agus tuigean an uile dhuine acu, ar gach taobh, dá mhéid meas a thaisbeánfidh sé do'n chuid eile de mhuinntir an tighe gur b'eadh is mó an meas a thabharfidh sé air féin ó sna cómharsain. Agus tuigean sé leis, aon rud a chuirfidh droch-mheas ar an líntighe n-ar tógadh é go gcuirfidh sé droch-mheas air féin. Ní dóich liom go bhfuil aon daoine is fearr a thuigean an méid sin ná mar a thuigid muinntir na h-Éireann é. Thuigadar riamh é. Tháinig an tuisgint chucha anuas ó sna seacht sínsireacha. Ní raibh aon nídh riamh ba mhó ag an Éireannach 'ná a bheith le rádh aige nár bh'fhéidir d'aoinne asachán do chasadh le h-aoinne a bhain leis. Ba mhór agus ba mhaith an congnamh an méid sin chun na ndaoine choimeád uasal 'n-a n-aigne. An t-é go ngoillfadh sé chómh daingean san air asachán a bheith le casadh leis féin ná le h-aoinne a bhainfadh leis is 'mó cruadhtan d'fhuilingeochadh sé sar a ndéanfadh sé beart spriúnlaithe nú beart lag, le h-eagla go gcasfí i n'asachán leis é 'n-a dhiaidh san, ná le h-aoinne bheadh i ngoireacht seacht nglúine gaoil dó. Ach feuch, a Dhonchadh, cad 'tá ansan ar fad ach galántacht aigne? Donchadh: Agus darfidia, a dhuine, an amhlaidh a mheasfá gur cheart do dhaoinibh an ghalántacht aigne sin do chaitheamh uatha! Tadhg: Ní h-amhlaidh i n-aon chor. Ach nuair a chím an ghalántacht aigne sin 'ghá chur n-a luighe ar dhuine gur ceart dó, cuir i gcás, é féin a chur ar meisge, nú duine éigin eile chur ar meisge, nú costas a dhéanamh os <L 170> cionn a ghustail, ag rith i ndiaidh uaisleachta, nú casadh chur 'n-a ghlór, mar dh'eadh go raibh taithighe aige ar chómh- rádh daoine uaisle, nú fiche rud eile de'n tsórd san, deirim leat ná taithnean sé liom, agus nách féidir liom gan a rádh am' aigne féin ná fuil sa tsaghas san galán- tachta ach galántacht ag dul amú. Feuch ar an líntighe chéadna san, a Dhonchadh, go bhfuil an uraim go léir acu d'á chéile, agus d'á n-athair agus d'á máthair. Imtheóchaidh duine acu thar faraige, anonn go Sasana nú siar go Sasana Nua. Tiocfidh sé abhaile i gcionn bliana nú leath-bhliana. Éist le n-a chainnt. Ba dhóich leat air gur cloichín atá fé n-a theangain aige! Sar ar imthigh sé bhí cainnt bhreágh, bhlasta, ghrádhmhar, aige. Anois cad tá aige? Tá dranntán caoch- shrónach! Tá casadh coimhtheach 'n-a ghlór. Ba dhóich leat air gur b'amhlaidh a tháinig máchail éigin ar a charbal, slán mo chómhartha! Cad fé ndeár an t-atharú san a Dhonchadh? Cad a chuir an chloichín fé theangain an bhuachalla san? Cad a chuir an casadh coimhtheach san 'n-a ghlór? Cad a chuir an caoch-shrónaighe air? Ní raibh aoinne a bhain leis riamh caoch-shrónach! Bhí guth breágh bínn ceólmhar ag an uile dhuine riamh acu. Cad a chuir an mháchail ar a charbal san? Cad a dhein balbhán caoch-shrónach de i n-aon bhliain amháin! Donchadh: An ghalántacht is dócha. Tadhg: Cuir focailín eile leis agus tuigfimíd a chéile. Galántacht ag dul amú iseadh thug an cor san air. Feuch, a Dhonchadh. Dá mbeadh Gaeluinn mhaith ag an mbuachaill sin ag fágáilt an bhaile dhó, agus meas aige uirthi; agus dá mbuaileadh daoine thall uime go mbeadh Gaeluinn mhaith acu agus meas acu uirthi, ní baoghal go mbeadh sé 'n-a bhalbhán chaoch-shrónach ag teacht abhaile chughainn. <L 171> GALÁNTACHT. Donchadh: "Balbhán caoch-shrónach!" Dar fiadh, a Thaidhg, siní an ainim is deise d'airigheas riamh, le tabhairt ar an bhfear a théidhean thar faraige agus chaithean rainnt aimsire i ndúthaigh iasachta, agus ansan, nuair a thagan sé abhaile ná tuigfá focal uaidh, ach é ag snagaireacht tré n-a shróin, i dtreó gur dhóich le duine gur b'amhlaidh a bheadh an sine-seáin tar éis tuitim aige! Tadhg: Seadh, agus ná tiocfidh an tarna focal caoch- shrónach féin as a bheul gan, "Oi guess," nú "Oi kelclet," nú brúscar éigin de'n tsórd san aige, roimh gach focal agus i ndiaidh gach focail, agus casadh 'n-a phus agus a chainncín anáirde aige, chómh maith le n-a rádh nár cóir aon mheas a bheith ar aoinne ná labharfadh caoch-shrónach agus ná déarfadh "Oi guess," agus "Oi kelclet." Donchadh: Is fíor dhuit é. Ní cuimhin liom, puinn, duine acu nár fhág an baile agus cainnt bhreágh mhilis cheólmhar n-a bheul, agus nár tháinig abhaile, mar a deirir, 'n-a bhalbhán chaoch-shrónach. 'Sé rud a bhíodh agam féin dhá chuimhneamh 'ná gur bh'é an t-aer iasachta do ghoilleadh ortha. Is 'mó atharú eile a bhíon ortha i n-éaghmais atharú cainnte. An fear a théidhean amach 'n-a sgriosaire bhreágh, phlucach, bhorb, luisneamhail, tagan sé abhaile 'n-a chrúnca mhílítheach. Mheasas nár bh'fholáir nú gur bh'é an rud a bhaineadh an luisne as a ghnúis do baineadh an ceól as a chainnt. Ach ní dóich liom gur b'é. Tadhg: Ní h-é mhaise. Ní bhainean aon rud an ceól as a chainnt ach corp galántachta. Nuair a théidhean sé ameasg na muinntire thall agus nuair airighean sé gach aoinne ag labhairt caoch-shrónach ní bhíon suaineas aigne air go dtí go bhféadan sé a shrón féin a dhéanamh chómh caoch le sróin gach aoinne eile. Má castar air aoinne d'á chómharsain a chuaidh anonn roimis ní leogfidh náire <L 172> dhóibh dul n-a chuideachtain ná aoinne 'ghá bhfeisgint ag cainnt leis, go dtí go mbeidh an chaoch-shrónaighe i gceart air. Daoine maithe, deaghchroidheacha, iseadh iad. Déanfid siad a ndítheal dó. Tabharfid siad bia agus éadach dó, agus déanfid siad amach post oibre dhó, chómh luath agus is féidir é. Ach beid siad i riocht dul síos tríd an dtalamh le náire má airighean aoinne ag cainnt é sar a mbeidh an chaoch-shrónaighe tagaithe i gceart air agus é ábalta ar "Oi guess," agus "Oi kelclet, do chur isteach n-a chainnt do réir na galántachta. Donchadh: Nár chóir, a Thaidhg, go dtuigfadh muinntir na h-Éireann go bhfuil a gcainnt féin chómh galánta, an chuid ba lugha dhe, le "Oi guess" nú "Oi kelclet." Ná fuil "Tiss my 'pinion," dá olcas é, chómh galánta le "Oi kelclet "? Tadhg: Tá gan amhras. Ní'l eatartha ach rogha a' dhá dhíg. Ach tá an méid seo agam le rádh sa sgéal. Is 'mó droch shaghas Bhéarla dá labhairt ar fuid an domhain le cúpla céad blian anois. Tá formhór an Bhéarla san go h-olc agus go breallach. Ach as na saighseana go léir ní'l aon tsaghas le fághail, ag teacht amach a' beul duine, leath chómh h-olc, leath chómh grána, leath chómh tiob- aisteach, leis an sórd Béarla atá dhá labhairt anso i n-Éirinn againn, ó chaithamair uainn an Ghaeluinn. Tuigean an t-Éireannach an nídh sin nuair a théidhean sé sa dúthaigh iasachta. Bíon náire air mar gheall ar an saghas Béarla a bhíon aige féin. Is dóich leis go gcuirfidh sé feabhas ar a chainnt le h-aon tsaghas atha- ruighthe. Siné díreach ball n-a ndeinan sé an dearmhad. Isé Béarla an Éireannaigh, i n-Éirinn, an Béarla is measa le fághail, agus isí caoch-shrónaighe an Éireannaigh thall an chaoch-shrónaighe is measa le fághail. Donchadh: Dar liath ach tá an donus thall 's abhus ar an Éireannach bocht! Tadhg: Dá mb'áil leis an Éireannach a chainnt nádúrtha féin cainnt a shínsear, an Ghaeluinn, do choimeád 'n-a <L 173> bheul abhus agus thall, ní bheadh an donus thall ná abhus air. Ní bheadh beann aige ar chaoch-shrónaighe ná ar a mhalairt. GALÁNTACHT. Tadhg: Galántacht, ag dul amú, a Dhonchadh, iseadh atá ag lot na h-Éireann anois, agus an rud céadna isé atá 'ghá lot leis na céadta blian. Is dóich leis na daoine seo atá ag rith i ndiaidh na galántachta ná fuil aon rud Gaedhlach galánta. Sé mo thuairim láidir dá bhfeiceadh duine acu duine Gallda a mheasfadh sé a bheith galánta, agus dá bhfeiceadh sé ciscéim bacaighe sa bhfear Gallda san, gur dhóich leis gur rud galánta an chiscéim bacaighe sin! Donchadh: Am briathar mhóidhe, a Thaidhg, go bhfeacaidh mo dhá shúil an rud céadna san! Bhí aithne agam ar Shasanach a bhí bacach. Bhí aithne agat-sa leis air ach ní gádh dúinn anois a innsint cé 'r bh' é. Is cuimhin leat an sórd stíbhaird a bhí aige. Bhí dhá chois mhaithe ag an stíbhard. Ní raibh aon bacaighe air, ná cuid de bhacaighe. Nuair a thagadh sé ag seasamh leis na fearaibh a bhíodh ag obair, bhíodh sé ag siubhal síos agus suas, mar bheadh duin'uasal, mar dh'eadh, agus tá 'fhios agam' chroidhe, a Thaidhg, go mbíodh an chiscéim bacaighe ann, sa tsiubhal, díreach mar a bhíodh n-a mháighistir. Tadhg: Am briathar gur cuimhin liom é go dian mhaith. Is 'mó sult agus magadh a dheineadh na fir mar gheall air. Agus an cuimhin leat an mháchail bheag a bhí ar chainnt an duin' uasail chéadna? Donchadh: Is cuimhin go maith. Ní fhéadadh sé "r" <L 174> do rádh. "Gocht" a thugadh sé ar "ghort," agus "bamach" a thugadh sé ar "bhramach." "Táim cáidhte," a deireadh sé i n-inead "Táim cráidhte." Agus is cuimhin liom leis cad a dheineadh an stíbhard. Bhíodh an "gocht" agus an "bamach" agus an "cáidhte" aige, díreach mar a bhíodh ag an nduin' uasal, go dtí uair éigin ná cuimhnigheadh sé air féin. Nuair a dheineadh sé dearmhad de'n ghalántacht d'imthigheadh an bhacaighe agus do thagadh an cruinneas ceart sa chainnt aige. Tadhg: Go díreach. Nuair a dheineadh sé dearmhad de'n ghalántacht. Ach feuch, a Dhonchadh, ba shuarach an sgéal aon fhear amháin ag déanamh amadáin de féin ar an gcuma san ag rith i ndiaidh na galántachta, ach Éire go léir ag déanamh amadáin di féin! Agus an rud céadna díreach dá bharr aici, an bhacaighe agus an bhailbhe. B'usaide é dá mbeadh sí ag rith i ndiaidh gal- ántachta a chuir fadhfeabhas uirthi, nú a chuirfadh comaoin uirthi, ach galántacht a bhainean a cuisidheacht agus a cainnt di! Donchadh: Éist, a Thaidhg. Ná bíodh ceist ort. Tá galántacht eile curtha os a cómhair feasta, galántacht a thabharfidh a cainnt agus a cuisidheacht thar n-ais chuichi. Tadhg: 'Seadh, an Ghaeluinn. Is mithid é. Tá an Gaeluinn ag dul chun cinn maith go leór ach ní'l sí ag dul chun cinn leath chómh maith agus ba cheart di dul, ná leath chómh maith agus ba ghádh dhi dul. Donchadh: Ó, go deimhin tá sí ag dul chun cinn go h-ana mhaith. An bhfeacaís an leabhrín nua so a thug Tadhg Ua Donchadha amach? Tadhg: Chonac. Leabhrín filidheachta iseadh é. Is leabhrín ana thairbheach é. Leabhrín diadha iseadh é. Níor bhain an ghalántacht an Creideamh dínn fós, buidhea- chas le Dia! Ach ní filidheacht aicionta atá sa leabhrín sin. Is amhlaidh d'aistirigh Tadhg ó'n mBéarla é. Donchadh: Domhaise go deimhin, a Thaidhg, measaim-se gur fearr an fhilidheacht atá ann 'ná an fhilideacht Bhéarla ó n-ar h-aistirigheadh í. <L 175> Tadhg: Níor dheacair di sin. Ní'l filidheacht ar bith is dona 'ná filidheact Bhéarla, ach fíor bheagán di. Do dhuine go mbeadh taithighe mhaith aige ar fhilidheacht Ghaeluinne is cuma filidheacht Bhéarla nú mar a crothfí seana shlabhra. Note. - Aicionta, natural, i.e., original. Not shaped out of something else. GALÁNTACHT. Donchadh: Ní deacair pas beag magaidh a dhéanamh fé'n stíbhard úd, a Thaidhg; an fear úd a chuir an chiscéim bacaighe ann féin agus do chuir an clampín ar a thean- gain, a d'iarraidh teacht suas leis an ngalántacht, "agus an chupóg ag teiche uaidh"; ach ní mar a chéile an fear san agus an buachaill a théidhean as so anonn go Sasana, nú siar go h-America, agus do chaithfidh tuarastal fhághail le tuilleamh láithreach nú bás d'fhághail do'n ghorta i ndúthaigh iasachta. Tadhg: Is fíor do chainnt, a Dhonchadh; ach cad a mheasfá a chur n-a luighe orm as an gcainnt sin? Nú an amhlaidh a mheasfá a rádh gur túisge a gheóbhadh duine tuarastal le tuilleamh thall dá mbeadh cisceim bacaighe ann agus clampín ar a theangain 'ná mar a gheóbhadh sé dá mbeadh lúth a ghéag aige agus cruinneas cainnte? Donchadh: Ní h-amhlaidh go deimhin. Ní gádh dhom a innsint duit-se nách fonn liom aon níd d'á shórd do rádh. Ach feuch ar an dtaobh so de'n sgéal. Sin buachaill óg Éireannach. Tá sé ocht mbliana déag d'aois. Ní'l aon rud le déanamh i n-Éirinn aige mara maith leis a shaoghal do chaitheamh ar mhullach a chinn ag rómhar sa díg, ag casadh le cíos a dhéanamh. Deir sé i n'-aigne féin gur bh'fhearra dhó bás d'fhághail láithreach 'ná aghaidh a thabhairt ar shaoghal de'n tsórd san. Imthighean sé go h-America. Téidhean sé ag lorg oibre. Ní túisge <L 176> d'osglan sé a bheul' ná thugan gach aoinne "Green-horn" air. Tá Gaeluinn mhaith aige ó n'óige. Tá Béarla aige chómh maith agus bhí le fághail sa n-áit 'n-ar tógadh é, nú sa sórd "National School" ar a dtéidheadh sé. Ach idir Ghaeluinn agus Béarla dhó, chómh luath agus bhogan sé a bheul chun cainnte thall ní'l ann ach "Green-horn." Ach sidé donas an sgéil. Tugtar an obair do sna balbhánaibh caoch-shrónacha agus fágtar an "Green-horn" 'n-a sheasamh díomhaoin agus a dhrom le fala an mhargaigh, agus a bholg chómh folamh le n-a phóca. Tugtar "Green- horn" air, ach ní'l sé leath chómh "green" agus is dóich leó. Tugan sé an lá ag déanamh taithighe de'n bhailbhe agus de'n chaoch-shrónaighe. Tagan sé go dtí an margadh amáireach. Nuair airightear an chaoch-srónaighe ann meas- tar go bhfuil seana thaithighe aige ar an dtír agus faighean sé an obair. Nách eól duit an sean-fhocal, a Thaidhg. "Má théidhean tú sa Róimh Bí ad' Rómhánach leó." An amhlaidh a mheasfá a rádh, a Thaidhg, gur cheart do'n bhuachaill sin bás d'fhághail do'n ghorta níos túisge 'ná a leogaint air bheith balbh, caoch-shrónach? Tadhg: Ní h-amhlaidh, a Dhonchadh. Agus ní lugha 'ná mheasfinn an seanfhocal do shárú. Deir an sean- fhocal liom, má théidhim sa Róimh bheith am' Rómhánach leó. Ach ní deir an seanfhocal aon nídh i dtaobh cad is ceast dom a dhéanamh nuair a thiocfad abhaile ó'n Róimh. Ní'l aon locht i n-aon chor agam le fághail ar an mbuachaill a leogfadh air bheith balbh, caoch-shrónach, chun na h-oibre dh'fhághail, ach cad é mar obair dó an bhailbhe agus an chaoch-shronaighe a thabhairt leis anso abhaile chughainn agus bheith 'ghá chur n-a luighe orainn gur b'iad plúr na galántachta iad! Tá rud eile agam-sa le rádh i dtaobh an sgéil sin, a Dhonchadh, ach ní'l uain againn indiu ar a thuille do rádh. <L 177> GALÁNTACHT. Donchadh: Seadh, a Thaidhg, cad é siúd a bhí agat le rádh an lá deirineach, i dtaobh an ógánaigh Éireannaigh ná féadfadh obair fhághail i ndúthaigh iasachta gan balbhán caoch-shrónach a dhéanamh de féin? Tadhg: Tá rud agam le rádh 'n-a thaobh, rud go bhfuilim ag machtnamh air le mórán blianta. Céad blian ó shin ní raibh aon chuimhneamh ag aoinne ar imtheacht a' h-Éirinn nuair a thiocfadh sé chun aois a sheacht mblian ndéag. Bhí sé socair in aigne gach óigfhir feuchaint 'n-a thímpal agus é féin do shocarú sa tsao- ghal, sa n-áit 'n-ar rugadh agus 'n-ar tógadh é, a shaoghal do chaitheamh fé mar a chaith a shínsear a saoghal, agus dul ag triall ortha sa roilig nuair a bheadh a shaoghal caithte agus a ghnó ar a shaoghal déanta aige. Tháinig atharú ar an slighe sin. Chuir an dlighe deire le gach sórd oibre i n-Éirinn ach obair na ráinne. D'árduigh san an cíos ar an dtalamh. Thuig an fear óg ná raibh aige ach a rogha de dhá nídh, a shaoghal a chaitheamh i n-Éirinn, ag obair chun cíosa dhéanamh, nú rith leis féin go dúthaigh éigin eile mar a bhféadfadh sé a thuarastal do chur 'n-a phóca féin. Do rith duine. Do rith beirt. Ba ghearr go rabhadar ag imtheacht 'n-a bhfichidíbh, 'n-a gcéadtaibh, 'n-a míltibh. Sin mar atáid siad ag imtheacht anois. Nuair a thosnuighdar ar imtheacht, a Dhonchadh, bhí Gaeluinn bhreágh acu agus Béarla briste. Chaitheadar uatha an Ghaeluinn bhreágh agus choimeádadar an Béarla briste. Thug an Béarla briste droch-mheas ortha thall. Dheinadar a ndítheal ar an mBéarla briste dhéanamh galánta le bailbhe agus le caoch-shrónaighe. Ach pé cor a tabharfí dhó ní raibh ann ach Béarla briste. Ní raibh aon mheas thall air ach chómh beag agus bhí abhus air. D'fhág san droch-mheas thall ar mhuinntir na h-Éireann agus rud ba sheacht measa 'ná san féin, droch-mheas ag muinntir na h-Éireann ar a chéile nuair a théidís <L 178> anonn. Ní raibh d'ainim ag an "Yank" ortha ach, mar a deirir, "Green-horn," agus ní raibh d'ainim acu féin ar a chéile thall ach "Green-horn." D'fhág san sa díg thall iad fé mar a bhíodar sa díg abhus. An chainnt atá i mbeul duine, a Dhonchadh, isí thugan creideamhaint dó nú a mhalairt. An t-é go mbeidh cainnt bhríghmhar, bhunúsach, uasal, ghunta, 'n-a bheul aige beidh eagla ag cách roimis. An t-é go mbeidh eagla ag daoine roimis beidh uraim acu dhó. Beidh eagla ag an uile dhuine roimis bíodh ná beadh sé ach i n'aonar. Ach má bhíon beirt, nú fiche duine, nú míle duine, guala le gualainn, agus an chainnt bhríghmhar bhunúsach, uasal, ghunta chéadna 'n-a mbeul acu feiceam cé dhéanfidh aon chimilt leó, ná mheasfidh aon tarcuisne thabhairt dóibh! Feiceam cé mheasfidh eugcóir a dhéanamh ortha! Nuair a thosnuigh muinntir na h-Éireann, a Dhonchadh, ar dhul in sna dúthaíbh iasachta, dá múintí dhóibh cunus an Ghaeluinn do choimeád agus úsáid a dhéanamh di eatartha féin, ní geóbhfí do chosaibh ionta in sna dúthaíbh iasachta mar a gabhadh. Bheidís daingean, dlúithte in a chéile thall. Bheadh comhacht agus cumas agus creideamhaint acu. Bheidís mar a bheadh punan bhreágh mhór agus an Ghaeluinn mar chuibhreach ar an bpunainn. I n-inead an "Yank" a bheith ag feuchaint síos ortha agus ag tabhairt tarcuisne dhóibh is amhlaidh a bheadh sé ag feuchaint suas chucha agus uraim aige dhóibh, agus eagla aige rómpa. Thabharfadh sé a gceart féin dóibh go tapaidh agus beagán d'á bhuidheachas air! Donchadh: Agus cad 'na thaobh nár deineadh é sin, a Thaidhg? Tadhg: Cad 'na thaobh nár deineadh é! Éist do bheul, a dhuine. Cad 'na thaobh ná deintear anois féin é! <L 179> GALÁNTACHT Tadhg: Tuig an méid seo, a Dhonchadh, agus dein machtnamh air. Tá daoine ó'n uile pháirt de'n Eúróip ag tabhairt aghaidh ar America chómh maith le muinntir na h-Éireann. B'fhéidir ná fuil oiread acu ag dul ann ó thíorthaibh eile, do réir mhéid na tíre, agus atá ag dul ó Éirinn, ach táid siad ag dul ann go tiugh agus go líonmhar, ó'n bhFrainc, agus ó'n Almáinn, agus ó'n Spáinn, agus ó'n Iodáil. Nuair a théidhean an Franncach go h-America buailid na Franncaigh thall uime agus labhraid siad an Fhrainncis leis. Tugaid siad eólus na h-áite dhó. Tugaid siad eólus ar na daoine dhó agus innsid siad dó cé h-iad gur maith dhó cómhluadar a dhéanamh leó agus cé h-iad is maith dhó a sheachaint. Nuair a chítear 'n-a chuideachtan thall iad ní bhíon sgorn ná ceann-fé ortha mar gheall ar a chainnt mar bíon a gcainnt féin acu eatartha féin, agus ní bhíon aon bheann acu ar chainnt an "Yank." Ní gádh do'n Fhranncach nua bheith ag déanamh taithighe de'n chaoch-shrónaighe agus de'n bhailbhe ná a d'iarraidh teacht isteach ortha, chun é féin a dhéanamh oireamhnach ar phost oibre dh'fhághail. Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, ní gádh dho'n Fhranncach puinn de dhuadh na caoch-shrónaighe dh'fhághail. Tá an fear bocht caoch-shrónach a dhóithin cheana. Tadhg: Pé cuma 'n-a bhfuil sé ní'l aon bheann aige ar an "Yank." Ní gádh dhó bheith ag feuchaint suas chuige chun é féin a dhéanamh galánta mar dh'eadh. Ní h-eadh ach nuair a chíon an "Yank" na Franncaigh ag labhairt na Frainncise eatartha féin, is amhlaidh a bhíon meas aige ortha agus uraim aige dhóibh. Is amhlaidh a bhíon seisean ag feuchaint suas chucha-san. Is amhlaidh a bhíon mórtais ortha má iarran sé post oibre ortha. Bíon mór-is-fiú ortha fear oibre chómh neamh-choitchianta bheith acu. Má labhran sé Béarla leó agus má bhíon <L 180> an Béarla go h-áiféiseach, gheibhid siad spórt ann, b'fhéidir, ach ní baoghal go dtaisbeánaid siad aon droch-mheas dó mar gheall ar an mBéarla áiféiseach. Tugaid siad aire mhaith gan aon droch-mheas a thais- beáint do'n Fhranncach mar tá fhios acu, pé breallachas atá ar a chuid Béarla, go bhfuil teanga dúchais aige agus nách aon dóithín í. Tá fhios acu go bhfuil neart agus funneamh sa teangain dúchais sin, agus faobhar uirthi, agus gur fearra dhóibh go mór gan aghaidh an fhaobhair sin do tharrang ortha. Tá fhios acu, má tugtar aon tarcuisne do'n Fhranncach san go bhfuil daoine laistiar de a thógfidh a pháirt. Agus tá fhios acu, leis, má tugtar uraim do'n Fhranncach san go bhfuil daoine laistiar de a bheidh buidheach mar gheall ar an uraim sin. Duine gasta iseadh an "Yank," a Dhonchadh. Geóbhaidh sé do chosaibh ionat má's dóich leis go leogfir leis é. Ach pógfidh sé an talamh rómhat má's doich leis gur bh'é a bhuac é. An chuma atá ar an bhFranncach thall siné díreach an chuma atá ar an Almáinneach, agus ar an Spáinneach, agus ar an Iodáileach, agus ortha go léir ach an t-Éire- annach amháin. Ach i dtaobh an Éireannaigh, ba dhóich le duine air gur chun go ngeóbhfí do chosaibh ann a ceapadh é! Tá gach aoinne sa bhreiceal air! Nuair a théidhean an t-Éireannach go h-America rithid na h-Éireannaigh thall uaidh an fhaid a bhíon sé 'n-a gcosaibh. Séanaid siad é go dtí go ndeinan sé an chaoch-shrónaighe d'fhoghluim. Bíon muinntir gach tíre eile mar a bheadh an phunan; fuinte, fáisgithe, cruaidh, daingean; agus an teanga dúchais mar chuibhreach ar an bpunainn. Bíon muinntir na h-Éireann mar a bheadh an phunan go mbainfí an chuibhreach di; gach dias ag imtheacht leis an ngaoith 'n-a h-aonar go dtí ná bíon a tuairisg thoir ná thiar! Donchadh: Tá aimsir mhaith chughainn, a Thaidhg. Cuir- far an chuibhreach ar an bpunainn airís. Tadhg: Tá súil le Dia agam go gcurfar! Ba mhithid é. <L 181> GALÁNTACHT Donchadh: Ó'n lá déanach a bhíomair ag cainnt, a Thaidhg, táim ag machtnamh ar an dá fhocal úd a tháinig uait. Tadhg: Cad iad an dá fhocal iad, a Dhonchadh? Donchadh: An phunan, agus an chuibhreach; muinntir Fraince thall i n-America agus iad dlúite le n-a chéile mar a bheadh an phunan; agus an Fhraincis, cainnt na Fraince, cainnt a dtíre féin, 'ghá gcoimeád dlúite le n-a chéile díreach mar a choimeádan an chuibhreach na diasa dlúite le n-a chéile sa phunainn. An cor céadna díreach ar mhuinntir na h-Almáinne agus ar mhuinntir na Spáinne agus ar mhuinntir gach tíre eile nuair a théid siad anonn, ach muinntir na h-Éireann amháin. Ba dhóich liom féin, a Thaidhg, nách cúrsaí iongna, i n-aon chor, an sgéal a bheith mar sin ag an méid de dhaoinibh na dtíortha san a chuaidh anonn. An chómharsa ná cuirim, b'fhéidir, puinn suime ann nuair a bhuailean sé umam sa bhaile, dá mbuaileadh sé umam i ndúthaigh iasachta, na céadta míle ó bhaile, bheadh oiread mórála orm agus dá mba anuas as an spéir a thuitfadh sé chugham. Measaim gur mar sin díreach atá an sgéal ag gach aoinne. D'á bhrígh sin, nuair a théidhean an t-Almáinneach anonn go h-America ní h-aon iongna go dtugan sé aghaidh ar a mhuinntir féin thall, agus go labhran sé leó an teanga atá 'n-a mbeul san agus 'n-a bheul féin ó fhágadar an cliabhán. Ba mhór go léir an iongna é thabhairt aghaidh i n-aon treó eile ach i dtreó a mhuinntire féin. An fhaid a bhíon sé ameasg a mhuinntire féin thall agus cainnt a dtíre féin ar siubhal acu, bíon an Almáinn thall acu. Is cuma é nú bheith sa bhaile. Ba dhóich liom ná fuil aon nídh is nádúrtha dhóibh 'ná teacht i bhfochair a chéile ar an gcuma san, agus fan- mhaint i bhfochair a chéile, agus sgáth a dhéanamh d'á chéile, <L 182> agus cabhrú le n-a chéile. Is eól duit an seanfhocal: "Ar sgáth a chéile a mhairid na daoine." Má's ar sgáth a chéile a mhairid na daoine sa bhaile is mó an gádh a bhíon acu le sgáth a chéile nuair a bhíd siad sa dúthaigh iasachta. Cad é an chúis, a Thaidhg, nár dhein na h-Éirean- naigh thall mar a dhein muinntir gach tíre eile nuair a chuadar anonn? Is éagsamhlach an sgéal é! Muinn- tir gach tíre eile, nuair a théid siad anonn, ag fanmhaint i bhfochair a chéile agus ag maireachtaint ar sgáth a chéile, agus muinntir na h-Éireann, an mhuinntir go bhfuil an seanfhocal san acu, ag tabhairt a gcúl le chéile thall, agus sgorn agus bochtaineacht agus náire ortha roim a chéile, agus i n-inead maireachtaint ar sgáth a chéile, iad ag teiche ó n-a chéile mar a theichfadh duine ó'n mbolgach! Má's é easnamh na Gaeluinne fé ndeár an sgaipe cad 'na thaobh nár choimeádadar an Ghaeluinn fé mar a choimeád an t-Almáinneach an Almáinnis, nú an Franncach an Fhrainncis, nú an Iodáileach an Iodáilis? Tadhg: Is ceist mhór í sin, a Dhonchadh. Ní foláir dúinn lá fé leith a thabhairt di. GALÁNTACHT. Donchadh: Mar a dubhart leat an lá déanach, a Thaidhg, is mór an iongna liom muinntir gach tíre eile ag gabháil le chéile nuair a théid siad i ndúthaigh iasachta, agus muinntir na h-Éireann ag séanadh a chéile nuair a théid siad i ndúthaigh iasachta. Má's rud galánta do mhuinntir gach tíre eile gabháil le chéile i ndúthaigh iasachta, agus má tá an dúil go léir sa ghalántacht ag muinntir na h-Éireann, nár chóir gur bh'iad muinntir na h-Éireann is mó gheóbhadh le chéile, pé rud a dhéanfadh muinntir aon tíre eile. Deirir-se gur b'é easba na Gaeluinne fé ndeár é. Má seadh cad 'na thaobh nár choimeádadar an Ghaeluinn? <L 183> Tadhg: Sgéal fada iseadh é, a Dhonchadh. Nuair a fuair muinntir Sasan an lámh uachtair ar fad i n-Éirinn, tar éis aimsire Chrumuil, do thosnuigh daoine ar mheas a bheith acu ar an t-é fhéadfadh Béarla do labhairt agus ar dhroch-mheas a bheith acu ar an t-é ná féadfadh. Do lean an sgéal ar an gcuma san ar feadh mórán aimsire. I gcaitheamh na h-aimsire sin go léir do bhí meas daoine ar an mBéarla ag méadú agus a meas ar an nGaeluinn ag luighdú. Do buaileadh isteach i n-aigne na ndaoine, i ndiaidh ar ndiaidh go raibh galántacht sa Bhéarla ná raibh sa Ghaeluinn. Bhí an lámh-uachtair ag lucht an Bhéarla. Ba leó an talamh. Ba leó saidhbhreas na tíre. Is acu a bhí an t-airgead. Bhí fabhar na dlighe leó. Bhí uaisle na h-Éireann imthighthe thar na faraigíbh nú sínte sa n-uaigh. An méid de shliocht na nGaedhal a bhí beó i n-Éirinn ní raibh talamh ná tighearnas, airgead ná ór acu. Bhíodar go léir ar mhulach a gcinn ag sclábhuidheacht. Ó shliocht go sliocht ní raibh aon áirighthe acu choidhche ar aon tslighe bheatha eile ach ar an sclábhuidheacht. Fé mar fhoghluim duine acu anso agus ansúd focailín Béarla b'fhéidir go bhfuair sé sórd éigin de thógáilt cinn. Níor thógáilt cinn ró mhór é ach ba rud éigin é, agus thug sé búntáiste mhór dó ar na daoine ná raibh aon fhocal Béarla acu. Ní raibh aige féin ach droch Bhéarla ach do thóg sé a cheann láithreach agus ní fheuchfadh sé ar an dtaobh de'n bhothar 'n-a mbeadh na daoine ná raibh aon fhocal Béarla acu. D'eirigh an ghalántacht 'n-a cheann láithreach. Bí an sgéal go h-ait ansan aige. Níor fhan aon mheas aige ar a mhuinntir féin a bhí gan Béarla, agus dá luighead meas a bhí aige ortha ba lugha 'ná san an meas a bhí ag muinntir an Bhéarla air féin, mar ní raibh aige ach Béarla briste. Tuig at' aigne anois, a Dhonchadh, conus mar a chuir san an sgéal i n-olcas do'n Ghaeluinn. Bhí an sgéal dona go leór ag an nGaeluinn an fhaid a bhí an comórtas idir í féin agus an Béarla. Bhí an Béarla galánta <L 184> agus ní raibh aon ghalántacht sa Ghaeluinn. Ach nuair a phreab an Béarla briste suas do tháinig láithreach dúbailt tarcuisne ar an nGaeluinn. Bhí droch-mheas ag an mBéarla fóghanta ar an mBéarla briste agus droch-mheas ag an mbriste ar an nGaeluinn. Fé mar fhéad daoine teacht isteach ar an mBéarla briste do labhairt do thugadar a gcúl leis an nGaeluinn. Bhí sí ar eólus acu go h-áluinn agus bhíodar ábalta ar í labhairt go h-áluinn, agus do thaithn sí leó 'n-a gcroidhe, ach tríd sin a's uile ní labharfidis focal di le h-eagla go mbainfadh sí ó n-a ngalántacht. GALÁNTACHT. Tadhg: Ansan, a Dhonchadh, do tháinig atharú eile sa tsaoghal. Ní raibh, mar adubhart, aon tslighe bheatha ag an Éireannach i n-Éirinn ach an sclábhaidheacht. Bhí air an talamh a shaothrú nú síne siar agus bás d'fhághail. Dá mb'é saothrú an tailimh féin é níor fágadh aige é. B'éigean dó an uile bhlúire de thoradh a shaothair do dhíol i bhfuirm cíosa. B'éigean dó an t-arbhar a dhíol chun an chíosa dhéanamh. B'éigean dó an t-ím a dhíol chun an chíosa dhéanamh. B'éigean dó an colainnín agus an ceartaos a dhíol chun an chíosa dhéanamh. Níor fágadh aige féin chun bídh, dó féin agus d'á mhnaoi agus d'á chlainn, ach an práta agus an braon bainne ghéir. Bhí an Ghaeluinn go ceólmhar aige féin agus agá mhnaoi agus ag á chlainn. Bhí amhráin Ghaeluinne aige, agus sgéalta fianuidheachta. Bhí an Teagasg Críos- daidhe i nGaeluinn aige agus ba dheacair é chur amú ann, ná an dubh a chur 'n-a gheal air ann. Ach bhí aon nídh amháin coitchianta os cómhair a aigne agus ní fhéadadh sé choidhche sgaramhaint leis. B'é rud é sin 'ná an rud úd a bhí i n-aigne an fhile nuair a fágadh sa chistin é agus <L 185> do rugadh an bhean go raibh an t-airgead aici suas sa phárlús. Seo mar innis an file cad a bhí i n'aigne:- "Cidh thánag ó árdfhlathaibh péacacha, 'S go ráinig fuil Chárthach ó thaobh ionam, Go bhfuil dáin mhaithe ar cláirsigh a's Béarla agam, Dob fhearr bheith mar Mháire ní Chéileachair." Donchadh: Nách deas adubhairt sé é! Ba mhór an truagh é fhágáilt sa chistin. Tadhg: Do fágadh sa chistin é, bíodh a's go raibh, mar a dubhairt sé, an Béarla aige. Donchadh: Thaisbeánfadh san, a Thaidhg, go raibh gal- ántacht dob fhearr 'ná chéile ann an uair sin. Bhí an Béarla briste níos galánta 'ná an Ghaeluinn, agus bhí an Béarla cruinn, ma bhí a leithéid ann, níos galánta 'ná an Béarla briste. Ach do dheabhrochadh an sgéal go raibh an t-airgead níos galánta 'ná aon taobh acu. Tadhg: Tá corp na fírinne agat, a Dhonchadh, a mhic ó. Bhí an t-airgead níos galánta 'ná aon taobh acu an uair sin, agus tá an t-airgead níos galánta 'ná aon taobh acu anois leis. Gan amhras, dá mbeadh ceart le fághail, is mó an meas a bheadh ar shaidhbhreas aigne 'ná ar shaidh- bhreas póca. Ach ní'l ceart le fághail sa sgéal. Beir- tear an saibhbhreas póca suas sa phárlús agus fágtar an saidhbhreas aigne sa chistin. Is suarach an sólás do dhuine a chuid saidhbhris aigne má bhíon a bholg folamh agus a dhrom gan foithin. Is beag an iongna má deir sé leis féin gur "bh'fhearr bheith mar Mháire ní Chéileach- air." Gan amhras do dhein an file dearmhad. Chuir an tarcuisne agus an t-ocras agus an easonóir fhiachaint air an dearmhad san do dhéanamh. Ach ba dhearmhad é ó bhun. Pé ocras a bhí air, ná pé tarcuisne a tugadh dó, b'fhearra dhó bheith mar bhí sé 'ná bheith mar Mháire ní Chéileachair. Dhein sé dearmhad bunaidh. Ní <L 186> h-é amháin a dhein an dearmhad san, a Dhonchadh. Siné an dearmhad d'fhág muinntir na h-Éireann, in sna dúthaíbh iasachta, gan Bhéarla gan Ghaeluinn. GALÁNTACHT. Donchadh: An dóich leat, a Thaidhg, an mbeidh an Ghaeluinn choidhche ag muinntir na h-Éireann, sa dúthaigh iasachta, fé mar atá an Fhrainncis ag an bhFranncach, nú an Almáinnis ag an Almáinneach? Tadhg: 'Neósfad an fhírinne dhuit, a Dhonchadh; go dtí a bhfuil le fíor dhéanaighe ní raibh aon bhlúire coinne agam go mbeadh go deó. Bhí an uile dhuine de mhuinn- tir na h-Éireann ag déanamh a chroidhe díthil chun na Gaeluinne shéanadh ar gach aon tsaghas cuma. Daoine go raibh Gaeluinn mhaith acu ní leogfadh sgorn dóibh a leogaint ortha go raibh aon fhocal di acu. Na daoine ná raibh aon fhocal acu dhi, is amhlaidh a bhídís coitchianta 'ghá mhaoidheamh ná raibh sí acu agus nár airighdar focal di riamh dhá labhairt ar úrlár a n-athar agus a máthar. Dar leó do thaisbeánfadh san go bhfuaradar tógaint galánta. Bíodh an maoidheamh san acu dhá dhéanamh sa bhaile i n-Éirinn nuair a gheibhdís an chaoi air, agus chómh luath agus chuiridís cos ar thalam tirim i ndúthaigh iasachta, isé céad rud a thagadh as a mbeul é. An fhaid a bhí san amhlaidh níor mheasas go bhfaghadh an Ghaeluinn aon tógáilt cinn choidhche, amuich ná i mbaile. Ach tá atharú tagaithe ar an saoghal agus ar aigne na ndaoine. Tá an t-atharú ag teacht le naoi nú deich 'e bhlianaibh, ach tá an t-atharú ag dul ar aghaidh go h-iongantach agus go h-uathbhásach ó tháinig an "Leader" so amach. Is amhlaidh mar atá an sgéal, a Dhonchadh, má leanan an t-atharú san ag dul ar aghaidh mar atá sé, agus má leanan an "Leader" ag gearradh na gcnámh, gan taise <L 187> gan truagh, do sna droch-eunaibh "galánta" so a bhíon "ag sailiú a nead féin," ní déarfinn 'ná go bhfeicfir an lá 'n-a mbeidh muinntir na h-Éireann sa dúthaigh iasachta agus an Ghaeluinn acu, fé mar a bhíon an Fhrainncis ag an bhFranncach agus an Almáinnis ag an Almáinneach. Donchadh: Agus an dóich leat, a Thaidhg, an mbeidh muinntir na h-Éireann 'ghá mhaoidheamh an uair sin go raibh an Ghaeluinn dhá labhairt ar úrlar a n-athar agus a máthar? Tadhg: Leog dom féin, a dhuine! Tá cuid acu 'ghá mhaoidheamh cheana féin. Donchadh: Am briathar mhóide, a Thaidhg, gur b'é sin an púnc is éagsamhlaighe de'n atharú. "Nuair a chrua- dhan an tslat is deacair í shníomh." Sin slat agus níor mheasas féin go bhféadfí fille ná feacadh bhaint aisti go deó. Níor mheasas go raibh aon chómhacht ar an dtalamh so d'fhéadfadh a chur fhiachaint ar an Éirean- nach a bhíodh 'ghá mhaoideamh ná raibh Gaeluinn aige iom- páil agus bheith 'ghá mhaoidheamh go bhfuil! GALÁNTACHT. - STAIGÍNÍ. Tadhg: Is fíor dhuit é, a Dhonchadh, tá sean aithne againn go léir ar an aicme sin a bhíon coitchianta 'ghá mhaoidheamh ná raibh aon fhocal Gaeluinne dhá labhairt ar úrlar a n-athar agus a máthar. Is eól do gach aoinne an cheacht a bhíodh acu ó mhaidin go h-oidhche agus ó Luan go Satharann. Is ionan san, dar leó, agus a rádh, Siné agat é, a Dhonchadh! An ghalántacht ag baint a meabhrach asta. Ach tá ciall ag teacht dóibh. Le <L 188> déanaighe ní airighim puinn daoine 'ghá mhaoidheamh ná raibh Gaeluinn sa bhaile acu. Ach airighim go minic daoine ag tabhairt milleáin d'á n-athair agus d'á máthair mar gheall ar an nGaeluinn a choimeád uatha. Tá an leigheas ag dul i bhfeidhm ar an aicme sin. Táid siad ag teacht chucha féin. Ní fada go mbeid siad ar an aicme is fearr chun na Gaeluinne do chur chun cinn. Tá aicme eile againn, ámhthach, agus isiad is mó atá ag déanamh ceataighe agus díobhála dhúinn anois. Is éol duit, a Dhonchadh, nuair a curtar craobh de Chonnradh na Gaeluinne ar bun, conus mar a thagaid sluaighte móra chun na h-oibre an chéad oidhche. Déan- fid siad cainnt agus déanfid siad mustar, i dtreó gur dhóich leat go n-iompóchaidís an saoghal taobh síos suas. Ceannóchaid siad na leabhair agus cromfid siad ar fhoghluim. Ní bheidh seachtmhain curtha dhíobh acu nuair a bheidh an mustar go léir imthighthe leis an ngaoith. Fanfid siad sa bhaile ó'n sgoil oidhche. Fanfid siad sa bhaile oidhche eile. Ansan fanfid siad sa bhaile ar fad. Is mó go mór an díobháil atá ag meathalóirí de'n tsórd san dhá dhéanamh do'n Ghaeluinn, a Dhonchadh, 'ná ag aon namhaid eile d'á bhfuil aici. Guagairí gan neart gan misneach iseadh iad. Dá bhfanaidís sa bhaile ó thosach ní dhéanfidís aon díobháil. Ach nuair a thagaid siad agus nuair a dheinid siad an mustar go léir, agus ansan nuair a bhreugnuighid siad an mustar, cuirid siad seirbhthean agus mímhisneach ar gach aoinne. Staigíní a tugtar i nGaeluinn ar na daoine a dheinan beart de'n tsórd san. Is mó go mór an díobháil atá ag na staigíní sin dhá dhéanamh do'n Ghae- luinn, 'ná ag aon namhaid eile. Donchadh: Cogar, a Thaidhg. Nár dhóich leat, nuair a bheadh buidhean ag tabhairt fé obair a dhéanamh do'n Ghaeluinn, gur mhaith an rud dóibh gan aon staigín a leogaint isteach sa n-obair? Tadhg: Caithfar rud éigin de'n tsórd san a dhéanamh sar a fada. <L 189> GALÁNTACHT. - STAIGÍNÍ. Tadhg: Tá an ceart agat, a Dhonchadh. B'fhearr go mór na staigíní d'fhanmhaint amach as an obair ó thosach dá mb'fhéidir iad do choimeád amach, ach ní h-uiriste iad a choimeád amach. Nuair a bheidh craobh de Chonnradh na Gaeluinne le cur ar bun i n-áit ar bith, isiad na staigíní bheidh i gcómhnuighe i dtosach na h-oibre. Isiad a dhéanfidh na gothaí is mó. Isiad is aoirde a labharfidh. Molfid siad an Gaeluinn as Béarla. Déarfid siad go dána gur náireach an bheart d'aon Éireannach gan cainnt a thíre féin a bheith ar eólus aige. Déanfid siad gach nídh an fhaid a bheidh an Chraobh dh'á cur ar bun agus ní fhágfid siad faic ag aoinne eile le déanamh. Leanfidh an sgéal mar sin go dtí go mbeidh aimsir an fhothraim imthighthe agus na daoine ag luighe isteach chun na h-oibre. Ansan foghlumóchaidh an staigín cúpla focal Gaeluinne. Déanfidh sé cúpla dearmhad. Déanfar gáire uime b'fhéidir. Tuigfidh sé i n-a aigne nách mar a chéile bladhman Béarla agus an obair chiúin chruaidh le n-a ndeintear an Ghaeluinn d'fhoghluim. Cuirfidh sé osna as. Déanfidh sé mianfuigheach. Fé dheire crothfidh sé a cheann agus déarfidh sé, "Really and truly I couldn't ever learn it!" Siné deire na ngotha go léir aige, agus deire an fhothraim, agus deire an mhustair, agus deire an bhladhmain. Fanfidh sé sa bhaile as san amach. Déanfid na staigíní eile an cleas céadna díreach. Tiocfid siad an fhaid a bheidh aon fhothram le déanamh agus fanfid siad sa bhaile nuair a bheidh an obair le déanamh. Dá dtugadh an fóthram eólus dóibh ar an nGaeluinn bheadh an sgéal go maith acu. Dá ritheadh an Ghaeluinn chucha fé mar a rith an Béarla chun Síle, bheadh gach nídh ar a dtoil acu, ach ní rithean. Ní foláir obair chiúin chruaidh a dhéanamh chun Gaeluinne d'fhoghluim. Ní thaithnean obair ciúin <L 190> chruaidh leis na staigíní. Seachnaid siad an obair. Tugaid siad druim lámha léi. Fanaid siad sa bhaile uaithi. Ansan, an Chraobh a cuireadh ar bun le bladhman agus do measadh a chothú gan obair, téidhean sí ar neamhnídh nuair a stadan an bladhman. Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, is dócha gur b'shiné chúis go gcurtar Craobh de Chonnradh na Gaeluinne ar bun chómh minic, agus ná bíon tásg ná tuairisg uirthi i gceann trí seachtmhaine! Tadhg: Siné díreach an chúis, thar a bhfeacaís riamh. Na staigíní a chuirean ar bun iad. Ní féidir a fhághail as an staigín ach an rud atá ann, an mustar agus an bladhman agus an beagmhaith. Donchadh: Ba dhóich liom gur cheart cómhartha éigin a chur ar an staigín, a Thaidhg, i dtreó go n-aithneófí é, agus go gcurfí amach as an obair é an chéad lá. Tadhg: Ba dhóich liom féin nár ghádh a thuille cómharthaí air ach gur staigín é. GALÁNTACHT. - STAIGÍNÍ. Donchadh: An chainnt úd a dubhraís anso an lá déanach, a Thaidhg, do chuir sí ag machtnamh mé. Tadhg: Deirimíd araon a lán cainnte, ó am go h-am agus ó lá go lá. Cad é an rud so a dubhart-sa an lá déanach a bhain an machtnamh go léir asat? Donchadh: Dubhraís gur b'iad na staigíní fé ndeár an oiread san d'obair na Gaeluinne do dhul ar neamhnídh. Go gcuirid siad an obair ar bun le fothram agus le bladhman agus ansan go rithid siad leó féin. Tadhg: Sin mar a dheinid siad go díreach, agus nuair a stadan an fothram agus an bladhman stadan an obair. Ach cad é an machtnamh a bhainis-se as an méid sin, a Dhonchadh? Dar ndó ní'l a thuille le rádh 'n-a <L 191> thaobh ach nuair a stadan an bladhman go stadan an obair. Donchadh: Am briathar go bhfuil, a Thaidhg, tuille le rádh 'n-a thaobh agus dhá thuille. Rithean fear an bhladh- main leis féin, mar a deirir, nuair a bhíon deire na cainnte ráidhte aige: deire an fhothraim déanta aige, agus deire an bhladhmain. Fágan sé an obair fé'n muinntir nár dhein aon fhothram ná aon bhladhman. Nuair a bhíon muinntir an fhothraim agus an bhladhmain imthighthe ní deacair muinntir na n-oibre do chómhreamh, ní bhíon puinn acu ann. Nuair a chíd siad féin a luigh- ead a bhíon ann acu tagan mímhisneach agus lag- spridighe ortha. Deirid siad leó féin:- "Ní h-aon tairbhe dhúinn bheith a d'iarraidh Gaeluinne mhúine do mhuinntir na h-áite seo. Ní'l aon tsuim acu inti. Ní féidir dúinn i mhúine dhóibh d'á n-aindeóin! Bhí breis agus céad duine anso againn an chéad oidhche. Ní'l anois againn ach sinn féin. Tá sé chómh maith againn eirighe as mar ghnó agus gan na daoine bheith ag magadh fúinn." Ansan fanaid siad sa bhaile agus ní airightear a thuille de ghnó na Gaeluinne sa n-áit sin. An bhfuil a fhios agat, a Thaidhg, cad deir muinntir an fhothraim ansan? Tadhg: Am briathar go bhfuil a fhios agam go maith cad deirid siad. Cuirid siad an milleán go léir ar mhuinntir na h-oibre. "Ó," adeirid siad, "do chuireamair an Chraobh ar bun dóibh go h-áluinn, agus níor fhéadadar í choimeád ar bun. Dheineamair cainnt bhreágh dhóib agus mhínighmair dóibh conus ba cheart dóibh an obair a dhéanamh, ach níor dheineadar í. Dheinea- mair fothram agus gleó agus tabhairt amach i dtreó gur líonadh an tigh dóibh, ach níor fhéadadar na daoine choimeád. Chuaidh an Chraobh ar neamhnídh ach cad é ár leigheas-ne air sin? Thaisbeánamair cad ba cheart a dhéanamh agus níor deineadh é. Bíodh ortha féin anois." Donchadh: Siné é go díreach. "Bíodh ortha féin anois." Cé ortha? Ar an muinntir a dhéanfadh an obair dá leogtí dhóibh í dhéanamh. Conus fhéadfidís <L 192> an obair a dhéanamh agus na staigíní bladhmanacha ag lot na h-oibre ortha ó thosach! Deirim leat, a Thaidhg, go gcaithfar rud éigin a dhéanamh a choimeádfidh na staigíní amach as an obair ar fad. Ní'l uatha ach bheith ag éisteacht le n-a nguth féin ag déanamh bladhmain. Téidís amach ar chnocán éigin agus bídís ag búirthigh ann go mbeid siad cortha. Ní'l aon ghnó acu i n-obair na Gaeluinne. GALÁNTACHT. - STAIGÍNÍ. Tadhg: Tá go breágh, a Dhonchadh. Tagan cainnt saoráideach go leór chughat-sa uaireanta. Caithfar rud éigin a dhéanamh, dar leat, a choimeádfidh na staigíní amach as an obair, ar fad. Ach conus a choimeádfir amach iad? Cuir i gcás go bhfuil craobh de Chonnradh na Gaeluinne le cur ar bun i mball éigin. Glaodhfar ar mhuinntir na h-áite agus iarrfar ortha teacht i bhfochair a chéile chun na craoibhe cur ar bun. Tiocfid siad go léir. Tiocfid na staigíní chómh maith leis an muinntir a bheidh seasamhac. Conus is féidir, an chéad lá, na staigíní d'aithint ó'n muinntir a bheidh seasamhach? Mara féidir iad d'aithint conus is féidir a rádh leó gan teacht sa n-obair? Bhí rí fadó ar phobul Dé, ar an bpobul Eabhra. Bhí an rí ag gleusadh na ndaoine chun cogaidh i n-aghaidh a namhad. Tháinig na daoine go léir i dtreó go raibh sluagh ana líonmhar ag an rí. Bhí na mílte agus na mílte fear aige agus iad go léir ceapaithe 'n-a n-aigne ar throid go crodha i n-aghaidh a namhad. Nuair a bhíodar ag gluaiseacht fé dhéin an chatha do ráinig go raibh ortha dul thar shruth a bhí ar an slighe rómpa. Bhí an lá brothalach agus bhí tart ar na fir. Dubhairt an t-aingeal leis an rí faire dhéanamh ar an sluagh agus an fear ná déanfadh ach a bhas a chur <L 193> sa n-uisge agus bolmac d'ól d'á bhais, leogaint dó dul ar aghaidh, ach an t-é do luighfadh síos agus do shádh- fadh a cheann sa n-uisge chun a bhuilg a líonadh dhe, é chur abhaile. Do dhein an rí mar a dubhradh leis agus ar ball ní raibh aige, as na mílte go léir, ach sluagh ana bheag. Ach thug sé aghaidh ar an namhaid le n-a shluagh bheag agus bhuaidh sé ar an namhaid agus chuir sé ár agus dearg-ruathar ortha. Donchadh: Ambasa tuigim é. Staigíní ab eadh an mhuinntir a luigh síos i n-aice an tsrutha agus do líon a mbuilg de'n uisge. B'fhearr sa bhaile iad 'ná sa tsluaigh. Do theichfidís nuair a thiocfadh an cath dian ortha. Chuirfidís mímhisneach ar na fir mhaithe agus bhéarfidís leó sa teiche iad. Ba mhaith mar a cuireadh abhaile iad. Tadhg: Níor bh'fhéidir iad a chur abhaile mara n-aith- neófí iad, agus ní féadfí iad d'aithint gan cómhartha éigin ortha. Ní'l aon chómhartha againne ar ár staigíní féin. Donchadh: Dar fiadh, a Taidhg, ach tá cómhartha maith againn ortha, is beag ná gur b'ionan é agus an cómhartha úd a tugadh do'n rí ar na staigíní a bhí 'n-a shluagh féin. Do líonadar súd a mbuilg le h-uisge. Líonaid ár staigíní-ne a mbuilg le rud is measa go mór 'ná uisge. Má ba staigín, an uair sin, an fear a líon a bholg de'n uisge, cad 'tá le rádh anois leis an bhfear a líonfidh a bholg de bhiotáile? Tá staigín, ar a chéill, neamhthairbh- theach go leór, ach is fear fóghanta é seachas staigín ar meisge. Níor cheart leogaint d'aon staigín meis- geóra teacht isteach i n-ár n-obair, a Thaidhg. Tadhg: Tá staigíní ná bíon ar meisge choidhche, a Dhonchadh, agus do chaillfidís ort i lár na h-oibre, díreach chómh maith agus a chaillfadh staigín an óil ort. Dhéanfidís an fothram agus an bladhman an chéad lá agus ansan d'fhágfidís déanamh na h-oibre fé dhuine éigin eile nú d'fhágfidís gan déanamh ar fad í. Tá trí shaghas staigíní againn, a Dhonchadh, staigíní uisge <L 194> agus staigíní meisge agus staigíní gaoithe. Caithfar iad go léir a choimeád amach ar fad as an obair seo na Gaeluinne má's maith linn an obair a dhul chun cinn sa cheart. GALÁNTACHT. - STAIGÍNÍ. Donchadh: Is maith an rud, a Thaidhg, na staigíní do cháine. Tá cáine tuillte acu. Táid siad 'ghá thuilleamh fós ar a ndítheal. Ach is olc an rud an eugcóir a dhéanamh. Tadhg: Agus ca bhfuil an eugcóir, a Dhonchadh? Mara ndeintear ortha ach an cháine atá tuillte acu ca bhfuil an eugcóir? Donchadh: 'Sdó cuir i gcás, a Thaidhg, go bhfuil duine ansan nár airigh aon fhocal Gaeluinne riamh amach a' beul aon duine. Aireóchaidh an duine sin an chainnt seo go léir atá ar siubhal anois i dtaobh na Gaeluinne; gur bh'í teanga ár sínsear í; gur fearr agus gur blasta í 'ná aon teanga eile d'ár labhradh riamh; má choimeádaimíd í go ndéanfidh sí ár n-éirim aigne féin do neartú agus do leathanú agus creideamhaint a thabhairt dúinn ó náisiúnaibh an domhain; má leogaimíd uainn í go mbeidhmíd láithreach fé chosaibh daoine agus beithidheach ar fuid an domhain, gan chlú gan cháil, gan meas ag aoinne orainn ná againn féin ar a chéile. An duine seo a deirim ceapfidh sé i n'aigne nách foláir dó í dh'fhoghluim chómh maith le cách. Ceannóchaidh sé na leabhair agus cromfidh sé ar an obair. Foghlumóchaidh sé rainnt focal. Casfar Gaedhilgeóirí air. Ní foláir leis rud éigin do rádh as Gaeluinn. Tiocfidh, "It is a fine day," chun a aigne. Cuirfidh sé Gaeluinn ar an gcainnt. Déarfidh sé, "Tá sé lá breágh." Feuchfid na Gaelgeóirí ar a chéile. Ní gháirfidh aoinne. Táid muinntir na h-Éireann ró bheusach chun gáire de'n <L 195> tsórd san a dhéanamh uim aoinne. B'fhéidir go ndéar- fidh duine éigin leis, i gcogar, ná fuil aon chor leis na focail sin, "ta sé lá breágh," agus gur "Tá sé 'n-a lá bhreágh," nú, "Is breágh an lá é," bha cheart dó a rádh. Cromfidh sé ar mhachtnamh. "Tá - sé - 'n - a - lá - bhreágh," adeir sé. "Dá mbeinn ag machtnamh go deó air," adeir sé, "Ní fhéadfinn ciall na cainnte sin a dhéanamh amach!" Ansan buailtear isteach i n'aigne ná beadh aon bhreith aige choidhche ar Ghaeluinn d'fhoghluim. Eirighean sé as an obair mar tuigean sé i n'aigne gur obair í atá os cionn a chumais amuich 's amach. An dóich leat-sa, a Thaidhg, an mbeadh sé ceart ná dleagh- thach staigín a thabhairt ar dhuine de'n tsórd san? Tadhg: Ní'l agam le rádh le duine de'n tsórd san, a Dhonchadh, ach mara staigín é go bhfuil eugcóir throm aige dhá dhéanamh air féin. An chainnt sin nach féidir leis a thuisgint tá ciall agus brígh léi. Deir sé go bhfuil an chiall san os cionn a chumais amuich 's amach. Deirim-se gur suarach an meas atá aige ar a chumas féin. Is lag an obair dó a rádh agus a admháil go bhfuil sé os cionn a chumais aigne an chainnt a thuisgint a thuigid na h-amadáin i n-Éirinn! Is searbh an fheuchaint a thabharfadh sé orm-sa dá n-abrainn go bhfuil a aigne chómh maol san ná tuigfadh rud a thuigfadh amadán! Beadh an ceart aige, a Dhonchadh. Ní'l aon mhaoile ar a aigne. D'fhéadfadh sé an Ghaeluinn d'fhoghluim dá mba mhaith leis í dh'fhoghluim. Ní féidir aon rud a rádh leis ach gur staigín é. Téanam ag snámh. Tá an lá breágh agus an t-uisge go h-áluinn. Donchadh: Téanam ort. GALÁNTACHT. - STAIGÍNÍ. Donchadh: Am briathar, a Thaidhg, gur dóich liom go bhfuil a lán daoine i n-Éirinn againn anois atá ag déanamh na h-eugcóra úd ortha féin. Ní'l de phort <L 196> acu ó mhaidin go h-oidhche ach Tadhg: Seadh, agus dá n-abradh aoinne le duine acu, "You must be a very stupid person," Cad í an fhearg a thiocfadh air! Is tapaidh a thiocfadh cochal air chun é féin a chosaint. Is mí-chéadtach an fheuchaint a thabharfadh sé ar an t-é a déarfadh an chainnt. "I have to tell you that you are making a mistake!" adéarfadh sé, agus snagaireacht n-a ghlór le friuchadh feirge "I have my faults," adéarfadh sé, "but no one ever said I was stupid!" Donchadh: Ní'l aoinne 'ghá rádh anois go bhfuil sé "stupid" ach é féin. Tadhg: Go díreach. Mara bhfuil sé "stupid" cad 'na thaobh ná foghluman sé an Ghaeluinn? Mara bhfuil sé ar a chumas í dh'fhoghluim conus is féidir dó bheith ach "stupid?" Bhí Gaeluinn bhreágh bhlasta ag Seán na mbreac agus amadán ab eadh é. Má tá an Ghaeluinn chómh cruaidh sin ar fad conus fhéad an t-ama- dán í dh'fhoghluim agus í labhairt? Má deir duine liom ná féadfadh sé an Ghaeluinn d'fhoghluim mar gheall ar í bheith chómh cruaidh, nách shiné é féin 'ghá admháil ná féad- fadh sé rud a dhéanamh a dhein Seán na mbreac? Nách mar a chéile san agus a admháil go raibh Seán na mbreac níos géarchúisighe 'ná mar atá sé féin? Marab é sin é ní foláir dó a admháil gur le corp leisge ná deinean sé í dh'fhoghluim. Agus má's le corp leisge ná deinean sé í dh'fhoghluim cad 'tá le rádh leis ach gur staigín críochnuighthe é! Donchadh: Is cruaidh an rogha a' dhá dhíg é, a Thaidhg. Má tá sé ábalta ar í dh'fhoghluim agus ná leogan an leisge dhó é, ní foláir staigín a thabhairt air. Ní'l aon dul uaidh aige. Má tá sí ró chruaidh dó agus ná féadfadh sé í dh'fhoghluim is dúradán é. Bíodh a rogha aige féin. Ach feuch, a Thaidhg. An bhfuil fhios agat cad tá agam féin dh'á thabhairt fé ndeára le déanaighe? Tadhg: Ní fheadar. Sgaoil chughainn é. <L 197> Donchadh: Táim 'ghá thabhairt fé ndeára le déanaighe, má deir duine, i gculaith mhaith eudaigh, agus snas ar a chuid Béarla, "It is a very difficult language. I never could master it!" go mbeidh fiche dailtín ag aithris láithreach air agus a gcainncíní sa n-aer acu agus an port céadna ar siubhal acu. "Oh," adeirid, "it is a very difficult language. I could never learn it!" Tadhg: Galántacht, a mhic ó! Chíd siad an fear galánta, dar leó, 'ghá mhaoidheamh ná féadfadh sé Gae- luinn d'fhoghluim agus ní foláir leó féin bheith chómh galánta leis. GALÁNTACHT. - STAIGÍNÍ. Donchadh: Is ait an sgéal é, a Thaidhg. Duine 'ghá cháine féin agus 'ghá lochtú féin agus 'ghá ísliú féin os cómhair a chómharsan, agus é 'ghá dhéanamh san le corp galántachta. Tadhg: Bhí rí ann fadó, a Dhonchadh, agus bhí drún air. Cad deirir le n-a raibh d'uaislibh 'n-a thímpal nár imthig agus nár chuir drúna ortha féin! Chuir gach duine acu muiciris éigin thiar ar bhaic an mhuiníl air féin, laistigh d'á chasóig, agus chrom sé a shlinneána, agus do ghluais sé díreach mar a ghluaisigheadh an rí, a cheann cromtha agus a dhrom anáirde, chómh mórchúiseach díreach leis an rí féin. Donchadh: "A dhrom anáirde," arsa tusa! Is 'mó sórd eirighe-anáirde a chonac ach do bhuaidh san ortha. Tadhg: Galántacht, a mhic ó. An t-é go mbíon an dúil cheart sa ghalántacht aige ní'l aon anchor ná tabhar- fadh sé dhó féin chun bheith galánta dar leis. Donchadh: Cogar, a Thaidhg. An bhfeacaís an chainnt seo a dubhairt sagart paróiste Mhainistir na Corann an lá fé dheire? Tadhg: Ó seadh; i dtaobh na Gaeluinne agus conus <L 198> mar is ceart do gach aoinne í fhoghluim agus í labhairt. Do chonac an chainnt, a Dhonchadh, agus go deimhin agus go dearbhtha is fada nár léigheas aon chainnt Bhéarla is fearr thaithn liom. Donchadh: Seadh go díreach. Dar ndó tá fhios ag an saoghal go dtaithnfadh aon chainnt Bhéarla leat-sa ach go molfadh sí an Ghaeluinn agus go gcómhairleóchadh sí do dhaoine í fhoghluim agus í labhairt. Tadhg: Tá níos mó 'ná san ann, a Dhonchadh. Tá fhios agam-sa cad a bhainean le Béarla blasta chómh maith díreach agus tá fhios agam cad a bhainean le Gaeluinn bhlasta. Ní cuimhin liom cathain a léigheas aon bhlúire Béarla ba dheise ná ba bhríghmhaire 'ná an blúire cainnte a thug an sagart san uaidh an uair sin do mhuinntir Mhainistir na Corann. Is ró dheacair dóibh gan a chómhairle do ghlacadh. Donchadh: Ní fheadar cé'r bh'iad na h-uaisle a bhí ar na rotharaibh agus go raibh an gleó go léir acu as Gaeluinn? Tadhg: Ní fheadar cé'r bh'iad féin, ach pé'r bh'iad féin ní raibh aon staigín ortha. Donchadh: Fuaradar beannacht mhaith ó'n sagart de bharr a gcuid Gaeluinne. Tadhg: Fuaradar í le dúrthacht agus bhí sí tuillte acu. Tá súil le Dia agam gur dhein sí tairbhe dhóibh, agus go dtuillfidh tuille an bheannacht chéadna. Donchadh: Nách slachtmhar a chuir sé ar a súilibh do mhuinntir Mhainistir na Corann cad ba cheart dóibh a dhéanamh! Tadhg: Dhein sé mar sin é. Má tá aon staigíní i Mainistir na Corann ní deirim ná go mbeadh lán a gcroidhe d'eagla acu roime n-a theangain. Donchadh: Eagla na h-áirighthe. <L 199> FEIS NA MUMHAN. Donchadh: Dubhairt sagart paróiste Mhainistir na Corann go raibh súil aige gur ghearr go bhféadfadh muinntir an bhaile sin feis a bheith acu. Tadhg: Ba chóir nár ghádh dhó an méid sin a rádh leó. Ba chóir go gcuimhneóchaidís féin air. Cad é an bac atá ortha feis a bheith acu má's maith leó é? Ná féadfidís obair feise a dhéanamh chómh maith agus fhéadan muinntir Maghchromtha, nú muinntir Bhaile- Mhúirne? Donchadh: Nú muinntir Chorcaighe. Tadhg: Seachain, a Dhonchadh. Ní do mhuinntir Chor- caighe is cóir creideamhaint a thabhairt i dtaobh Feise na Múmhan. Gan amhras is i gCorcaigh a chómhnuighean an bhuidhean bheag a dhein obair Feise na Mumhan ach ní fheicim go bhfuaradar cabhair ná congnamh ó mhuinntir Chorcaighe. Bhíos ag Feis na Mumhan i gCorcaigh. Ní fheaca muinntir Chorcaighe ann. Agus fós ní nár le muinntir Chorcaighe creideamhaint na Feise do ghlacadh chómh maith díreach agus dá mba iad a bheadh tar éis na h-oibre dhéanamh. Cuirid siad i gcuimhne dhom rud a thuit amach sa Róimh fadó. Dhein file dán ag moladh an Ímpire Augustus. Chuir an file a dhán suas i n-áit phoibilidhe. Do chonacthas an dán. Do tugadh chun an Ímpire é. Do thaithn an dán go mór leis an Ímpire. Chuir sé amach fógra 'ghá iar- raidh ar an bhfile teacht ag triall air. Níor tháinig an file. Cuireadh amach fógra eile 'ghá iarraidh ar an bhfile teacht. Níor tháinig. Ansan do tháinig file eile agus dubhairt sé gur bh'é féin a dhein an dán. Thug an t-Ímpire saidhbhreas mór dó. Ansan tháinig an file ceart, sa n-oidhche, agus chuir sé suas ar an gclár na cheithre línte seo:- <L 200> "Mar sin daoibh-se, agus ní daoibh féin:- "Mar sin daoibh-se, agus ní daoibh féin:- "Mar sin daoibh-se, agus ní daoibh féin:- "Mar sin daoibh-se, agus ní daoibh féin:-" Do tugadh an sgríbhinn chun an Ímpire. Chuir sé fios ar an bhfile a fuair an saidhbhreas "Cuir isteach an t-easnamh fhágais sa sgríbhinn seo," ars an t-Ímpire. D'fheuch an file bocht ar an sgríbhinn agus d'iompuigh a líth ann. B'eigean dó a admháil nár bh'é féin a dhein an sgríbhinn. An oidhche na dhiaidh san tháinig an file ceart agus chríochnuigh sé an dán mar seo:- "Mar sin daoibh-se 'gus ní daoibh féin, A bheacha baoithe, ag déanamh meala. Mar sin daoibh-se 'gus ní daoibh féin, A dhamhra gléasta, ag déanamh treabhtha. Mar sin daoibh-se 'gus ní daoibh féin, Ag tabhairt na bréide, a chaoire geala. Mar sin daoibh-se 'gus ní daoibh féin, Ag breith na n-ubh sa t-sop, a chearca." Donchadh: Ambasa tuigim é. An bhuidhean bheag 'ghá marbhú féin leis an obair agus muinntir Corcaighe ag fághail na creideamhna go léir. 'Sé an sgéal céadna riamh é! FEIS LUIMNIGHE. Donchadh: Tá daoine saidhbhre i gCorcaigh, a Thaidhg. Má's maith leó creideamhaint fhághail de bharr Feise na Mumhan ba cheart a chur fhiachaint ortha an chreideamhaint <L 201> do thuilleamh, nú an chreideamhaint do cheannach. Má's maith leó an chreideamhaint a thuilleamh bainidís a lámha as a bpócaíbh agus luighdís isteach sa n-obair láith- reach agus deinidís an obair. Má's maith leó an chreideamhaint a cheannach bainidís an t-airgead as a bpócaíbh agus díoladís an t-airgead go fial i dtreó ná beidh na daoine atá ag déanamh na h-oibre ag luighe fé obair agus fé chostas i n-aonfheacht. Tadhg: Tá go maith, a Dhonchadh, ach má deir daoine saidhbhre Chorcaighe leat ná déanfid siad an obair agus nách gádh leo é. Go bhfuil cúram éigin eile ortha. Agus nách lugha 'ná thabharfid siad an t-airgead uatha. Go bhfuil gnó éigin eile acu dhe. Agus má tá creideamhaint ag dul do chathair Chorcaighe, mar gheall ar an bhfeis, go nglacfid siad a gcion de'n chreideamhaint sin agus ná tabharfid siad aon tsásamh duit-se ná d'aoinne eile sa sgéal. Ansan cad a bheidh le rádh agat, a Dhonchadh, a mhic ó? Donchadh: Nílim gan freagra ullamh agam dóibh, a Thaidhg. Tá an Mhúmhain fada fairseag. Ní le muinn- tir Chorcaighe, bocht ná saidhbhir dóibh, an Mhúmhain go léir. Tá cathair mhaith sa Mhúmhain gur b'ainim di Luim- neach. Tá cathair mhaith eile sa Mhúmhain gur b'ainim di Portláirge. Cad 'na thaobh na féadfadh Feis na Múmhan suidhe bliain i Luimnigh? Cad 'na taobh ná féadfadh Feis na Múmhan suidhe bliain eile i bPort- láirge? Tadhg: Deirim, a Dhonchadh, go bhfuil ciall le d' chainnt. Dá suidheadh Feis na Múmhan i Luimnigh ní h-é mo thuairim go dtabharfadh daoine saidhbhre na catha- rach san druím lámha léi chómh críochnuighthe agus a thugaid muinntir Chorcaighe druim lámha léi i gcomhnuidhe. Tá an tuairim chéadna agam i dtaobh catharach Phortláirge. Ach an bhuidhean bheag so atá ag déanamh na h-oibre i gCorcaigh ó thosnuigh an obair, is dócha nár mhaith leó imtheacht go cathair iasachta chun na h-oibre dhéanamh ann. <L 202> Donchadh: Níor ghádh dóibh aon nídh d'á shórd san a dhéanamh, a Thaidhg. Tá buidhean i Luimnigh a bhíon ag déanamh oibre na Gaeluinne do ghnáth ann. Dá gcuir- eadh buidhean bheag Chorcaighe sgéala chucha san 'ghá rádh leó: "Má's maith le muinntir catharach Luimnighe go suidhfadh Feis na Múmhan acu féin i mbliana táimíd-ne sásta í fhágáilt fútha." Tadhg: Dar fiadh, a Dhonchadh, dá ndeintí mar sin is deas fheuchfadh "uaisle" Chorcaighe agus a meur 'n-a mbeul acu! Donchadh: Ní h-é a mhalairt atá tuillte acu. "BRÉAG, A MHÁIGHISTIR." Tadhg: Is fíor dhuit sin, a Dhonchadh. Ní h-é a mhalairt atá tuillte acu. Is cuimhin liom féin nuair a bhí Donchadh Pléimion bocht beó, beannacht Dé le n'anam, go bhfeaca rud a chuir ag machtnamh an uair sin me, agus níor sgar an machtnamh san liom ó shin. Bhí buidhean bheag Chorcaighe beag go leór an uair sin, ach má bhíodar beag dheineadar obair dhian. Bhí Donchadh, agus aoinne amháin eile, ag obair, níos déine 'ná cách. Níor mhór le rádh obair na Gaeluinne an uair sin, a Dhonchadh. Ach do thárla go raibh cómhthionól poibilidhe i n-áit éigin i gCorcaigh. Bhí cainnteóir áirighthe ag an gcómhthionól. Do labhair sé go feilimionta* ar a lán neithe. Do labhair sé go h-árd agus go feilimionta ar an nGaeluinn. Do mhól sé í thar na beartaibh. Fear saidhbhir dob eadh é. Duin' uasal dob eadh é dar leis féin. Éireannach dílis dob eadh é, dar leis féin agus dar le gach duine a bhí ag éisteacht leis. Bhí Donchadh Pléimion agus a chara ag éisteacht leis. Cheapadar, nídh nár bh'iongna, go raibh a chroidhe do réir a chainnte. Bhí clann mhac agus clann inghean aige. Bhí sgoil bheag Ghaeluinne i gCorcaigh <L 203> ag Donchadh agus agá chara agus iad ag casadh le cíos a dhíol as an dtigh agus le gnó na sgoile dhéanamh um thráthnóna gach lae, tar éis a gcuid oibre féin i gcaitheamh an lae. Ní raibh oiread sgoláirí ag teacht chucha agus dhíolfadh an cíos dóibh, gan trácht ar aon díoluigheacht a thabhairt dóibh féin. Chuaidh Donchadh ag triall ar an bhfíor-Éireannach úd a dhein an chainnt bhreágh ag an gcómhthionól, agus d'iarr sé air duine nú beirt d'á chlainn a chur ar an sgoil ag foghluim na Gaeluinne. Airiú d'eirigh an "duin' uasal" ar buile. "An as do mheabhair ataoi!" ar seisean le Donchadh. "Duine nú beirt de m'chlainn a chur ag foghluim Gaeluinne? B'fhearr liom go mór iad a bhreith ansan amach sa pháirc agus iad do lámhach! Glan as mo radharc leat féin, a bhrealláin!" Donchadh: Oidhe! Agus cad é an brígh a bhí aige leis an gcainnt a dubhairt sé ag an gcómhthionól! Tadhg: An brígh a bhíon go minic ag duine le bheith ag moladh máthar a chéile maidin na sochraide. Ó shin, aon uair airighim-se cainnt de'n tsórd san, a Dhonchadh, ní fhéadaim gan a rádh am' aigne féin, "bréag, a mháighis- tir!" Bhí cathair Chorcaighe lán suas, an uair sin, a Dhonchadh, de "dhaoin' uaisle" de'n tsórd san. Ní'l mórán blianta ó shin ann. Táid na h-"uaisle" céadna fós ann. Níor thánadar chun Feise na Múmhan. Ba lag leó é. Ní lugha 'ná mar a thugadar aon chongnamh airgid chun na Feise. Is dócha gur lag leó é sin leis. Ach ní'l aon locht acu ar an gcreideamhaint. Tagan sí saor chucha. Donchadh: B'fhéidir, a Thaidhg, go bhfuil "uaisle" i Luimneach leis, agus go molaid siad an Ghaeluinn, agus ná fuil 'n-a gcainnt ach "Bréag, a Mháighistir!" Tadhg: Is docha, ambasa, go bhfuil a leithéidí ann. Ba dhóich liom, ámhthach, nár mhisde triail a bhaint asta. Ba mhór an nídh a fhios a bheith againn cad a dhéanfidís. Tá a lán cainnte ag teacht ó chuid acu. Donchadh: "Bréag, a Mháighistir!" <L 204> TÁ BREALL AR GWYNN. Donchadh: Feuch airiú, a Thaidhg, cad é an saghas fir é seo atá ag cainnt i gColáiste na Tríonóide? Tadhg: Ó seadh. Guinn macánta. Is deacair a rádh cad é an saghas é, ná cad é an brígh atá le n-a chainnt. Measaim uaireanta gur ag stealadh mhagadh fúinn go léir a bhíon sé. Ach dar fiadh measaim uaireanta eile go mbíon sé do chroidhe dháiriríbh. Amadán iseadh é nú rógaire iseadh é. Ní féidir liom a dhéanamh amach ciacu. Deir sé gur fhoghluim sé an Ghaeluinn agus go bhfuil eólus thar barr aige uirthi. Ansan deir sé nách focal Gaeluinne i n-aon chor an focal "táthar," ach gur smut é de Bhéarlagar na Saor, agus gur b'amhlaidh a glacadh isteach sa Ghaeluinn é ó'n mBéarlagar. Donchadh: Cá ndubhairt sé an chainnt sin, a Thaidhg? Tadhg: Is amhlaidh a bhí sé ag tabhairt fínné uaidh i láthair coiste d'uaislibh an choláiste. Donchadh: An ag múine Gaeluinne dhóibh a bhí sé? Tadhg: Ach, ní h-eadh. Ní'l aon fhonn ortha Gaeluinn d'fhoghluim. Ní'l uatha ach a fhios a bheith acu conus ba cheart í mhúine. Donchadh: Aililiú! Airiú conus fhéadfidís a fhios san a bheith acu mara bhfoghlumóchaidís féin ar dtúis í! Tadhg: Ní thuigean tú an sgéal, a Dhonchadh. Tá a fhios acu súd go maith nách féidir do dhuine aon rud eile ach Gaeluinn a mhúine mara mbeidh eólus aige féin ar dtúis air. Ach i dtaobh na Gaeluinne, is dóich leó ná fuil aoinne is fearr a thaisbeánfidh conus is ceart í mhúine 'ná an t-é is lugha eolus uirthi. Siné cúis gur thugadar Guinn 'n-a láthair chun fínné thabhairt uaidh os a gcómhair agus a innsint dóibh conus is ceart an Ghaeluinn a mhúine. Is amhlaidh mar atá an sgéal ag Guinn, tá an Ghaeluinn os cómhair a shúl aige agus tá Béarlagar na Saor os cómhair a shúl aige, ach dá bhfaghadh sé Éire air ní fhéadfadh sé iad d'aithint ó chéile. <L 205> Donchadh: Ó tuigim. Siné a' chúis gur dóich leis gur le Béarlagar na Saor a bhainean an focal "táthar." Tadhg: Do réir dheabhraimh. Deir sé, leis, gur le Béarlagar na Saor a bhainean an focal "bítear," agais an focal "beifar." Donchadh: Aililiú! Ar airigh aoinne riamh a leithéid! An bhfuil an leabhar air, a Thaidhg? Tadhg: Ach, ní'l. Ní'l air ach a innsint, do réir a bhreitheamhntais, conus is ceart Gaeluinn a mhúine. Donchadh: Is maith é sin. Dar fiadh, a Thaidhg, dá mbeadh an leabhar air bhí sé réidh. Nách gasta a dhein an Coiste a ngnó agus gan an leabhar a chur chuige! Tadhg: Maise is dócha gur chuma ciacu. Donchadh: Is fíor dhuit é. Má "táthar" ag brath ar a leithéidí chun na Gaeluinne mhúine, agus má "bítear" ag brath ortha, agus má "beifar" ag brath ortha, agus dá "mbeifí" ag brath ortha, "tá sé," agus "bíon sé," agus "beidh sé," agus do "bheadh sé" thiar ar an nGaeluinn, a Thaidhg. Tadhg: Nách truagh gan an méid sin a thabhairt mar cheacht le foghluim do Ghuinn! Donchadh: Ní deirim 'ná go bhfuil breall ar Ghuinn, a Thaidhg. Tadhg: Tá, agus breall ar an gCoiste. TÁ BREALL AR GWYNN. Donchadh: go deimhin, a Thaidhg, tá iongna agus alltacht orm mar gheall ar a ndeirean tú liom i dtaobh Ghuinn seo. Deir sé gur fhoghluim sé Gaeluinn. Ansan deir sé nách focal Gaeluinne i n-aon chor an focal san "táthar" atá riamh i n-ár mbeulaibh go léir! Tá an méid sin áiféiseach* go leór. Ba dheacair a amadán- *Aiféis, outrageously absurd. <L 206> tacht do shárú. Ach innis an méid seo dhom. Cad é an dalladh-bodhradh-buicín a bhí ar an gcoiste d'uaislibh léigheanta a thug an fear san n-a láthair chun eóluis a thabhairt dóibh ar an gcuma 'n-ar ceart Gaeluinn a mhúine do dhaoine! Dá n-oireadh do'n choiste sin eólus d'fhághail ar an gcuma 'n-ar cheart Frainncis a mhúine, an nglaoidhfidís 'n-a láthair, chun an eóluis sin a thabhairt dóibh, ar dhuine ná h-aithneóchadh Frainncis ó Bhéarlagar na Saor! Dá n-oireadh dóibh eólus d'fághail ar conus ba cheart siúinéireacht a mhúine, an raighdís ag lorg an eóluis sin ar fhear ná h-aithneóchadh casúr seachas tráchar! Dá n-oireadh dóibh eólus d'fhághail ar conus ba cheart talamh do shaothrú an raighdís ag lorg an eóluis sin ar fhear ná feidir ciacu roimis an gcéachta nú 'n-a dhiaidh ba cheart an capall a bheith! Dá n-oireadh dóibh eolus d'fhághail ar conus ba cheart gnóthaí cogaidh a chur ar bun an raighdís ag lorg an eóluis sin ar dhuine ná feidir ciacu ceann de'n ghuna ba cheart dó a chur le n-a ghualainn! Tadhg: Am briathar, a Dhonchadh, ní h-ag teacht rómhat ar sin é, ach is dóich liom ná fuil abhfad ó cuireadh gnóthaí cogaidh ar bun leis an saghas san eóluis díreach. Donchadh: Má seadh cé dhíol as? Tadhg: Ambasa is fíor dhuit é, a mhic ó. Dhíoladar féin as go daor. Do múineadh an t-eólus dóibh agus ní h-i n-aisge é. Ach, mar adúbhart leat an lá déanach, a Dhonchadh, ní mar a chéile múine na Gaeluinne agus aon ghnó de sna gnóthaíbh eile sin a chuiris síos. Isé buadh na Gaeluinne, dar leis na sgoláiríbh, ná fuil aoinne is fearr eólus ar conus is ceart an Ghaeluinn a mhúine 'ná an t-é is lugha eólus ar an nGaeluinn féin. Donchadh: Mhaise beannacht Dé dhuit, a Thaidhg, agus éist do bheul agus ná bí ár mbodhradh le d'chuid magaidh! Dar ndóich tá 's ag an saoghal ná creidean aoinne é sin. Tá dearmhad, nú botún, nú bun-os-cionn éigin sa sgéal agus ní tuigtear é. <L 207> Tadhg: Ní'l aon bhlúire magaidh agam 'á dhéanamh, a Dhonchadh, ná aon phioc d'á fhonn orm. Ach tá an ceart agat go bhfuil botún sa sgéal. Ní h-eadh ach is botún ar fad é, an seana bhotún tiobaisteach atá dh'á dhéanamh riamh i n-Éirinn ag muinntir Shasana ó'n gcéad lá a thánadar ann. Is dóich leó riamh gur fearr go mór an t-eólus atá acu féin ar conus is ceart gnóthaí na h-Éireann a dhéanamh 'ná mar atá ag muinntir na h-Éireann air. Donchadh: Éist, a Thaidhg. Éist do bheul. Tá eólus áluinn ag muinntir Shasana ar conus gnóthaí na h-Éireann a dhéanamh ar an gcuma is fearr a leogfidh dóibh saidhbhreas na h-Éireann a bhreith leó anonn. Ní'l dearmhad ná botún acu dh'á dhéanamh sa méid sin. Ar ár dtaobh-ne atá an botún. Measaim-se, a Thaidhg, go bhfuil a chiall féin ag Guinn agus agá cháirdibh, pé breall atá ortha ná ná fuil. "BITHEAMHNAIGH!" Tadhg: Is 'mó focal de'n fhírinne atá ráidhte agat anso le tamal, a Dhonchadh, ach is dóich liom go bhfuil an focal déanach úd a dubhraís an lá fé dheire ar an bhfocal is fírinnighe d'á ndubhraís fós. "Measaim," arsa tusa, "go bhfuil a chiall féin ag Guinn agus agá cháirdibh, pé breall atá ortha ná ná fuil." Siné díreach réidhteach na ceiste go léir. Ní thaithnean an Ghaeluinn le Guinn ná le n-a cháirdidh i gColáiste na Tríonóide. (An mhuinntir a chuir ar dtúis a leithéid d'ainim ar a leithéid de choláiste go maithidh Dia dhóibh é!) Isé gnó na coláiste sin, ó cuireadh ar bun í, aigne agus éirim na nGaedheal do bhrise agus do bhrúth agus do mhille. Bhí sé buailte isteach i n-aigne na muinntire a chuir ar bun an choláiste sin, dá mbeadh an léir-sgrios san <L 208> déanta acu ar aigne agus ar chroidhe agus ar éirim agus ar thuisgint Gaedheal na h-Éireann go mbeadh rith an ráis leó as san amach chun an Chreidimh a mhúchadh i n-Éirinn. Bhí ag eirighe leó go h-áluinn. Bhí an léir- sgrios ag dul chun cinn. Bhí an Ghaeluinn ag imtheacht. Bhí drabhuíol cainnte a bhí gan bhun gan bharr ag teacht 'n-a h-inead. Bhí éirim na ndaoine ag caolú agus ag lagú. Rud ab fhearr leis an namhaid 'ná gach nídh eile, bhí an Creideamh ag lagú agus ag dul i bhfuaire. Bhí an lagú agus an fuaradh san ag dul chun cinn chómh ríghin chómh réidh sin gur ar éigin a mhothuigh aoinne é. Is amhlaidh a bhí an Ghaeluinn dh'á guid uainn, a Dhonchadh, agus bhí an Creideamh dh'á ghuid uainn ar sgáth na Gaeluinne. Fé dheire do labhair na gadhair, gadhair Chonnartha na Gaeluinne. Do liúghadh "Bitheamhnaigh!!!" Níor thaithn an liú san leis na bitheamhnaigh, nídh nách iongna. Do liúghadh "Bitheamhnaigh!!!" airís agus airís eile. Do tógadh an liú ar gach cnocán i n-Éirinn ó Dhonchadh Dí go Tigh Mháire. Tá an liú ar siubhal, agus rud is fearr 'ná liúireach, táid na gadhair i ndiaidh na mbitheamhnach ar séide. Tá atharach sgéil ag muinntir Choláiste na Tríonóide. Tá a saothar go léir dh'á lot os cómhair a súl. Ar dheineadar de dhroch obair i n-Éirinn ó tánadar, tá sé dh'á lot os cómhair a súl agus gan leigheas ar bith acu air. Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, ach tá breall ortha níos mó 'ná an breall atá ar Ghuinn tré Bhéarlagar na Saor! Tadhg: Tá fhios acu féin go dian mhaith, a Dhonchadh, go bhfuil an bhreall san ortha, agus siné atá ag cur na feirge ortha agus ní h-é Béarlagar na Saor. Ní'l sa chainnt ar Bhéarlagar na Saor acu ach corp díombá agus míchéadtachta agus feirg agus bhuile, mar gheall air gur fuaradh amach an bhitheamhantas a bhí ar siubhal acu agus gur cuireadh na gadhair mhalluighthe seo 'n-a ndiaidh. Donchadh: Agus cogar, a Thaidhg. Cad fé ndeár an <L 209> fuath go léir seo atá acu d'ár gCreideamh? Ní'l meas ná beann ró mhór acu, do réir mar a thuigim-se, ar a gCreideamh féin. Measaim nách mór is cuma leó i n-aon chor cad a dheinean creideamh. Mara bhfuil aon mheas acu ar a gCreideamh féin cad 'na thaobh go mbeadh aon dúil acu go nglacfimís-ne é? Mara bhfuil dúil acu go nglacfimís-ne a gCreideamh féin cad 'na thaobh go mbeidís a d'iarraidh ár gCreidimh-ne do dhísgiú? Tadhg: "Ní'l sprid ná púca gan fios a chúise aige féin," a Dhonchadh. An cuimhin leat an focal úd a dubhraís anso an lá déanach? Saidhbhreas na h-Éireann atá uatha. Is cuma leó sa diabhal cad a dhéanfadh Creideamh ach ná tiocfadh sé, dar leó, idir iad agus an saidhbhreas a bhreith leó. Ní leó féin ar fad sinn, dar leó, an fhaid a bheidh an Ghaeluinn agus an Creideamh againn. Dá mbeadh an Ghaeluinn as an slighe, dar leó, níor bhfada go leanfadh an Creideamh í. Ansan, dar leó, agus is fíor dóibh é, iseadh bheimís fé n-a gcosaibh i gceart acu. Donchadh: Nára fada go mbeidh fiacala na ngadhar úd ionta, go daingean! Tadhg: Am briathar, a Dhonchadh, go bhfuil a lán d'ár muinntir féin a thógfadh a bpáirt fós. Donchadh: Aililiú! Nách dall atáimíd! AN BOB MÓR. Tadhg: Táimíd chómh dall san díreach, a Dhonchadh. Tá sé ana fhuiriste bob* a bhualadh orainn i neithibh áirighthe. Má chímíd culaith mhaith eudaigh ar dhuine agus deabhramh duin'uasail air is gnáth linn é ghlacadh ar a theistiméi- *Bob, a confidence trick. <L 210> reacht féin, agus iontaoibh a bheith againn as. Má deir sé linn go dtuigean sé ár ngnó agus go dtabharfidh sé aire dhó ach é fhágáilt fé fhéin, siúd láithreach sinn ag fágáilt an uile phioc d'ár ngnó ar láimh an fhir sinn chómh maith agus dá mbeadh aithne againn air agus tástáil riamh againn air. Ar ball nuair éaluighean sé leis féin oidhche éigin agus ár gcuid airgid 'n-a phóca aige, is amhlaidh a bhíon iongna ár gcroidhe orainn a rádh go ndéanfadh duin'uasal chómh deagh-bheusach cam chómh grána. Donchadh: Is dócha go dtugan neithe de'n tsórd san ciall cheannaigh dúinn, a Thaidhg, agus gur fearrde sinn é. Deir an seanfhocal gur "Fearr ciall cheannaigh 'ná dhá chéill a múintear" Tadhg: Tá cuid againne, a Dhonchadh, agus ní maith linn ciall cheannaigh féin a ghlacadh. Dá dtagadh an duin'uasal úd thar n-ais fé cheann beagán aimsire agus leathsgéal éigin a dhéanamh 'ghá thaisbeáint cad 'na thaobh dó a bhitheamhantas a dhéanamh, agus ná raibh leigheas aige air, fágaim le h-uadhacht go bhfuil cuid againn a ghlacfadh isteach é agus a chuirfadh an iontaoibh chéadna airís as! Donchadh: Éist, a Thaidhg. Ní'limíd chómh dall san ar fad! Tadhg: Táimíd chómh dall san ar fad, ní h-ad' bhréag- nú é. Tá seanfhocal againn a deir linn "adharc bó, tón capaill, drannadh madra nú gáire Shasanaigh," do sheachnadh. Tá fhios againn gur fíor an seanfhocal san. Agus fós tá a lán againn agus gealan ár gcroidhe nuair a gheibhmíd an "gháire" sin. Tá an "gháire" sin 'ghá chur 'n-a luighe orainn le dhá chéad blian gur teanga gan mhaith an Ghaeluinn agus gur teanga bhreágh uasal an Béarla agus mheasamair go léir go dtí a bhfuil le fíor dhéanaighe go raibh an ceart ag an "ngáire." Cad tá againn go léir dh'á dhéanamh leis an dá chéad blian san ach ag brise ár gcroidhe a d'iarraidh na Gaeluinne chaitheamh uainn agus an Béarla do labhairt <L 211> 'n-a h-inead! Ar buaileadh a leithéid de bhob ar aon daoine eile riamh! Donchadh: Tá atharú tagaithe ar an sgéal san, a Thaidhg. Tadhg: Tá an t-atharú ag teacht gan amhras, ach is go ríghin atá sé ag teacht. Feuch chughat féin, a Dhonchadh. Tá a lán againn féin anois 'ghá mhaoidheamh gur teanga bhreágh uasal an Ghaeluinn, ach abair leó an Ghaeluinn do sgrí' síos duit fé mar a labhartar í agus cad déarfid siad leat? Déarfid siad leat gur bh'fhearr go mór leogaint di imtheacht as an saoghal 'ná í sgrí' ar an gcuma san! Ná taisbeánan san gur dóich leó fós féin ná fuil aon mhaith sa Ghaeluinn atá i mbeulaibh na ndaoine? Donchadh: Agus, greadadh chucha, ca bhfuil an Ghaeluinn le fághail ach i mbeulaibh na ndaoine atá 'ghá labhairt! Tadhg: Andaigh is díreach san, a Dhonchadh. Is amhlaidh mar atá an sgéal acu tá an bob daingean ortha fós. Tá an púicín fós ar a súilibh. Deir an "gháire" leó, "You should make your language classical," pé brígh atá ag an "ngáire" leis sin, agus siúd láithreach ár n-amadáin ag cuardach seana leabhar agus a d'iarraidh cainnte na seana leabhar a chur i mbeulaibh na ndaoine! Donchadh: Tá breall ortha! CA BHFUIL A SGOLÁIREACHT? Donchadh: Ach cogar, a Thaidhg. Ní mheasaim-se go bhfuil aon deifrigheacht mhór mar sin idir chainnt na seana leabhar agus an chainnt atá i mbeulaibh na ndaoine. Nuair a léightear seana leabhar dom ní shamhluighim go mbíon aon deifrigheacht i n-aon chor eatartha ach deifrigh- eacht shuarach. Má dheinid na sgoláirí cainnt na seana leabhar a mhúine dhúinn nách amhlaidh is fearrde sinn é? <L 212> Ba dhóich liom gur mhór an osgailt aigne ar dhuine eólus a bheith aige, nuair a dheinean sé cainnt, ar an gcuma n-a ndeintí an chainnt chéadna chúig céad blian ó shin, nú míle blian ó shin. Tadhg: Dá mbeadh sgoláirí ciallmhara againn, a Dhonchadh, bheadh an sgéal go maith. Ach nuair osgalóchaidh sgoláire acu a bheul agus nuair adéarfidh sé, "Ní'l aon mhaith sa Ghaeluinn atá againn anois. Ní'l inti ach drabhuíol cainnte. Má's maith linn Gaeluinn cheart a bheith againn ní foláir dúinn dul siar agus an chainnt a bhí ag daoine chúig céad blian ó shin i n-Éirinn d'fhoghluim agus do labhairt." Donchadh: Agus dar ndóich 'sí an chainnt chéadna í! Má's drabhuíol an chainnt atá anois againn ba dhraibhuíol an chainnt a bhí i n-Éirinn chúig céad blian ó shin! Tadhg: Dar fiadh, a Dhonchadh, ach bhí sgoláirí ann chúig céad blian ó shin agus d'áiteóchaidís, caoch, ar na daoine a bhí ag labhairt na Gaeluinne sin an uair sin, ná raibh inti ach drabhuíol! Donchadh: Agus cá ndeiridís sin a bhí an Ghaeluinn cheart le fághail? Tadhg: Ag na daoine a bhí ann chúig céad blian roimis sin airís! Donchadh: Ach mo dhíth! Ní'l fasg ag an saghas san sgoláirí. Tadhg: Ní'l go díreach, fasg acu. Ach do chuirfadh sé iongna ort, a Dhonchadh, conus mar a bhuailid siad bob ar an saoghal. Donchadh: Is dócha, ó's sgoláirí iad gur dóich le gach aoinne go mbíon an ceart acu. Tadhg: Is dóich le formhór na ndaoine é. Ach bíon i gcómhnuighe foth dhuine a deir leó go bhfuil breall ortha. Deinid siad díobháil mhór, ámhthach. Buailid siad bob ar fhormhór na ndaoine. Cuirid siad 'n-a luighe ortha go bhfuil faid an lae amáirigh de dheifrigheacht idir, cuir i gcás "Caoira mhaol-úthan" agus "Caoira <L 213> úthan-mhaol." Deirid siad gur Gaeluinn cheart, "Caoira mhaol-úthan," agus ná fuil rígh ná rath ar "Caoira úthan-mhaol." Donchadh: Airiú dar ndóich má tá an chaoira "maol- úthan" conus fhéadfadh sí bheith ach "úthan-mhaol"? Tadhg: Ní'l ach sgoláire fhéadfadh an cheist sin a réidhteach, a Dhonchadh, a mhic ó. Donchadh: Léir ortha mar sgoláirí! Ba chóir nách chun bheith ag cur na ndaoine amú a deineadh sgoláirí dhíobh. Tadhg: Ba dhóich le duine ortha gur dhóich leó féin gur b'eadh. Feuch an fear san i gColáisde na Tríonóide a chuirean Eóghan Ua Camhrí agus Dochtúir Atcinson ar aon leibhéal! Donchadh: Is dócha gur bh'é sin a bhreitheamantas. Tadhg: Má's í ca bhfuil a sgoláireacht? SGOLÁIREACHT AR IARRAIDH. Donchadh: Ca bhfuil a sgoláireacht? arsa tusa. Is dócha go bhfuil sí ar iarraidh. Do labhair Eóghan Ua Camhraí Gaeluinn ó thosach a óige. Thug Dia éirim agus inntileacht agus cúil-fhéith dhó. Bhí aigne agus meabhair agus tuis- gint aige. Nuair eirigh sé suas dhein sé breithniú go geur agus go doimhinn agus go fórleathan ar an gcainnt a bhí 'n-a bheul aige agus ar an gcainnt a fuair sé in sna seana leabhraibh nuair fhoghluim sé iad. Do thómhais sé le n-a chéile, go cruinn agus go geurchúiseach, an chainnt a bhí n-a bheul aige agus an tseana chainnt. Fuair sé ar an gcuma san eólus ar an seana chainnt nár bhféidir i n-aon chor do dhuine fhághail ná beadh eólus aicionta aige ar an nGaeluinn bheó. Do sgríbh sé síos agus d'fhág sé againn sgríobhtha toradh a thómhais <L 214> agus a shaothair. Cuirean fear Coláisde na Tríonóide an fear san i gcomórtas le Dochtúir Atcinson, le fear ná féadfadh, dá gcuireadh sé a dhá shúil ar chipín, a dhéanamh amach cad é an deifrigheacht atá idir an dá fhocal bheaga san, "is" agus "tá." Tadhg: Airiú is dócha go dtuigean sé an méid sin! Dar ndó, mara dtuigfadh sé an méid sin conus fhéadfadh sé focal Gaeluinne i n-aon chor a thuisgint! Donchadh: Deirim leat ná tuigean. Feuch a leith orm. Má deir duine, "Is adhmad clár," tugan sé eólus uaidh ar rud. Sa bhfocal "adhmad" atá an t-eólus, agus isé an clár an rud ar a dtugtar an t-eólus. Ní gádh dhom a innsint duit-se, chómh luath agus adeir duine, "Is," nách foláir focal an eóluis do theacht láithreach i ndiaidh an fhocail "is." Tadhg: Agus dar ndó ní dócha go ndéarfadh Dochtúir Atcinson go bhféadfadh an sgéal a bheith ar a mhalairt de chuma. Donchadh: Feuch anso. Seo leabhar a chuir Dochtúir Atcinson amach. Agus feuch anso ag deire an leabhair sraith de sholuídí beaga deasa a phioc sé as an leabhar chun go múinfadh sé, dar leis, do'n léightheóir cad é an gleus a ghabhan le h-"is." Feuch ansan agat iad. Siné "is" ar tosach i n-a áit féin. Siné ansan, láithreach n-a dhiaidh an rud ar a dtugtar an t-eólus, sa n-áit nách féidir é bheith. Agus feuch, siné an t-eólus féin ar deire, sa n-áit nách féidir é bheith, sa n-áit ná féadfadh Diarmuid an Stoca féin é chur dá mbeadh sé ag rádh na cainnte. Tadhg: Sín chugham an leabhar san, a Dhonchadh, le d' thoil. Ó, ambasa chím é:- "Is" "Subject" "Predicate." Is uathbhásach an sgéal é sin! Agus feuch airiú! iad go léir, síos go bun, ar an gcuma gcéadna! Aililiú! Ní raibh aon cheart agat Diarmuid an Stoca chur i gcomórtas leis an bhfear san. Eugcóir throm <L 215> ar Dhiarmuid iseadh é. Bhí Gaeluinn mhaith ag Diarmuid, beannacht Dé le n'anam! Donchadh: Agus cad é mar obair Eóghan Ua Camhraí chur i gcomórtas leis an bhfear san! Tadhg: Duine eile acu féin a dhein é. Donchadh: Is cuma liom cé dhéin é, dhein sé tuathal agus dhein sé amadán de féin. Tadhg: Gabhaim párdún agat, a Dhonchadh. Níor dhein sé amadán de féin. Donchadh: Níor dhein an eadh! Tadhg: Am briathar nár dhein, mar ná féadfadh sé é. Bí sé i n'amadán cheana. Donchadh: Ó tuigim. Cúis gháire chughainn! AN NODLAIG. Donchadh: Seadh! a sheana bhuachaill, sin Nodlaig eile anuas i mullach an chinn ort! Tadhg: Tá, moladh le Dia! Tá bliain eile imthighthe. Ní'l ach aon locht amháin agam le fághail uirthi. Donchadh: Cad é an locht é, a sheana bhuachaill? Ní fheicim-se go bhfuil aon chúrsaí gearáin agat. Taoín tú chómh liath, chómh láidir, anois, Dia 'd bheannachadh, agus a bhís bliain an taca so, nú aon tráth le deich mbliana. Ach is dócha, nuair a théidhean daoine sa n-aois nách féidir leó gan bheith ag gluaireán. Siní an Ghaeluinn gur mheasais ar feadh tamail de d'shaoghal ná raibh aon bhreith aici ar aon tógáilt cinn fhághail go deó, siní anois í agus gan i mbeul gach aoinne, óg a's aosta, iseal a's uasal, ach conus is fearr a tiocfar ar i shaothrú agus do chur ar aghaidh. Tadhg: Ní'l ach aon locht amháin agam le fághail, a Dhonchadh, ar an mbliain seo atá imthighthe. 'Sé sin, a ghiorracht a bhí sí 'ghá bailiú féin chun siubhail. Is <L 216> greannmhar an sgéal é. Ní mheasaim na blianta leath chómh fada agus shamhluighinn iad fadó nuair a bhíos óg. Is ar éigin, ba dhóich leat, a bhíon an bhliain tosnuighthe nuair siúd imthighthe í agus an Nodlaig airís agat! Ní'l aon ghluaireán agam dh'á dhéanamh. Caithfimíd bheith sásta le toil Dé, moladh go deó leis! Agus go deimhin féin, mar a deirir, ní'l aon chúrsaí gearáin agam-sa. Tá an tsláinte go maith agam, buidheachas le Dia. B'fhéidir dá mba ná beadh sí sin chómh maith agam gur ríghin go leór a mhothóchainn an bhliain ag imtheacht. Ach, "go mbeirimíd slán ar an am so airís!" Donchadh: Amen! Agus "má's maith atámíd anocht i ngrástaibh Dé agus an tsaoghail, gura' seacht fearr a bheimíd bliain ó 'nocht, agus mara fearr nára measa!" Sin mar a dubhraís é bliain an taca so agus sin mar atá tagaithe. Tá an obair seo na Gaeluinne anois níos seacht fearr 'ná mar a bhí sí an uair sin. Bhí rainnt daoine an uair sin a bhí dílis, dúthrachtach go leór sa n-obair ach tá a sheacht n-oiread acu anois atá amhlaidh. Is cuimhin leat go maith conus mar a bhí an sgéal, foth dhuine, nú foth bhuidhean bheag daoine, 'ghá marbhú féin leis an obair agus na slóighte móra ag magadh fútha. Na daoine a bhí ag déanamh an mhagaidh an uair sin tá a bhformhór bailighthe isteach sa n-obair, agus an méid díobh ná fuil bailighthe isteach fós, geallaim dhuit nách fonn magaidh atá ortha. Ní h-eadh i n-aon chor. Is amhlaidh atá sgannra ortha mar chíd siad go maith nách ró fhada go gcaithfid siad féin luighe isteach agus a gcion de'n obair a dhéanamh. Tadhg: Ní deirim, a Dhonchadh, ná go bhfuil rainnt eugcóra agat dh'á dhéanamh ortha. Ní mheasaim féin go raibh aon dothol riamh acu roimis an obair. Is amhlaidh nár thuigeadar 'n-a n-aigne go raibh aon tairbhe sa tsaothar. Ní maith le h-aoinne allus a chur air féin le saothar mara bhfeicfidh sé aon deabhramh go mbeidh toradh ar a shaothar. <L 217> Donchadh: Am briathar gur dóich liom go raibh so 's súd ar a lán acu. Agus am briathar gur dóich liom go bhfuil sé ar a lán acu fós. Tadhg: Seadh! Cé 'tá ag gluaireán anois? Donchadh: Ní h-ag gluaireán atáim, ná ag camhrán, ná ag lochtúchán, ach nuair a chuimhnighim ar an gcluiche, agus ar an gclipe, agus ar an bhfiach atá déanta againn i gcaitheamh na bliana, ar na staigíníbh, agus ar na meisgeóiríbh, agus ar gach aicme galánta eile acu, ní fhéadaim gan bheith míchéadtach, cancarach, feargach, nuair a chím fós iad, ar leacachaibh na sráide, gach aon ghaige gan éifeacht acu agus a phlaoisgín folamh anáirde aige agus gan oiread agus aon fhocal amháin Gaeluinne 'n-a phluc! Tadhg: Seadh! Ambasa, a mhic ó, tá ag eirighe fút. Thosnuighis go h-áluinn ó chianaibh. Ba dhóich le duine ort ó chianaibh go raibh gach aon rud chun do thoile i dtaobh na Gaeluinne. Ba dhóich le duine ort anois gur b'amhlaidh atá gach aon rud bun os cionn ar fad. Caithfimíd foidhne bheith againn, a Dhonchadh. Tá maith agus olc sa sgéal. Ní'l an mhaith chómh maith agus a mhaoidhis ar dtúis é bheith, agus ní'l an t-olc chómh h-olc agus a mheasan tú anois é bheith. Tá obair mhór mhaith déanta i gcaitheamh na bliana. Do dheinamair féin cion beirte dhe. An gaige gan éifeacht úd a dubhraís, is lugha an meas atá anois air 'ná mar a bhí air bliain an taca so. Bliain an taca so bhí na staigíní go léir gan baiste. Tá ainim agus sloinne anois ortha. Donchadh: "Nár mhairid siad a n-ainim ná a sloinne!" Tadhg: Ní baoghal duit go mairfid siad abhfad iad. Ní'l aoinne gur chuaidh an ainim sin, "staigín" i bhfeidhm air ná déanfidh a chroidhe díthil ar ainim éigin eile thuilleamh dó féin chómh luath i n-Éirinn agus d'fhéadfidh sé é. Níor bhainamair cleití fós as an ngaige gan éifeacht, ach tá breith againn air. Tá lá teith roimis an ngaige mara gcuiridh sé uaidh na geáitsí agus an Ghaeluinn d'fhoghluim mara bhfuil sí aige cheana. <L 218> Is minic go mbíon sí aige cheana. Is minic go mbíon sí aige, níos fearr 'ná mar a bhíon an Béarla aige. Má tá sí cheana aige ní bheidh sé ró dheacair dó dul uainn. Ní bheidh aige le déanamh ach í tharrac chuige agus í labhairt. Donchadh: Sin rud ná déanfidh sé. Ní dóich liom go bhfuil 'fhios agat i gceart, a Thaidhg, cad é an saghas an gaige. Isé mo thuairim féin dá mbeadh an gaige i gcás éigin i n-a gcaithfadh sé a bheul d'éisteacht ar fad nú Gaeluinn a labhairt gur b'amhlaidh a dhúnfadh sé suas a bheul agus ná labharfadh sé aon fhocal, olc maith ná danaidhe! Tadhg: Fágaim le h-uadhacht, a Dhonchadh, go gcuirean tu rud i gcuimhne dhom. Bhíos tamal ó shin i gcuideachtain agus shocaruighmair ar gan a labhairt ach Gaeluinn. Do ghluais an chainnt. Bhí gaige acu sa chuideachtain. Oiread agus smiog níor tháinig as a bheul an chuid eile de'n oidhche. "Airiú," arsa mé féin leis fé dheire, "an amhlaidh atá teinneas fiacaile ort!" Níor dhein sé ach eirighe agus rith leis féin. Donchadh: Go deimhin, a Thaidhg, dá mba ná déanfadh an Ghaeluinn ach a chur fhiachaint ar na gaigíbh a mbéal a choimeád dúnta níor ró olc i n-aon chor an tairbhe a bheadh déanta aici. Bím bodhar acu le n-a gcuid "How d'do?" nú "good af' n'n," nú "Ba Jove!" agus an uile shaghas drabhuíola de'n tsórd san a phiocaid siad suas anso a's ansúd ameasg na ngaigí iasachta a thagan anall thar faraige ag tabhairt a gcuarda sa n-oileán so. Tadhg: Éist, a Dhonchadh. Go dtugaidh Dia mórán de Nodlaigíbh maithe dhuit - agus mórán foidhne! Caithfidh tú foidhne dhéanamh leis na gaigíbh bochta. Déanfid siad rud maith fós. An fear úd go raibh an teinneas fiacaile air, níor bh'fhada go bhfeaca airís é i gcuideachtain eile agus ní raibh Gaedhilgeóir ann ba bhinne 'ná é. Ní féidir d'aoinne dul abhfad i gcoinnibh an phobuil. Caithfidh sé gabháil leis an bpobal nú brúthfar é agus tuitfidh sé agus geóbhfar do chosaibh <L 219> ann. Siné atá ag cur an áthais go léir orm féin le déanaighe, a Dhonchadh. Tá pobul na Gaeluinne ag dul i méid. Tá troime agus neart agus stuaim ag teacht sa phobul fé mar atá méid ag dul air. An fear ná cuirfadh cainnt ná cómhairle ná tathant fhiachaint air gluaiseacht sa bhóthar ceart, cuirfidh an pobul fhiachaint air é dhéanamh. Ní'l againn ach na gaigí agus na staigíní agus lucht na bplaosg bhfolamh do sgaoile isteach sa phobul. Caithfid siad gabháil leis an bpobul pé olc maith leó é. Donchadh: Agus feuch, a Thaidhg. Ná beidh ar dhuine éigin an pobul féin do stiúrú? Tadhg: Ambasa, a Dhonchadh, ach déanfir-se an gnó, mar adubhairt an seana phríochán leis an bpríochán óg. "Nuair a chífir," arsan seana phríochán, "buachaill ag cromadh chun cloiche sgeinn leat féin." "Agus, a mháthair," arsan príochan óg, "cad ba cheart dom a dhéanamh dá ráineóchadh go mbéadh an chloch 'n-a phóca ag an mbuachaill?" "Déanfir an gnó," arsan seana phríochán, "imthig leat féin." Beidh, a Dhonchadh, ar dhuine éigin an pobal féin do stiúrú. Agus pé duine nú pé daoine, go mbeidh san ortha beidh ualach trom ortha. As so amach anois atá againn go léir cuimhneamh air sin, agus cuimhneamh go maith air. Tá an saoghal lán de dhroch stiúrthóiríbh. Daoine go bhfuil an aigne go h-olc acu, agus go bhfuil an chloch n-a bpóca acu. Ní foláir dúinn féin agus do'n phobul sinn féin a sheachaint go maith ortha. TÁ BREALL ORTHA. Donchadh: Mhaise go deimhin, a Thaidhg, isé rud a mheasaim féin 'ná gur mór an truagh daoine de shaghas Atcinson. Táid siad ag déanamh a gcroidhe díthil <L 220> chun na Gaeluinne d'fhoghluim, agus siné an Béarla, a gcainnt féin, 'ghá gcur amú an uile chor d'á gcuirid siad díobh. Má deir duine, "Táim am' dhúiseacht," is "I am awake" atá aige mar Bhéarla air; agus má deir duine, "Bím am dhúiseacht," ní'l de Bhéarla aige air ach an rud céadna díreach, "I am awake." Conus is féidir d'fhear an Bhéarla choidhche a fhios a bheith aige cad a bhíon i n-ár n-aigne-ne nuair a deirimíd "Táim am dhúiseacht"? Ní'l aon deifrigheacht sa Bhéarla eatartha. Tadhg: Gabhaim párdún agat, a Dhonchadh. Tá deif- righeacht eatartha sa Bhéarla, ach is ó'n gcainnt a ghabhan leó a tuigtear an deifrigheacht. Má deir duine, "I am awake now," cialluighean, "táim am' dhúiseacht"; ach má deir duine, "bím am dhúiseacht." Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, dá mba mhaith le muinntir an Bhéarla a gcainnt féin a thuisgint i gceart ní bheadh aon rud dob fhearra dhóibh 'ná Gaeluinn d'fhoghluim láithreach. Is usa go mór an Béarla do thuisgint le congnamh na Gaeluinne 'ná é thuisgint as a ghustal féin. Tadhg: Is fíor dhuit sin, a Dhonchadh. Ach go deimhin ba dheacair duit an méid sin a chur 'n-a luighe ar mhuinntir an Bhéarla. Is dóich leó ná fuil aon teanga d'á labhairt is iomláine agus is forlíonta ar gach aon chuma 'ná an Béarla agus gur b'é an Béarla an teanga is fearr ar domhan chun duine thabhairt isteach ar thean- gain iasachta. Donchadh: Agus, greadadh chucha, conus is féidir dóibh rud de'n tsórd san a rádh! Nách shiné an Béarla agus gan ann ach aon fhocal amháin, go mion minic, i n-aghaidh an dá fhocal sa Ghaeluinn! Feuch, "bím" agus "táim," "bhíos" agus "bhínn," "má táim" agus "dá mbeinn." Tadhg: Ná h-áirimh a thuille acu, a Dhonchadh. Ní bheidís áirighthe go ceann seachtmhaine agat. Ach an <L 221> bhfuil fhios agat cad a dheinid muinntir an Bhéarla nuair a bhíd siad ag casadh le teanga iasachta d'fhoghluim? An focal go mbíon focal ag freagairt dó sa Bhéarla acu foghlumaid siad é, nú measaid siad go bhfoghlumaid siad é, agus an focal ná bíon aon fhocal ag freagairt dó acu sa Bhéarla chaithid siad uatha é. Donchadh: Ó! airiú cad é mar shaghas foghluma é sin! Dar ndó ca bhfios dóibh nách sa bhfocal a chaithfidís uatha a bheadh an brígh go léir? Tadhg: Is ró mhinic gur b'ann, agus bíon a rian air, ní thugaid siad leó go minic ach brígh áiféiseach, brígh amadánta. Ansan, nuair a chuirimíd go léir suas an liú mhagaidh fútha, ní bhíd siad ach ag feuchaint 'n-a dtimpal agus a súile ar leatha acu agus iongna agus alltacht ortha. Ní féidir leó féin aon spórt fheisgint sa sgéal. Ní dheinid siad ach a rádh 'n-a n-aigne féin, "Is uathbhásach na h-amadáin na Gaedhilgeóirí seo! Táimíd ag déanamh ár ndíthil chun na Gaeluinne mhúine dhóibh sa cheart ach ní'l ar a gcumas í fhoghluim sa cheart." Donchadh: "Sa cheart!" Airiú cé aca go mbeadh sí sa cheart ach ag an muinntir atá 'ghá labhairt riamh? Tadhg: Dar leó féin isiad an mhuinntir nár labhair focal riamh di go bhfuil sí sa cheart acu. Donchadh: Tá breall ortha! FEIS ULADH. Donchadh: A Thaidhg airiú, an bhfeacaís an chainnt seo adubhairt an Cárdinél i bhFeis Uladh? Tadhg: Ní fheaca. Cé h-é an Cárdinél? Cad í an chainnt? Ní foláir nú dubhairt sé rud éigin iongantach tra 's gur chuir a chainnt a leithéid seo de ghliadar ort. Donchadh: 'Gcloistí air! "Cé h-é an Cárdinél?" Ná fuil fhios agat ná fuil againn ach aon Chárdinél <L 222> amháin, Árd-easbog Árd-Mhacha, Príomh-easbog na h-Éireann, Cómharba Naoimh Pádraig! Tadhg: Agus cad í an chainnt iongantach so adubhairt sé a chuir ar mire thu ar an gcuma so? Donchadh: Dubhairt sé a lán cainnte agus ní raibh focal d'á ndubhairt sé ná raibh go h-ana mhaith. Ach dubhairt sé aon nídh amháin a chuirfidh gliadar ort-sa chómh maith a's chuir sé orm-sa. Dubhairt sé gur bh'é a bhreitheamhntas féin, tar éis machtnaimh agus meághchaint a dhéanamh ar an sgéal, ná fuil aon ghnó ar siubhal anois i n-Éirinn atá ag déanamh níos mó tairbhe 'ná an gnó so na Gaeluinne. Tadhg: An ndubhairt sé an chainnt sin, a Dhonchadh! Donchadh: Seadh! Cé 'tá ar mire anois? Siné an páipeur agat. Léigh féin an chainnt. Tá sí ansan agat go breágh cruinn, díreach, soiléir, so-thuisgionta. Tadhg: Ambasa, a Dhonchadh, tá sí anso, soiléir, so- thuisgionta, mar a deirir. Ní h-é mo thuairim go ndubhairt an duin'uasal céadna, Dia 'ghá bheannachadh! focal riamh amach as a bhéal ach focal a bhí soiléir so- thuisgionta. Nuair a labhran sé ní baoghal gur gádh d'aoinne choidhche a fhiafraighe cad é an brígh a bhíon le n-a chainnt. Cuirean sé an brígh amach chómh solusmhar san nách féidir gan é thuisgint. Dar fiadh, a Dhonchadh, ach sin cainnt! Agus feuch, deir sé an chainnt níos treise 'ná mar a thugais-se leat í. Deir sé go bhfuil níos mó tairbhe ag gnó na Gaeluinne dh'á dhéanamh 'ná mar atá ag gnó na Párlimínte dh'á dhéanamh. Agus deir sé rud eile, feuch. Deir sé, agus is fíor dó é, ná fuil aon ghnó eile ar siubhal i n-Éirinn anois is mó atá ag cabhrú le h-obair ár lucht Párlimínte 'ná gnó na Gaeluinne. Feuch a leith orm, a Dhonchadh. Siné an focal is tuisgionaighe d'ár labhradh i n-Éirinn fós ó thosnuigh obair na Gaeluinne! Nuair a bhíd ár lucht Párlimínte thall i Lúnduin, i dtig na Párlimínte ní chuirid an mhuinntir thall suim ionta ach do réir an nirt a bhíon laistiar díobh i n-Éirinn. Dá mbeadh Demostenes <L 223> thall ansúd ag cainnt leó ní chuirfidís blúire suime sa chainnt is uaisle a thiocfadh uaidh mara dtuig- fidis 'n-a n-aigne go raibh neart laistiar de. Tá dhá shagas nirt ann, a Dhonchadh, neart corpartha agus neart aigne. Ní'l aon bheann acu súd thall ar neart corpartha na h-Éireann. Ní bheadh aon nídh dob fhearr a thaithnfad leó ar maidin 'ná dá n-eirighmís go léir amach le n-ár ráinní agus le n-ár sluaiste chun troda leó. Chuirfidís deire linn agus ansan bheadh Éire acu féin. Ach nuair a gleustar neart aigne 'n-a gcoinnibh ní h-ar ráinníbh 'na ar shluaistibh a bhíon ortha aghaidh a thabhairt. Donchadh: Agus cad air, má 'seadh? Tadhg: Siné díreach a mhillean iad. Bíd siad dall ar cad air. Oibirighean neart aigne ar an uile shaghas cuma. Tuigean an namhaid nách aon dóichín an neart san agus gur fearr é ghlacadh réidh. Donchadh: Agus nách mór an iongna ná tuigid ár lucht Párlimínte an nídh sin! Is dóich leó gur díobháil atá ag gnó na Gaeluinne dh'á dhéanamh dóibh. Tadhg: Bíodh foidhne agat. Tagan maith le cáirde. Tuigfid siad fós é. BAIN DÍOT AN BHRÉID. Donchadh: Cogar, a Thaidhg. An bhfuil Gaeluinn ag an gCárdinél? Taidhg: Am briathar go bhfuil go súgach! Cad 'na thaobh? Donchadh: Seadh! Is maith é sin anois. Tá oiread san daoine ag moladh na Gaeluinne agus ag moladh na h-oibre agus gan aon fhocal Gaeluinne acu féin ná aon fhonn ortha í dh'fhoghluim, go raibh eagal orm go mb'fhéidir gur bh'shin mar a bhí an sgéal ag an gCárdinél. Dá mb'eadh do bhainfadh san go mór ó tairbhe na cainnt úd a dubhairt sé ag Feis Uladh. Tadhg: Ná bíodh ceist ort. Tá an Ghaeluinn aige <L 224> go suairc. Do labhair sé í ag an bhFeis. Labhran sé í go minic agus is maith chuige é. Ach cad é an chúis gur chuir an sgéal aon bhuaireamh mar sin ort? Dar ndó is mó duine ná fuil sí aige agus a labhran 'n-a páirt go maith agus go tairbheach. Donchadh: 'Sdó siné díreach atá ag cur orm. Tá a lán daoine ná fuil aon fhocal di acu agus dá n-aireóchthá ag cainnt iad, ag moladh na Gaeluinne agus ag tathant ar an uile dhuine, óg agus aosta, díriú uirthi agus í dh'fhoghluim láithreach, ba dhóich leat ortha "ná h-íosfidís dhá bhéile ar aon bhórd agus ná codlóchaidís dhá oidhche ar aon leabaidh" go dtí go mbeadh sí do ghlan mheabhair agus do ghlan eólus acu. I n'inead san is amhlaidh, chómh luath agus bhíon an moladh agus an tathaint déanta acu, as Béarla, má's é do thoil é, imthighid siad abhaile agus ní aireóchaidh aoinne oiread agus "Dia 's Muire dhuit" amach as a mbéal as san go dtí go mbeidh caoi acu ar ghoradh eile Béarla thabhairt uatha ag moladh áilneachta na Gaeluinne. Tadhg: Am briathar, a Dhonchadh, má tá an sgéal san ag cur ort-sa, go bhfuil sé ag cur orm-sa leis, agus nách le lá é ná le dhá lá, ach le fada riamh. Táim ag feuchaint ortha agus ag faire ortha agus ag éisteacht leó agus cuirean sé iongna orm a fhaid fhéadan cuid acu dul, 'ghá leogaint ortha go bhfuil obair thairbhtheach acu dh'á dhéanamh agus gan blúire acu dh'á dhéanamh ach cainnt! Donchadh: Dá mb'áil leó an chainnt a dhéanamh as Gaeluinn dob usaide é. Tadhg: Ach, dá ndeinidís an chainnt as an nGaeluinn, sin a mbeadh uaim. Ní fhéadfidís an chainnt a dhéanamh as Gaeluinn gan eólus a bheith acu ar an nGaeluinn agus dá mbeadh an t-eólus acu ar an nGaeluinn bheadh a gcion féin de'n obair déanta acu. Isé rud ba cheart a dhéanamh leó 'ná mar a dheineadh seana Sheón Léadar le n-a lucht oibre. Donchadh: Cad a dheineadh Seón? Tadhg: Mheasadh sé dá bhfeiceadh sé a chasóg ar fhear <L 225> oibre ná beadh an fear san ag déanamh oiread oibre agus ba cheart dó a dhéanamh. Bhuailfadh sé amach chun na bhfear an lá is fuaire sa n-Earrach. Bhíodh na casóga ortha, nídh nár bh'iongna. Mheasadh Seón go mbíodh sé creachta le luighead na h-oibre bhíodh 'á dhéanamh. Thagadh fearg air agus do liúghadh sé ortha:- "Bainidh díbh an bhréid, a bhuachaillí!" a deireadh sé. Donchadh: Dar fiadh, a Thaidhg, ach tá 'fhios agam cad a dhéanfad-sa feasta. Nuair a chífad duine ag cainnt agus gan aon obair aige d'á dhéanamh cuirfad liú asam chuige:- "Bain díot an bhréid!" adéarfad leis. SEACHAIN AN BIOR. Donchadh: Ní fheadar an tsaoghal, a Thaidhg, cad 'n-a thaobh go bhfuil sé chómh deacair a chur fhiachaint ar chuid de mhuinntir na h-Éireann an bhréid a bhaint díobh chun na h-oibre seo na Gaeluinne. Déanfid siad cainnt. Déanfid siad gleó. Déanfid siad fothram. Déanfid siad troid ar son na Gaeluinne le h-aon tsaghas duine dhéanfidh aon tarcuisne thabhairt di. Ní'l nídh ar bith ná déanfid siad go fonnmhar ach an t-aon nídh amháin, an bhréid a bhaint díobh chun na h-oibre agus an Ghaeluinn d'fhoghluim! Tadhg: Ó, cuir uait, a Dhonchadh. Tá éagcóir agat dh'á dhéanamh. Tá a lán daoine an neómat so ag foghluim na Gaeluinne ins gach aon chúinne d'Éirinn. Tá a lán daoine 'ghá foghluim thall i Lúnduin. Tá a lán daoine 'ghá foghluim thall i n-America. Tá daoine 'ghá foghluim a gan fhios do'n tsaoghal agus ní maith leó a leogaint ortha go bhfuil an obair acu dh'á dhéanamh go dtí go mbeid siad ábalta ar an nGaeluinn a labhairt ar chuma ná cuirfid daoine ag gáirí umpa. Tá an bhréid bainte dhíobh, a Dhonchadh, ag níos 'mó daoine go <L 226> mór 'ná mar is dóich leat-sa. Tá an obair acu dh'á dhéanamh leis, níos déine go mór, deirim leat é, 'ná mar a deintear obair foghluma i sgoileanaibh ná i gcoláistibh. Donchadh: Ní dheinim aon dabhta dhe, a Thaidhg, ná go bhfuil a lán daoine ag obair go dian agus go torthamhail. Ach, i n-aghaidh gach duine atá ag obair ar an gcuma san feuch an 'mó duine atá díomhaoin! Nuair a thosnuigh an obair ar dtúis, naoi nú deich dhe bhlianaibh ó shin, is cuimhin leat an mustar a dheinidís 'ghá mhaoidheamh, dá mbeadh na leabhair acu, go ndéanfidís "fut fat agus cat a's dá eirbal." Tháinig na leabhair. Tá leabhair a dhóithin anois ag aoinne gur maith leis úsáid a dhéanamh díobh. Ach tá lucht an mhustair agus an díomhaointis chómh fada ó aon úsáid a dhéanamh agus bhíodar riamh. Tá an bhréid ortha fós chómh cluthar agus bhí sé ortha nuair a bhídís 'ghá mhaoidheamh nár bh'fhios cad é an t-éirleach a dhéanfidís ag foghluim Gaeluinne dá mbeadh cothrom Leabhar acu. Ní fheadar an tsaoghal, a Thaidhg, cad déanfar leó. Thugamair "staigíní" ortha. Thugamair "rudaí Gallda" ortha. Thugamair "gaigí gan éifeacht" ortha. Ní fheadar an bhfuil aon mhaith dhúinn ann. Is eagal liom gur saothar i n-aistear bheith ag baisteachán ortha. Is cuma iad nú an t-asal a bheadh sa tslighe ort ar an mbóthar agus nuair a thógfá do bhata nú do shlat chun buille bhualadh air, 'ghá chur as an slighe uait, gur b'amhlaidh iompóchadh sé a dheire leat, chómh maith le n-a rádh, "dein do dhítheal!" Tadhg: Am briathar, a Dhonchadh, go bhfeaca-sa asal de'n tsórd san a bhí sa tslighe orm ar an mbóthar lá. Mheasas é chur as an slighe uaim ach i n-inead imtheacht is amhlaidh d'iompuigh sé a dheire liom go teann, chómh maith le n-a rádh, mar a deirir, "dein do dhítheal." Dheineas, agus geallaim duit gur imthigh sé go tapaidh as an slighe, ar cos anáirde. Ní baoghal gur fhan sé leis an tarna buille. Donchadh: Bíon oiread san clúimh ar chuid de sna <L 227> h-asalaibh sin is ana dheacair buille chur i bhfeidhm ortha. Tadhg: Cad is gádh iad a bhualadh sa n-áit 'n-a mbíon an clúmh tiugh ortha! Donchadh: Ambasa, a Thaidhg, is fíor dhuit é. Nú dá mbeadh bior maith géar i mbara an bhata ag duine ba shuarach an chosaint clúmh asail 'n-a choinnibh. Tadhg: Tá go maith. Cuir-se bior i mbara do mhaide. SAIDHBREAS - FÉ CHOSAIBH. Tadhg: Ach feuch a leith orm, a Dhonchadh. Ní dóich liom gur maith an chiall dúinn bheith ag cailleamhaint iomad aimsire le lucht an díomhaointis. Gan amhras is maith an rud an bior a bheith agat i mbara do mhaide agus rop a thabhairt anois agus airís do'n asal ríghin. Ach tá neithe is gátaraighe go mór a dhéanamh 'ná bheith ag faire ar na h-asalaibh ríghne. Tá mórán saothair déanta againn go léir le deich mblianaibh, ach ní foláir a admháil go raibh a lán de'n tsaothar i n-aistear agus go raibh a lán eile dhe do féadfí a chur chun sochair níos fearr 'n-á mar a cuireadh é. Donchadh: Gabhaim párdún agat, a Thaidhg. Ní dóich liom gur ceart trácht air sin. Is eól duit an sean- fhocal, "Tar a éis a tuigtear gach beart." Nuair a bhíon daoine ag brise isteach i ndúthaigh nua ní féidir dóibh gan bheith ag dul amú go minic sar a ndeinid siad amach an tslighe chóir. Ní féidir dóibh gan mórán d'á saothar a dhul i n-aistear. Ní ceart san a chasadh leó n-a dhiaidh san nuair a bhíon eólus ar an slighe chóir ag gach aoinne. Tadhg: Ní'lim 'ghá chasadh leó, a Dhonchadh. Nár leogadh Dia go mbeinn. Donchadh: Agus cad 'tá uait, má 'seadh? Tadhg: Sidé atá uaim. Tá an Ghaeluinn dh'á múine <L 228> anois i n-a lán áiteana ná fuil aon fhocal di dh'á labhairt. Na daoine atá 'ghá múine in sna h-áiteanaib sin tá obair ana mhait, ana dhian, acu 'á dhéanamh. Na daoine atá 'ghá foghluim in sna h-áiteanaibh sin tá obair ana mhaith, ana dhian, acu 'á dhéanamh leis. Tá áiteana eile i n-Éirinn agus tá an Ghaeluinn dh'á labhairt ionta chómh binn, chómh bríoghmhar, chómh blasta, chómh h-iomarcach agus do labhradh riamh i n-Éirinn í. Ba dhóich leat ná cuimhnighean aoinne ar aon sgoil a chur suas in sna h-áiteanaibh sin. Tá áit ná fuil abhfad ó Bhaile Mhuirne. An Tóchar, is dóich liom, a tugtar ar an áit. As an dtuairisg a chím ar an áit sin agus ar an gcuma 'n-a bhfuil an Ghaeluinn dh'a labhairt ann, tá sé buailte isteach am' aigne go ndéan- fadh sgoil oiread oibre ann i n-aon mhí amháin agus dob fhéidhir a dhéanamh, i n-áit gan Gaeluinn beó ann, ar feadh bliana. Ba dhóich liom gur cheart aghaidh a thabhairt láithreach ar áit de'n tsórd san agus sgoil a chur suas ann agus an obair a chur ar siubhal ann. Donchadh: 'Sdó, a Thaidhg, isé adeir daoine liom-sa 'ná, na daoine is fearr go bhfuil an Ghaeluinn acu ó n-a sínsear gur b'iad is lugha suim inti. Tadhg: Ná creid focal de. Ní'l suim acu inti fós - mar níor cuireadh puinn suime fós ionta féin. Conus is féidir dóibh a thuisgint 'n-a n-aigne go bhfuil saidhbhreas mór 'n-a seilb an fhaid atá an Ghaeluinn 'n-a seilbh, nuair ná tagan aoinne chucha ag lorg an tsaidhbhris ortha! Tagadh daoine ag lorg an tsaidhbhris ortha. Curtar suas an sgoil 'n-a measg. Tugtar le tuisgint dóibh go bhfuil Éire go léir, agus sliocht Gaedheal go léir, ag feuchaint chucha-san anois chun na Gaeluinne d'fhághail uatha, agus feiceam cad a dhéanfid siad. <L 229> TAITHÍGHE. Donchadh: Ambasa, a Thaidhg, ach tá an bhréid 'á bhaint anuas. Tadhg: Cé h-iad atá ag caitheamh na gcasóg díobh anois? Donchadh: Tá muinntir Chill Áirne, ambasa. Ní 'ghá gcaitheamh díobh atáid siad ámhthach. Táid na casóga cáithte dhíobh acu cheana agus tá obair mhaith déanta acu. Má leanaid siad do réir mar atá tosnuighthe acu beidh dálta Thomáis Ruaidh féin acu. "Cloisfar uatha fós." Tadhg: Ó seadh. "Loch Léin," atá ar siubhal agat. Chonac é. Tá sé go h-ana dheas agus go h-ana mhaith. Donchadh: Ach feuch, a Thaidhg. Chím gur léighis an leabhrán beag. Tá sé, mar a deirir, go h-ana mhaith, ach measaim féin go bhfuil lúb ar lár anso agus ansúd i ndéanamh na cainnte ann. Tadhg: Éist do bheul, a Dhonchadh. Is dóich leat-sa gur lúb ar lár sa chainnt aon rud ná fuil taithighe agat féin air. Sin ceann de sna lochtaibh is mó a chím ar ár gcainnteóiríbh Gaeluinne. Aon rud i n-aon chor atá bun os cionn le n-a dtaithighe féin is dóich leó ná fuil sé ceart. Pé ceart nú pé deise cainnte atá i mbeul cainnteóra i ndúthaigh áirighthe cad é mar obair dó a cheapadh i n-a aigne ná fuil ceart ná deise cainnte i n-aon áit eile ach sa n-áit 'n-ar rugadh agus 'n-ar tógadh é féin! Donchadh: Sdó, cad é an leigheas atá aige air sin, a Thaidhg? Má 's fearr a thaithnean cainnt a dhútha féin leis 'ná cainnt aon dútha eile i n-Éirinn, cad é an leigheas atá aige air? Tadhg: Innis an méid seo dhom, a Dhonchadh. Cad é an chúis gur fearr a thaithnean nós cainnte do dhútha féin leat-sa anois 'ná nós cainnte aon dútha eile i n-Éirinn? Donchadh: Fan go fóil anois. Leog dom machtnamh <L 230> beag a dhéanamh ar an sgéal. Ní féidir liom aon fhreagra thabhairt ar do cheist ach so. Is fearr a thaithnean cainnt ár ndútha féin liom mar is uirthi atá taithighe riamh agam. Tadhg: Tá go maith. Ní fhéadfá freagra níos cruinne thabhairt. Bhuailis do mheur ar an leigheas. Cuir-se taithighe, chómh luath agus d'fhéadfir é, ar na nósaibh cainnte atá ag daoine i ndúthaíbh eile agus gabhaim-se orm go bhfaghair amach, as an dtaithighe, go bhfuil nósa cainnte i ndúthaíbh eile atá chómh cruinn agus chómh deas, nú b'fhéidir níos cruinne agus níos deise, 'ná cuid de sna nósaibh a thaithnean chómh mór so leat anois ad' dhúthaig féin. Donchadh: Is dócha go bhfuil an ceart agat. Ach feuch, a Thaidhg. Tá aon rud amháin sa leabhrán so ó Chill Áirne, agus ní h-é mo thuairim go bhfeaca fós aon rud chómh breágh leis. Dán filidheachta iseadh é a dhein Tomás Ruadh nuair a bhí sé i n-óspidéal na pláige i mBaile Átha Cliath. Tadhg: Chonac é go deimhin agus do léigheas é. Tá sé go h-áluinn. B'fhiú d'aoinne an leabhrán do cheannach agus do choimeád ar son an aon dána amháin sin. Donchadh: Agus feuch, a Thaidhg. Sin iad muinntir an Oileáin thiar agus an bhréid bainte dhíobh acu. Tadhg: Fanaimís go bhfeicimíd cad a dhéanfid siad. Tá daoine a bhainean díobh an bhréid chun cainnte agus chun fothraim agus cuirid siad umpa an bhréid chéadna airís chómh luath agus bhíon an chainnt agus an fothram déanta. Donchadh: Ní dóich liom gur mar sin a bheidh an sgéal ag muinntir an Oileáin. Tadhg: Fanaimís go bhfeicimíd. <L 231> TOMÁS RUADH. Donchadh: Feuch, a Thaidhg, do léigheas airís an dán beag diadha so a dhein Tomás Ruadh Ua Súiliobháin nuair a bhí sé sa n-óspidéal i mB'l'Áth' Cliath, agus go deimhin is fearr a thaithn sé liom an tarna h-uair 'ná mar a thaithn sé liom an chéad uair. Is dóich liom dá léighinn seacht n-uaire é gur fearr a thaithnfadh sé liom an seachtmhadh h-uair 'ná aon uair roimis. Tá doimhneas agus neart agus ceól agus mísleacht ann nách féidir a innsint. Tadhg: Is fíor dhuit-se sin. Agus téidhean an neart agus an mhísleacht tré chroidhe dhuine agus tré n-a aigne ar chuma nách féidir a innsint, feuch:- "A Rí an Domhnaigh, tar le cabhair chugham, Agus tóg i n-am ó'n bpéin mé. A Rí an Luain ghil, bí-se buan liom Agus ná leig uait-se féin mé." Feuch mar a labhran croidhe an fhile le Dia na glóire sa chainnt sin! Tá neart Creidimh sa chainnt sin, agus neart dóchais agus mainighine as Dia, nách féidir a shárú. Nuair a léighean duine an chainnt sin tógan an chainnt croidhe an duine suas chun Dé díreach mar a thógan an ghaoth an t-eun suas ó'n dtalamh sa spéir. Is iongantach an tabharthas í, mar fhilidheacht, nuair a bhíon sí i gceart ag duine. Feuch chómh deas, chómh réidh, chómh símplidhe agus a ghluaisean an chainnt. Níor dhóich leat go bhfuair an file aon phioc d'á duagh. Ba dhóich leat gur b'amhlaidh a rith an chainnt chuige uaithi féin, mar a rithfadh an sruth. Donchadh: Cogar, a Thaidhg. Seo rud atá ag déanamh mearathail dom. Sin dán diadha, dán creidimh, dán cráibhtheachta. Ach ní bheinn cortha de bheith 'gá léighe. Ní bheinn cortha go deó de bheith ag cur na bhfocal tré <L 232> m'aigne agus 'ghá dtarrach tré m'beul. Bíd siad ag gluaiseacht tré m'aigne agus tré m'beul uatha féin agus mé ag gabháil an bóthar nú ag déanamh mo ghnótha. Tadhg: Ó, ní h-aon iongnadh é sin. Sin mar a bhíon an sgéal i gcómhnuighe ag fíor fhilidheacht. Donchadh: Tá 'fhios agam gur b'eadh. Ní h-é sin atá orm ach so. Filidheacht dhiadha iseadh an fhilidheacht so. Tadhg: Agus nách shin mar is breághtha ba chóir í bheith? Donchadh: Innis an méid seo dhom, má 'seadh. Is minic a castar orm blúire filidheachta diadha i mBéarla agus ní túisge a chím gur filidheacht dhiadha í 'ná mar a thagan fuath agam di agus seirbhthean orm roímpe. Má léighim i n-aon chor í is i gcoinnibh mo chos a ghabhaim tríthi. Pé cúis é is amhlaidh a thugan sí droch-mheas dom ar gach sórd cráibhtheachta. Ní fearrde mé choidhche aon fhocal di do léighe. Cad é an chúis ná tógan sí mo chroidhe agus m'aigne suas chun Dé mar a dheinean an fhilidheacht so Thomáis Ruaidh? Tadhg: 'Neosfad-sa san duit go cruinn, a Dhonchadh. Tá dhá chúis leis. Ar dtúis, ní'l sé ar chumas an Bhéarla croidhe dhuine thógáilt suas chun Dé mar a dheinean an Ghaeluinn. An tarna cúis, na daoine a dheinean na dánta beaga cráibhtheachta san a deirir, ní filí i n-aon chor iad. Ní'l blúire filidheachta 'n-a gcroidhe ná 'n-a n-aigne ná 'n-a gcuid fola ach oiread leis an stumpa giúise sin ansan! Cuirean a gcuid filidheachta seirbhthean ort mar ní filidheacht é ach snagaireacht focal! AN BHRÉID. Donchadh: Feuch airiú, a Thaidhg. Tá tuille de'n bhréid dh'á chaitheam díobh ag daoine. Tadhg: Cé h-iad is déanaighe a chaith dhíobh é? Pé h-iad féin is mithid dóibh é. <L 233> Donchadh: Ach! éist, a dhuine. Is fearr an déanaighe 'ná an ró-dhéanaighe. Tadhg: Dar fiadh ach ba dhóbair dó bheith 'n-a ró- dhéanaighe. Cé h-iad féin? Donchadh: Muinntir Dhúnaráil. Bhí ana chruinniú acu an lá fé dheire agus flosg mór go léir chun na h-oibre ortha. Thug an sagart paróiste cainnt ana bhreágh, ana ghunta, ana thuisgionach uaidh. Bhí Donchadh Ua Laoghaire ann agus ní miste dhuit a rádh 'ná gur thug sé cómhairle mhaith uaidh dhóibh. Do réir an fhuadair atá fútha is é mo thuairim go ndéanfid siad obair mhaith sa tseana shráid sin. Tadhg: Ní ró fhada an aimsir atá ó bhí cruinniú mór sa Bhlárnain, a Dhonchadh. Dhein daoine mórán fothraim ann agus mórán cainnte. Bhí an uile dhuine acu, ba dhóich leat, strupálta 'n-a bhríste a's 'n-a léine, bhí a leithéid sin d'fhuadar buile fútha chun na h-oibre. Ca bhfuil siad anois, agus ca bhfuil an obair? Chómh luath agus do stad an chainnt agus an fothram d'imthigh gach aoinne acu agus chuir sé a chasóg uime airís agus dhún sé na cnaipí go daingean. Is dócha go bhfuil beirt nú triúr sa Bhlárnain agus gur cheapadar go ndéanfadh an Bhlárna éirleach nuair a chonacadar an fuadar go léir. Measaim go raibh dearmhad ortha. Cad fhéadfadh beirt nú triúr de dhaoinibh crodha a dhéanamh le sluagh staigíní! Nách mór an iongna, a Dhonchadh, ná tuigid na sgaigíní seo nách le cainnt a deintear obair! Dá mba as Gaeluinn a déanfí an chainnt bheadh cuid de'n obair inti. Ach nuair is as Béarla a deintear í dar ndó is ag saothrú an Bhéarla a bhíd na cainnteóirí i n-inead bheith ag saothrú na Gaeluinne. Deir an t-Athair Pádraig Ua Síothcháin gur b'iad na daoine, muinntir na hÉireann féin, is cionntach le meathalú na Gaeluinne. Cé fhéadfadh a rádh 'ná gur b'iad staigíní na Blárnan féin is cionntach leis an meathalú a tháinig chómh luath ar an obair a chuireadar ar bun le h-oiread fuadair agus fothraim! <L 234> Ba bheag an iongna go dtuitfadh a lug ar a lag ag daoinibh dílse nuair a chíd siad an spadántacht a dheinid na staigíní. Donchadh: Bíodh foidhne agat, a Thaidhg. Ní staigíní atá ins gach aon bhall. Feuch ar an obair seo a deineadh cúpla lá ó shin theas i mBirinn. Tadhg: Ó 'seadh. Bhí cruinniú ann i dtaobh dlighe na talmhan agus do labhair an t-Athair Tadhg Ua Tuama as Gaeluinn leis an gcruinniú. Is fearr 'ná san é, mar ní'l abhfad ó thosnuigh an sagart san féin ar an nGaeluinn d'fhoghluim. Cad 'na thaobh ná deinean gach aoinne a ghnó ar an gcuma san? Feuch, a Dhonchadh. 'Seo rud nách féidir liom cur suas i n-aon chor leis. Duine ag teacht i láthair pobuil agus ag baint a chasóige dhe chun oibre, agus ghá mhaoidheamh go h-árd go ndéan- fidh sé an obair, agus ansan ag imtheacht leis féin gan cuimhneamh a thuille ar an obair ná ar an maoidheamh a dhein sé! Cad é mar shaghas duine an t-é dhéanfidh beart de'n tsórd san! Mara raibh sé ceapaithe ar an obair a dhéanamh ná féadfadh sé fanmhaint sa bhaile ó thosach agus gan bheith ag teacht ag cur daoine amú, ag innsint éithigh dóibh! Donchadh: Is dóich liom gur gearr go gcurfar san ar a shúilibh dó. CEANNTUIRC. Donchadh: Ach! a Thaidhg, is gearr ná bheidh fear óg i n-Éirinn againn ná beidh strupálta 'n-a bhríste agus 'n-a léine ag déanamh oibre na Gaeluinne! Tadhg: Aililiú! Cé h-iad atá chun alluis a chur ortha féin anois? Donchadh: Tá muinntir Cheanntuirc ambasa. Is ar éigin a bhí a chúl tabhartha ag Donchadh Ua Laoghaire <L 235> le muinntir Dhúnaráil nuair siúd siar é go Ceann- tuirc. Bhailigh na sagairt agus na daoine chuige láithreach agus do cuireadh an obair ar siubhal, agus dar go deimhin is dóich liom go ndéanfar an obair leis. Ba chóir go ndéanfí obair mhaith sa tsráid sin. 'Sé mo thuairim go bhfuil Gaeluinn mhaith ó n-a sínsear ag formhór na sean daoine ann. Má tá, ba chóir nár dheacair do sna daoinibh óga í phiocadh suas ó bheulaibh na sean daoine nuair a bheadh na leabhair agus na sean daoine i n-aice 'chéile acu. Nuair a bheadh súil dhuine ar an leabhar agus a chluas ag éisteacht le fuaim na cainnte ba chóir nár bh'fhada go mbeadh an chainnt 'n-a bheul aige féin. Is é mo thuairim go ndéanfidh Ceann- tuirc rud maith. Tadhg: "Ba chóir; ba chóir; ba chóir"; arsa tusa, a Dhonchadh. Gan amhras ba chóir a lán neithe a dhéanamh agus ní móide a deintear iad. An bhfuil 'fhios agat, a Dhonchadh, go dtáinig, tá anois suim maith blianta ó shin ann, buidhean d'fhearaibh óga ó Chorcaigh go Ceanntuirc agus gan aon ghnó eile acu ag teacht ann ach chun oibre na Gaeluinne chur ar siubhal sa tsráid sin. Bhailigh muinntir na sráide 'n-a dtímpal láithreach. Do deineadh a lán cainnte agus a lán fothraim. Chuir muinntir Cheanntuirc an uair sin na geallamhna ba chruadha agus ba dhaingne ortha féin go ndéanfidís an obair. Nár dhóich leat, a Dhonchadh, gur chóir go ndéanfidís na geallamhna cruadha san do chómhlíonadh? Ní túisge a bhí muinntir Chorcaighe imthighthe ódheas abhaile 'ná mar dh'imthigh na geallamhna cruadha as cuimhne muinntire Cheanntuirc! Is dócha go raibh, mar is gnáth, beirt nú triúr ann agus gur cheapadar, fé mar a ceapadh sa Bhlárnain, nuair a déanfí geallamhna go gcómhlíonfí na geall- amhna. Is dócha, mar is gnáth, leis, gur dhein an bheirt nú triúr a nditheal chun na h-oibre chur ar siubhal dáiríribh, ach gur theip ortha aon obair a bhaint as na staigíníbh. Ní fheadar an tsaoghal cá bhfuaradh an <L 236> sluagh staigíní atá againn! Nár chóir, nuair a gheall- fadh duine, go h-árd agus go poibilidhe, go ndéanfadh sé beart áirighthe, go mbeadh náire air tarrac siar ó'n mbeart san do dhéanamh fé mar a gheall sé! Ní mar sin a bhíon an sgéal ag ár staigíníbh, ach ba dhoích leat ortha go measaid siad 'n-a n-aigne féin ná fuil aon bhrígh i n-aon chor le geallamhnaibh cruadha, poibilidhe, de'n tsórd san, ach iad a dhéanamh nuair a bhíon gach aoinne 'ghá ndéanamh agus ansan gan cuimhneamh a thuille ortha! Agus feuch, is dóich leis na staigíníbh go léir gur b'é sin díreach an ceart agus gur duine gan chiall an t-é do thuigfadh ná dhéanfadh a mhalairt. Tá rud éigin bun os cionn, a Dhonchadh. Tá lúb ar lár i mball éigin. Tá dul amú éigin ar aigne phoibilidhe na h-Éireann. Mara mbeadh go bhfuil, an t-é chuirfadh geallamhaint phoibilidhe air féin agus ansan d'fhágfadh an gheallamhaint sin gan cómhlíonadh, le corp díomhaointis, ní fhéadfadh sé feuchaint in sna súilibh ar a chómharsain. Donchadh: Bíodh foidhne agat, a Thaidhg. Cómhlíonfar na geallamhna go léir fós. Tadhg: Ba mhithid é, aon lá feasta. LOCH LÉIN. Donchadh: Feuch, a Thaidhg, sidé Loch Léin airís againn. A' dtáinig sé chughat-sa? Tadhg: Tháinig, a Dhonchadh. Tá sé go maith. Tá aon tréith amháin ann nach ró mhinic a chím fós i nGaeluinn ár sgríbhneóirí. Measaim gur dóich le cuid d'ár sgríbhneóirí Gaeluinne nách foláir do dhuine bheith ana ghruama, ana dhorcha 'n-a chainnt má's maith leis a thaisbeáint go bhfuil éirim aigne aige níos fearr 'ná mar atá ag daoine eile. Is dóich leó, ach bheith gruama, dorcha, ársa 'n-a gcainnt go gcuirfid <L 237> siad 'n-a luighe ar chách gur árd literature an chainnt sin. Isé rud a thagan as dóibh, ámhthach, 'ná chómh luath agus a léighean duine cúpla giota de'n chainnt go dtagan seirbhthean air agus go gcaithean sé uaidh an páipeur. Donchadh: Am briathar mhóide, a Thaidhg, gur minic a dheineas féin an rud san díreach. Ní thaithneadh an chainnt liom agus chaithinn uaim an páipeur. Ach is amhlaidh a mheasainn gur orm féin a bhíodh an locht. Tadhg: Ní h-ort. Feuch air seo:- "Do bhuail taom breóidhteachta "Hector" - ní h-é Hector a throid sa Trae thoir, acht gadhairín do bhí ag an bhfile." Cuirfidh mé geall, nuair a léighis an méid sin nár chaithis uait an páipeur. Donchadh: Dar fiadh ach tá an ceart agat. Níor chaitheas. Is amhlaidh a tháinig fonn orm chuige, agus dúil agam é léighe tríd síos. Ach cad a bhéarfadh gur b'é an rainnt bheag focal san a chuirfadh an fonn orm? Tadhg: Isé an tosnú san díreach a chuir an fonn ort, a Dhonchadh. Bhí neart do Shéamus Dhubh ar a chainnt do thosnú ar aon chuma eile 'n-ar mhaith leis í thosnú. Do thosnuigh sé í díreach ar an gcuma is fearr a chuirfadh fonn ort-sa chun í léighe. Bhí Séamus ag cuimhneamh ort-sa agus ar do leithéidí nuair a bhí a pheann 'n-a láimh aige agus é chun na cainnte sin do chur síos. Do leag sé a bhreitheamhntas go cruinn oraibh. Shocaruigh sé ar an módh cainnte is fearr a thaithnfadh libh, dar leis. Chím nár dhein sé dearmhad. Donchadh: Agus cad 'na thaobh ná deinid siad go léir beart de'n tsórd san? Tadhg: Déanfid siad fós é, a Dhonchadh. Ní gear- ánta ortha, b'fhéidir. Chím féin go bhfuilid siad go léir ag dul i bhfeabhas go h-iongantach. Feuch siar ar an saghas Gaeluinne do sgrítí deich mbliana ó shin. Ní h-é amháin ná beadh aon fhonn ort an chainnt do léighe ach dá léightheá í ní fhéadfá dá mbeadh Éire agat le fághail air, a dhéanamh amach cad é an brígh bheadh <L 238> léi. Ní mar sin anois di, pé locht eile a bhíon uirthi. An rud céadna so adeirim i dtaobh Shéamuis Dhuibh tá sé le rádh agam i dtaobh Oscair, agus i dtaobh Oisín, agus i dtaobh Dhiarmuda Uí Dhuibhne, agus i dtaobh Caoilte Mhic Rónáin. Níor fhéadas an leabhrán a chur as mo láimh go dtí go rabhadar go léir léighte agam ó thosac go deire. Tá greann agus sult agus meidhir agus geal-gháire le fághail sa leabhrán, dóithin a sheacht n-oiread, agus tá an buadh ar fad ag an gCoileáinín gleóite, nídh nách iongna. LÁ FHÉILE PÁDRAIG. Donchadh: Feuch, a Thaidhg. Cad é an gleó é seo ar siubhal anois ar fuid na h-Éireann i dtaobh Lae 'le Pádraig a bheith 'n-a lá shaoire? Gach aoinne agus a cheann anáirde aige 'ghá rádh go gcaithfar lá saoire dhéanamh de Lá 'le Pádraig! Ná fuil Lá 'le Pádraig 'n-a lá shaoire i n-Éirinn riamh, ó'n lá a fuair Naomh Pádraig bás? Tadhg: Tá, a Dhonchadh, gan amhras, Lá 'le Pádraig 'n-a la shaoire riamh i n-Éirinn. Níor deineadh obair shaothruightheach i n-Éirinn riamh Lá 'le Pádraig go dtí go dtáinig nósa Gallda isteach i n-ár measg. Nuair a tháinig na nósa Gallda do thosnuigh lucht siopaí agus lucht ceanaidheachta in sna sráid bailtibh anso i n-Éirinn ar aithris a dhéanamh ar an aicme chéadna i dtíorthaibh eile. Thosnuighdar ar neithibh beaga do dhíol le daoine a thagadh chucha isteach tar éis Aifrinn an lae shaoire. Do neartuigh an droch-bheus go tiugh, agus ba ghearr gur lá margaidh ar fad an lá saoire, ach an fhaid a bhíodh an t-Aifrean dh'á rádh. Ba ghearr gur bhrúigh an margadh isteach ar aimsir an Aifrinn féin agus go mbíodh a lán daoine ná bíodh aon Aifrean acu an lá san. D'áitighdís ortha féin ná bíodh leigheas acu <L 239> air mar go dtagadh gnó an mhargaidh ró dhian ortha agus ná bíodh an uain acu chun dul agus an t-Aifrean d'éisteacht. Ba ghearr ná bíodh aon bhreith i n-aon chor ag fear an tsiopa ar Aifrean lae shaoire bheith aige choidhche mara rithfadh sé chun an Aifrinn ar a seacht 'o chlog ar maidin. Dá mba ná beadh sé 'n-a shiopa nuair a thiocfadh na daoine do raighdís go siopa eile. Bá ghearr, in sna siopaíbh móra, in sna catharachaibh, go gcaitheadh na cléirigh go léir, idir fhearaibh óga agus mná óga, fanmhaint sa tsiopa an lá saoire go leir ó dhubh na maidne go dubh na h-oidhche, gan cuimhneamh ar Aifrean ná ar órd. Sin mar a bhíon an sgéal anois acu nuair a thagan Lá 'le Pádraig ortha. I n-inead Lae 'le Pádraig a bheith 'n-a lá shaoire acu is amhlaidh a bhíon sé ar an lá is déine sa mbliain acu. Dá ndúntí aon tsiopa amháin an lá san do déanfí an gnó go léir in sna siopaíbh eile agus do creachfí an siopa san. Donchadh: Dá ndúntí iad go léir do sheasochadh an gnó go dtí lá éigin eile agus ní creachfí aoinne. Tadhg: Siné díreach an brígh atá leis an ngleó so atá ar siubhal. Táthar 'ghá chur 'n-a luighe ar gach aon tsaghas lucht ceannaigheachta gair ceart dóibh go léir a siopaí do dhúnadh, do thoil a chéile, Lá 'le Pádraig seo chughainn agus suaineas an lae sin a ghlacadh dhóibh féin agus d'á lucht frithálmha, an lá san a thabhairt suas do Dhia agus do Naomh Pádraig. Donchadh: Ba chóir nár ró dheacair an bheart san do chur chun cinn. Ba dhóich liom, idir cheannaidhthibh agus cléirigh dóibh, gur mhór an sólás aigne leó a bheith ar a gcumas suaineas an lae sin a thabhairt dóibh féin. Bheadh an suaineas acu agus bheadh onóir acu dh'á thabhairt do Dhia agus do Naomh Pádraig. Dá ndeinidís an nídh sin ba dhóichighde go mbeadh rath ó Dhia ortha d'á bharr, ar an saoghal so agus i gcóir an tsaoghail eile. Tadhg: Is dóich liom go ndéanfar é. Tá an Creideamh i n-Éirinn fós.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
