Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Róisín Bán an tSléibhe
Title
Róisín Bán an tSléibhe
Author(s)
Tóibín, Nioclás 1890-1966,
Pen Name
Renascence
Composition Date
1923
Publisher
Comhlacht Oideachais na hÉireann
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N LM012> <L 3> <B 1923> <C Prós> <M 8> <T Róisín Bán an tSléibhe> <U Nioclás Tóibín> <F Comhlacht Oideachais na hÉireann> ROIMH-RÁDH. Seo chughaibh, a léightheoirí, ath-chló Róisín Bán an tSléibhe. Badh mhaith liom mo leath-scéal a ghabháil leo so a bhí ar éileamh an leabhair le tamall siar, agus gan é le fagháil. Badh leasc agus badh liosta liom cur síos díbh ar cad ba chionntach leis an mhoill. Pé scéal é, seo chughaibh arís é, agus tá súil agam gur mó bhus taithneamhach libh é fé n-a éide nua ná fé'n tsean-éide. NIOCLÁS TÓIBÍN. <L 5> CAIBIDIL I I n-árus aoibhinn áluinn an Fhaolánaigh — aon de shean-treibh ársa dhúithche Déiseach — i seoimrín cúl-tighe ann, bhí lampa neamh-choitchianta cian- aosta ar an mbórd ag déanamh soluis, agus teine sa ngráta nár cheil an teas. Bhí Róisín Bán 'an tSléibhe agus a sean-mháthair an oidhche seo na suidhe le h-ais na teineadh. Bhí Róisín ag léigheamh leabhair, agus a sean-mháthair — Máire ní Fhaoláin — ag cnotáil. B' ait le Róisín nuair ná raibh a sean-mháthair ag cur aon chainte uirre agus is minic a thóg sí a ceann de'n leabhar agus a thug sí súil-fhéachaint uirre. Bhí an tsean-bhean ag féachaint an-chaithte dhi, ní ba chaithte ná mar d' fhéach sí aon uair roimhe sin riamh. "A mham chríonna," arsa Róisín, "tá rud éigin ort anocht. Féachann tú an-bhán, an-chaithte dhom. 'Dé chúis ná fuil tú ag caint?" "Ní'l aon chúis, a Róisín. Táim ag dul siar ar na blianta atá caithte agam im' aigne féin." "Agus cad is gádh dhuit sin? Ná raibh saoghal deas agat? Ní hé sin a dhéanfadh aon chaitheamh ort ná buaidhreamh duit anocht." "Ní fheadar tú a leath ná a thrian, a Róisín. Tá na blianta caithte agam-sa, acht ní i gan fhios dom féin é. Fuaireas-sa mo chuid de dhuadh agus de chrosa an tsaoghail. Abair-se go bhfuaireas!" <L 6> "Cionnus? Níor innis tú aon rud mar sin riamh dom." "Níor inniseas, ní raibh aon ghnó agam a dhéanamh." "Bhoil, innis dom anois é, agus déanfaidh sé suaimhneas aigne a thabhairt duit." "Ní dhéanfaidh." "Acht cá bhfuil an díoghbháil duit é d'innsint dom?" arsa Róisín, agus tháinig deallradh an-fhiosrach, an-chinnsealach uirre. "Tá aithreachas orm anois go ndubhras aon rud mar sin leat." "Ní gádh dhuit a bheith, agus rud eile shíleas ná raibh aon rud ná h-inneosfá dom." "Ní'l aon rud ceilte agam ort acht an rud a bhfuil díoghbháil ann. Níor mhaith liom aon rud a mbeadh díoghbháil ann d'innsint duit." "Anois, beidh mise níos measa ná thusa, mar ní maith liom-sa tusa bheith tré n-a chéile. Innis dom do chuid trioblóidí agus iomcharochad cuid díobh duit. Déanfaidh sin cuid de'n ualach a bhaint díot." "B'fhearr liom iad a bhreith liom san uaigh." "Muna inneosair dom iad anois, ní chodlochad néal agus ní bheidh aon suaimhneas orm." "Tá sé cruaidh orm é dhéanamh, mar déanfaidh sé mairg duit. Bainfidh sé casadh as do shaoghal. Ní fheadar tú aon rud mar gheall air fós. Coimeádadh uait é." "Má tá aon bhaint aige le m' shaoghal ní ceart é choimeád uaim. Coir iseadh é choimeád uaim. Déineann sin an scéal níos measa arís — mo shaoghal féin a bheith fé rún. Caithfead ceist a chur ar m' athair mar sin." "Ná cuir ar a bhfeaca tú riamh. Má chuirir <L 7> féin ní thabharfaidh séisin aon bhreis eolais duit." "Mo shaoghal fé rún! An mar sin atáim? Cionnus a thabharfaidh me aghaidh ar an saoghal? Cad atá déanta agam-sa a thuill é?" agus tháinig olthainn fuairnimhe agus feirge ar Róisín a chuir cáthú agus aithreachas ar Mháire. "A Róisín," arsa Máire, "éist liom mar sin. Tá tú anois i mblianta na tuigsiona, agus gheobhaidh tú féin rud a dhéanamh de'n méid atá mé chum a rádh leat, ó caithfidh mé é rádh leat. Ní cás duit-se ná dod' shaoghal é acht éist liom … Bhí mise agus do shean-athair annso agus ní raibh de chloinn againn acht aon inghean amháin. Bhí sí i n-aois a pósta. Ní raibh a h-athair sásta le h-aon chuimilt a bheith aici le h-aon mhac feirmeora ná le h-aon duine eile i measc na nGaedheal — ní rabhdar maith a dhóthain dó. Dhein sé cleamhnas di le fear ionaid an tighearna talmhan — Fiachadún. 'Sé ainm a bhí ar an bhfear ionaid ná an Gárdúnach. Deineadh an pósadh. Ní raibh an pósadh acht ráithe déanta nuair a fuair do shean-athair bás. Timcheall bliana 'na dhiaidh sin tháinig tusa ar an saoghal. 'Sé ainm a baisteadh ort ná Sibéal Gárdún. "Agus 'de chúis gur Róisín a thugann tusa orm?" "Ainm cheana í sin a thugas ort, mar nár mhaith liom Sibéal mar ainm. Sin ainm ná raibh riamh ar chine Gaedheal. Ní rabhais acht bliain d' aois nuair a chuaidh do mháthair san úir, agus ní raibh sí acht leath-bhliain curtha nuair a bhí leas-mháthair ort." "Agus an raibh tusa sásta leis an scéal?" "Ní rabhas sásta le h-aon phioc de'n scéal ó <L 8> thúis deire, acht ní raibh dada le déanamh agam." "Agus 'dé chúis go leigeann tú ort a bheith sásta?" "Nuair a fuair do shean-athair bás bhí an-chuid airgid i n-a uadhacht domh-sa, agus nuair a bhí do mháthair ar leaba a báis d' uadhachtaigh sí tusa d' fhágaint agam-sa le tógaint. Dhein an t-airgead a bheith agam caradas dom san áit seo, agus nuair a bhí tusa agam le tógaint thug sé croidhe dhom. Dubhras ná raghainn don úir go mbeadh mo Róisín Bán ar láimh sábhála agam." "Agus an bhfuilim?" "Is dóigh liom go bhfuilir. Nár dhein an scoláire bocht — Seán Mac an Bháird — tú mhúine go maith?" "Dhein agus tú féin. Innis dom cé thug Seán annso." "Bhí t' athair ar aigne tú chur go Sasana ar scoil, acht bhí an t-uadhacht 'na choinne. Le linn na h-uaire bhí scoláire bocht ag gabháil thimcheall agus bhí togha na h-aithne ag an Athair Seán Paor air. Thagadh an t-Athair Seán annso chugham-sa go minic agus bhí baint aige le h-uadhacht do mháthar. D'fhiafruigh t' athair de cé-gheobhadh sé chun tú mhúine. Dubhairt an t-Athair Seán ná raibh duine dob' fhearr a dhéanfadh é ná Seán Mac an Bháird agus go bhfuighfidhe ar leath- threasgairt é. Chuir sé tóir ar Sheán agus chuir sé ag obair é. Acht ní ar leath-threasgairt é acht lán-treasgairt, mar chuireas-sa barr air i gan fhios." "Bhí Seán go deas liom-sa." "Tá fhios agam-sa go raibh." "Ní raibh fios an scéil chómh maith sin agam go dtí so. Acht ní ceataighe ná díoghbháil domh-sa <L 9> fios mar sin a bheith agam. Ní'l ann acht beag- áinín de stair na h-Éireann — an teagosc a thugais féin agus Seán dom. Agus, dar ndóigh, ní náir domh-sa aon rud mar seo." "Ní h-eadh, a Róisín, acht táim-se tar éis gabháil trí gach aon rud agus mo shúile oscailte agam ag féachaint, ag féachaint i gcomhnuidhe — ag féachaint agus gan aon rud agam á leigint orm acht ag fulaing agus ag foidhneamh — an croidhe á leaghadh asam." "Agus an bhfuil tú sásta liom-sa anois?" "Táim. Ní dhéarfad dada dá mhalairt leat. Tá fhios agam ná déanfaidh tú aon rud acht an rud ceart. Cuimhneochaidh tú orm-sa i gcomhnuidhe." "Féach anois go raibh sé ceart agat é d' inn- sint dom. Táim sásta anois, agus, a shean- mhaimín bhoicht, ná bí-se tré na chéile mar sin. Má cheileadh a dúthchas ar mo mháthair-se ní cheilfear orm-sa é." "Maith an cailín. Ní mór duit do thréithe, mar is iomdha cumhang agus caol romhat." <L 10> CAIBIDIL II Le linn agus an cómhrádh so bheith eatorra bhí Róisín in aois a naoi blian déag. Níor chóirigh naoi mbliana déag cailín ba ghile ná ba néata ná í. Bhí maise agus cantacht innte. 'Na siubhal agus 'na seasamh bhí sí éadtrom fuinn- eamhail. Bhí folt fionn órdha 'na choróinn trillseach ar a ceann. Bhí sí fáilteach geal- gháireach agus í módhamhail measardha 'na theannta. Chuireadh sí i gcuimhne do Shean-Mháire a h-óige féin agus óige a h-inghine agus cé go raibh adhbhar cathú agus caoine dhi annsin níor mhór léi a h-áilneacht agus a maise do Róisín. Buaileadh Sean-Mháire tinn. Bhí sí aosta go maith agus ní raibh mórán muinighne go dtiocfadh sí as an taom tinnis a bhí uirre. Ba í Róisín a bhí ag tabhairt aireachais di; ní leigfeadh Róisín do aoinne eile é dhéanamh. Acht níor thaithnigh sin le Sean-Mháire mar thug sí fé ndeara go raibh uireasba an chodlata agus an t-imshníomh ag dul trí Róisín. Dubhairt sí léi Siobhán Cháit .i. bean de'n chomharsanacht a thabhairt chúichi. Cuireadh fios ar Shiobhán agus tháinig sí. Bhí caradas agus cuidreamh riamh is i gcomhnuidhe idir Mháire agus Shiobhán agus níorbh' iongna le h-aoinne gur ar Siobhán a bheartuigh sí chum teacht chúichi. D'fhan sí 'na fochair gur éag sí. Lá dá raibh Róisín imthighthe amach bhraith Máire í féin an-lag. <L 11> "A Shiobháin!" ar sí. "Seadh, a Mháire," arsa Siobhán. "Táim lámh le bheith réidh." "Tá baoghal ort. Corruigh suas do mhisneach agus ná bí mar sin." "Ní'l aon mhaith dhuit liom — táim réidh. An bhfuil Róisín it' fhochair?" "Ní'l, tá sí imthighthe amach." "Bhfuil? Cad is dóigh leat di, a Shiobháin?" "Cailín ciúin, ciallmhar, macánta a bhfuil deallradh uirre agus taithneamh innte." "Tá sí mar sin acht ní fheadar 'dé'n chríoch bheidh uirre?" "'Dé críoch bheadh uirre acht críoch mhaith. 'Dé'n baoghal a bheadh uirre?" "Is iomdha baoghal sin, agus an baoghal is mó liom-sa dhíobh ná í chuimilt le Sasanaigh — rud nár chuibhe liom beo ná marbh." "B'fhéidir gur beag gan chiall tú. Cár bhfearr dhí ar domhan é? Nach iad is treise agus is uaisle sa tír seo?" "Bíodh is gurb iad, ní'lid uaim-se. Fuaireas mo dhóthain díobh. B' fhearr do Róisín a bheith bocht ar thaobh cnuic ná bheith ag pléidhe leo. Acht ní gádh dhi bheith bocht. Tá a dóthain agam-sa le tabhairt di. Má dhéineann sí mo réir beidh sé aici; muna ndéanfaidh beidh sí gan é." "Is maith an margadh é gan aon dabht." "Sin é mar atá an scéal, a Shiobháin … Cogar anois, a Shiobháin. Féach, cuir do lámh isteach fé'n tocht annso. Tá leitir ann. Cuir chughat an leitir agus coinnigh í. Tá trácht beag ar mo uadhacht innte agus rud éigin mar gheall ort féin. Beir leat a bhaile í agus cuir i gcoimeád í go dtiocfaidh aois a bliana is fiche do Róisín, <L 12> agus ní fada bheidh sin ag rith. Tabhair an leitir sin di annsin. Ná h-innis do scéal do dhuine dá maireann." Fuair Siobhán an leitir agus bhí sí 'na láimh aici nuair a bhuail duine ag an dorus. An Gárdúnach a bhí ann. Dubhairt sé le Siobhán go raibh teacht- aire ag dorus béal tighe á lorg. Leag sí uaithe an leitir ar bhúirdín a bhí taoibh léi agus d'imthigh sí. Ní raibh sí acht imthighthe nuair a bhí sí thar n-ais arís. "Dhearmhadas rud éigin," ar sí. Bhí an leitir 'na láimh ag an nGárdúnach. Bhí sé tar éis láimhseáil bheag a dhéanamh uirre. Shín sé chum Shiobháin í agus chuir sí chúichi í. Fhaid agus bhí sí imthighthe bhí an Gárdúnach 'sa seomra i bhfochair na sean-mná. Bhí sé d' iarraidh caint a bhaint aiste acht focal ní raibh aici dó. Chuaidh sí ar bhodhaireacht leis. Nuair a tháinig Siobhán thar n-ais d' imthigh an Gárdúnach. "Dheinis an tuaiplis, a Shiobháin," arsa Máire. "Má dheineas féin ní mórán a gheobhaidh sé a dhéanamh di. Téigheadh sé chómh fada le n-a dhícheall," arsa Siobhán. "Nach fada tá Róisín uainn? Ní fheadar cá bhfuil sí? Braithim me féin ag teacht an-lag, an-thabhartha." Ní raibh an focal as a béal nuair a bhí Róisín isteach chúcha. Gheal gnúis a sean-mháthar nuair a chonnaic sí í. "Cá rabhais ar feadh an lae uainn, a Róisín? Táimíd araon annso ag tnúthán leat ó d' imthigh tú," ar sí. "Bhíos sa mbaile mór fé dhéin rudaí beaga duit," arsa Róisín. <L 13> "Maith an cailín. Tabhair rud éigin do Shiobhán a chorrochaidh a croidhe. Ná bac liom-sa, ní'l suim agam in aon rud." B'fhíor di, ní raibh aon bheann aici ar aon rud. Bhí an bhean bhocht ag fagháil bháis — ag tarraingt ar an tsíorruidheacht. Thug sí léi go dtí lár na h-oidhche go maith. Annsin chrom sí ag speabh- raoid agus ag glaodhach ar an sagart. Bhí an sagart 'na fochair gach aon lá le coigthigheas roimhe sin. Mar sin féin, dubhairt Siobhán go gcaithfidhe dul ag glaodhach air nuair a bhí sé uaithe. Bhí beirt bhan des na comharsain i láthair. Ní raibh aon fhear ann agus ba leasc leo aon stró a chur ar an nGárdúnach. B' fhearr leo dul go dtí fear des na comharsain. D' imthigh Róisín agus ceann des na mná. 'Sé áit a chuadar ná go dtí ceárdcha. Ba é an cheárdcha an tigh ba ghiorra dhóibh. Sé áit a raibh an cheárdcha so ná ar bhóthar Chluain Meala — an bóthar atá ag dul ó Chluain Meala go Dúngarbhán — bóthar leabhair. Bhí tigh ósda buailte leis an gceárdchain. "Tigh leath- slighe," a thugtaí air. Ba le Séamas Gabha an cheárdcha agus "Tigh leath-slighe." Bhí tarraingt na dúithche air agus a ngabhadh an bóthar doth agus déanach. Bhí an Gárdúnach 'na chomhnuidhe i dtigh breágh aolmhar timcheall leath-mhíle ó bhóthar. Tháinig Róisín agus an bhean go dtí "Tigh leath-slighe" mar a raibh comhnuidhe ar Shéamas Gabha. Ghlaodar. D' eirigh an gabha agus chuir sé Séamas Óg, a mhac, as an leaba agus chuadar d' iarraidh an tsagairt. I gcionn leath-uaire an chluig bhí an sagart agus iad féin ag déanamh <L 14> ceann ar aghaidh cum tighe Mháire ní Fhaoláin. Bhuail an t-Athair Seán isteach chúichi. Bhí a cuimhne aici. Dhein an sagart a chion agus d' imthigh. Le breaca an lae sin i lár an earraigh d' fhág Máire ní Fhaoláin slán ag Róisín agus ag an saoghal. Bhí tórramh fada uirre. Bhí sí ar an gclár trí lá agus dhá oidhche. D' fhág sí le h-uadhacht tórramh fial flaitheamhail a bheith uirre agus fáilte a chur roimh gach aoinne. Bhí, leis; bhí uisce beatha 'na thuile ann agus tobac agus píopaí agus snaoisín don saoghal. Is é an gabha a bhí ag riar an uisce bheathaidh agus a bhean agus Siobhán ag riar an tsluaigh. 'Sé an Gárdúnach d'iarr ar Shéamas Gabha so a dhéanamh. Dhein Séamas é acht ní le báidh leis an nGárdúnach é acht leis an té a bhí ar an gclár. Tháinig an dúthaigh agus Connchubhar an mhargaidh go dtí an tórramh. Ní raibh slighe dóibh istigh ná amuigh. Ar uair an mheadhon-oidhche a thosnuigh- eadar ar scaipe beag a dhéanamh, agus sin é an uair a cuireadh Micheál Ó Muirgheasa ag scéal- aidheacht. Pé faid a bheadh san oidhche go dtí sin ní aireochadh duine an chuid eile di ag imtheacht. Gach aoinne agus cluasa orra ag éisteacht; faid gach an fhaid i ngach scéal agus gach éacht de'n scéal ag breith brágha ar a chéile le greann- mhaireacht agus deaschaint. Ba é an scéal a ghiorruigheadh an oidhche. Níorbh' dhada an tórramh a bhí ar Mháire seachas an tsochraid. Tháinig daoine ó árd agus ó íseal chúichi. Bhí capaill is ceáranna ag bailiú ar feadh na maidne. Bhí sluagh marcach ann agus an bóthar dubh le coisidhthe. Go dtí an Caisleán Nuadh tugadh í. Is ins an reilig ann a bhí a sinsir <L 15> agus a muintir curtha. Bhí an reilig sé nó seacht de mhíltí ón tigh agus deirtear go raibh an tslighe ar fad fé'n tsochraid agus nár ghabh riamh agus ná geobhaidh choidhche a leithéid eile de shochraid ann. Níorbh' iongna é sin mar ceann des na Brianaigh b' eadh Máire agus bhí a h-ainm agus a clú agus a cáil anáirde i nDeiscirt Mumhan. Agus ní raibh sí gan daoine chum í chaoineadh. Bhí Máire ní Cheallaigh ann le linn agus í bheith á tógaint amach. "Óra, a chomharsain!" ar sí, "liúighí go léireach, Buailidhí bhur mbasa agus screadaidhí in éinfeacht, Féachaint an ndúiseochadh liúigh ná béic í, Gol mná óige ná gol mná aosta, Ná guil a Róisín ós sí ba mhéinn léi. Uch, mo thúirse! dúiseacht ní baoghal duit, Mar imthighthe romhat-sa tá plúr na nDéise; Ó Chaiseal Mumhan go Cluain Fhiaidh Paorach; Tiocfaid chughat na cuaillí tréana: Na Brúnaigh, na Dúnaigh, Cárthaigh is Paoraigh, Búrcaigh, na Dubhartaigh, Curránaigh is Caor- Caorthainn, Na Faolánaigh ba thréan seal, na Brianaigh nár bhaoghal duit, Na Maoldhomhnaigh nár thréig riamh, na Rian- aigh nár ghéill fós, Na Fearachair, na Breathnaigh, na Ceallaigh go léireach, Beidh siad ann it' fhaire is id' chaomhnadh, <L 16> Ní h-ionann sin is na Gárdúnaigh chlaona, Na Fiachadúin is gach pneuc dá ngaolta; Ní bheidh siad romhat ná ní bheid it' dhéidh ann, Mar dhein tú an meathadh orra fér éagais Uch, a Mháire, go n-éirghidh an chré leat, Ní bréag a rádh gur chráidh an saoghal thú. <L 17> CAIBIDIL III Nuair a bhí Máire curtha, thosnaigh an siosma i measc na ndaoine. Bhí fhios ag gach aoinne go raibh cealmán maith airgid ag Máire, agus ní raibh de chúram orra acht fios a fhagháil 'dé mhéid é an cealmán agus cérbh' leis ar thuit sé. Gach duine agus a uimhir féin aige agus a uadhacht féin aige do Mháire bhocht. Sé ráfla ba threise a bhí amuigh ná gur fhág sí gach aon rud ag Róisín agus dá bhrígh sin, pé duine a bhí i ndán do Róisín, go mbeadh saoghal sámh agus biadh bog aige. Níorbh' aon rud mar seo a bhí ag déanamh cúraim do Róisín. Bhí a sean-mháthair imthighthe uaithe — sin é an t-easnamh a bhí uirre. B' fhada léi an lá agus ba shia ná sin léi an oidhche gan í. Ba bhéas léi bheith 'na teannta de ló agus ag léigheamh di asdoidhche. Ba iomdha oidhche fhada gheimhridh a ghiorruigheadar mar sin — Róisín ag léigheamh agus Máire ag cur síos di ar an rud a léigheadh sí. Bhí togha an léighinn ar Mháire féin agus ba iomdha rud d' innis sí do Róisín ná raibh isna leabhra. Acht anois, ó bhíodar sgartha ag an mbás, b'éigin do Róisín claoidh leis an leas-mháthair agus leis an gcuideachtain a bhíodh 'na timcheall. Ba nós leis an nGárdúnach agus le n-a bhean cuideachta Sasanach 'na dtigh de ghnáth. Ba é caitheamh aimsire ba choitchianta ag an dream sin ná fiadhach agus sealgaireacht. Dá bhrígh sin ba ghairid go raibh i n-áirighthe do Róisín capall <L 18> lúbach láidir. Níor bhain sé mórán aimsire di cleas an mharcaigh d'fhoghluim agus dul sa bhfiadhach i n-éinfeacht leis na Sasanaigh. Ba leasc léi é dhéanamh acht ar ghrádh an réidhtigh agus an tsuaimhnis chlaoidh sí leis mar chaitheamh aimsire. An lá so bhí Fiachadún agus a bhean agus a mhac — Seoirse — ag gabháil thar brághaid. Bhuaileadar isteach. Cuireadh cóir bídh agus díghe orra. Bhí an Gárdúnach agus a bhean agus Róisín ag an dinnéar 'na bhfochair. San itheadh dóibh dheineadar tagairt do Mháire ní Fhaoláin. Labhair an Gárdúnach. "Tá sí imthighthe," ar sé, "agus go réidhidh Dia an ród di. Caithfead a admháil go rabhas-sa agus í féin go deas, mín, macánta le n-a chéile. Ní cuimhin liom aighneas ná imireas a bheith eadrainn an fhaid a bhíomair sa tigh seo. Acht i ndeire bhraitheas í ag bailiú doichill dom. Ní leomhfadh sí me 'na fiadhnaise agus ní thabharfadh sí focal olc ná maith dom. Ba é sin mo bhuidheachas tar éis mo shéimhialtachta. Féach, gur mairg a bhíonn ró-shéimh, ró-mhacánta, sa saoghal cealgach so. Dá mbeadh fhios agam-sa mar atá fhios anois bhainfinn preab as an gcailligh úd. Anois caith- caithfead brughadh fúm mar chuir sí an ball orm. Is é rud is mó bhfuilim in' aithreachas ná coimirce agus oileamhaint mo inghine a bheith aici, in éagh- mais í chur ar oileamhaint in áit éigin eile. Anois is baoghal liom gurbh' olc an teagosc a fuair sí agus go bhfuil sí gan scoil, gan léigheann, gan éifeacht. D' fhág sí ar mhí-bhuidheachas í mar d' fhág sí me féin - gan pingin ná leath-phingne dá cuid airgid d' fhágaint aici. Ó! 'sí bhí meallta; bhí an cor go cruinn sa chroidhe aici!" <L 19> Bhí Róisín ag éisteacht leis an méid sin. Líon a h-aigne le h-uabhar, le h-uaigneas agus le díombhádh ionnus ná fuigheadh sí éisteacht le n-a thuille. D' éirigh sí agus le cead na cuid- eachtan d' fhág sí. Níor chuir sin aon stad leis an seanchus. Dubhairt Fiachadún gur mhór an feall aon rud a bheith in easnamh ar Róisín, maidir le tabhairt suas ná le deagh-bhéasa, agus gur dócha go raibh feall déanta 'na h-óige uirre sa méid sin. "Is agam-sa atá fhios," ars an Gárdúnach. "Bhí sé ceart agat an fios sin a bheith agat ó thúis," arsa Fiachadún, "agus rud a dhéanamh dhe. Bhí sé ceart agat í chur as an tír seo fadó. Milleann an tír seo an duine óg, mar ní'l le feicsint innte acht aingcise agus cruadhtan agus síor-obair ó aois go bás. Déineann sin sean-duine de'n duine óg agus meathann sé roimh ré 'na chrot agus 'na dheallradh é." "Ní h-amhlaidh dóibh go léir." "Tá fo-dhuine ann a leanann béasa agus nósa ár muintir-ne. Ní'l acht fiadhantas sa gcuid eile. Is maith atá fhios agat ná baineann an uaisleacht ná an ghalántacht leis an dream mí-ádhmharach so. Chomhairleochainn duit gan lá ná oidhche eile scaoileadh thorat go mbeidh sí ar bórd luinge anonn go Sasana agat. Déanfaidh bliain nó dhó ann i measc mór-uaisle na tíre sin duine nua di. Cuirfidh sé feabhas mór ar a cuid léighinn, ar a teangain, ar a béasa agus ar a slighte. Ní hí an duine céadna bheidh ar aon chor ann. Gheobhaidh sí fuireach san ait thall agam-sa." "Ní'l aon amhras ná go ndéanfadh sin an- mhaith di, agus go deimhin, is buidheach mise díot <L 20> ar mé luathughadh chuige gan trácht ar í ghlaca isteach fé dhíon do thighe féin mar a mbeidh sí mar a bheadh sí sa mbaile. Is fearr go mór di an méid sin ná sparán na caillighe. "Agus cár ghabh an sparán má bhí a leithéid ann?" "Tá mé chómh dall air leat-sa acht amháin an méid seo — Bhíos lá annso agus tháinig teachtaire go dtí Siobhán Cháit, sin í bean Phádraig uí Bhriain — an feirmeoir beag sin atá sa teora linn. 'Sí bhí ag tabhairt aireachais do Mháire. Chuadhas féin agus ghlaodhas ar Shiobhán. Ghabh sí amach as an seomra agus d' fhanas féin ann go gcasfadh sí. Bhí leitir leagtha ar an mbórd. Rugas ar an leitir. Rith sé liom go raibh an t-uadhacht innte. Ní raibh sí acht im' láimh agam á meabhrú nuair a tháinig Siobhán thar n-ais agus, dar ndóigh, chaitheas í thabhairt di. Chuir sí chúichi í." "Níor thug Siobhán aon admháil ó shin duit ar cad a bhí innte?" "An drae admháil, dá mbainfinn an ceann di." "Badh cheart é bhaint aiste ar chuma éigin." "Cionnus a gheobhfá é dhéanamh?" "Í féin agus a fear a chur i gcontabhairt iad a chur as an tigh. Gheobhfaidhe iad a chur amach agus iad a scaoileadh isteach arís, sé sin, dá mbeidís raosúnta." "Ní fuiris rud mar sin a dhéanamh." "Is fuiris. Árdochad-sa an cíos orra sa tslighe nach acfuinn dóibh é dhíol." "Déanfaidh sin." Tráthnóna Deire Fóghmhair ba eadh é seo agus le linn agus iad sin a bheith ag caint istigh, bhí <L 21> Róisín amuigh 'na suidhe ar shuidheachán fé scáth crainn, agus leabhar 'na láimh aici. Bhí a méar sa leabhar aici agus í ag déanamh a maranna nuair d' airigh sí coisidhe chúichi. D' oscail sí an leabhar agus chuaidh sí ar léigheamh. Níor thóg sí a ceann gur labhair an guth. "Dia dhuit, a Róisín. An annsin atáir?" "Dia is Muire dhuit, a Athair. Annso dom." "Éireochaidh an léigheann id' cheann." "Ní éireochaidh, ní'lim acht ag léigheamh scéilín as an leabhar so." "Masa, tá sé ag teacht breac-fhuar anois chum a bheith suidhte annsin. B' fhearr dhuit a bheith id' chorruighe féin." "Is gairid a bhead annso, a Athair." Bhuail an sagart isteach. Bhí gnó éigin aige de'n nGárdúnach. Ní fada bhí sé leis. Ar a theacht amach do dubhairt an Gárdúnach leis a rádh le Róisín teacht isteach ón síon. Dhein an t-Athair Seán amhlaidh, agus dubhairt sé léi aon uair a bheadh aon mhairg uirre bualadh go dtí an tigh go dtí é agus go mbeadh scathamh cainte aca. Dubhairt sí go ndéanfadh. Chuaidh Róisín isteach. Bhí an dinnéar caithte, acht bhí an chuideachta ann fós. D' fhiafruigheadar de Róisín arbh' mhaith léi dul agus scathamh a chaitheamh i Sasana. Cuireadh síos ó thúis deire dhi ar aoibhneas agus ar áilneacht na tíre sin, agus ar an gcaitheamh aimsire agus ar an ngleo a bheadh aici ann agus an tairbhe thiocfadh di as. Níorbh' mhaith léi seadh ná ní h-eadh a rádh. Ba chuma léi cá gcaithfeadh sí a cuid aimsire — an tslighe a bhí sí caithte ar an saoghal. Badh bhreágh léi comhairle an tsagairt d'fhagháil féachaint <L 22> cad déarfadh sé. Bhí fhios aici go raibh an scéal socair ag á h-athair agus ag Fiachadún, acht ba threise léi an sagart ná aoinne aca chum comhairle a leasa d' iarraidh air. Ba é sin an teagosc a fuair sí. "Is deacair dom freagra a thabhairt ar an gceist sin," ar sí, "tháinig sí ró-obann orm. B'fhearr liom fuireach tamall go ndéanfainn mo mharanna." "Ní'l aon mharanna ann," ars an t-athair, "acht go bhfuil sé chómh maith agat dul." "Go réidh," arsa Fiachadún, "tá an ceart aici. Ní fuiris léim a thabhairt ó Éirinn go Sasana. Tabhair cead di a maranna a dhéanamh." Fuair sí an cead. Lá ar na bhárach chuaidh sí ag triall ar an sagart. D' innis sí a scéal do. "Is maith an scéal é sin." ars an sagart. "Is deas duit an chaoi a bheith agat ar ghabháil trí an saoghal. Foghluimeochaidh tú an-chuid. Beidh cur amach agat ar an-chuid daoine agus ar an tslighe bheidh aca, agus gheobhaidh tú an blas ceart a chur ar do theangain." "Ná féadfainn déanamh gan na rudaí seo go léir?" "Gheobhfá, acht nach é do shaoghal atá ann? Ní hé gach aoinne a bhfuil an chaoi sin aige." "Aontuigheann tú lem' dhul ann mar sin?" "Aontuighim, acht bí aireach. Tabhair leat do bheart i gceart ann. Ná bíodh sé le n-a rádh aca go bhfuaireadar an lom ar chailín ó Éirinn. Bí i gcomhnuidhe chum na gaoithe orra." "Muna mbead, bíodh an milleán oraibh-se atá im' chur ann." "Táim-se sásta leis sin féin. Chuirfinn mo cheann i ngeall leis go ndéanfair crádh deas do <L 23> bhog-Shasanach éigin. Acht cuimhnigh nuair a thioc- thiocfaidh tú a bhaile ar bhualadh chugham pé áit 'na mbead." "Ní baoghal ná go ndéanfad." D' fhág sí slán ag an sagart agus chuir sí chum bóthair a bhaile. Cé bheadh ag gabháil 'na coinne an bóthar ná Séamas Óg an Ghabha. "Cad a thug annso tusa nó cá bhfuilir ag dul?" ar sí leis. "In aon áit," ar sé. "Is ait an áit é sin." "Is aite ná sin an cheist. Ar mhisde a fhiafruighe dhíot-sa cá bhfuilir ag dul?" "Táim ar an mbóthar go Sasana. "Beidh fuireach fada ort fé dtabharfaidh an bóthar ann thú." "Ní bheidh, táim ag dul ann." "An ag magadh fúm atá tú?" "Ní h-eadh acht i ndáiríre cheart." "Cionnus a tháinig sin chum crích'?" "Badh mhaith le m' athair me dhul ann, agus tá an t-Athair Seán tar éis a rádh liom dul ann anois. Badh chuma liom féin mar gheall ar dhul, acht caithfead a dtoil siúd a dhéanamh." "Agus an mar sin é?" "Seadh." "Tá sé chómh maith agam drom mo láimhe a thabhairt leat mar sin." "Dé chúis?" "Mar an té bhíonn amuigh fuarann a chuid." "Ná bíodh aon eagla ort, a Shéamais. Má fhuarann aoinne ní mise é. Cuimhnigh air sin." "Cuimhneochad, acht cad déanfaidh me gan tú annso? Imtheochad as mo mheabhair." "Ná beidh mise sa chás céadna. Leig ort go <L 24> bhfuilim annso agus leigfead-sa orm gur annso atáim. Anois, an bhfuilir sásta?" "Saghas sásta." D' fhágadar slán ag á chéile. Ba bhrise croidhe an scaramhaint sin, mar ba mhór é a gcion ar a chéile i gan fhios do aoinne. Nuair a chuaidh Róisín a bhaile dubhairt sí le n-a h-athair go raibh sí sásta ar dhul go Sasana. I gcionn seachtmhaine ón lá sin bhí sí ar bórd luinge anonn go Sasana. <L 25> CAIBIDIL IV Bhí an Nodlaig ar chois nuair d' imthigh Róisín. Dhein sí an Nodlaig sin thall i Sasana i dtigh Fhiachadúin. Ba sháthach agus ba shubhach an aim- sear a bhí aici ann. Bhí sí ag caitheamh fléidhe agus féasta i measc mór-uaisle Shasana. Ní misde a rádh go raibh togha gacha bídh agus sean gacha dighe ar bórd ann, agus meidhir agus magadh ar an gcuideachtain. Ba thruagh Róisín 'na measc mar ná raibh béasa ná gothaidhe ag gabháil léi, ná iad tabhartha fé ndeara ró-mhaith aici go fóill, ná aon rian de chanamhain an tSasanaigh ar a teangain. Bhí sí mar a bheadh gé i measc lachann bhfiadhain. In Éirinn, san áit d' fhág sí 'na diaidh, bhí na daoine ag déanamh na Nodlag mar ba ghnáth. Gach aoinne ar tuaith agus ar baile mór ag triall ar na siopuighthe agus ag breith leo a bhaile sóghlúistí beaga mar d'oir. Sean-nós ag daoine, ag Gaedhil go h-áirighthe, an Nodlaig a dhéanamh chómh compórdamhail agus is féidir é, mar urraim don Té tháinig ar an saoghal le comh- aireamh an lae sin agus chum crann maith a chur ar an mbliain a bhíonn 'na gceann. Bhí Pádraig Ó Briain agus a bhean — Siobhán — ag cuimhneamh ar an Nodlaig. Ar an Domhnach a bhí Lá Nodlag ag tuitim, agus chaith duine éigin dul go Cluain Meala Dia Sathairn. Asdoidhche Dia h-Aoine bhí Pádraig agus Siobhán, agus na <L 26> páistí thimcheall orra, suidhte go seascair cois na teine. Arsa Pádraig go deas tigheasmhail le n-a bhean, díreach agus dá mbeadh olc éigin ag rith in a aigne — "Nár leigidh Dia go dtiocfadh aon rud bun os cionn treasna orainn a thabharfadh Nodlaig mhí-chompórdamhail dúinn." "Cad a thiocfadh?" arsa Siobhán, "muna ndéanfá féin é thabhairt ort féin. Ná fuilmíd go maith as, buidheachas le Dia, acht amháin go gcaithfir-se dul go Cluain Meala ambárach? Ní bhfuighinn-se imtheacht ón tigh ná ós na páistí. Gabh an mhiúil agus imthigh tráthmhail agus beidh an lá fada agat chum do ghnó a dhéanamh. Ná bíodh an iomarca de'n oidhche ag teacht agat, mar i bhfad uainn an t-olc ní bheadh fhios ag duine cé bheadh ar tí a dhíoghbhála." "Is fíor duit," arsa Pádraig, "déanfad mar adeirir, i n-ainm Dé, ambárach." Tháinig an mhaidean agus chuir Pádraig chum bóthair. Le linn am dinnéir bhí Siobhán agus na páistí ag itheadh práta. Tháinig fear go dtí an dorus. Dhein sé ceann ar aghaidh isteach agus sheasaigh sé ar lár an úrláir. Bhí coiscéim bhacaighe ann, agus bhí bata láimhe aige. Hata cruaidh a bhí air. Bhí dhá thor féasóige ag fás anuas le n-a ghruadhanna agus bhí a smeigín leis. Blac maith de fhear ba eadh é acht amháin go raibh tonn mhaith dá aois caithte. Ba threise a ghuth ná a dheallradh. Labhair sé le faobhar agus le h-iomadamhlacht. "Bail ó Dhia — bail ó Dhia oraibh annso," ar sé. "Ó! bail ó Dhia is ó Mhuire ort," arsa Siobhán. "An suidhfeá agus an íosfá práta?" "Ní shuidhfead. Cá bhfuil fear an tighe?" <L 27> "Tá sé as baile indiu. An misde a fhiaf- ruighe cad a thug tú?" "Ní misde. An sean-scéal i gcomhnuidhe. Cíos do thighearna nó biadh do leanbh. Fuaireas scéala óm' mhaighistir órdú thabhairt do Phádraig Ó Briain, bheith i "dTigh leath-slighe," Lá an Chinn — an séimheadh lá de'n mhí seo chughainn. Beidh an tighearna féin ann ag glacadh an chíosa. Sin a bhfuil agam-sa le rádh leat." "Scéala maith ó Dhia chughainn, a mhic ó. Nach deas an t-am a cheap sé chuige ar theacht na Nodlag Naomhtha. Is dócha go gcaithfear dul ann mar sin. Acht an bhfeadar tú dhom an dtabharfar aon leagaint sa chíos dúinn? Tá an cíos an-mhór ar an mblúirín beag talmhan, agus dar ndóigh, tá sé in am againn leagaint d' fhagháil anois agus a fhaid táimíd ag braith air." "Ó, masa, ní fheadar. Ní bheadh fhios agat nach árdach air a dhéanfaidhe. Caithfead-sa bheith ag cur díom. Lá maith agat." "Go n-eirghidh an t-ádh mór leat." Ba é seo Domhnall Ó Cruadhlaoi, fear fógra an chíosa. Seirbhíseach maith ba eadh Domhnall. Bhí sé an-dhílis dá mhaighistir. Duine des na daoine ba eadh é. Bhí comhnuidhe air 'na measc. Ní raibh duine orra ná raibh aithne mhaith aige air. Ní bhfuigheadh duine bocht cloch a chur os cionn cloiche ar a bhlúirín talmhan, ná beithidheach a dhíol, ná slacht a chur ar a thigh ná ar a theaghlach gan fios a bheith ag Domhnall air, agus ba mhinic gurbh' d' réir faisnéise Dhomhnaill a leagfaidhe nó árdochthaidhe an cíos nó thabharfaidhe lucáiste ann. Tháinig Pádraig Ó Briain a bhaile. Thug sé leis gach aon rud a bhí uaidh go cruinn baileach <L 28> agus béidir fuighleach 'na bhfochair. Bhí sé tuirseach mar theagmhaigh sé le n-a lán daoine muinteardha, agus óir go raibh, níor bhac Siobhán leis an droch-scéal a nochta dó. Nuair a bhí greim ithte aige tharraing sé chuige a cheap agus a chasúr agus chuir sé péire bonn fé bhróga Mháirín .i. ceann des na páistí. Ní fheadar Máirín nach péire nua bhí aici nuair a bhí na boinn fútha. Ar maidin Lae Nodlag bhíodar go léir ag an chéad Aifreann. Tar éis an Aifrinn bhí an líon tighe ag itheadh a mbreacfasta. San ithe dóibh labhair Siobhán. "Go dtugaidh Dia Nodlaig mhaith dhúinn, agus go mbadh seacht bhfearr a bheimíd ar theacht na Nodlag arís." "Fé shláinte, fé shaoghal, agus fé ghrása Dé," arsa Pádraig. "Amen," arsa Siobhán, "acht an dtomhaisfeá cé bhí annso indé?" "Ní thomhaisfinn. Cé hé?" "Bhí Domhnall Ó Cruadhlaoi." "Caithfimíd an tseafaid a dhíol mar sin. Ní'l aon mhaith i n-a bheith ag braith ar lucáiste, is baoghal liom. Ní bheannuigheann an Gárdúnach dom an aimsear seo. Is dócha go bhfuil droch- fhuadar éigin fé. Beidh an t-aonach i gCluain Meala seachtmhain ó'n Mháirt seo chughainn. Tá sé chómh maith an tseafaid a thabhairt ann." "Mhuise, cabhair Dé is na naomh is na n-aingeal chughainn. Ní bheidh aon rud againn annsin, acht tá sé chómh maith scaramhaint léi mar adeir tú agus gan greim a bheith aca ort. Nach deacair do <L 29> dhuine bocht an Nodlaig féin a bheith fé shuaimhneas aige ag á leithéidí?" "Sin é mar a bhíonn — an duine bocht fé leatrom i gcomhnuidhe." Tháinig lá aonaigh Chluain Meala. Dhíol Pád- raig an tseafaid. Pé rud a fuair sé uirre chuir sé chuige é chum freagairt don chíos. <L 30> CAIBIDIL V Ar an Aoine a bhí Lá an Chinn. Chuaidh Pádraig Ó Briain go dtí "Tigh leath-slighe." Bhí an- chuid daoine ann roimhe. Bhí Fiachadún agus an Gárdúnach ann ó n-a deich a chlog. Bhíodar sa seomra a bhí ar an taobh clé ag dul isteach sa chistin. Bhí Domhnall Ó Cruadhlaoi ar an dorus agus é ag glaodhach ar na daoine d' réir a n-uain. Uaireannta bhagruigheadh Fiachadún ar Dhomhnall chum ceist a chur air. Is iomdha duine a ghabh isteach sa seomra úd an lá sin, agus a shín amach a ladhar airgid, agus arbh' mhó go mór an phráidhinn a bhí aige féin leis ná ag an té fuair é. Is iomdha duine ná raibh sé ar acfuinn aca an cíos a dhíol agus a chaith tamall de airgead d' fhagháil ó dhuine des na comharsanaibh. Is iomdha duine leis a raibh lucáiste uatha. Badh mhaith le gach aoinne a gcíos a dhíol. Sean-rádh 'seadh é — "an cíos díolta agus díon ar do thigh is má bhíonn prátaí ag aoinne beidh siad agat." Badh chuma cad a bheadh in easnamh gheobhfaidhe teacht uaidh ar chuma éigin — aon rud acht gan an cíos a bheith díolta. Thimcheall a dó a chlog ghlaoidh Domhnall Ó Cruadhlaoi ar Dhiarmaid Ó Duinn — ceann des na tiniúntaighthe a bhí ag fuireach le n-a uain. Chuaidh sé isteach. Ní raibh aon chíos aige. D' iarr sé ar an tighearna lucáiste a thabhairt do go bhfairsingeochadh an saoghal. <L 31> "Nár dhíol tú trí sheafaid ar aonach Leasa Móir mí ó shin?" ars an Gárdúnach leis, "agus ná fuil beirt mhac leat in aimsir ag tuilleachtain duit agus ná fuil inghean leat in Americe?" "Nár slán do scéalaidhe," arsa Diarmuid. "Má dhíolas-sa féin trí sheafaid bhí glaoidhtí eile orm a chaitheas a dhíol, agus má tá beirt mhac ag tuilleachtain dom is gairid siar orra a dtuilleachtain, agus má tá inghean dom in Ameirice atá a dóthain mór le déanamh aici, í féin a choimeád cuibheasach deallramhail. Cuimh- nigh nach ceart duit-se bheith ag éileamh ar na rudaí seo. Is é an talamh atá chum tusa a dhíol agus adeirim-se leat ná fuighinn an oiread le pingin a thabhairt duit de bhárr aon bharra a bhí agam i mbliana. Chaill an fhearthainn gach aon rud agus sin é annsin Domhnall Ó Cruadhlaoi. Bréagnuigheadh sé mé muna bhfuil an fhírinne agam." Shíl Diarmuid go raibh cara i gcruadhtan aige i nDomhnall mar bhí muinteardhas bheag eatorra i gcomhnuidhe. Ghlaoidh Fiachadún ar Dhomhnall. "An bhfuil aon rud agat le rádh i bhfábhar an fhir seo?" arsa Fiachadún. "Ní'l," arsa Domhnall, "acht gur airigh mé go bhfuair sé chúig phúint ó Shasana Nua seachtmhain ó shin." D' iompuigh Diarmuid air. "Gráin ort," ar sé, "nach maith nach é an focal maith a bheadh agat." "Agus cad dob' fhearr a gheobhainn a rádh?" "Is mór an nídh ná fuil an ceart agat, pé scéal é. Tá an leitir a fuairear-sa ó m'inghin <L 32> agam annso. Seo dhuit í," ar sé, á síneadh chum an tighearna. Thóg Fiachadún an leitir. Ní raibh innte acht go raibh an cailín díomhaoin le tamall agus pé pingin a bhí aici nár mhór di í choimeád le h-eagla go mbéarfadh gairid uirre; acht le congnamh Dé go mbéidir go mbeadh scéal ní b'fhearr sa gcéad leitir eile. "Tá go maith. Tabharfaimíd leath- bhliain duit," arsa Fiachadún. "Go bhfágaidh Dia do shláinte agat agus faid ar do shaoghal," arsa Diarmuid, ag déanamh ar an dorus agus ag imtheacht leis. Bhí a thuille ag fuireach. Chuadar isteach 'na nduine agus 'na nduine go dtáinig uain Phádraig Uí Bhriain. Chuaidh sé isteach. Bhain sé de a hata agus tharraing sé amach a chíos agus thug don nGárdúnach é. Chomhairigh an Gárdúnach an t-airgead agus chrom ag scríobhadh na h-admhála. Bhí Fiachadún agus leabhar mór idir lámha aige. Leag sé a mhéar ar áit áirighthe innte. "Chím annso," ar sé, "go bhfuil dhá chíos gan díol agat." "Ní cuimhin liom-sa aon chíos d' fhágaint gan díol," arsa Pádraig. "Tá sé annso nár dhíol Pádraig Ó Briain aon chíos sa mbliain 1799 ná sa mbliain 1800." "Ó, Dia lem' anam! ní rabhas beo an uair sin. Ba é sin mo shean-athair." "Is mar a chéile é." "Ní h-eadh ar aon chor, agus dá mbadh eadh féin, tá sin ró-fhada imthighthe. Sé rud badh cheart duit a bheith a thairgsint dom ná leagaint sa chíos. Tá fiche bliain anois ó fuaireamair aon leagaint. Sin é badh cheart duit a dhéanamh <L 33> in áit a bheith ag éileamh fiacha atá ró-fhada imthighthe." "Caithfidh tú do chuid fiacha a ghlanadh fé bhfuighidh tú aon leagaint." "An drae glanadh. Tá sé dian go leor orm maireachtain agus gan a bheith ag díol sean- fhiacha." "Dian nó gan dian, leagaint nó gan leagaint, bíodh dhá chíos agat domh-sa i gcoinne na Nodlag so chughainn. Muna mbeidh, beidh scéal nua agat uaim-se," arsa Fiachadún. "Tá go maith," arsa Pádraig, "acht béidir go mbeadh dhá innsint ar an scéal sin." Ba ghairid go raibh an cíos deireanach glactha. Bhailigh an Gárdúnach chuige a chuid cáipéisí agus d' imthigh sé féin agus Fiachadún. D' imthigh Domhnall Ó Cruadhlaoi leis. Aoinne ná raibh aigne shásta aige tar éis an lae d' fhan sé i "dTigh leath-slighe," chum a chuid gruama a mhúchadh le roint leanna. D'fhan Diarmuid Ó Duinn ann agus Pádraig Ó Briain. Tar éis aonaigh Chluain Meala bhí fo-dhuine ag déanamh a shlighe a bhaile agus bhuaileadar isteach. Bhí Stiophán, peidléir, ann agus Donabhán, tincéir, agus Maitiú, mongaire éisc ó Dhúngarbhán. Bhí triúr feirmeoirí ann a raibh trí capaill óga nár dhíoladar aca. Ní raibh aon rud ag Stiophán, peidléir, acht a shiopa ar bolg. Bhí sluagh asal, ban agus páistí ag gabháil le Donabhán, tincéir. Bhí miúil ag Maitiú, mongaire, ná feacaidh aoinne riamh ar mhargadh ná ar aonach a leithéid eile. Is é lón bóthair ba ghnáth leis a thabhairt di ná bollóg aráin agus piúnta leanna. Nuair a bhíodh sin ithte agus ólta aici ní bhíodh aon fhagháil ag aoinne <L 34> dul i ngiorracht béice asail di acht ag Maitiú féin. Ní bhíodh suaimhneas uirre acht ag éirghe as a cosa tosaigh agus ag preabadh as a cabhail agus ag caitheamh a cos deire san aer agus annsin ag béice le neart droch-mhianaigh. Níorbh' aon rud léi tona meádhchaint d' iomchar i gcoinne cnuic an uair sin, agus níor dhóichighe sin de ná í dhul leath-mhíle i ndiaidh a cúil agus, dá rithfeadh léi, trucail agus culaith a chur ag rinnce san aer. Ní raibh aoinne in iúil ar cheart a bhaint di acht Maitiú, mar bhí an droch-mhianach céadna ann féin. Thimcheall a naoi a chlog bhí an leann ag dul sa cheann ag an gcuideachtain so bhí i "dTigh leath- slighe." Bhí an gabha tar éis teacht isteach — bhí sé féin agus a bhean sa líonadh. Bhí an mac isteach agus amach. "Ní fheadar," ars' an gabha, "an bhfuil a chuid airgid comhairighthe ag Fiachadún fós? Is dócha go bhfuil sé féin agus a chléireach agus Domhnall ag ól ár sláinte mar seo." "Is dóibh is féidir ól agus ithe a dhéanamh," arsa Pádraig Ó Briain, "acht is dócha go gcuirfidh sé mise agus mo bhean agus mo pháistí beaga amach as an tigh. Tá dhá chíos gearrtha aige orm i gcoinne na bliana so chughainn "Cionnus sin?" ars an gabha. "Dhá chíos nár dhíol mo shean-athair sa tsean- aimsir agus nach cuimhin liom-sa ná le m'athair romham." Tá sin greannmhar. Is dócha ná rabhdar acht d' iarraidh teacht ón taobh chaoch ort." "Ní'l aon dócha ann ar aon chor." "Uch, éist. Ná fuil sean-araorsaí ar an saoghal?" <L 35> "Tá, acht féach ná fuiltear anuas ar aoinne acht ar mo leithéid-se de aindiseoir, go bhféachaidh Dia orm." "Seo! seo!" arsa Maitiú, mongaire, "caith uait an chaint. Corruigh suas do mhis- neach. Dá mbeadh orm-sa an tsean-mhiúil a dhíol fóirfead ort." "Agus mise," arsa Stiophán, "má tá ainm bhocht féin orm ní dhúnfad mo shúile ort, a Phádraig." "Bhoil," arsa Donabhán, tincéir, "ní dhéar- fad-sa go ndéanfad aon fhóirthint mar sin ort, acht má bhítear id' chur amach agus go dtiocfaidh sé dtí m' chluasa ní bheidh fear stáin sa Mhumhain ná beidh id' mhacha chum buille a bhualadh." Bhí na feirmeoirí agus cluas le h-éisteacht orra. "Sin í an chaint a bhfuil aon deallradh uirre," arsa ceann acu, "agus bead-sa ann chomh maith leat." "Agus mise," ars' an tarna fear. "Agus mise 'nbhur bhfochair," ars an tríomhadh fear. "Ní'l aon mhaith a bheith ag luighe fé chosa an dreama sin, acht an ceart a chur ag obair orra." Bhí Diarmuid Ó Duinn ag éisteacht ar feadh na h-aimsire agus gan focal as. "Ciacu de'n triúr úd ba mheasa," ar sé, ag baint casadh as an scéal, "Fiachadún nó a chléireach nó Domhnall bacach?" "Mar a chéile iad go léir," arsa Pádraig. "Níor loisc aoinne aca orm-sa," arsa Diarmuid, "acht Domhnall na féasóige. Mheas- as é bhualadh fan phoill na cluaise." <L 36> "'Dé chúis?" ars an gabha. "Ní raibh an cíos agam agus bhí lucáiste uaim. Cad déarfá le Domhnall nár thug gach aon fhaisnéis uaidh im' thaobh agus annsin adubhairt go bhfuaireas chúig phúint óm' ghearrchaile atá i Sasana Nua!" "Agus cionnus a tháinig tú as?" "Dubhairt mo bhean liom fé'r fhágas an tigh go mbéidir go mbeadh an fhaisnéis ag an tighear- na, agus scríobh sí leitir, mar dh' eadh, in áit na leitreach a tháinig. Theasbáineas don tighearna í agus thug sé spásach leath-bhliana dhom. Bhréag- naigh an t-éitheach an fhírinne." "Mhuise, níor chaill uirre riamh. Meireach na mná ní fheadar cad a dhéanfadh sibh," arsa bean an ghabha. Bhí sé buailte ar a deich a chlog um a dtaca so. Thug an gabha deoch an doruis don chuidheachtain, agus adubhairt sé le Pádraig Ó Briain gan aon phráidhinn airgid a bheith air an fhaid a bheadh ceann ar an sean-tigh seo aige féin. D' óladar sláinte Shéamais Gabha, agus dhein gach duine ar a árus féin. <L 37> CAIBIDIL VI Ar thaobh na fairrge tamall ó dheas ó Londain bhí tigh aoibhinn áluinn ag Fiachadún. Bhí bán mín, leathan, réidh thimcheall an tighe agus ar fuaid an bháin sin bhí crainn, torthaí, bláthanna agus gach aon rud a bhéarfadh bárr maise agus scéimhe ar an áit. Bhíodh beirt inghean le Fiachadún de ghnáth insan áit seo muna mbeadh uair fáin a mbeidís ar a saoire in áit éigin eile. Ba ghairid a bhí Róisín 'na bhfochair nuair a thugadar taithneamh di — taithneamh ní ba mhó ná do aoinne eile ar a h-aitheantas. Bhíodh sí ar tuaith agus baile mór, amuigh agus istigh leo, ag gleo agus ag aoibhneas 'na bhfochair. Ní thabharfaidís órlach ar ór di. Bhí beirt dritheár aca — an té ba shine dhíobh bhí sé san Aifrice Theas d' iarraidh smacht agus rian a chur ar chine na tíre sin agus d' iarraidh réim an tSasanaigh a chur chum cinn agus chum críche ann, leis an linn chéadna ag tuilleachtain clú agus cáil agus meas do féin. An dritheáir eile, Seoirse, bhí aca, ba mhinicí i nÉirinn é ná in aon áit eile. Buachaill canta ba eadh é. Ní raibh aon easnamh air maidir le crot agus deallradh agus ní raibh aon easba deagh-bhéasa air. Bí sé go séimh greannmhar i gcuideachtain agus go deas ar sheanchas do dhéanamh. Ba dheas a bheith ag éisteacht leis ag cur síos ar fhiadhach agus ar shealgaireacht nó ar na cineacha allta <L 38> mar atá i gcéin agus i gcomhangar nó fós 'sé inneosadh cionnus an bradán nó an breac do thraochadh ar bhruach na h-Abhann Móire. In éaghmais na beirte driféar agus Seoirse, bhíodh daoine ag teacht agus ag imtheacht ó am go h-am. Bhíodh cuideachta mhaith daoine ann de ghnáth. Bhí Róisín tamall fé raibh imtheacht na h-áite aici. Ar dtúis bhí sí dá rian ar fad ann, agus bhí sí ag cuimhneamh go daingean ar iompódh ar a sáil agus cur di a bhaile arís. Bhí an áit agus na daoine, dar léi, bun os cionn. Ní raibh aoinne le feicsint ó mhaidin go h-oidhche aici acht mór-uaisle — mná agus síoda agus sról ag cnagadh orra agus gan aon rud sa tsaoghal ag déanamh scime dhóibh. Fir ar an imtheacht chéadna. I gcúrsaí oibre ná gnó ní fheaca sí aoinne á ndéanamh. Bhí gach aon rud ag dul os cionn meabhrach uirre agus is é mhairbh ar fad í ná an teanga mhí-nádúrtha Bhéarla a bhí aca. Bhainidís geit aiste nuair a labharaidís léi. Acht ní bhíonn acht tamall ar aon rud. Ba ghairid go raibh Róisín oilte ar a slighte agus go raibh sí cuibheasach sásta léi féin. Acht má bhí aoinne páirteach le h-í bheith sásta ba í an bhean tighe bhí sa tigh an duine sin. Thar chlann Fhiachadúin agus a dtáinig agus ar imthigh ba í seo an t-aon duine amháin a dtug Róisín taithneamh di. Bean mheadhon aois ba eadh í. Bhí sí neamh-choitchianta 'na slighe agus 'na caint leis an dream eile. Ón gcéad lá a chuir Róisín aithne uirre, bhí sí ag brughadh mhuinteardhais uirre. In áit a chéile gheibhdís amas ar chaint a dhéanamh agus as an gcaint tháinig bádh agus cion aca dá chéile. Ní mórán uaineach a gheibhdís ar a chéile; acht <L 39> mar sin féin, dhéinidís ionad coinne in aghaidh an lae ar theacht chum a chéile. B' fhada le Róisín go dtagadh an t-am chum a bheith 'na cuideachtain. Ba é an sólás ba mhó a bhí san áit léi é. Níorbh' fhada gur dhein Róisín amach 'dé chúis an bhean so a bheith chómh Gaedhleach sa mbreis ar aoinne eile san áit. Chuir sí an cheist uirre. "Nuair a bhíos im' chailín óg," ars an bhean tighe, "cuireadh go h-Éirinn me. Ní raibh ionam mórán a dhéanamh le linn na h-uaire, acht tar éis cheithre bliana dhom i dtigh Fhiachadúin bhí fios mo ghnó agam. Nuair a phós an Gárdúnach chuadhas leis mar bhean tighe agus chaitheas trí bliana in' fhochair. Annsin thángas annso." "'Dé chúis nár fhanais níos sia?" arsa Róisín. "Bhí mo chúis féin agam. Cuireadh do shean- athair agus do mháthair le m' linn ann agus is cuimhin liom tusa a bheith id' leanbh beag id' thógaint ag do shean-mháthair. Ní h-iongna mise a bheith rud beag Gaedhleach agus trí bliana a chaitheamh 'na fochair." "Níor airigh me riamh í ag trácht ort." "Níor airigh tú, is dócha, agus is beag trácht a dheineas-sa uirre sin, cé, dá nochtfainn m' aigne, bheadh níos mó ná aon rún amháin agam le h-innsint. Deineadh feall sa tigh sin, agus ba í do shean-mháthair do mhair chum é d' fhulaing." Ba bhéas le Róisín cathú a theacht uirre le linn aoinne thrácht ar a sean-mháthair. Bhí sí ag éisteacht leis an mbean tighe ag rádh na cainte seo acht níor chuir sí mórán suime sa chaint. Bhí fhios aici ó bhéal a sean-mháthar féin gur deineadh an feall agus nárbh' fhiú bheith á aithris. <L 40> Ní hé sin a bhí ag cur an chathú uirre acht an cion a bhí aici uirre. Nuair a chonnaic an bhean tighe gur dhein sí corruighe ar a h-aigne bhain sí casadh as an scéal. "'Dé'n fhaid atáir annso anois, a Róisín?" ar sí. "Thimcheall bliana. Ní'lim an bhliain fós. Bhí an samhradh caithte anuraidh nuair a tháinig me, agus ní'l deire an tsamhraidh fós againn. "Ní'l, agus is é is gairid linn a bheidh sé ag imtheacht." Ní raibh acht an méid sin eatorra nuair a tháinig beirt inghean Fhiachadúin chúcha. D' imthigh an bhean tighe. "Bhíomair id' lorg, a Róisín," arsa ceann aca. "Ní fheadar an dtiocfá go Londain?" "Níorbh' fhearr liom dul," arsa Róisín. "Is leasc liom corruighe as an áit 'na bhfuilim, tá an lá chómh brothallach sin." "B' fhearrde do shláinte corruighe bhaint asat féin." "Is fíor sin, acht 'beatha dhuine a thoil' agus bheadh sé chómh maith agaibh eirghe asam indiu." "Tá go maith, is dócha ná fuil aon mhaith bheith leat mar sin," agus thugadar a mbóthar orra. Ní rabhdar acht imthighthe nuair a tháinig an bhean tighe arís. "An annsin atáir?" ar sí le Róisín. "Is iongantach nár chuadhais 'na bhfochair go Londain." "Nach iongantach go bhfuil fhios agat cad a bhí ar siubhal eadrainn," arsa Róisín, "cad a bheadh uaim ann?" <L 41> "Ná fuil Seoirse ag teacht an tráthnóna so?" "Agus cad é sin domh-sa?" "An mar sin atá tú?" "Seadh, cad air atá tusa ag cuimhneamh?" "Is maith atá fhios agat, nó muna bhfuil fhios agat, is gairid go mbeidh fhios agat." "Masa, ní fheadar cad atáir a rádh. Is dócha gur mó fios atá agat-sa i dtaobh an tsaoghail ná agam-sa." "Is mó, ambárach. Pé scéal é, déarfad an méid seo leat. Tá fhios agam gurbh' fhearr le Seoirse tusa d' fheicsint ná aoinne de'n mbeirt atá imthighthe 'na choinne. Meireach tusa is anamh a bheadh a thriall annso." "Cá bhfuair tú an fios so go léir?" "Tá an fios sin agam agus fios nach é. Acht aon chomhairle amháin a thabharfad duit, bí aireach. Tá an saoghal so cealgach agus is fuiris feall a dhéanam." "Tá an teagosc sin faighte cheana agam." "Má tá, déin rud de." Dubhairt an bhean tighe annsin le Róisín go raibh a cuid i gcóir di, agus chuaidh sí á chaitheam. <L 42> CAIBIDIL VII Tar éis a cuid a chaitheamh bhuail Róisín amach. Shuidh sí ar chathaoir a bhí fé scáth crainn tamall ón tigh. Tharraing sí chúichi leabhar a bhí aici agus chrom á léigheamh. Acht ní léigheamh ba mhéinn léi. Dhún sí an leabhar. D' fhéach sí thimcheall uirre féin. Bhí radharc aici ar an mbán leathan a bhí os comhair an tighe agus ar na crannaibh neamh-choitchianta a bhí annso agus annsúd ag fás ar a fhuaid agus ar na casáin a bhí soir siar, anonn agus anall i ngach áit eatorra — gach casán agus líne de bhláthanna iol-dhathacha áilne le gach taobh de. Agus óir go raibh an áit gairid don bhfairrge chíodh sí, anois agus arís, idir na cranna', loingeas Shasana agus a seolta donna dubha go teann tarraingthe ag gabháil na gaoithe orra agus iad go mín socair ag treabhadh na mara. Agus bhí le h-aireachtain aici na h-éin ag ceileabhar. Do b' aoibhinn léi a radharc agus a h-éisteacht; ba chumhra é bolath na mbláth. Acht dá mhéid agus dá áilneacht a raibh fé'n a súile, ba threise go mór léi an t-adhbhar machtnaimh a bhí 'na h-aigne. Dá bhrígh sin shleamhnaigh an radharc ó-n a súile i gan fhios di. Chaill na bláthanna a maise agus a mbolath di agus ní raibh aon toradh ag á cluais ar ghlór — bhí sí ar a maranna. Ba é sin an maranna leadránach. Bhí míle rud ag rith 'na h-aigne agus an chuid ba mhó dhíobh <L 43> ag teacht treasna ar a chéile. Chuimhnigh sí ar a sean-mháthair, na laetheanta fada a chaith sí 'na fochair; ní raibh bóithrín cam ná díreach 'nar ghabhdar ná raibh 'na h-aigne; ní raibh claidhe ná scairt, crann ná cloch, garrdha ná gort sa mbaile ná h-áireamhochadh sí. Ba bhinne léi, dar léi, glór an tsrutháin ag gabháil thar brághaid a tighe féin ná ceol-aoibhneas Shasana. Nár bhreágh dhi bheith sa mbaile ag féachaint ar fhearaibh agus ar mhnáibh ag obair agus ag gnó, ag cur agus ag cúiteamh, agus ag éisteacht le n-a gcómhrádh agus le n-a gcuid deas-chainte agus le n-a ngeal-gháire, seachas a bheith de shíor imeasc dreama nár thaithigh riamh sult ná greann acht amháin an gob grána? Acht 'na choinne sin annsin arís bhí ag an dream so an suaimhneas, an t-iolmhaitheas agus an saidhbhreas saoghalta. Bhíodar léigheanta galánta, rud ná raibh Gaedhil. Agus annsin an ionann suaimhneas agus sonas, saidhbhreas agus suairceas, galántacht agus uaisleacht, léigheann agus intleacht? Is minic ag gabháil le n-a chéile iad agus is minic ag milleadh a chéile iad. Sin é mar a bhí sí ag cur gach rud trí n-a chéile 'na h-aigne. Ní gan chúis a bhí sí á dhéanamh. Bhí fhios aici go raibh Seoirse Fiachadún ar a tóir agus dá mbeadh sé aici ní fheadar an mbeadh na subháilcí roimh-ráidhte i ndán di. Badh dheacair a rádh agus in éaghmais na subháilcí seo, nó béidir na dubháilcí bhí ceist creidimh ann. Aon rud acht an creideamh a shéanadh. Sin é teagosc a fuair sí ó n-a sean-mháthair agus ó'n Athair Seán. Agus annsin cad dubhairt sí le Séamas Óg an Ghabha. Ní aithne ó indiu go dtí <L 44> indé a bhí aici ar Shéamas, acht aithne ó bhí sí 'na páiste. Ní raibh an saidhbhreas saoghalta a bhí ag Fiachadún aige, acht bhí a dhóthain aige. Bhuaidh an sean-bhádh agus an dúthchas agus an oileamhaint ar gach aon rud eile a bhí 'na h-aigne agus fuair sí an faothamh. As a maranna chrom sí ag crónán amhráin agus óir go raibh a croidhe agus a h-inntinn ann d' árduigh sí fé in áit a chéile go mba bhinne a guth ná an lon agus ná an chéirseach ar séirse agus ná ceol dá fheabhas ar shreang ná ar théid. Ba é amhrán é ná — AN TURAS GO TÍR NA n-ÓG I Tá gaoth na tíre ag séideadh is tá na héanla dul 'un suain. Tá 'n dubhar ag dul 'un síne ar an mbán. Ó éadan ruadh an tsléibhe tagann méileachán na n-uan, Is fuaim na caise ag caoine ar an tráigh. Tá uaigneas ar m' anam 's is fada liom an oidhche, Ba mhian liom seal ag gluaiseacht leis an ngréin, Ón mbuadhairt seo tá ar m' aigne is ó chealg rún an tsaoghail Go tír a bhfaghainn-se fuascailt ar mo phéin. II Agus glaodhtar orm aniar is is binn liom an glór <L 45> Mar a bheadh leoithne chaoin ag cogar thar an gcuan, Raghad 'um luinge nó go scaoilfidh me mo sheol Is go ndeonuighthear mo shroisint slán anonn. Ní tír go h-iomad soillse ná laoithe liom dob' fhearr, Acht tír bheadh lán de charthanacht im' chóir, Mar a maireann féile croidhthe idir shaoithe Inse Fáil, Is ann atá mo thriall — go Tír na n-Óg. Bhí sé isteach sa tráthnóna le linn agus í bheith a rádh an amhráin seo. Bhí Seoirse agus a bheirt driféar tar éis teacht abhaile — bhí, agus cluas ar Sheoirse ag éisteacht leis an amhrán. Ba bhinne leis é ná aon cheol dár airigh sé riamh acht amháin go raibh imtheacht agus tnúthán insan cheol a bhí ar aon dul leis an gcaint. Tháinig sé i láthair Róisín agus do bheannaigh di go deagh- bhéasach. Chuir sí fáilte roimhe. "Is deas liom do ghuth," ar sé léi. "Amhráinín simplidhe iseadh é sin," ar sí. "Sin é "An Turas go Tír na n-Óg". D' airighinn ag mo shean-mháthair é, beannacht dílis Dé le n-a h-anam, agus thógas uaithe é." "Is dubrónach an ceol atá leis ar a shon go bhfuil sé go deas. Badh dhóigh le duine nárbh' fhearr leat ar domhan é ná bheith i dTír na nÓg." "Dar ndóigh, níorbh' fhearr leis. Badh dheac- air áit ní ba dheise a dhéanamh amach. Acht, féach go bhfuair tú locht ar an amhrán dá mhéid é do mholadh air. Shíleas gur fonn a bheadh ort é d' fhoghluim." "Badh eadh leis, acht 'sé an uair a dhéarfainn <L 46> é acht an uair a bheinn cortha de m' shaoghal agus fonn orm deire a chur leis." "An amhlaidh mheasann tú rádh go bhfuilim-se cortha de m' shaoghal?" "Measaim go bhfuilir cortha de rud éigin. Is dócha ná taithnigheann an áit seo leat ná na daoine atá ann. Airighim agus chím go mbíonn tú it' aonar i gcomhnuidhe acht amháin nuair ná bíonn leigheas agat air, agus ná bíonn lagadh ort, an uair sin féin, acht ag cuimhneamh agus ag maranna." "Is dócha gur slighe í sin atá agam. Acht nach deas an rud duine bheith sásta le n-a chuideachtain féin? "Is deas. Acht adeirtear nach folláin don duine a bheith i n-a aonar nuair is díomhaoin do." "Ciall mhúinte í sin. Baineann sé le deall- radh gur díomhaoin a bhí an duine dubhairt é sin nuair adubhairt sé é agus gur mhó d' oir an chaint do féin ná do aoinne eile." "Oireann sí do gach aoinne." "Chím go n-oireann sí go maith do chuid de mhuintir Shasana. Dá mbeadh duine ag obair ó mhaidin go h-oidhche agus ó Luan go Satharn badh dhéirc leis scathamh i n-a aonar ar a shuaimhneas." "Má 'seadh, ní ag cuimhneamh agus ag síorm- mharanna air féin é mar a bhíonn tusa. An amhlaidh nach maith leat a bheith annso?" "Ní maith." "'Dé chúis?" "Tá gach aon chúis. Ní mar a chéile an tír seo agus mo thír féineach. Ní h-ionann na daoine 'na slighe ná 'na ngnó. Ní h-íad an teanga chéadna ná an creideamh céadna tá aca. Tá gach aon rud bun os cionn agus óir go bhfuil <L 47> cionnus is féidir domh-sa bheith sásta le m' shaoghal?" "Is fíor nach mar a chéile an dá dhream. Ní hé sin le rádh gur fearr muintir na h-Éireann. Tá fhios ag an saoghal gur saidhbhre agus gur treise in gach aon tslighe Sasana ná Éire. Tá na daoine d' réir na dtíreach. Tá muintir na h-Éireann bocht agus cé go n-oibreann cuid aca go dian dícheallach ní bhíonn toradh a saothair aca. Ní mar sin do mhuintir na tíre seo. Tá an chuid is mó aca neamh-spleádhach leis an saoghal. "Anois, i gcúrsaí teangan na nGaedheal, tá deire léi. Is é an Béarla bheidh feasta aca mar tá ciall ag teacht dóibh. Agus maidir le creideamh molann gach aoinne a chreideamh féin. Is iongna liom duine chómh tuigsionach leat-sa a bheith ag cuimhneamh ar Éirinn ar aon chor." D' eirigh Róisín de'n suidheachán de'n iarracht sin. Tháinig nádúir uilc agus stuaice uirre. Thosnuigh sí ag siubhal agus má thosnuigh shiubhail Seoirse le n-a cliathán in éinfeacht léi. Bhain sí stuir aiste féin agus d' iompuigh air. "Níor ghádh dhuit," ar sí, "cur síos ar leath an méid sin liom. Tuigim agus chím féin go maith é. Is fuiris do Shasana maoidheamh as saidhbhreas, mar tá an saoghal ar a toil aici le fada agus í ag stracadh ón saoghal. Ní mar sin do Éirinn; tá sí fé chois agus fé chruadhtan agus gan ceart sa tsaoghal aici. Gach duine agus a ghreim féin aige aiste agus an ghreim is doimhinne agus is dóighte ag Sasana aiste. Ní h-aon bhuidheachas ar Shasanaigh beatha shámh suairc a bheith aca nuair is féidir leo a gcuid a <L 48> sciobadh ó dhaoine eile agus gan díol orra 'na dhiaidh. "Is beag ort teanga na nGaedheal agus tá deire léi, adeirir. Má tá, sin é creach agus deire na nGaedheal. Is i dteangain na nGaedh- eal tá seasamh na nGaedheal agus is d' réir mar a mheathfaidh a dteanga is eadh mheathfaidh siad féin. Tá an ceart agat maidir le creid- eamh, acht, cuimhnigh ná fuil aon deighilt idir Ghaedheal agus Gall níos géire ná deighilt an chreidimh; bíodh is gur cuma 'dé'n creideamh é an creideamh ceart. Beidh creideamh Críost fé réim in Éirinn agus leaghadh cubhar na dtonn ar Impireacht Shasana." "Is iongantach doimhinn iad do ráidhte, acht is é thuigim-se ód' bhriathra go bhfuilir ag moladh muintir Shasana agus ag maoidheamh asta. Teas- báineann tú go soiléir go bhfuil buadh aca thar gach dream ar domhan agus go bhfuil ríoghacht agus rachmas aca ar fuaid na cruinne. An fhaid agus a bheidh sin amhlaidh is cuma i dtaobh teangan ná creidimh. Gheobhaidh siad a n-ionad féin," arsa Seoirse. "Tá dearmhad ort. Ní hé sin is brígh le m' chuid cainte. An rachmas agus an t-iolmhaith- eas agus an smacht atá ag Sasanaigh ní le ceart a fuaireadar é acht le mí-cheart, le foghail agus le fóir-éigin. Níor thuilleadar beannacht ó aoinne riamh acht mallacht agus mí-bhuidheachas. Agus cé gur beag agat-sa creideamh agus teanga mairid agus imthigheann rachmas — Ní bhíonn buan acht an ceart." "Is teann a labhrann tú agus tú it' aonar annso." "Sin í mo thuairim, tóg mín nó garbh í." <L 49> "Is ait liom tú. Cad chuige cuireadh chum na tíre seo thú acht chum daoine agus a mbéasa a thabhairt fé ndeara agus a mheabhrú?" "D' réir mar is mó dhéinim stuidéar orra is eadh is lugha mo mheas orra agus is mó mo mheas ar mo mhuintir féin." "Cionnus sin?" "Annso déinid Dia dá saoghal. In Éirinn mairid a saoghal chómh maith agus is féidir leo, acht tá a súil ar shaoghal níos fearr." "Tá sé 'na chreideamh arís agat. Seo caithi- mís uainn é mar aighneas. Is dócha go bhfuilir ag dul abhaile mar sin go luath." "Ní fheadar, ní liom mo thoil chum sin a dhéanamh. B' fhearr liom go mbeinn." An fhaid a bhíodar ag déanamh na cainte seo bhíodar ag brughadh iarracht ar an tigh. Agus níorbh' fhearr le Seoirse ar domhan é mar bhí an chaint ag teacht roint dian air. B' ait leis Róisín, cailín chómh áluinn léi, a bheith chómh te agus chómh tomanta chum achrainn. Bhain sé casadh as an scéal — Acht níor ghádh dho casadh ná ath-chasadh bhaint as mar bhí cailín ar an dorus á rádh leo teacht agus cupán té bheith aca, dá mbadh mhaith leo é. Níor chuireadar siar de. Chaitheadar uatha an t-aighneas ag an té mar bhí a thuille á ól 'na bhfochair. Ní túisce bhí an té ólta ag Róisín ná ghoid sí í féin léi go dtí 'n suidheachán céadna ar a raibh sí 'na suidhe roimhe sin. Bhí Seoirse agus é ag coimeád chainte leis an dream eile, acht ba ghairid go dtug sé siar dóibh mar bhí an-eagla air go raibh sé tar éis Róisín a ghortú 'na h-aigne agus b' fhada leis go mbeadh sé thar n-ais arís <L 50> chum í chneasú ar chuma nó ar chleas. Tháinig sé mar a bhfuair sé roimhe sin í, agus shuidh sé le n-a h-ais. "Is oth liom," ar sé, "ná fuil tú sásta leat féin annso. Ní fheadar an bhféadfainn aon rud a dhéanamh a thabharfadh sásamh aigne dhuit. Béidir nach maith leat an dream daoine thagann annso. Mar an maith ní gádh dhuit dul 'na ngoire ná 'na ngaor agus déanfad-sa seift gan iad a bheith annso ró-mhinic." "Ní'lid ag cur pioc carbhuaice orm. Strannséir is eadh mise agus sin iad do cháirde agus do dhaoine muinteardha agus do ghaolta. "Is mise is ceart duit a dhíbirt agus ní h-iad sin. "Is tú agus ní tú." "Sasanaigh is eadh iad sin agus Gaedheal mise." "Tá an fhírinne sa méid sin agat, acht is annsa liom-sa thusa ná aoinne dá bhfeacas riamh" "Ní thagann sin do d' chuid cainte. Is Gaedheal mise agus tá droch-mheas caithte agat ar Ghaedhil." "Thugas mo thuairim duit díreach mar a dheinis féin. Chaith tusa an droch-mheas céadna ar Shasanaigh." "Dá bhrígh sin is deacair dúinn aon mheas a bheith againn ar a chéile." "Ag tagairt do náisiúntacht a bhíomair; ní h-ionann sin agus a rádh ná fuighmís-ne araon tuitim le n-a chéile." "Is ionann. Is d' réir an duine a bhíonn an náisiún mar adubhrais féin ó chiana. Má tá gach duine dílis dá thír, sin is náisiún ann. <L 51> Muna bhfuilid tréigid agus cailleann a dtír a náisiúntacht. Ní bhíonn annsin aca acht a n-ainm agus a sloinne agus is minic go séanann siad iad sin féin." "Tá an iomarca tír-ghráidh ionat. Dá mbeinn- se mar sin ag cuimhneamh ar mo thír d' imtheochainn im' gheilt." "Is deas duit nach gádh duit. Is dócha gur grádh ban a bhíonn ag gabháil duit." "Ní h-eadh acht grádh mná." "Is gairid go mbeidh oidhche againn mar sin, muna bhfuil sí neamh-shuimeamhail." "Sin í an cheist." "Agus tá freagra di." "Má tá, ní'l agam-sa." "Agus cé eile mbeadh sé aige?" "Agat-sa." "Agam-sa!" "Seadh." "Cionnus?" "Tusa an bhean." "Ní bean mise acht cailín atá ag foghluim fós." "Cuma sin, is tú is rogha liom-sa thar mhná mo shiubhalta agus dhéanfadh sé sonas agus suaimhneas dom ar feadh mo shaoghail tú bheith im' chúram. Thabharfainn léigheann agus foghluim duit agus ní bheadh aon rud sa ríoghacht so ná féadfá do lámha a leagaint air." "Is iongantach sin anois. Ní raibh fhios agam go rabhas chómh taithneamhach sin leat. Is ait nár chuiris in iúil dom sin cheana agus a mhinicigheacht a chonnacamair a chéile." "Níor mhaith liom é rádh leat." "Níor ghádh dhuit sin" <L 52> "Níor ghádh acht shíleas ná beifeá sásta." "'Dé 'n díoghbháil a bheadh annsin féin?" "Bheadh díoghbháil ann." "'Dé'n díoghbháil?" "Dá dtabharfá an diúlta dhom ní mhaithfinn dom féin choidhche é." "Béidir gur romhat atá." "An mar sin é?" "Béidir, adeirim. Ní fheadar ceart fós. Ní'l aon rud ag déanamh scime dhom anois acht Sasana d' fhágaint agus dul a bhaile. Táim cortha de Shasana. Nuair a bhead sa mbaile chífead cuid de m' dhaoine agus cuirfimíd an scéal tré n-a chéile." "Chífidh tú gramaisc na hÉireann. Ar mhaithe leat atáim-se agus tá cion agam ort." "Tá acht tá cion agam-sa ar ghramaisc na h-Éireann. Cad é an mhaith domh-sa a bheith suas de agus mo mhuintir a bheith síos de?" "Tá do mhuintir ar aon toil linn-ne agus meireach go bhfuilid ní bheifeá annso." "Is dóigh liom, a bhuachaill, nach aithnid duit mise ná mo mhuintir. Acht beidh fhios agat fós." "Chífead arís tú mar sin." "Chífir, is dócha." <L 53> CAIBIDIL VIII Bhí an Nodlaig ag brughadh le Pádraig Ó Briain arís. Ní le h-áthas a bhí sé ag déanamh uirre acht le h-eagla agus le náire. Bhí an dá chíos geárrtha air agus gan ar a acfuinn iad do dhíol. Ní raibh mórán suime ag sna comharsain ann — ní nach iongna. Bíonn gach aoinne agus a chúram beag féin air. Is amhlaidh mar a bhí an scéal aige acht "an té nach truagh leis do chás ná déin do ghearán leis." Bhí aon rud amháin tar éis tuitim amach sa pharóiste nár thaithnigh le h-aoinne. Bhíodh (bith- eas) tar éis an Athar Seán Paor d' aistriú. Bhí sé 'na bhfochair tamall maith de bhlianta. Ní raibh fear, bean ná páiste ná raibh aithne aige orra. Bhí báidh aca go léir leis agus ba é an scéal céadna aige féin leo é. Ba leasc leis a bheith á bhfágaint, acht ní raibh aon leigheas air sin — fuair sé an fógra agus chaith sé imtheacht. Sagart meadhon aois a tháinig in' áit. Ba chuma 'dé'n feabhas a bhí ann, ní fhéadfadh na daoine cuimhne an Athar Seán a chur as a n-aigne. Bhí sé 'na lóchrann creidimh agus eolais aca go léir. Satharn na Nodlag a bhí ann. Bhí bóthar Chluain Meala dubh le cartacha, ceáranna agus le coisighthe ag triall ar an mbaile mór. Bhí Pádraig Ó Briain agus a mhiúil 'na measc. D' fhan a bhean i mbun an tighe agus na bpáistí <L 54> mar a dhein sí bliain is an taca sin. Ní raibh sí leath chómh sásta agus a bhí sí an Nodlaig roimhe sin mar ní fheadar sí 'dé'n chríoch a bhí le bheith uirre fé mbeadh ráithe di aici. Bhí Domhnall Ó Cruadhlaoi tar éis fógra an chíosa a thabhairt uaidh. Lá an Chinn a bhí beartuighthe agus is i "dTigh leath-slighe," bhí an cíos le glacadh arís. Is í bhí go cráidhte d' iarraidh cuimhneamh ar sheift éigin a dhéanfadh an gnó in áit an tarna cíosa, nuair ná raibh an cíos aca. Ní raibh aoinne leasmuigh de'n ngabha a n-inneosadh sí a scéal do ná a n-iarrfadh sí comhairle ná congnamh air. "Mhuise," ar sí, "céad slán chum an Athar Seán, is é ná tabharfadh a chúl don duine bocht. Dá mbeadh sé annso nach é chuirfeadh an misneach agus an compórd orm. Acht an sagair- tín atá againn anois ní'l aoinne uaidh acht puic an pharóiste. Ní'l aon chuimilt aige leis an duine bocht. Go bhféacaidh Dia orainn, is cruaidh é ár gcás." Leis an linn sin bhuail sé isteach 'na h-aigne féachaint ar gach admháil cíosa a bhí faighte aca le dathad blian siar. Chuaidh sí agus fuair sí boiscín 'na raibh gach aon admháil i gcoimeád ann. D' fhéach sí go cruinn orra. Bhí gach aon cheann ann acht aon cheann amháin. Ní raibh aon fhagháil air sin. Bhí leitir sa mboiscín leis agus í dúnta. "Ó!" ar sí, "uadhacht Mháire ní Fhaoláin! Ní fheadar an bhfuil Róisín an bhliain agus fiche fós? Is clos dom go rugadh í thimcheall an Mhárta. Scríobhfad chúichi agus inneosad di cad tá uaim di agus tabharfaidh sin a bhaile í. Badh mhaith liom í fheicsint, pé scéal é." Chuir sí na h-admhálacha thar n-ais arís mar a <L 55> rabhdar agus scríobh sí an leitir go dtí Róisín. Tháinig Lá Nodlag agus d' imthigh sé. Níorbh é Lá Nodlag ba mheasa acht Lá an Chinn. Tháinig an lá sin leis agus chuaidh Pádraig go "Tigh leath-slighe." Bhí Fiachadún, an Gárdúnach agus Domhnall ann. Gach aoinne ag teacht le n-a chíos agus ag dul i láthair Fhiachadúin d' réir mar a tháinig a uain. Glaodhadh ar Phádraig Ó Briain. Chuaidh sé isteach. Ní raibh aige acht aon chíos amháin. Shín sé chum an Ghárdúnaigh é. Chomhairigh séisin é. "Ní'l annso agat acht cíos aon bhliana amháin," ars an Gárdúnach. "Ná dubhradh leat go mbeadh cíos dhá bhliain ag glaodhach ort?" "Ní'l sé ar m' acfuinn é dhíol," arsa Pádraig. "Ní ghlacfar an cíos sin uait. Cuir chughat é. Caithfidh tú an áit d' fhágaint. Mara ndíolfaidh tusa é, díolfaidh duine éigin eile é," arsa Fiachadún. "Is dócha go ndíolfaidh, acht cad is féidir liom a dhéanamh nuair ná fuil sé agam le díol?" "Fuair tú aimsir do dhóthain chuige. Cuir chughat an cíos sin agus bí ag imtheacht." Tháinig Pádraig amach go dubhach brónach. D' fhan sé i "dTigh leath-slighe," gur bheir an oidhche air agus d' innis sé do'n ngabha mar a bhí idir é féin agus an tighearna. "Ná bíodh aon eagla ort," ars an gabha. "Fóirfead-sa ort. Scaoil leis an scéal mar atá anois go cionn tamaill. Ní bheadh fhios agat cad is bun leis an obair seo ná 'dé'n fuadar atá fútha súd. Rud éigin eile atá orra, mar ní fheicim 'dé chúis go mbeidís anuas chómh mór ort. Ní chuirfear amach tú ar aon chor. <L 56> Coimeádfaidh na daoine istigh tú d' aimhdheoin an tsaoghail agus má chuirtear ort arís gheobhaimíd an dá chíos a dhíol." Bhí a lán daoine eile i "dTigh leath-slighe," agus d' airigheadar an feall a bhíodh chum a dhéanamh ar an mBrianach bocht. Níor mhaith le h-aoinne aca é agus thugadar na mionaí ná leomhfaidís d' aoinne sméid air féin ná ar a mhurar beag. Tar éis Lae an Chinn bhí sé i mbéal gach aoinne go mbeadh na báillí ar an mBrianach ar an ochtmhadh lá fichead de mhí Feabhra. Bhí na laetheanta ag teacht agus ag imtheacht, an scéal ag dul ó bhéal go béal, gach aoinne agus an focal maith aca do Phádraig agus an droch-fhocal aca do'n tighearna talmhan, agus iad go léir tomanta ar é choimeád sa tseilbh. Cúpla lá roimh an lá a bhí beartuighthe chum iad a chaitheamh amach chuir an Gárdúnach fios ar Shiobhán. Tháinig sí. Bhí sé féin agus Fiachadún istigh roimpe. "Cad atá uaibh díom anois?" ar sí. "Bhíos á chuimhneamh," ars an Gárdúnach, "ná beadh aon deallradh sibh a chur amach gan duine éigin agaibh d' fheicsint, agus nuair a thárla an tighearna féin annso indiu chuireas fios ort féachaint an bhfuighmís aon socrú a dhéanamh eadrainn féin." "Is agaibh-se atá an socrú sin a dhéanamh. Ní'l aon chuid agam-sa ann. Má tá fonn oraibh sinn a chur as seilbh déinidhí é, agus muna bhfuil sibh chum é dhéanamh, abraidhí é. Sin a bhfuil ann," arsa Siobhán. "Caithfear fiacha a dhíol," arsa Fiachadún. <L 57> "Béidir ná fuil sé ar acfuinn ag sna daoine iad a dhíol," arsan Gárdúnach. "Cár ghabh an t-airgead a fhág Máire ní Fhaoláin agat?" arsa Fiachadún. "Ní fheacaidh mé an oiread le pingin dá cuid airgid, ní raibh aon chaitheamh agam 'na dhiaidh. Dhéanfainn níos mó do Mháire ná mar a dheineas di gan aon bhraith a bheith agam ar airgead uaithe. Pé duine thug an scéal sin chughaibh ba é an t-éitheach aige é." "Níor thug aoinne," ars an Gárdúnach. "'Sé rud a chuir 'nár gcionn é, acht an cuimhin leat an lá úd a dhearmhad tú an leitir i seomra Mháire. D' fhéachas-sa ar an leitir sin agus tá sé ag rith liom ó shin gurbh' é a h-uadhacht a bhí innte." "Tá an leitir sin agam-sa fós, agus beidh go dtabharfad do'n duine ceart í." "Cé hé an duine ceart?" "Ní inneosad sin duit." "Muna inneosair, díolfair as." "Ní dhéanfad dá mbeadh mo bhás air. An rud a fhág an bhean le h-uadhacht agam a dhéanamh déanfad é agus sin a ndéanfad." "Déanfaidh sin," arsa Fiachadún, "acht cuimhnigh go mbeidh sásamh againn asat." "Ní'l aon rud agat-sa le déanamh leis an leitir, pé rud atá ag an nGárdúnach le déanamh léi." "Ní dhéineann sin aon deifir," ars' an Gárdúnach, "mar a chéile 'seadh sinn sa ngnó so, agus má's maith leat-sa do áit agus d' úrlár agus do fheirm bheag thalmhan a bheith agat agus maireachtain a dhéanamh, tabhair uait an leitir sin. Gheobhair thar n-ais arís í." <L 58> "Ní thabharfad," arsa Siobhán, agus amach léi uatha. Nuair a chuaidh sí abhaile nocht sí an scéal ó thúis deire dá fear. Bhí iongantas an tsaoghail air. "Féach," ar sé, "go raibh an ceart ag an ngabha." Chuaidh sé go dtí 'n gabha de'n iarracht sin agus d' innis sé cionnus mar a bhí do. "Ná raibh fhios agam," ars an gabha, "go raibh rún nó rud éigin bun os cionn ag baint leis an bhfeall so. Ná h-innis do scéal do aoinne acht leig don tighearna agus dá chleamh- anuighthe a rogha rud a dhéanamh agus geallaim-se dhuit go mbainfear cleite asta." Ní dubhairt Pádraig focal acht teacht thar n-ais a bhaile <L 59> CAIBIDIL IX Eachtra an gleithireán a bhí ar fuaid na dúithche, gach duine ag cur i gcóir do lá na mbáillí. An lá roimh ré d' aistrigheadh trí nó ceathair de bha a bhí ag an mBrianach go dtí talamh feir- meora eile. D' aistrigheadh na h-eallaigh agus aon strus beag eile a bhí air — gach aon rud acht pucán agus dhá ghabhar. I gcionn na h-oidhche bhailigh tincéirí na dúithche timcheall an tighe. Bhí Maitiú, mongaire, agus a mhiúil ag "Tigh leath-slighe"; bhíodar ag cur fútha ann an oidhche sin. Bhí daoine eile ann leis, an oidhche chéadna sin, a bhí tar éis teacht i bhfad ó bhaile. Luath go maith ar maidin bhí daoine ag déanamh ar thigh an Bhrianaigh. An gabha agus a mhac an chéad bheirt a tháinig. Is ar éigin a bhí solas an lae ann agus iad ag déanamh ar an tigh. Shíleadar ná raibh aoinne ann rómpa. Acht bhí dearmhad orra. Bhí ann Donabhán, tincéir, agus timcheall deichneabhar agus fiche tincéirí eile in' fhochair. Ó rith an tuile ní fheaca aoinne a leithéid de radharc asal agus a bhí ann. In aghaidh gach asail bhí bean agus páiste gan trácht ar fhearaibh, ar bhuachaillí óga ná ar chailíní óga. Bhí arm ionta féin ionta agus níorbh' arm mar mhagadh é. Ar thaobh an bhóthair bhí trí h-ualaighe bataí droighean dubh. Ní raibh ag aoinne a thiocfadh le déanamh acht breith ar cheann aca. Nuair a chonnacadar an gabha ag teacht ní raibh <L 60> aon tseó acht an t-áthas a bhí orra. Bhí aithne acu go léir air. Bhí aithne aige sin orra, aithne mhacánta ar chuid aca agus aithne dá mhalairt ar chuid eile, mar ba mhinic a thug sé an dorus amach dóibh. Dhein sé a shlighe tríotha agus bhuail sé isteach go dtí Pádraig. Bhí Pádraig agus a bhean istigh agus gan mórán de mhairg an tsaoghail orra. "Níor thángadar fós," arsa an gabha. "Na báillí, an iad?" arsa Pádraig. "'Siad." "Níor thángadar agus nár thagaid, agus má thagaid is dóigh liom go mbeidh a dturus in aistir aca. An bhfeiceann tú an t-arm sin amuigh?" "Chím agus is maith an gnó ann é le linn práidhinneach. Féach, gur mairg a bheadh ag teacht anuas orra mar thincéirí dá dhonacht iad." "Sin í an fhírinne agat. An bhfeadar tú dhom a mbeidh aoinne eile againn?" "Beidh, tá an tigh agam-sa thall lán cheana féin. Is gairid go mbeidh siad go léir annso. Ní bheadh fhios agat cad as a thiocfadh daoine ná cé hé an té bheadh annso fós." Bhí Séamas Óg agus b'fhada leis fhaid a bhí an dream a bhí i "dTigh leath-slighe" gan teacht. Rith sé fé n-a ndéin. Ghabh Maitiú a mhiúil. Thug sé dhá phiúnta leanna agus dhá bhollóig aráin di. Annsin bhog sé féin agus í féin chum bóthair. Tháinig mac an ghabha agus an dream eile 'na dhiaidh. In áit a chéile bhí daoine eile ag teacht 'na mbeirt agus 'na dtriúir. Bhí an áit dubh le daoine thimcheall a dá uair déag. Agus fós ní raibh aon teimheal des na báillí le feicsint ag teacht. Bhí gach aoinne agus súile <L 61> orra ag féachaint soir siar, ó dheas is ó thuaidh. Níorbh' fhada go bhfeacadar chúcha marcach i ndrom capaill. Leag gach fear a shúil air. Dubhairt fear gurbh' é Fiachadún a bhí ann; dubhairt fear eile gurbh' é an Gárdúnach a bhí ann agus bhí a thuille a rádh gurbh' é an Siriam a bhí ann agus nár mhór a bheith ag cur i gcóir. Bhí súil an ghabhann i gcomhnuidhe air. "Má mhairim," ar sé, "'sé an t-Athair Seán Paor atá ag teacht." D' fhéach gach aoinne go cruinn arís. Bhí sé ag druidim leo. "An duine céadna," ar siad. "Mhuise, mo ghraidhinn go deo é!" arsa Siobhán. "Is é ná séanfadh an duine bocht anois ná an uair úd, in aoibhneas ná in uaigneas, i gcompórd ná i mbuaidhreamh." Ní raibh aon choinne ag aoinne leis. Nuair a tháinig sé fhaid leo ní fheadar siad cad ba mhaith dhóibh a dhéanamh de. Rugadh ar a chapall; rugadh air féin. Ba dhóbair go stracfaidhe as a chéile é le neart báidh agus ceana. Chaith sé labhairt. Ní raibh aon dul as aige. Cuireadh ar mhuin a chapaill arís é, agus bhailigh an cóimhthionól thimcheall air féin agus ar an gcapall. An chéad rud a dhein sé ná a hata bhaint de. Dhein aoinne a raibh hata, caidhp, nó caipín air an cleas céadna. Bhí a hata i láimh gach fir agus a bhata droighean dubh sa láimh eile. Bhain an sagart Fíoghar na Croise de féin agus thosnuigh le Paidir agus Abhé Máiré. Annsin labhair sé — "A dhaoine! óg agus aosta mar atá sibh annso; tá fhios agaibh gurb é an rud céadna a thug sibh-se annso indiu a thug mise ann, sé sin gur dhóghaidh agus gur loisc go h-ae me, a chlos go <L 62> raibh mo dhaoine muinnteardha bochta — Pádraig Ó Briain agus a bhean agus a pháistí — le caitheamh amach as a dtigh agus as a n-áit — an méid a thug Dia sa saoghal dóibh agus dá sinsir rómpa — go rabhdar á gcaitheamh amach ar thaobh an bhóthair díreach mar a chaithfidhe madra confaidh nó asal tincéara." Liúigh gach aoinne, fiú na tincéirí féin. "Mhuise, nár chaillidh Dia ort, a chabhair na mbocht!" arsa Siobhán. "Bhí fhios agam go mbeadh an sluagh so annso romham chum na droch-oibre seo chur fé chois, mar níor theip agus níor chaill riamh ar an nGaedheal an ceart a chaomhnadh ná an t-an-cheart a shéanadh. Beidh an Siriam agus a shluagh píléirí agus báillí annso go luath 'nbhur measc. Beidh siad gléasta in arm agus in éide. Beidh fuadar foghla agus fóir-éigne fútha. Tá cead aca ó dhlighe na Sasanach a neart agus a dtréineacht a chur i bhfeidhm oraibh-se. Is cuma leo cóir nó éagcóir acht an dualgas sin a chóimhlíonadh. Mo thruagh-sa an té atá fé n-a gcoimirce. "Tá sibh-se annso. Ní'l oraibh arm ná éide. Ní'l agaibh acht an bata droighean dubh. Tá sibh annso gan cuireadh gan iarraidh, gan spleádhchas do dhlighe ríoghachta ná tíre. Tuigeann sibh gur ceart agus gur cóir díbh seasamh i gcoinne na h-éagcórach. Sin é bhur ndualgas agus is mian libh é chóimhlíonadh. Tá fuadar slad fúibh, fuadar fuil a dhorta. Mo thruagh an té raghaidh sibh in achrann leis, acht annsin, mo thruagh sibh féin 'na dhiaidh sin. "Ar an adhbhar sin, bídhí aireach. Ní'l aon mhaith i slad ná i ndorta fola. Ní bhíonn ann acht sásamh aigne ar feadh na h-uaire sin don té <L 63> dhéineann é. Annsin tagtar air féin agus 'sé bhíonn síos de i ndeire na dála. Tá an dlighe ann. Is ag an namhaid atá sí agus ní baoghal ná go gcuirfidh sé ag obair í. Agus ní i dtaobh leis an méid sin a dhéanfaidh sé, teasbáinfidh sé in' fhochair sin don saoghal go léir ná fuil i nÉirinn acht daoine fiadhaine ná stadann acht ag marbhú agus ag milleadh a chéile gan chúis gan adhbhar. Dá bhrígh sin, bíodh foidhne agaibh. Ná déineadh aoinne agaibh aon rud a mbeadh sé in' aithreachas. Bídhí cneasta, ciallmhar, stuama. Nuair a thiocfaidh an tóir labharfaimíd leo agus beidh fhios againn cad tá siad chum a dhéanamh." "Is maith atá fhios againn cad tá de fhonn orra a dhéanamh, a Athair, acht mar sin féin, aon rud is toil leat-sa déanfar é," arsa duine des na daoine. Thimcheall a buille a chlog ní raibh aon triall á dhéanamh ag sna báillí. Bhí an sluagh ag teacht rud beag caithte agus a gcuid foidhne amhlaidh leis. Lá Feabhra ba eadh é agus bhí ruibe ar an aimsir a ghearrfadh an croiceann de dhuine muna mbeadh corruighe éigin á dhéanamh aige. Acht, ní fada an fuireach a bhí orra. Ní raibh an buille buailte nuair a chonnacadar an Siriam ag teacht i ndrom capaill agus ceathramhadh chéad fear le n-a chois. Dheineadar ar an láthair go dian dána. Bhí deichneabhar báillí ann agus cúigear déag píléirí. Níor chuir an sluagh aon tsuim ionta. Níor chorruigh an sagart cos leis. Bhí na daoine agus súil aca ar an sagart agus an tsúil eile aca ar an Siriam, agus coinne aca go labharfaidís le n-a chéile, acht níor chuireadar isteach ná amach ar a chéile. Níor fhéach ná níor labhair ná níor bheannaigh an Siriam ná a chuid <L 64> fear do aoinne a bhí ann. Bhíodar ag caint agus ag cómhrádh le n-a chéile díreach agus dá mbadh ná beadh duine ann acht iad féin. Nuair a bhí gach aon rud tabhartha fé ndeara aca agus a gcuid cainte déanta aca thug an Siriam an t-órdú uaidh dul agus an obair a bhí in áirighthe dóibh a dhéanamh. Chuaidh cúigear báillí de'n iarracht sin go dtí bothán na miúlach, cúigear eile isteach i dtigh na muintire. D' imthigh cúigear píléirí ar fuaid na feirmeach agus d' fhan an deichneabhar eile mar ghárda timcheall ar an Siriam, le h-eagla go mbeadh aon troid ná achrann sa scéal agus dá mbeadh chum an chéad iarracht a bheith aca. Thárla gur chuir Maitiú a mhiúil isteach i mbothán an Bhrianaigh. Bhí an dorus dúnta uirre, an glas ar an dorus agus an eochair ar iarraidh agus má bhí Séamas Gabha féin ann ní baoghal go ngearrfadh sé an t-iarann. B' éigin do sna báillí an dorus a chur isteach le fórsa. Chuaidh beirt aca isteach i ndiaidh an duiris. Bhí an mhiúil istigh sínte agus gan cor aiste. Rug fear aca ar cheannrach a bhí ar crochadh ar spíce a bhí sa bhfalla. Chuir sé isteach ar a ceann é. Bhain sé stracadh as. Bhí an báille eile taobh thiar de'n miúil agus fuip aige. Thug sé buille beag dá chois di. Níor éirigh sí, ná níor chorraigh. Nuair nár dhein chuir sé cos na fuipe a bhaile uirre. Pioc suime níor chuir sí innte. "Tá rud éigin uirre," arsa fear na fuipe. "Tá bitheamhantaigheacht," arsa báille bhí leasmuigh de'n dorus, agus isteach leis féin agus le báille eile. Chromadar ag gabháil de chosaibh agus de bhataí sa mbeithidheach bocht gur dhúisigh sí. Ní fheadar sí an raibh aoinne ag <L 65> gabháil di. Bhí sí chómh mór sin i dtaithighe bata agus bualadh nárbh' mhó ghoillfeadh tochas uirre ná iad. D' oscail sí a súile. D' fhéach sí timcheall uirre féin. Chuir sí sraoth aiste. Má chuir buaileadh buille uirre. Chuir sí cnead aiste agus bhain sí síne aiste féin. Buaileadh cúpla buille i dteannta a chéile uirre. D' éirigh sí agus d'fhéach sí timcheall arís uirre féin. "Strac leat í," arsa báille aca leis an mbáille a raibh an srian 'na láimh aige. Bhain séisin stracadh as an srian, acht má bhain, bhain an mhiúil stracadh 'na choinne as agus bhain sí casadh giúrnálach as a ceann. D' imthigh an ceannrach dá cionn. Rith fear an cheannraigh de'n iarracht sin chum é chur isteach ar a ceann arís. Dhruid an mhiúil rud beag i ndiaidh a cúil uaidh. Bhí an triúr eile taobh thiar di agus chaitheadar a lámha a leagaint ar a ceathramhadh chum iad féin a chosaint idir í agus an falla. Thárla gurbh' é áit ar leag ceann aca a lámh ná ar an bpaiste tinn a bhí ar chnámh a droma, siar ó ionad na srathrach — an áit a mbainfeadh Maitiú barr a bhata leis nuair a bhíodh fonn air cóimh- thionól a bhailú chum a chuid éisc a dhíol. Níor luaithe a bhí bainte leis an bpaiste seo ná mar a bhain sí bionóg aiste féin. Bhuail sí fear an cheannraigh le buille dá ceann sa mbolg agus dhein sí marbhán de. Bhí sé sínte maol marbh treasna béal an duiris. Annsin chrom sí ag eirghe as a cosa deire. Ní raibh sé d' uain ag sna báillí imtheacht ná teacht. Pé áit de'n mbothán a n-iompuighdís bhíodh cruidhte deire na miúlach ag dul a bhaile orra. Fuair ceann aca greim ar chúinne de'n dorus agus strac sé chuige <L 66> é. Dhein an dorus saghas foithne dóibh. Ní raibh sos ná suaimhneas ar an miúil acht gach aon sraoth agus gach aon chnead agus gach aon speach aici; agus na báillí agus gach aon liúigh aca. An báille bhí leasmuigh ní fheadar sé cad ba mhaith do a dhéanamh. Bhí sé ag féachaint ar a chomarádaí treasna an duiris agus ní leigfeadh eagla dho dul d' iarracht air. Acht ba ghairid gur airigh na daoine an gleithiréan sa mbothán. Bhailigh- eadar timcheall an bhotháin. Bhí an Siriam ag féachaint acht ní raibh fhios aige cad a bhí ar siubhal. Shíl sé gurbh' amhlaidh bhí na báillí agus na daoine ag troid istigh sa mbothán. Bhí an iomarca bailighthe timcheall an bhotháin chum slighe isteach a bheith aige. "Slighe annsin," ar sé. Níor chuir aoinne aon tsuim ann. "Slighe annsin," ar sé arís. Níor airigh aoinne é. "Slighe annsin, in ainm an Rí," ar sé. Pioc toraidh níor tugadh air féin ná ar an Rí. "Déinidhí slighe dóibh," ars an sagart. Deineadh slighe dóibh. Dhein an deichneabhar píléirí ar an dorus. Ní leomhfaidís a gcinn a chur isteach mar bhí suip agus salachar agus púróga ag teacht 'na chioth tríd an dorus. Chonnacadar an báille bhí treasna an duiris agus lámh leis sínte amach. Fuair ceann aca amas ar bhreith ar a láimh agus strac sé amach é. Bhí sé briste brúighte agus é mar a bheadh sé tar éis fanntais a chur de. Tugadh go dtí an sagart é. "'Dé'n creideamh atá aige seo?" ars an sagart leis an Siriam. "Ní fheadar," ar séisin. <L 67> "Giúdach is eadh é. Ná feiceann tú chómh buidhe agus atá sé?" arsa feirmeoir. "Má tá sé buidhe féin," ars an sagart, "béidir go bhfuil croidhe geal aige." "Deirim-se croidhe geal leat ag báille!" ars an feirmeoir. "Pé 'cu buidhe nó bán atá an croidhe aige, ní'l aon bhaoghal báis air an iarracht so. Ní'l sé acht beagáinín loitighthe. "Ní fearr slán é dá gcuirfeadh sin gan a bheith 'na bháille é." Rug na píléirí air agus chuireadar i leath- taoibh é. Bhí an mhiúil ar siubhal i gcomhnuidhe. "'Dé chúis ná téigheann sibh isteach?" ars an Siriam leis na píléirí. "Miúil mhalluighthe atá ann," ar siad. "Lámhadh ceann agaibh í," ar sé. "Má lámhtar mo mhiúil orm," arsa Maitiú, "díolfaidh duine éigin as an rósta," agus anonn leis go dtí dorus an bhotháin. "Bho hó Sam!" ar sé. Stad an mhiúil de'n iarracht sin, agus chuir sí a ceann amach sa dorus. Rug Maitiú ar an gceannrach agus chuir sé uirre é. Bhí sí chómh mín macánta le h-uan. Bhí an triúr báillí agus iad idir an falla agus an dorus. "Gabhaidhí amach fé'n aer," arsa Maitiú leo. Sheasaigh beirt aca anáirde. Bhí an fear eile an-lag. Chaitheadar breith air agus é d' iomchar amach. Bhí an triúr aca chómh millte chómh martra sin nár bhfearrde duine féachaint orra. Bhí a gcuid éadaigh stractha, sraoilte, sailighthe, agus a n-aighthe lán d' fhuil agus de ghearraí. An fear a beireadh amach tugadh go dtí 'n sagart é. "Tá sé i bpráidhinn na h-ola," ars an sagart, <L 68> "agus caithfear dul fé dhéin sagart an phar- pharóiste do; acht ní fheadar an Caitliceach ar aon chor é?" "Is eadh," arsa báille. "Cad is ainm do?" ars an sagart. "Domhnall Ó Cruadhlaoi," ars an báille. "Ó an Diabhal! Ní'l Giúdach ag caitheamh bríste chómh dona leis," arsa Diarmuid Ó Duinn. Bhí na daoine ag brughadh isteach chum Domhnall d' fheicsint. Níor aithnigheadar go dtí sin é mar bhí sé fé chealltar. "Fanaidhí siar," ars an sagart. "Beireadh beirt nó triúr agaibh go dtí áit éigin é seo go dtiocfaidh an sagart paróiste." Deineadh amhlaidh, agus chuaidh teachtaire fé dhéin an tsagairt. Níor mhaith leis an Athair Seán gan Domhnall a leanmhaint le h-eagla go bhfuigheadh sé bás gan an sagart. D' imthigh sé 'na dhiaidh. Scaip na daoine annsin ón mbothán agus bhailigh na báillí timcheall ar an Siriam. Bhí an cúigear a bhí istigh i dtigh na muintire timcheall air. "Cad a thug annsin sibh?" ar sé leo. "Thángamair amach féachaint cad a bhí ar siubhal," ar siad. "An é sin an cúram atá 'nbhur ngnó agaibh? Isteach libh arís agus ná fágaidhí luach leath- phingne fé fhrathacha an tighe sin gan caitheamh amach," ar sé. Chuadar isteach. Bhí beirt des na páistí istigh á gceilt féin timcheall an tighe. Cuireadh amach iad. Bhí troscán an tighe á chaitheamh amach díreach mar a bheifidhe ag caitheamh amach fóid mhóna. "Cá bhfuil an sagart?" ars an gabha. <L 69> "Ní'l sé annso," ars an cóimhthionól. "Bhoil, ní dhéanfaidh an obair seo an gnó," ar sé. Bhí na tincéirí ar sceanna. Ba é Donabhán, tincéir, a raibh an chéad iarracht aige. Bhí sé le h-ais ualaigh bhataí. Bhí ceann 'na láimh aige agus rug sé ar cheann eile. Bhí cúl an tSiriaim leis agus thug sé fé le ceann aca. Chonnaic an cóimhthionól an bata ag imtheacht agus ag bualadh an tSiriaim sa drom. Bhí an fuinneamh caithte san imtheacht a bhí fé'n mbata agus níor ghortuigh sé é, acht ba chuma sin bhí an teine adhanta. Phreab na píléirí; acht má phreab, phreab fiche duine i gcoinne gach duine aca. Rith timcheall dathad duine isteach i dtigh an Bhrianaigh. Bhí bualadh istigh agus bualadh amuigh. Bhí na báillí istigh ag faire amais ar theacht amach acht ba bheag an chabhair dóibh. Bhí duine aca ag an dorus nuair a rug Diarmuid Ó Duinn ar scórnach air. Thachtfadh sé é meireach comhairle an tsagairt. Bhog sé de agus níor luaithe bhog ná a rith an báille amach an dorus. Cé bheadh ag an dorus ná mac an ghabha agus bata 'na láimh aige agus é ag faire mar a bheadh cat ar luich. Ní túisce bhí a cheann amuigh sa dorus ag an mbáille ná mar a bhí sé buailte idir an gob agus an tsúil le snaidhm de bhata. Thuit sé gan chuach. Chum scéal gairid a dhéanamh de'n scéal fada, fuair lucht an airm agus an éide greadadh maith agus cuid aca giorr-shaoghail. Fuair cuid des na daoine féin droch-iarrachtaí agus gheobhadh an scéal a bheith ní ba mheasa aca meireach an Siriam. Bhí fonn ar chuid des na píléirí dul sa lámhach acht ní leomhfadh sé dóibh é. Bhí an t-órdú aca gan é dhéanamh. Nuair a thuit an <L 70> fear ag an dorus bhí deallradh grána ag teacht ar an scéal agus in áit na píléirí agus na báillí a ghéarú chum na troda is amhlaidh ghlaoidh an Siriam orra. Bhailigheadar i dteannta a chéile le beagáinín duaidh agus chuireadar chum bóthair. Bhí deire leis an mustar; acht, meireach na gunnaí ní bheadh. I ndeire an mhustair tháinig an cúigear píléirí a bhí ar fuaid na feirmeach agus pucán agus dhá ghabhar rómpa amach. Nuair a chonnaic an Siriam iad bhagair sé orra. Tháng- adar, agus chuireadar díobh in' fhochair. Mhaoluigh an gleithireán agus an t-achrann. Scaip na daoine acht amháin roint comharsan a chuir rudaí beaga 'na n-ionad féin i bhfochair Shiobháin. Nuair a chas an t-Athair Seán bhí an sluagh imthighthe. B' oth leis an t-achrann acht dob' áthas leis Siobhán agus Pádraig a bheith sa tseilbh i gcomhnuidhe. "Tá an buaidh ann," ar sé, "acht tiocfaidh buaidhreamh do dhuine éigin as." <L 71> CAIBIDIL X Fuair Róisín leitir Shiobháin. B' ait léi í. Ní raibh de choinne aici le scéala uaithe acht mar a chéile agus a bhí ón uaigh. Bhí sí corruigheacht agus bliain i Sasana leis an linn seo agus ba dhéirc léi a bheith scathamh amach as. Bhí a rian air, léigh sí an leitir go cneasta agus nuair a bhí sí léighte aici tháinig "An Turus go Tír na n-Óg" arís chum a h-aigne. "Tá glaoidhte orm," ar sí, "agus 'sí an leitir seo an leoithne chaoin ag cogar thar an gcuan." Shuidh sí síos agus scríobh sí a bhaile go dtí n-a h-athair á rádh leis go raibh gnó aici go h-Éirinn agus gur mhaith léi triall. Nuair a fuair a h-athair an leitir bhí an-imshníomh air i dtaobh na h-oibre bhí ar siubhal sa pharóiste, agus bhí Fiachadún agus a mhac sa tigh aige agus an t-imshníomh céadna orra sin. D' innis an Gárdúnach dóibh go raibh fonn ar Róisín teacht a bhaile. "B' fhéidir nárbh' fhearr dhi ar domhan é ar theacht an tsamhraidh," arsa Fiachadún, "acht amháin go bhfuilmíd rud beag gleithireánach anois agus ná féadfaí dul chum í thionlacann." "Tá sin amhlaidh," ars an Gárdúnach, "acht is féidir linn Seoirse a spáráil. Tá sé óg, láidir agus sean-oilte ar an turus so." "An ndéanfá rith anonn?" arsa Fiachadún le Seoirse. "Le fuinneamh," arsa Seoirse. <L 72> Bhí 'na mhargadh. Chuir Seoirse chum bóthair. Ba é lá na mbáillí ar Phádraig Ó Briain an lá bhí Seoirse ag dul anonn. Bhuail sé port thall agus chuaidh a bhaile. An lá céadna tháinig an bhean tighe go dtí Róisín agus adubhairt léi go raibh Seoirse ag teacht. "Is maith sin," arsa Róisín, "béidir go mbeadh scéal ar foghnamh éigin aige." "An bhfuilir ag coinne le scéala?" ars an bhean tighe. "Táim. Táim ag coinne le scéala le roint laetheanta. Ní'l uaim acht an focal chum dul a bhaile." "Beidh uaigneas orm-sa id'dhiaidh má imthighir." "Beidh agus uaigneas orm-sa id' dhiaidh-se. B' fhearr dhuit teacht go h-Éirinn liom ar feadh tamaill." "Badh é mo bhail é, acht ní h-ionann é rádh agus é dhéanamh. Ní cead dom dul." "Ní bheadh fhios agat. Déanfaimíd seift." "Má's féidir leat déin, mar badh mhaith liom, ar chuma éigin, a bheith in éinfeacht leat." "Tá go maith. Déanfad mo dhícheall." Níorbh' fhada gur bhuail Seoirse an dorus isteach. Tar éis do gabháil trí roint mhaith geáitsí agus deagh-bhéasa galldha agus é féin a bheathú tar éis bóthair chuaidh sé ar sheanchas le Róisín. "Teacht ó Éirinn dom," ar sé. "Maith do theacht. An bhfuil aon scéal ar foghnamh le h-aithris?" ar sí. "Is oth liom a rádh ná fuil. Tá cuid ded' chomharsain agus ded' dhaoine muinteardha caithte amach as a dtigh ag m' athair. B' fhearr leo a <L 73> gcuid de'n tsaoghal d' ól agus a chaitheamh ná a gcíos a dhíol." "An misde a fhiafruighe dhíot cé h-iad sin?" "Tá, Pádraig Ó Briain, agus a líon-tighe." "Is oth liom mar scéal sin, cé nach anamh mar scéal a leithéid i nÉirinn. Is deas mar leigheas ar an aingcise an feall. An é sin an scéal is fearr atá ar iomchar agat?" "Sé, cé go bhfuilim ag teacht mar theachtaire agus mar threoir chughat-sa, sé sin, chum a innsint duit go bhfuil do thriall a bhaile agus chum a bheith leat sa tslighe. Dá mbadh mise thusa is fada ó Éirinn d' fhanfainn an fhaid a bheadh áit agus tír níos fearr agam le fuireach ann." "Is aoibhinn do theachtaireacht acht is baoth do threoir. Dá mbadh mise thusa is fada ó Éirinn d' fhanfainn mar ní'l aon éileamh ag Éirinn ort agus is fada fairsing í an tír seo agat." "Cuireadh mise chum tú thionlocann." "Ní'l do thionlocann uaim." "Ní h-amhlaidh raghfá it' aonar ar turus tíre is fairrge. Tá baoghal báidhte agus mar- marbhuighthe id' chionn agus ciotrainní nach iad." "Is cuma baoghal. Is binne liom baoghal baoghail ná do chuideachta-sa." "Agus cé badh mhéinn leat?" "Mo rogha m' aonar; acht tá duine sa tigh seo ná diúltochainn dom' chuideachtain ná dom' choinleach." "Cé hé an duine sin?" "An bhean tighe atá annso." "Badh mhaith leat í dhul leat go h-Éirinn agus sibh araon a chasadh in éinfeacht." "Shiubhlochainn an saoghal léi." <L 74> "Tá go maith. Raghaidh an triúr againn go h-Éirinn mar sin. An bhfuil tú sásta?" "Táim." Ní h-aithristear aon rud eile 'na dtaobh gur bhuaileadar cuan agus caladh phort i gCumar na dTrí n-Uisce. .i. Cuan Phortláirge. Dheineadar moill bheag sa chathair. Annsin chuadar ar chóiste cheithre gcapall a bhí ag fuireach leo chum iad a bhreith a bhaile. Bhogadar. Bhí an cóiste ag imtheacht go bríoghmhar mar bhí na capaill go groidhe, lúthmhar fé. Cois Siúire a bhí a ngabháil mar a raibh súil-fhéachaint le fagháil ag Róisín ar Shliabh na mBan bhFionn a bhí go h-uaibhreach agus go h-uasal 'na sheasamh ó thuaidh uaithe. B' eol di ó n-a sean-mháthair agus ó'n scoláire bocht stair na h-áite sin agus an slad a deineadh ar Ghaedhil ann le linn cogaidh Rois. Acht níor chuibhe dhí a bheith ar machtnamh an uair sin mar bhí sí ar sheanchas agus na capaill ag goid na slighe go luath mear léir. Shroiseadar Cluain Meala agus níor tharraingeadh srian ann. Thángadar díreach a bhaile. Bhí an Gárdúnach agus a bhean agus Fiachadún agus a bhean ann rómpa. Chuir- eadar na tuartha fáilte roimh Róisín. 'Sí Róisín féin a bhí go sásta ar a bheith sa mbaile pé 'cu fáilte nó a mhalairt a bhí roimpe. Cuireadh féasta i gcóir de aon iarracht agus annsin shuidh an chuideachtha chum búird. Ní gnáth biadh agus deoch gan seanchas. Bhí ar Róisín a ceacht a chur aiste i dtaobh na muintire thall — cionnus mar a bhíodar agus cionnus mar a thaithnigh a turus agus a h-imirce léi. Agus 'na choinne sin chuir sí féin ceisteanna i dtaobh cúrsaí an tsaoghail sa mbaile. Bhí iongantas ar an nGár- dúnach agus ar Fhiachadún an chanamhain a tháinig <L 75> di agus an mhaise a tháinig uirre ó d' imthigh sí. Dar leo, ba í bláth na finne, na gile is na h-óige í. Ba shin é toradh a turuis go Sasana. Níorbh' fhiú trácht ar an áit a thug don mbláth sin pneuc. Nuair a bhí an féasta lámh le bheith caithte dubhairt Róisín gur airigh sí go raibh duine des na comharsain — sean-duine muinteardha dhí féin agus dá sean-mháthair — curtha as seilbh. "Deineadh iarracht ar é chur as seilbh," arsa Fiachadún, "acht tá sé istigh fós. Ní mór do dhuine mar mise a leithéid sin d' obair a dhéanamh anois agus arís mar theagosc agus mar shompla, mar atá muintir na h-áite seo an-fhaillightheach agus an-mhór i gcoinne mo cheart a thabhairt dom. Ní thuigeann siad dom ar aon chor; acht is mór gan chiall atá siad, mar is gairid an mhoill orm-sa claidhe a chur leo." "Agus an bhfuil Pádraig agus Siobhán sa tseilbh fós mar sin?" "Tá, cé gur le duadh agus le dochar é. Is measa an t-iarsma a bheidh i ndiaidh iad a bheith sa tseilbh ná i ndiaidh iad a bheith as seilbh. Chuir muintir na h-áite troid ar fhearaibh an Rí. Loiteadar agus leonadar iad. Marbhuigheadh fear. Raghaidh tuairisc an fheill agus an mharbhú grána sin ar fuaid na cruinne agus beidh sé scríobhtha síos i seanchas agus i stair na tíre seo mar ainimh ar chlanna Gaedheal go bruinne brátha. In' fhochair sin bhí sé ar lucht na dlighe tóir a chur ar an dream sin agus anois tá mór- sheisear cimeach i bPríosún Chluain Meala agus ní'l i ndán dóibh acht an chroch." "Agus nach sibh-se lucht na dlighe? Nach sibh <L 76> a bhfuil fonn oraibh na rudaí seo go léir a dhéanamh?" "Is sinn agus ní baoghal go mbainfimíd aon siar asta." "An miste a fhiafruighe cé h-iad na cimí?" "Tá Séamas Óg an Ghabha — an té is treise san éagcóir. Tá seisear eile, agus béidir ná déanfaidhe iad a dhaoradh chum a gcrochta." "Is truagh aoinne a dhaoradh dá mb' fhéidir gan é dhéanamh. Béidir ná fuil séisin féin i gcoir a mharbhuighthe." "Chífir an bhfuil nó ná fuil." Níor bheag sin do Róisín. Bhain sí casadh as an scéal annsin, agus caitheadh an chuid eile de'n oidhche ag síor-sheanchas, ar cheol agus ar shocracht. Ar maidin lá ar na bhárach níorbh' throm suan do Róisín. D' eirigh sí agus chuaidh ag triall ar Shiobhán ní Bhriain. Is ar Shiobhán a bhí an t-áthas agus an t-aoibhneas í d' fheicsint. Phóg sí agus d' ucht sí í. Luigheadar ar sheanchas agus ba ghairid go raibh dhá thaobh an scéil ag Róisín. D'innis Siobhán di gach aon rud ó thúis deire, "agus," ar sí "ba í an leitir a fuaireas ód' shean-mháthair ba chionntach le gach aon rud, acht níor thugas dóibh í." Chuaidh Siobhán fé dhéin na leitreach annsin agus ní ró-obann a bhí sí ag teacht thar n-ais. Bhí sí ag cuardach agus ag cuardach agus ba é sin an cuardach in aistir di. Tháinig sí thar n-ais agus gan focal innte. "An bhfuil sí agat?" arsa Róisín. "Ní'l," ar sí. "Ní'l, is dócha. Sin é an chúis a bhfuil tú sa tigh seo fós. 'Sí an leitir a bhí uatha d' réir deallradh agus ní tú chur as seilbh. Is beag ar <L 77> Fhiachadún do chíos ná do sheilbh-se. Airighim go bhfuil greim aca ar chuid des na h-ógánaigh san áit. Chífidh tú go mbainfidh siad cuid aca sin dá gcosa." "Ó, masa, tá sé ráidhte cheana féin go bhfuil Séamas Óg daortha chum a chrochta aca. Is fada dhóibh ag braith ar rud éigin a dhéanamh leis, pé gráin atá aca air. Agus sin é an feall, mar ní cuimhin leis an dúthaigh so buachaill eile chómh cneasta ná chómh calma le Séamas." "An bhfuil a athair gabhtha?" "Ní'l, tá sé sa mbaile." "Raghad ag triall air anois, agus ná leig-se aon rud ort i dtaobh na leitreach sin. Béidir nárbh' fhiú biorán í." Dhein sí ar thigh an ghabhann. Bhí sé féin agus a bhean istigh agus iad go dubhach brónach mar bhí fhios aca go raibh an aimsir á caitheamh agus gan aon rud i ndán dá mac acht an gad fé'n scórnach. Ba bheag an cuimhne a bhí aca le Róisín a bhualadh chúcha, agus chuir sin breis áthais orra nuair a bhuail sí isteach an dorus go deas, mín, socair, mánta. "Tusa nó do shamhail atá ann?" arsa bean an ghabha. "Mise atá ann," arsa Róisín. "Mhuise, fáilte agus fiche romhat, a Róisín. Nach maith gur chuimhnigh tú orainn." "Dé chúis ná cuimhneochainn? 'Sé b' fhada liom go rabhas annso, acht is oth liom a bheith ag teacht chum a bheith cómh-pháirteach libh sa mbuaidh- reamh agus sa gcreach atá 'nbhur gcionn." "Tá fhios againn sin go maith, acht, ní'l leigheas ar an gcathú." <L 78> "Acht é smachtú le foidhne, acht béidir nach fios fós cá n-osclochadh Dia beárna." "Is fíor sin, tá Dia láidir agus Máthair mhaith Aige." "Raibh aon scéal agaibh uaidh?" "Bhí. Adeir sé gurb é an bás atá i ndán do. Thrácht sé ort-sa agus adubhairt sé, dá rángochadh go dtiocfá a bhaile, teacht á fhéachaint. Agus féach, sidí an leitir. Léigh an t-amhrán sin." Ghlac Róisín an leitir. Léigh sí an t-amh- hrán:- PRÍOSÚN CHLUAIN MEALA. Chuadhas-sa 'gus mo cháirde go tigh Phádraig uí Bhriain, B' árd é ár n-intinn is b' áluinn ár dtriall; Tháinig chughainn an gárda, na báillí 'gus Siriam; Chuireamair-ne slán leo, is a lán díobh fé phian. Ar maidin ambárach is me ar shámh leaba im' luighe, Chuala an gárda ag cuardach an tighe; Scread me go h-áth-leasc, is chailleas mo bhrígh; Fuaireadh go tláth me is chuadhas leo gan ghíog. Ceangluigheadh go dian me le h-iarann faoi shrian, D' fhiafruigheas de m' thiománaí cá raibh mo thriall; D' airigh sé an t-iarraidh is d' fhreagair go fíor — <L 79> Is i bPríosún Chluain Meala a cheannochair-se ciall. Cuireadh sa phríosún me i gcarcar Chluain Meala, Gan leaba gan chlúdach acht úrlár is falla, Bhí cailíní óga, mná pósta 'gus fearaibh, Is mo mháithrín go brónach fé chumha ag an ngeata. Tá mo shrian is mo dhiallaid ar iarraidh le tamall, Tá mo chamán ag liathadh is ag fiaradh fé'n leaba, Tá mo liathróid á bualadh ag buachaillí an bhaile, Is mar bharr ar gach droch-scéal, mise daor i gCluain Meala. A chomarádaí, a chroidhe na páirtí, má tá sé i ndán domh-sa casadh, Tabharfad mo spuir is mo láimhní do mhac dritheár m' athar. Deir an Gárdúnach ag siubhal na sráide, go bhfuil an chnáib dom á casadh. Má chuirtear chum báis me na grása go bhfuighidh m' anam. Nuair a bhí an leitir agus an fhilidheacht léighte ag Róisín dubhairt sí go raghadh sí ag féachaint Shéamais Óig chómh luath agus a bhéarfadh an lá ambárach uirre. <L 80> Ní mórán moille eile a dhein sí. Chuaidh sí a bhaile. Fuair sí uain bheag ar scathamh cainte leis an mbean tighe a tháinig 'na fochair ó Shasana. Sa chaint dóibh dubhairt an bhean tighe léi go raibh Fiachadún cheana féin ag caitheamh droch-amhrais uirre, agus go raibh rud éigin fé rún 'na coinne, agus a focal a ghlacadh air nárbh' mhuinighin di a bheith fé dhíon tighe in' fhochair. "Is mise," ars an bhean tighe, "a chóirigh do shean-athair agus do mháthair chum báis agus ní tháinig me annso an turus so leat-sa chum an cleas céadna a dhéanamh leat. Fág an méid sin anois marbh, acht cuimhnigh ar cad táim a rádh leat — ná feicim annso tú níos sia ná an mhaidean ambárach. Má chím, beidh mise i bpranc agat." "Is maith liom gur innisis an méid sin dom," arsa Róisín, "déineann sé an-shásamh ar m' aigne agus neartuigheann sé agus brostuigheann sé m' inntinn chum an rud atá ar m' aigne a dhéanamh. Is fada me gan suaimhneas lae ná oidhche, mar bhí sé ag rith liom nárbh' chuidreamh ceart dom m' athair féin, ní áirighim an dream a bhfuil sé ag cuimilt leo; agus cé go bhfuil aige cuid mo shean-athar agus a shinsire roimhe agus béidir airgead mo shean-mháthar anois, is cuma é. Ní leigheas domh-sa a bheith ag tnúth le h-aon rud is dual dom. B' fhearr liom a bheith bocht ar dhrom sléibhe ná bheith fé cheangal agus fé laincis ag an dream nár ghrádhaigh riamh acht an feall agus an clampar agus an éagcóir. Táim ag imtheacht anois; tá do chomhairle glactha. Beidh athrú ar an saoghal fé bhfeicfear annso arís me. Beannacht Dé agat anois, agus saoghal agus sláinte chughat." D' imthigh Róisín. Chuaidh sí go dtí an t-Athair <L 81> Seán Paor, Is é chuir an fáilte róimpe. D' innis sí do an bhrígh a bhí le Pádraig Ó Briain a chaitheamh amach, acht bhí an scéal ní ba chruinne ag an Athair Seán. Is aige sin a bhí an leitir dhleaghthach a bhí ag baint le h-uadhacht Mháire ní Fhaoláin, agus ní baoghal gur chuaidh sí amugha uaidh. Ghlac sé Róisín fé'n a choimirce agus dhein sé díon di agus ceilt uirre. Ar maidin lá ar na bhárach dubhairt Róisín go raibh uirre dul go Cluain Meala. D' imthigh sí. Chuaidh sí ceann ar aghaidh go dtí an príosún. Chonnaic sí an dóirseoir a bhí ann agus thug sí scathamh maith ag caint leis. Bhí bun-aithne aige ar Róisín, agus muna mbeadh féin, ba mhinic d' airigh sé trácht uirre. Thug sé cead di dul ag féachaint Shéamais Óig. Bhí sí timcheall ceathramhadh uaire an chluig in' fhochair istigh. Annsin ghabh sí amach. Ní fheacaidh sí dóirseoir ná aoinne eile a chuir isteach ná amach uirre ar a gabháil amach. I gcionn deich nóimentí eile ghabh bean eile amach. Labhair an dóirseoir léi. Labhair sí sin leis. Ní mórán cainte a bhí eatorra. Dubhairt an bhean .i. Róisín, leis an dóirseoir go raibh dithneas uirre agus d' imthigh sí. Bhí an chéad Róisín a ghabh amach ag fuireach leis an dara Róisín leasmuigh den ngeata. D'imthigh an bheirt aca leo. I gcionn uaire an chluig bhí sé ar fuaid an bhaile go raibh Séamas Óg an Ghabha tar éis éalódh as an bPríosún agus go raibh an tóir 'na dhiaidh. Pé áit a dtug Séamas Óg a aghaidh air, tháinig Róisín thar n-ais go dtí an t-Athair Seán. Ní raibh an tarna lá caithte aici in' fhochair nuair a bhí sé i mbéal gach aoinne go raibh Séamas Óg tar éis éalódh as Phríosún Chluain Meala agus go <L 82> raibh Róisín Bán an tSléibhe in' fhochair agus go raibh lucht na dlighe ar a dtóir. "Masa, is greannmhar an scéal é seo a airighim," ars an sagart le Róisín. "'Dérdé?" arsa Róisín. "Go bhfuil riaghaltas Shasana tré n-a chéile agus ar mhór-mhearthall, agus ná fuil bóithrín cumhang ná caol, cam ná díreach, mín ná garbh, ná garbh-shliabh ná réidh-chnoc, ná gleann ná mach- aire sa tír, ná fuil lucht faire agus tóradh ort-sa agus ar Shéamas Óg an Ghabha atá ar éalódh le n-a chéile." "Táid ar ár dtóir, is dócha, acht ní fheadar an bhfuilmíd ar éalódh le n-a chéile fós. Badh mhaith an scéal dá mbeimís mar raghaimís in áit éigin ná beadh aon fhagháil ag an riaghaltas sin orainn, agus dá mbeadh féin ná beadh beann againn air. Tá Séamas ar teiche ó arú aréir agus is dócha nár mhór domh-sa dul in áit éigin chúlánta leis." "Gheobhair dul, acht inneosad-sa duit an áit. Fan ann, agus bead-sa de ghnáth id' fhiosrú agus ag faire dhuit. Nuair is lugha é do dhóchas cuimhnigh go bhfuilim-se id' chaomhna. Agus má's im' thost féin é, is ag cuimhneamh agus ag tabhairt fé ndeara gach cros agus trioblóid atá os do chionn é. Beidh mo shúil agam ar Shéamas an Ghabha leis agus má mhairim beo déanfad mo dhícheall ar sibh a bheith le n-a chéile ag maireachtain go sámh socair san áitreabh a thug Dia d' bhur sinsir riamh romhaibh; gan spleádhchas do ríogh ná do ridire dá bhfuil ar dhruim an tsaoghail seo." <L 83> CAIBIDIL XI 'Sé áit ar chuir an t-Athair Seán Róisín ar iostas ná go tigh Phádraig Uí Bhriain. Ní raibh fhios ag duine beo í bheith ann go dtí go raibh seachtmhain caithte. I gcionn na seachtmhaine, i lár an lae, tháinig cearr an tslighe. Stad sé ag an tigh. Chuir Siobhán a ceann amach sa dorus féachaint cé bheadh ann. 'Sé an t-Athair Seán a bhí ann. Ba mhór an faothamh di é sin, mar ní leis a bhí sí ag coinne. Bhuail an t-Athair Seán isteach agus thosnuigh an chaint is an greann agus an gáire aige féin agus ag Siobhán. Ní ró- fhada go dtáinig Róisín 'na gcionn leis, as an áit 'na raibh sí agus cuireadh fios ar fhear an tighe. Nuair a bhí gach aoinne aca ann dubhairt an t-Athair Seán leo go gcaithfidís a dtriúr teacht leis go "Tigh leath-slighe," go raibh gnó éigin le déanamh aca ann. B' ait leo an cuireadh, acht ní raibh aon dul uaidh aca, mar ní mar mhagadh bhí an sagart ar aon chor. Chuireadar iad féin i gcóir agus nuair a bhíodar réidh shuidheadar anáirde ar an gcearr. Thiomáin an sagart leis go dtángadar go dtí "Tigh leath-slighe." Chuaidh an ceathrar aca isteach ann agus shuidh- eadar. Ní raibh uain aca ithe ná ól ná mórán cainte ná aon rud eile a dhéanamh, mar bhí fear dlighe ó Chluain Meala isteach 'na gcionn agus tamaillín beag 'na dhiaidh tháinig an Gárdúnach <L 84> agus Fiachadún. Fér thosnuigheadar ag déanamh pé rud a bhí le déanamh aca dubhairt an t-Athair Seán go n-iarrfadh sé de chead orra fear an tighe .i. an Gabha, a bheith 'na measc mar gur fear é a raibh baint aige leis an ngnó bhí idir lámha aca. D' aontuigh an chuideachta agus tháinig an Gabha do láthair. Bhí h-ochtar aca ann. Shuidheadar timcheall an bhúird. An t-Athair Seán an chéad duine a eirigh agus a labhair. Bhí leitir 'na láimh aige. "Tá leitir agam annso," ar sé, "leitir a fuaireas fé mo lámha sa tigh agam seachtmhain ó shin. Níor tháinig sí tríd an bpost agus ní h-eol dom cé thug í. Leitir anriochtmhail is eadh í. Cuirfidh sí iongantas oraibh go léir annso mar bhí aithne agaibh go léir ar an té a scríobh í. Aithnighim an lámhscríbhinn. Is í Máire ní Fhaoláin atá curtha le dhá bhliain a scríobh í. Leitir ó'n uaigh is eadh an leitir." "Go ndéinidh Dia trócaire ar a h-anam," arsa Siobhán. "Amen," ar an chuideachta. Ba chuma leo cad a bhíodar a rádh, bhí a leithéid sin de iongantas orra. B' fhada leo go léighfidhe an leitir go mbeadh fhios aca cad a bhí innte. "Seo í an leitir," ars an sagart. In Árus na bhFaolánach dom, Ar an leaba, Indiu an cúigeadh bliain déag is trí fichid de m' shaoghal. Do Sheán Paor, Sagart, Cuimhnigh ar an gcaint atá déanta agam leat i dtaobh mo Róisín Bháin. Badh mhaith liom go bhfuigheadh Siobhán Ní Bhriain <L 85> leath-chéad púnt dem' chuid airgid agus go bhfuigheadh sí an clóca a bhínn a chaitheamh ag dul go dtí'n t-Aifrionn agus go gcaithfeadh sí féin amh- laidh é. Bhí an bhean bhocht go maith dom riamh agus i gcomhnuidhe. Má dhéineann Róisín an rud is dual, tabhair di an t-airgead so le tabhairt do Shiobhán. Gheobhaidh sí an clóca agus aon rud eile is maith léi thabhairt di leis. Muna ndéinidh sí an rud is dual, tabhair féin na rudaí seo do Shiobhán agus déin mar adubhras leat leis an gcuid eile. Beannacht Dé agat, Mise, Máire ní Fhaoláin. Dhún an sagart an leitir. Chuir sé an leitir isteach i gclúdach agus an clúdach sin isteach i gclúdach eile. Bhí Siobhán ag cur na súl trí an leitir. Ní raibh aoinne ag caint. "An bhfeiceann tú an leitir sin, mar tá sí annsin ar an mbórd?" arsa Siobhán leis an nGárdúnach. "Chím," ar sé. "Nach í sin an leitir a bhí id' láimh agat an lá tháinig an teachtaire chugham-sa i dtigh Mháire ní Fhaoláin?" "Dé'n leitir?" "An cuimhin leat, an lá a tháinig mise amach as an seomra, go bhfuair tú leitir ar an mbórd agus go rabhais á láimhseáil?" "Is cuimhin liom go raibh rud éigin mar sin amhlaidh." "Is cuimhin go maith, agus ní'l aon mhaith dhuit dul dá shéanadh. Is í an leitir sin ba <L 86> chionntach leis na báillí a chur orm-sa chum mé chur amach as mo thigh. Is í an leitir sin is cionntach leis an achrann go léir; agus féach, anois, 'dé'n tairbhe atá bainte agat aiste. Is fuiris Gaedhealg a chur air — 'an beagán agus an chaol-chuid.'" "Sé rud atá im' mharbhú-sa ar fad, agus ná tuigim," ars an sagart, "acht ná feadar mé cionnus a tháinig an leitir im' seilbh." "Bhí an leitir sin agam-sa go dtí lá na mbáillí. Bhíos á cuardach ó shin agus ní raibh sí le fagháil agam," arsa Siobhán. "Bhoil," ars an Gárdúnach, "'sé an Siriam a thug domh-sa í. D' oscluigheas an clúdach mór sin uirre, agus fuaireas istigh ann clúdach eile agus ainm an tsagairt air. Chuireas isteach arís é agus chuireas an leitir, mar atá sí annsin, ag triall ar an Athair Seán." "Réidhtigheann sin an scéal," ars an sagart. "Seadh," ars an Gabha, "acht an bhfuil aon fhírinne sa chaint atá déanta ag Siobhán? An féidir go mbeadh aon bhaint ag an leitir seo leis an trí n-a chéile a deineadh ar an dúthaigh trí seachtmhaine ó shin?" "Ní bhfuighinn a rádh," ars an sagart. "Gheobhainn-se é rádh," arsa Siobhán. "Is í an leitir bun agus barr an achrainn go léir. Agus féach, dá leigfidhe don leitir sin, nár bhfuiris domh-sa agus do m' fhear ár gcíos a dhíol nó dhá chíos dá mbadh é sin féin é?" "Masa, is sin í an fhírinne," arsa Pádraig Ó Briain. "Caithfidh daoine a gcíos a dhíol," ars an Gárdúnach. <L 87> "Má 'seadh, ní cíos éagcórach é — ní cíos é ná raibh le díol ar aon chor," arsa Siobhán. "Ní éileamhuightear a leithéid sin de chíos," arsa Fiachadún. "Féach, anois," arsa Siobhán le faobhar, "nár chuir tusa agus an Gárdúnach fios orm-sa fér chuireabhair na báillí orainn? Dá dtabhar- fainn an leitir sin díbh ní bheadh trácht ar phílear ná ar bháille. Nach í sin an fhírinne?" Níor labhair aoinne den mbeirt focal. "Is greannmhar an scéal é," ars an Gabha "bualadh is marbhú is gnótha gan phráidhinn a bheith ar siubhal mar gheall ar leitir den tsaghas so. Is greannmhar, má's greannmhar é, an cor domh- sa a bheith ag éisteacht le scéal mar seo agus mo mhac daortha chum a chrochta mar gheall air." Bhí Fiachadún agus gan focal ann, agus an Gárdúnach mar a bheadh sé ag at le buile. D' eirigh sé agus labhair sé. "Tá an chaint seo go léir go maith," ar sé, "acht caithfidh sibh-se go léir a thuigsint gur mise athair an ghearrchaile sin annsin, agus gurbh' í Máire ní Fhaoláin mo mháthair céile. Ó cuireadh an Sean-Fhaolánach, agus is fada dhe bhlianta é sin, tá sé tabhartha fé ndeara agam gur coimeádadh gach aon rud a bhí baint le m' áit agus le mo theaghlach fé rún uaim. Ní fheacaidh me uadhacht an Fhaolánaigh riamh ná ní bhfuaireas luach leath-phingine de eolas ó aoinne air fós. 'Sé an scéal céadna le h-uadhacht Mháire ní Fhaoláin agam é. Gan trácht ar an scéal a bheith i gcoinne na dlighe, nach mí-nádúrtha mar scéal domh-sa é? Sin í an cailín sin annsin leis — mo inghean — agus í iompuighthe im' choinne. An <L 88> domh-sa bheith maol agus a leithéid seo de chlampar a bheith á imirt orm?" D' éirigh an fear dlighe annsin. Dubhairt sé ná raibh aon leigheas aige féin ná ag an Athair Seán ar aon uadhacht aca so a bheith fé rún. D' uadhachtaigh an Faolánach é choimeád fé rún óir gur mhair a bhean, agus d' uadhachtaigh Máire ní Fhaoláin é choimeád fé rún go mbeadh Róisín bliain is fiche. Agus gurbh' é thug annso é féin indiu ná chum uadhacht Mháire ní Fhaoláin a nochta do chách mar go raibh Róisín san aois sin. "Sin é fírinne an scéil," ars an sagart. Ní raibh sé d'uain ag aoinne eile aon rud a rádh mar buaileadh ag an dorus. "Déin ar t' aghaidh," ars an sagart. D'oscail an dorus agus cé bheadh ann ná Seoirse Fiachadún. D' éirigh an t-Athair Seán agus chroth sé lámh leis go geal, agus bhí cómhrádh beag eatorra. An fhaid a bhí an cómhrádh beag so ar siubhal phrioc Siobhán ní Bhriain an gabha a bhí le n-a h-ais. "Deirtear," ar sí, "go bhfuil sé seo agus Róisín chum a bheith á bpósadh." "Is iomdha rud adeirtear nach fíor," ars an gabha. "Suidh," ars an sagart le Seoirse. Acht ní suidhe a dhein Seoirse acht gabháil timcheall agus lámh a chrothadh le gach duine a bhí ann, acht amháin leis an nGárdúnach agus le n-a athair, agus focal grinn nó iarracht mhagaidh a chaitheamh leo leis an linn chéadna. Ba mhór an mhaise ar an gcuideachtain Seoirse. Ba í Róisín an duine deireannach ar chroth sé lámh léi. Is annsin a fuair sé an chathaoir agus shuidh sé le n-a h-ais. <L 89> Bhí ciúnas — eatorra beag — annsin ann. 'Sé an fear dlighe a dhein an chéad chorruighe eile. D' eirigh sé agus chuir sé deallradh an-ghnóthach air féin. Bhí máilín leagtha taobh thiar de ar bhúirdín beag agus rug sé air agus d' oscail. Thóg sé páipéir agus cáipéisí an domhain amach as. Láimhseáil sé iad agus réidhtigh sé ceann amach asta. Rug sé ar an gceann sin. "Sidé an t-uadhacht," ar sé. "Cúpla mí fé bhfuair an Faolánach bás chuir sé fios orm-sa agus ar an Athair Seán Paor, agus dhein sé a uadhacht. Dhein sé coinghiall rúin a chur sa n-uadhacht mar bhí cúis éigin aige féin leis. D' fhág sé an áit agus gach aon rud dá raibh sa saoghal aige ag á bhean, agus a chead aici a rogha h-uadhacht a dhéanamh í féin." "'Dé chúis geasa rúin a bheith sa scéal," ars an Gárdúnach. "Rud an-righin is eadh rún," ars an fear dlighe, "agus go h-áirighthe rún duine mhairbh." "Is chum gach aon rud a cheilt orm-sa na rúin seo," ars an Gárdúnach. "Dá mbadh eadh féin, cad é sin domh-sa, acht mo ghnó a dhéanamh," ars an fear dlighe. "Má is maith leat-sa nó le h-aoinne eile annso an t-uadhacht a léigheamh, tá sé annso agaibh. Anois, maidir le h-uadhacht Mháire ní Fhaoláin, b'fhearr liom a fhágaint fé'n Athair Seán é nochta dhíbh mar tá baint an-mhór aige leis an uadhacht sin. Tá na dintiúirí dlighe a bhaineann leis annso agam-sa. Beidh sé de chead ag aoinne sa chuid- eachtain iad a léigheamh agus a aith-léigheamh." Thug an fear dlighe uadhacht an Fhaolánaigh annsin do'n nGárdúnach agus chrom sé á léigheamh. "Tá fhios agaibh," ars an tAthair Seán, "go <L 90> raibh an-bháidh ag Máire ní Fhaoláin liom-sa. Ní'l aon mhaith dhom a bheith á cheilt, mar bhí. Agus is mar gheall air sin a chuir sí muinighin a h-uadh- h-uadhachta ionam. Is mór an dualgas orm-sa baint a bheith agam le rud mar seo, acht, ó ghlacas an dualgas orm féin is mian liom an dualgas sin a chóimhlíonadh. Is é rud atá in uadhacht Mháire ní Fhaoláin ná so — go bhfuil a raibh sa tsaoghal aici agus ag á céile agus ag á shinsir sin ó thúis le dul do Róisín acht amháin go ndéanfaidh sí í féin a iomchar d' réir an oileamhaint a fuair sí. Muna ndéanfaidh, tá aithris eile ar an uadhacht." "'Sé sin le rádh ná fuil ionam-sa agus ná raibh ionam sa tigh aca acht mar a bheadh buachaill aimsire," ars an Gárdúnach. "Chím anois an cheilt agus an rún a deineadh ar gach aon rud. Chím gur baineadh an fód ó'm chosa in gach aon áit. Tá gach aon rud bainte dhíom. Fiú amháin mo inghean, ní liom í." "Ní'l aon bhaint ag an chaint sin leis an scéal atá idir lámha againn," ars an fear dlighe. "Má's cead domh-sa labhairt," arsa Fiach- adún, "badh mhaith liom a rádh ná tuigim ró-mhaith an chaint sin i dtaobh Róisín í féin a iomchar d' réir an oileamhaint a fuair sí. 'Dé'n bhaint nó cionnus a bheadh baint ag rud mar sin le h-uadhacht?" "Ní ro-mhaith a thuigim-se an chaint leis," ars an gabha. "Sin rún eile," ars an Gárdúnach. "Bhoil, ní'lim-se chum dul ar scáth sceiche leis an fhírinne," ars an sagart. "'Sé brígh atá leis an gcaint sin ná so — má phósann Róisín Gaedheal tá gach aon rud san uadhacht ag dul di. <L 91> Má phósann sí Gall .i. Sasanach, ní dócha go mbeidh aon phráidhinn aici leis. Tá togha an dá rogha aici." Ba shin iarracht eile don chuideachtain. Phrioc gach duine a bhí ann é féin. Bhí iongantas orra a luighead duaidh a bhí ar an Athair Seán a leithéid de fhaisnéis a thabhairt dóibh. "Ná fuil fhios ag an saoghal nach Gaedheal atá sí chum a phósadh agus í bheith in áirighthe le Seoirse Fiachadún. Ná fuil daoine á rádh go bhfuilid pósta cheana féin," arsa Siobhán ní Bhriain. "Tá sé amuigh orra, pé ar domhan é," arsa Pádraig. Bhí Róisín agus Seoirse ag caitheamh focail le n-a chéile agus ag mion-gháire go dtí so. Acht nuair d' airigheadar an dá bholgam cainte seo stadadar agus chuireadar cluasa orra féin. "Má's mar sin atá an scéal," ars an gabha, "tá ár gcuid déanta againn — tá an scéal socair." "Tá," ars an sagart, "acht seo rud nár mhór domh-sa fios agus fiadhnéidheacht a bheith agam leis, agus is dóigh liom ná fuil aon áit níos oireamhnaighe ná an láthair seo." "Is greannmhar an áit é seo agus an tslighe é seo chum cleamhnas a dhéanamh," ars an fear dlighe. "Is dóigh liom go bhfuil an méid seo de'n ngnó ag teacht ró-dhian ar Róisín agus ar Sheoirse atá annso ag éisteacht linn." "Ní'l aon ghreannmhaireacht ná déineacht sa scéal so," ars an sagart. "Tá an chrúdh ar an gcois anois againn. Caithfead-sa an scéal so phléidhe amach agus a bheith réidh leis." <L 92> "Tá go maith," ars an fear dlighe. "Tá tusa i ngrádh leis an gcailín seo," ars an sagart le Seoirse. "Ní raibh fhios agam gur chum ceist mar sin d' fhreagairt a tháinig me annso. Acht, ós rud é go n-oireann an t-eolas sin duit tá sé chómh maith agam a innsint duit go bhfuilim, agus ná fuil uaim acht cead ó Róisín féin chum í phósadh," arsa Seoirse. "An bhfuil t' athair agus athair Róisín toil- theannach leis sin?" "Is eol dom go bhfuilid, acht muna mbeidís féin, bheinn sásta ar í phósadh dá n-aimhdheoin." "Ní fheadar cad mar gheall air sin, a bhuachaill," arsa Fiachadún. "Ná tuig go bhfuilir chómh neamh-spleádhach sin. Ní thabharfainn-se mo mhac do Róisín ná do aon Róisín eile ar an gcoinghiall atá san uadhacht sin. Cá mbeadh comhnuidhe ar Róisín fé'n gcoinghiall? Agus fós, cé leis a thuitfeadh tigh agus áit an Ghárdúnaigh fén gcoinghiall sin?" "Abair cuid agus áit an Fhaolánaigh. Ná bíodh aon mhairg ort mar gheall ar an áit sin. Fág fúm-sa an méid sin," ars an sagart. Le n-a linn sin d' eirigh Róisín. "Is dóigh liom gur mairg díbh go léir a bheith ag caint mar atá sibh," ar sí. "Tá sibh ag bearradh agus ag casadh a chéile ó tháinig sibh isteach annso. Ní'l de bhrígh leis an mbearradh agus leis an gcasadh go léir acht saint a bheith ag daoine éigin chum cuid mo shean-athar. Adeirtear gur treise dúthchas ná oileamhaint. Caithfear a admháil go bhfuil ionam-sa cuid de dhúthchas na bhFaolánach agus go bhfuaireas an oileamhaint ba dhual dom óm' shean-mháthair. Tá m' athair annso tar éis a <L 93> rádh gur choimeád mo shean-athair agus mo shean- mháthair gach aon rud fé rún uaidh. Is eol domh-sa gurb é mo shean-athair a thug isteach san áit é agus má choimeád sé aon rud fé rún uaidh chaith cúis a bheith aige leis. Tá an bheirt úd ar shlighe na fírinne anois agus táimíd-ne annso. Béidir go bhfuil rúin i bhfolach sa chroidhe ag cuid againn féin nach feas do mhórán. Acht 'ní fealladh riamh ná feallfaidhe.' Táim tar éis a bheith ag éisteacht leis an gcaint i dtaobh an dá uadhacht so. Is mór mar fhaisnéis domh-sa an t-éisteacht sin. Maidir le pé cor atá nó a bheidh ar an uadhacht is cuma liom. Ní raibh pioc de m' chuimhne ar áit ná ar áitreabh, ar spré ná ar sparán. 'Sé rud ba dheise liom dá ndubhradh annso indiu ná an cúpla focal adubhairt Seoirse. Is mór agam-sa é bheith i ngrádh liom agus is oth liom a bheith á ghortú leis an diúlta. An diúlta a chaithfead a thabhairt do mar táim-se in áirighthe le Séamas Óg an Ghabha le fada, agus má luadhtar le h-aoinne mé luadhtar leis sin mé." "Mhuise, mo ghraidhinn go deo thú," arsa Siobhán ní Bhriain, agus tháinig na deora ó n-a súile le gean do Róisín agus le h-áthas. "Cad atá agaibh-se le rádh leis sin?" ars an sagart leis an ngabha agus leis an nGár- dúnach. "Má thagann Séamas saor slán a bhaile chugham-sa," ars an gabha, "ní'l agam acht é agus gheobhaidh Róisín é agus fáilte." "Acht caithfear a chuimhneamh," ars an Gár- dúnach, "go bhfuil sé daortha chum a chrochta. Tá coir 'na choinne." "Caithfear an dlighe chóimhlíonadh," arsa Fiach- adún. <L 94> "Cead cainte domh-sa," arsa Seoirse ag éirghe. "Is oth liom a rádh gurb é an diúlta atá fuighte agam ó Róisín. Acht 'na choinne sin caithfead a admháil nach luighde sin mo mheas uirre. Ní'l ann acht gur tháinig sí im' líon agus go dtugas taithneamh di. Tá aithne mhaith agam uirre. Tá fhios agam go bhfuil misneach thar mhnáibh aici agus má's le h-aoinne na subh- áilcí nach uirre a ceileadh iad. Agus má's maith do aoinne suairceas agus iol-mhaitheas an tsaoghail badh chóir ná séanfaidhe ar an té atá subháilceach é. Ar an adhbhar sin d' iarrfainn mar athchuinge ar an gcuideachtain so, mar tá fhios agam go bhfuil an chómhacht aca, Séamas Óg a scaoileadh saor slán a bhaile. Tá fhios agam-sa gur le feall, le h-éagcóir agus le díthcéille atá sé ar iarraidh agus fé choimirce na dlighe. Scaoiltear saor slán a bhaile é go dtí Róisín Bán an tSléibhe." "Is ceart an chaint í," arsa Pádraig Ó Briain. "An ionann so agus an Gárdúnach a chur chum siubhal as an áit?" arsa Fiachadún. "Ní dubhras-sa gurbh' eadh," arsa Seoirse. "Bhoil, mar sin," arsa Fiachadún, "scaoil- tear a bhaile Séamas Óg. Bíodh an t-uadhacht mar atá sé. Acht, tugtar díon don nGárdúnach. "Bhfuilir sásta?" ars an sagart leis an nGárdúnach. "Táim," ar sé. "Tá an scéal socair mar sin," ars an fear dlighe ag éirghe agus ag bailiú chuige a chuid cáipéisí. D'iarr an Gárdúnach ar an gcuideachtain go léir teacht go dtí an tigh leis. Chuadar. Chaith- <L 95> eadar oidhche shuairc ann. Nuair a bhi Deire aca d' fhág gach aoinne acht Róisín. … Dhá lá 'na dhiaidh sin chuaidh Róisín dti'n áit a raibh Séamas Óg fé cheilt. D' innis sí an scéal ó thúis deire dho. Bhí sé sásta leis an scéal cé go ndubhairt sé gur dheacair é chreideáilt. Tháinig sé féin agus Róisín a bhaile. Níorbh 'fhada 'na dhiaidh sin go raibh oidhche i "dTigh leath-slighe" — oidhche a mbeidh trácht go deo uirre. Tá Róisín Bán an tSléibhe agus Séamas Óg an Ghabha ag mair- eachtain go súbhach sáthach in Árus na bhFaolánach indiu. Muinntir Chathail, Clódóirí, Bailé Átha Cliath.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
