Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Tír na n-Iongantas
Title
Tír na n-Iongantas
Author(s)
Ó Conaire, Pádraic,
Pen Name
Caoilte na gCos / Cois Leasa
Composition Date
1916
Publisher
Powell Press
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N LC097> <L 1> <B 1916> <C Prós> <M 8> <T Tír na n-Iongantas> <U Pádraic Ó Conaire> <F Powell Press> TÍR NA nIONGANTAS. AN TURAS. I. Le linn óige m'athar bhíodh sean-chaiptín loinge agus a bhean n-a gcomhnaidhe i n-aice le Cathair na Gaillimhe. De mhuinntir Riain b'eadh é, acht níor tugadh ariamh air acht an Caiptín Mongach. Beirt chlainne a bhí ortha, Máire Bhán agus Seán Óg, agus ó's rud é go mbíodh an caiptín ag síor-thaisdeal an domhain mhóir, is ar a mhnaoi a bhíodh imnidhe agus cúram na cloinne. Acht bhíodh greann mór ag na gasúir chéadna nuair a thagadh a n-athair a bhaile, uair sa mbliadhain nó mar sin. Bheireadh sé ar láimh ar Mháire Bháin, agus bheireadh sé ar láimh ar Sheán Óg, nó an "Búrla" mar tugtaí air, agus do thasbáineadh sé iongantais a loinge dhóibh, Bhíodh bronntanas aige do Mháire, agus bronntanas do'n Bhúrla, agus bronntanas dá máthair. Agus bhíodh bronn- tanas ag an máthair dó-san. Níor tháinig sé a bhaile ariamh nach mbíodh císde, deas mine coirce, ullamh aici le n-a aghaidh. Dubhradh go mb'fhearr leis an gCaiptín Mongach na císdí beaga seo mine coirce agus bainne gabhair — acht braoinín beag rum bheith thríd — na aon bhiadh eile d'fhéadfaidhe leagadh os a chómhair. Ar aon chaoi ba mhilis agus ba ró-mhilis leis an gCaiptín na císdí ghnitheadh a bhean dó. Bhí iongnadh mór ar cháirdíbh an Chaiptín, gur phós sé a leithéid de mhnaoi. Acht ní mó an t-iongnadh bhí ortha na bhí ar chairdibh na mná gur phós sí a leithéid d'fhear. Dubhairt muinntir an Chaiptín, nó cuid aca, gur phós sé í mar ghéall ar an aoirde mhóir bhí inntí. Corr-fhear san <L 2> áit (Acht an Caiptin amhain) d'fhéadfadh póg thabhairt di gan seasamh ar stól nó ar chathaoir féin! Agus dubhairt muinntir na mná, gha bhfreagairt, gur mar gheall ar an gceann mór mongach a bhi ar an gCaiptín gur phós sise é: bhí sí beagan mallradharcach agus cé heile d'fhéadfadh sí aithneachtail agus é píosa uaithi acht fear an chinn mhóir mhongaigh? Ní féidir a radh le dearbhacht anois cé aca dream a raibh an ceart aca. Ni feidir a dhéanamh acht baramhail a thabhairt. Ba mhór an bhean chainnte bean an Chaiptín nuair bhíodh an fonn uirthi. Chaith sí seacht n-uaire ag cur cainnte dhi i gcuideachtain an Chaiptín la sul ar phósadar agus eisean ag eisteacht léithe gan smid a radh: an lá sin ba dhóigh léithi nach raibh aon fhear eile ar an saoghal acht é, agus cheap sí a phósadh dá dheóin nó dhá aimhdheoin — nár mhór an t-ádh bhí ar an gCaiptín nár thug sé faoi deara go raibh se n-a shamh-shuan ar feadh moran de'n aimsir? Agus nuair a dhúisigh an Caiptín dubhairt sé leis féin go mba mhór an gar do dhuine mar é, nach raibh i n-ann codladh déanamh acht go dona, a leithéid de mhnaoi bheith aige. Bean a bhí i n-ann suantraighe seacht n-uaire a chanadh, ar ndóigh ba mhór an tseóid í. Agus phós sé í. Marab é sin an fáth gur phós sé í — é sin nó na císdí deasa mine coirce — is cinnte nach ar áilneacht a pearsan thug sé grádh dhi. Bhí sí árd, an-árd, lom, tanaidhe. An craiceann rocach garbh bhí uirthi bhí sé ar dhath luaithre móna fluiche. Shíltheá uirthe gur le haghaidh duine eile cumadh an craiceann sin, le haghaidh duine bhí i bhfad níos raimhe ná í féin. Bhí mála mór de'n chraiceann bhuidhe sin faoi n-a smig — bhéadh fonn ar dhuine féachaint cé'n fhad d'fhéadfadh sé baint as an sprochal sin gan an bhean bhocht a ghortughadh! Acht ní bheadh ort acht an fonn nuair a thiubhradh sí faoi deara thú ag dearcadh ar an sprochal sin! Bhéadh fhios agat uirthi go bhféadfadh sí bheith an olc le daoine mí-mhúinte. Ní raibh uirthe acht aon dul-amudha amháin. Cheap sí nach raibh aon bhean eile ar an saoghal chomh breágh léithe féin, agus níor facthas ariamh fear a sheól fairrge bhí chomh <L 3> breagh le n-a fear da mb'fhios dhi féin é "Marach chomh dathamhail is táim," deireadh sí, "an dóigh libh go bpós- fadh a leithéid d'fhear mé?" An bhean bhocht! Níor chuimhnigh sí ariamh ar an suan- traighe bhreágh na ar na císdíbh mine coirce! Má bhí dathamhlacht ann, ná maise, is idir eatorra a bhí. Da mbéadh an Caiptín thar éis pearóid ioldhathach ó na Tiorthaibh Teó a bhronnadh ort, ní fheadfá a rádh, gan bréag a dhéanamh, go raibh sé n-a fhear áluinn. Bhí srón mhór air, ar nós iolair, agus smig — b'fhóbair dhó fear dá chuid mhairnéalach a bháthadh lá nuair a dhuisigh sé as a chodladh agus an mairnéalach bocht ag iarraidh téad chaol, nach raibh mórán níos raimhe na dorugha maith, a tharraingt treasna a bháil idir an tsróin iolraigh agus an smig! Bhí sé manntach freisin. Agus bhi rian claidhimh fir buile ar a leiceann "— dar mo bhriathar, is minic a chuir sé eagla orm agus mé mo ghasúr," sin iad na focail deireadh m'athair agus é ag cur síos air fadó, Níorbh cáll dó eagla bheith air roimhe ámh. Bhí sé lághach le páisdibh, agus bheireadh sé milseán do'n té nach n-imthigheadh uaidh. B'fhéidir gur mar gheall ar chomh lághach is bhí sé gur phós a bhean é. B'fhéidir gur mar gheall ar an mblas gheibheadh sé ar a gcuid císde mine coirce phós sí é. Cá bhfios dúinn anois agus an bheirt aca marbh? Acht maidir le n-a gcloinn, bhí maise ionnta siúd; bhí agus misneach — acht má bhíonn foighid agaibh a cháirde béidh aithne mhaith agaibh ar an mbeirt aca sul a bhéas mé réidh. II. Bhí an Caiptín agus a bhean n-a suidhe le cheile cois na teine oidhche. Bhí sé le n-imtheacht ar a trí a chlog la ar na bhárach. Bhí na císdí mine choirce ithte aige, agus an bainne gabhair a raibh an braoinín rum thríd, ólta aige — ba chóir dhom a rádh anseo go mba ghnathach leis blogam maith rum láidir a chur sa mbainne gabair, acht nach <L 4> mbacfadh sé le n-a chur ann go dtí go mbíodh na císdí mine coirce ithte aige — bhí braoinín beag eile de'n rum sa mbainne gabhair, bhí a phíopa idir a chuid fiacal, agus ó bhi Máire Bhán agus an Búrla 'n-a gcodladh ní raibh aon duine le cur isteach ar an trean-lanamhain. Sgaoil an Caiptín gal breágh gorm i n-áirde uaidh. D'ól sé blogam. Tháinig cosamhlacht an tsuaimhnis air. D'fhéach a bhean air. "Is fada mé ag ceapadh," ar sise, "go mba mhór an gar dhuit dá mbéadh bean a d'fhéadfadh císdí deasa mine coirce dhéanamh dhuit; ar bórd na luinge agat; nó deoch mhaith a ullamhadh dhuit; nó do léine a nigheachán dhuit — ní chreidtheá acht an bhail a bhí ar do chuid giobail ar a theacht abhaile dhuit an turas seo…" Sgaoil an Caiptín gal eile i n-áirde uaidh. "Cuir braon eile bainne gabhair sa ngloine," ar seisean ag cur isteach uirthi, "chuireas an iomarca do'n rum ann." Bhí stoirm mhór ann an oidhche chéadna. Shíltheá go raibh duine éigin ag bualadh na fuinneóige le méaraibh cruadha. Ní raibh Géaga loma an chrainn fuinnseóige a bhí ag fás le taobh an tighe a bhí ag déanamh an torainn. "Is uathbhásach an oidhche í go sabháilidh Dia sinn," ars' an bhean agus í ag cur bainne gabhair sa ngloine, "is minic mé faoi chrádh oidhche mar í seo agus tusa i gcontabhairt do bháith' sna Fairrígibh Reóite, nó i gco- tabhairt do mharbhtha an oileán allta éigin ar imeall an domhain…" "Líon an píopa dhom," ar seisean. Do líon. "Agus séard a bhím a ceapadh," ar sise, "go bhféad- fainn-se mórán cabhrach a thabhairt duit agus tú n-a easpa, go bféadfainn do chuid éadaigh a chórughadh dhuit go bhféadfainn…" Dearc sí air Bhí a cheann mór mongach leigthe siar ar dhruim na cathaoireach aige, bhí a dhá shúil dúnta aige, bhí a dhá chois i n-áirde aige ar an matal. Níor chuir sise isteach ar a chuid smaointe, má's ag smaoineadh a <L 5> bhí sé, mar cheap sí go mb'fhéidir go raibh faoi géilleadh dhi. D'osgail sé a bhéal faoi dheire. Dhún sé arís é go raibh an tsrón agus an smig buailte ar a chéile mórán. Sgar an smig agus an béal ó n-a chéile beagán, — dá mbeadh ordóg bheag ort d'fheadthá í sháith' isteach eatorra — annsin thosaigh an Caiptín Mongach a srannadh! "Tá sé i n-am agat a dhul a chodladh," ars' a bhean. "Ceapaim gur fíor dhuit é," ar seisean, agus chuaidh. Acht bhí a bhean i n-ann an chluain a chur ar an gCaiptín Mongach aon lá dá n-eirigheadh sí. I ngan fhios dó'n tsaoghal déantar na gníomhthara is mó, deireadh sí go minic, agus is i ngan fhios dhó-san chuireadh sí an chluain air. Ar maidin lá 'r n-a bhárach d'eirigh sí ar a hocht a chlog. Dhúisigh sí Máire Bhán agus an Búrla. Do nigh agus do ghléas sí iad, sháith leath chisde mine coirce i láimh gach duine aca agus dubhairt leó siubhal. Bhí coisidheacht iongantach ag mnaoi an Chaiptín Mhongaigh. Bhí sí árd agus cosa caola fada fuithe, agus nach í bhí i n-ann na coisméaga thabhairt! Is minic dubhairt m'athair liom go mbíodh buachaillí an bhaile ag tomhais luirg a cos sa mbóthar fhliuch, agus ní raibh aon duine ortha, acht é féin amháin, a bhí i n-ann truslóg a thabhairt chomh fada le coismeag leithi-se! Shiltheá uirthi agus í ag siubhal, go raibh báisdeach mhór air agus go raibh socraighthe aici bheith ar an bhfosga sul a dtiocfadh sé. Bhí an mhaidin seo roinnt fuar. Rinne sé sioc san oidhche, agus bhí fuacht maith san aer. An lámh a bhí i ngreim san gcísde mhine choirce ag Séan Óg, ag an mBúrla, bhí sí ar dhath pluma mhaith mhór aipidh. An lámh eile leis a bhí i ngreim i mbeinn de shean-dolman dubh- uaithne a mháthar, ní raibh sí chomh dona acht is beag nach raibh. Bhí air deich gcoisméag a thabhairt i n-aghaidh gach coisméige leithe-se, agus choinnigh sin roinnt teasa ann. Ag ritheacht i mbárr a anma bhí an Búrla bocht! Ní raibh an sgéal chomh dona sin, ná a leath, ag Máire Bháin. Ní raibh ar Mháire acht naoi gcoisméag a thabhairt <L 6> i n-aghaidh cúig cinn a bheireadh a mháthair. Tuigfear ó'n méid sin cé'n aois a bhí ag Máire agus cé'n aois a bhí ag an mBúrla. Tuigfear go soiléir nach raibh Máire thar seacht mbhliadhna go leith, agus nach raibh an Búrla acht cúig bliadhna. An créatúir bocht! Agus gan fios aige fáth a thurais! Cé'n chaói a mbeadh fhios aige nuair nár osgail a mháthair a béal ariamh tráth a mbíodh an fuadar seo fúithe. Bhí a dhá béal dúnta ar a chéile aici ag gabhail soir Bóthar na Trága dhóibh. Bhí a dhá bhéal greamaighthe ar a chéile ag dul thar droichead an Chladaigh dhóibh, Siúd treasna Margadh an Éisg iad, agus suas Sraid na Céibhe, agus suas An tSráid Árd, agus níor bhain iabh dhóibh go rabhadar ag Cearnóig na Cathrach, agus dlaoi dá ruadh- fholt agus dhá bheinn dé'n tseandolman agus ribíní a boinéid ag imtheacht le gaoith. Buail clog na Cathrach an deich Ní raibh puth fágtha san mBúrla nuair chuaidh an triúr isteach i siópa mhór éadaigh, agus leis an sgéal a dhéanamh níos seacht measa bhí a chuid aráin caillte aige agus gan acht dhá ghreim bainte aige as! Cheap an Búrla bocht nach raibh acht eagcóir sa saoghal maith seo nuair a fuair sé leadóg faoi'n gcluais nuair a shil sé píosa a sgiobadh o n-a dhearbhsúir! "Ba mhian liom," arsa bean an Chaiptín Mhongaigh leis an mbuachaill siopa, "ba mhian liom na gasúir sin a fheistiughadh go maith, agus teastuigheann éadaigh uaim féin mar an gcéadna." Cheistnigh an bhuachaill siopa í. "Dhá fheisteas atá uaim do'n ghasúr, agus dhá fheisteas do'n ghearrchaile, agus dhá fheisteas dom féin, ceann le haghaidh na dTíortha Reóite Thuaidh agus ceann le haghaidh na dTíortha Teó Theas." Thogh sí iad agus d'íoc sí an cúnntas. Bhí sí amuigh ar an tsráid gan mórán cainnte agus gan mórán moille. Acht d'iompaigh sí ar a sáil le luas lasrach agus isteach leithe sa siopa arís. "Ní chuig an teach chuireas tú na hearraidhe," ar sí <L 7> leis an mbuachaill siopa, "acht chuig an luing, chuig luing m'fhir atá sa doc le seachtmhain." III. Bhí án Caiptín Mongach n-a shuidhe sóimpe. Bhí sé ag ithe a phroinne leis féin. Císdí mine coirce, bainne gabhair agus rum a bhí aige — d'eile? Bhain an bhean an seandolman dubh-uaithne dhi, agus an boinéid ribíneach. "Tá an Cathasach sásta na paisdí a choinneáil go bhfillimid," ar seisean. "Nach lághach an fear é!" ar sise, acht níor labhair sí smid eile. Bhí a lán le déanamh ag an gCaiptín Mongach ó bhí an Bhrídeóg (b'in í a long) le himtheacht ar an taoille ar an trí a chlog; agus ár ndóigh bhí cuimse le déanamh ag a mnaoi: bhí pacáil le déanamh aice agus bhí uirthe Máire Bhán agus an Búrla a chur i bhfolach san mBrideóig, i ngan fhios dá n-athair! An fear dána! Ní ghéillféadh sé dhi sa méid sin. Ní leigfeadh sé na páisdí leis. Ní bhíonn an nádúir céadna san athair agus bhíos sa máthair, acht bhí sise ró-chlisde dhó. Agus ná tógtar uirthe gur imir sí cleas air, go dtug sí bríb do ghiolla na luinge iad a chur i bhfolach n-a phluais féin go mbeidís amuigh ar an muir agus ar an mór-fharraige. Ar a do a chlog díreach d'fhág bean an Chaiptín Mhongaigh a teach ar chárr. Ní fhaca tú ariamh acht an méad málaí mór agus bosgaí trom a bhí ar an gcárr sin. Tug an bhean bhocht léithe gach ar fhéad sí de thros- gán an tighe, agus ó bhí an cion sin aici ar an trosgán féin nárbh iongantach an sud é dá bhfágfadh sí a clann muirneach n-a diaidh? Bhí an Caiptin Mongach ar dhroichead na luinge nuair a shroich sí an dug. Bhí sé fein agus an fhuireann ag obair ar a ndithcheall, agus ag tabhairt na mionn. Acht ní ortha a bhi a haire acht ar ghiolla óg na luinge. Nuair chonnaic seisean í chaoch pé súil uirthe. Tógadh a croidhe. <L 8> Faoi dheireadh bhíodár ó chontabhairt. Bhíodar thar an ród agus thar an teach soluis, bhí na seólta móra bána tógtha agus iad ag imtheacht siar Cuan leathan áluinn na Gaillimhe faoi chóir mhaith gaoithe. Anoir dtuaidh bhí an ghaoth agus níorbh fhada dhóibh Ceann clochach na Bóirne fhágáil n-a ndiaidh ar an mbórd fúithe, agus ní mór-chuid de'n oidhche bhí caithte go raibh oileáin Árann fágtha 'na ndiaidh aca agus iad ag imtheacht ó dheas faoi sheóltaibh breágha bána agus faoi sholas gealaighe nuaidhe. Agus sin agaibh a cháirde mar d'fhág an Bhrídeóg caladh na Gaillimhe Dia hAoine an tríomhadh lá déag de mhí na Samhna sa mbliain míle, a hocht gcéad, a haon dhéag agus dhá fhichid. IV. Nuair a bhi an uile shórt faoi réir agus faoi eagar ag an gCaiptín Mongach chuaidh sé a chodladh. Níorbh amhlaidh dhá mhnaoi Nuair a fuair sise 'na chodladh é, d'eirigh sí agus suas léithe an staighre beag, agus an oiread fuadair fúithe agus bhí ar maidin ag dul go dtí siopa an éadaigh dhi. B'fhada léithe go bhfeicfeadh sí an bheirt pheata. Ní 'dheárna sí comhnaidhe gur bhain sí pluais ghiolla na luinge amach. Bhí seisean ann roimpe; bhí, agus a clann agus iad 'na sámh-chodladh chiúin agus lámha beaga an Bhúrla timcheall ar mhuinéal a dhearbhshiúra. Rug sí ar an mBúrla. Rug an giolla ar Mháire Bháin agus do hiomchruigheadh go cabán an Chaiptín iad agus cuireadh isteach i leabhaidh bhig iad leó féin. Leig an Búrla osna as, agus dubhairt "A Mhaim!" acht thuit sé 'na chodladh arís. Cor níor chuir Máire Bhan di. Bhí sí ró-thuirseach de bharr an lae. Is annsin a thosaigh an obair. Bhí na málaí móra agus na bosgaí thug sí leithe le n-osgailt aice. Bhí ag áit le corughadh agus le maisiughadh aici. B'olc léithe an bhail a bhí ar an seomra ag a fear; téadracha agus blocanna agus dorughtha agus gach aon trórt thall 's <L 9> bhfus. Ní bhíonn aon mhaith le fear i dteach. Bhí sí lán- chinnte dhe sin, agus marach gur bhronn Dia an bhean air, is cinnte gur i n-uaimh thalmhan bhead comhnaidhe air 'nós na mbroc. Acht nach ar a fear a bheadh an t-iongnadh nuair d'éireóchadh sé! An chaoi bheadh aice ar a árus! Agus na páisdí le fáiltiughadh roimhe! Agus na císdí teó mine coirce bheadh ar an mbórd roimhe! Ceithre phictiúir diadha bhí n-a seómra sa mbaile ghreamaigh sí d'easnacha na luinge iad le tairgnibh beaga. Chroch sí buidéal beag uisge coisreagan ós cionn leapthan a clainne. Dheisigh sí na gréithre ar chlabhra. Sean-árach donn as a n-óladh a fear an rum a mbíodh an bainne gabhair tríd, leag sí ar an gclár go cúramach é, Agus í ag fághail a dóthain fannacht ar a cosaibh le luasgán na luinge! Acht bhuail sí a dhá béal go docht ar a chéile agus lean léithe ag obair. Shiltheá go raibh fad ag teacht 'sa sprochal a bhí faoi n-a smig, leis an saothar a bhí uirthe, agus shíltheá go raibh fad ag teacht sa muineáll caol sgrogach a bhí uirthe nuair a luasgadh sí ar an urlár chorrach. Bhí sí lán-tsásta le n-a cuid oibre gan mórán ama. Shuidh sí i suidheachan a fir, agus thosaigh sí ag smaoineadh ar an iongnadh agus ar an aoibhneas bheadh air nuair d'fheicfeadh sé an áit. Is ar éigin d'aithneóchaidhe é thár an seomra bhí aca sa mbaile! Agus ar ndóig bheadh an bheirt aca an-uaigneach ag treabhadh na dtonn mór gan an Búrla bocht agus Máire Bhán! V. Chomh fhaid is bhí an obair seo ar siubhal, bhí Máire Bhán n-a codladh n-a leabhaidh bhig agus í ag brionglóid Ceap sí go gcuala sí clogán ghá bhualadh agus b'fhéidir gur chuala freisin, mar do buaileadh clogán na luinge faoi dhó ar an noiméad sin. Clogán na sgoile a bhí ann ba dhóigh léithe. Bheadh sí deireannach. Sí an tSiúir Máire Aindréis bheadh i gceannas na sgoile, agus ar ndóigh níorbh iongnadh eagla bheith ar chailín bheag ar bith roimpi <L 10> siúd! D'eirigh Máire de gheith, agus nuair d'eirigh, tharraing sí an Búrla amach ar an urlár leithe. Cuir an ropaire sin snadhm ar a dhá léine sul a ndeachadar a chodladh. Chuala a máthair an torann a rinneadh nuair a thui- teadar ar an urlár, agus thug sí amach iad go bhfeicfidís a saothar féin. Níor chuimhnigh an Búrla gur ar bórd luinge a athar a bhí sé. "Tá an t-urlár as luasgadh a mhaim," ar seisean is é ag caoineachán. "Agus tá daoine ag siubhal ar mhullach a'tighe," ars' Máire ag baint na sram as a súile. "Agus tá pian 'mo bholg," ars' an Búrla, agus dath bán air. "An mhuir-ghalra a mhich" asa'n mháthair. "Bhéaraidh mé bhraoinín bainne dhuith; nach cuimhneach leat gur ar bórd na Brídeóige atámuid?" B'éigin do'n Bhúrla suidhe, B'éigin do Mháire suidhe freisin. Fágtar n-a suidhe sa gcúinne iad go n-imthighidh an muir-ghalra díobh. Chuala an Caipín Mongach an dá bhuille baineadh as clogán na luinge D'eirigh sé. Nuair a tháinig se am ach san aireagal n-a raibh a bhean, ní raibh air acht drár agus léine ghorm agus caipín dearg oidhche. D'fhéach sé n-a thimcheall. Chonnaich sé na pictiúir diadha a bhí crochta as easnachaibh na luinge ag a mhnaoi. "Dar Chrom!" ar seisean, agus leis an gcaoi ar dhubhairt sé é bhéarfá an leabhar gur bualadh an tsrón fhada iolrach a bhí air i n-aghaidh a smige. Chonnaic sé an cat dubh 'na chodladh i mbosga. "Dar cnámh droma mo shean-mháthar!" ar seisean, agus thuit an caipín oidhche dhe leis a iongnadh a bhí air, agus cheapfá nach raibh aon cheann i gcaipín oidhche ariamh roimhe a bhí chomh mongach le ceann an Chaiptín. Chonnaic sé an buidéal uisge coisreagan a bhí crochta ós cion leapthan na bpáisdí, agus an Paidrín, agus an ceann sionnaigh bhíodh ós cion an dorais aca sa mbaile. <L 11> "Dar ciall na seacht suadh ndall báitheadh i ndabhach fíona fadó!" ar seisean. Bhí faoi a lán eile a rádh acht chaill sé a urlabhra ar ar fheiceáil na páisdí dhó. Bhuail sé faoi ar bhosga. D'fhéach go géar agus go dúr ar a mhnaoi a bhí ag iarraidh seasamh ar an urlár corrach agus é ag cinnt uirthe. "A bhean gan ciall gan réasún," ar seisean, "a bhean gan meabhair gan maith," ar seisean, acht ós rud é nár thuig Máire Bhán ná an Búrla brigh a chuid cainnte ní féidir é sgríobhadh annseo, mar níl aon ughdar agam-sa leis an sgéal acht iad-san beirt. Acht bí cinnte dhe nach moladh mór a fuair an bhantracht ó'n gCaiptín nuair thuig sé cé 'n an cleas d'imir a bhean air. "Tá císdi deasa mine coirce agus crúisgín de bhainne an tsean ghabhair dhuibh agam annseo dhuit," ars' a bhean go ciúin réidh nuair a bhí a sheacht ndothain cainnte déanta aige. Shuidheadar uile chun bídh. "An rud atá i ndán do dhuine caithfidh sé cur suas leis," ars' an Caiptín Mongach nuair a bhí roinnt mhaith de na císdíbh deasa mine coirce ithte aige, "acht caith- fear an ceann sionnaigh úd a theilgean amach sa bhfairrge sul fheicfeas aon duine de na mairnéalaighibh é. Ceann sionnaigh i gcabán caiptín luinge!" Rinne sé gáire. B'forus d'aithint air gur thaithnigh na císdí mine coirce leis, agus bhí áthas an domhain ar a mhnaoi go bhfuair sé an blas ceart ortha i bhfad ó bhaile. VI. Acht cuireadh isteach ortha sul a raibh an béile críoch- naighthe aca. Chonnaic Máire Bhán dhá chois mhóra ar an staighre bheag. Ní raibh bróg ná bútais ortha, acht mura raibh bhí cnapaí a bhí chomh mór le fataibh ortha, agus ní fhéadthá <L 12> aon rud a chur i gcomórtas le na cosaibh cnapacha sin ar dhath 'ná ar chaime, acht fréamhacha sean-chrainn daraigh. Tháinig fear na gcos anuas go mall agus a dhruim leó. B'uathbhásach le Máire Bháin an dá ghlúin a bhí air. Bhí sí i bhfoisgeacht slaite dhó, agus b'fhacthas di go raibh na glúine bhí air níos mó ná cloigeann aon duine dá bhfaca sí ariamh. Táinig sé anuas cúpla coisméag eile. Bhí brísde beag bán air nach ndeacha go glúnaibh air. Cheap Máire Bhán nach ndeacha an brísde geárr sin i bhfoisgeacht troigh dá ghlúnaibh móra dubha gránda. Sheas an t-arrachtach ait seo i lathair na cuideachtan. Rug sé ar dhlaoi dá chas-fholt dubh, agus d'umhluigh go múinte do'n Chaiptín. B'aisteach leis an gcailín beag a leithéid bheith ar bórd luinge a hathar. Bhí léine dhearg air, agus caipín gorm cúinneach ar a cheann. Acht an crios a bhí faoi n-a lár! Ba mhó agus ba leithne é ná teanntán capaill. Shíl Máire na sgeana a bhí ann a comhaireamh, acht theip uirthi. Bhí sgeana fada ann agus cinn gheárra, sgeana geara agus cinn mhaola, sgeana manntacha agus cinn a raibh faobhar rásuir ortha. Agus na sleaghtha iolchumtha bhí air! Comhair an cailín beag ceithre cinn díobh, acht cár bhfios di nach raibh cúpla ceann eile ar a chúl, nó b'féidir trí cinn? Bhí pócaí sa gcrios freisin! B'iongantach le Máire céard a bhí i bhfolach sna pocaibh sin. Agus an dá phiostal a bhí aige! Agus an claidheamh fada leathan a bhí le n-a thaobh! Níor fhéad Máire na súile bhaint de'n chrios ar feadh i bhfad, acht nuair a bhain, agus nuair a dhearc sí san éadan air, tháinig uathbhás uirthi. Bhí croiméal fada dubh ag tuitim anuas thar a bhéal, mar crann salligh os cionn srotha. Bí fiar-shúil ann: cheap Máire gur uirthi féin a bhí sé ag féachaint i dtosach. Níorbh eadh acht ar an gCaiptín. Bhí sé ar leath-chluais: acht bhí fáinne 'sa leath-chluais slán a bhí níos mó ná fáinne cuirfidhe i sróin tairbh. Cheap Maire go mb'e <L 13> meadhchan an fháinne stróic an chluas eile dhe, agus go stróicfidhe an chluas slán de freisin leis an aimsir! Bhí a chraiceann ar aon dhath le cró capaill 'sa bhfogh- mhar. Bhí sí ag ceapadh go mb'féidir go mb'e an diabhal féin é i riocht duine. Agus bhí uamhan uirri, nuair thug a hathair féin Satan air. Ní iongadh é mar ní raibh fhios aici an uair sin go mbadh é sin an leasainm bí aca air ar bhórd na luinge. VII. Ní dheárna sé féin ná an Caiptín Mongach mórán moille sa gcabhán go ndeacha an bheirt aca suas an staighre bheag, agus chuala Máire Bán ag siubhal anonn 's anall os a cionn ar urlár na luinge iad. Bhí sí ag éisteacht go haireach agus faitchíos an domhain uirthi, acht níor eirigh leithi acht focal fánach a chlos uatha. Ní chloiseadh si acht pébrí chainnt a bhíodh ar siubhal aca ag dul thar dhoras an chabáin dhóibh. Ní ró- fhada gur thuig sí gurabh é an mairnéalach mór, ar ar thug a hathair Satan, a bhí ag déanamh an chuid is mó de'n chainnt agus go raibh a hathair ag iarraidh é shásughadh. B'eigin di cúpla uair nó trí a méara a sháitheadh isteach n-a cluasaibh leis na mionnaibh dubha, a bhí ag bruchtaghail amach as béal an mhairnéalaigh, a choinneál uaithi. Chuala sí an tSiúr Máire Aindréis a rádh go minic go mba mhór an peaca mionn a thabháirt: cá'r bhfios di nach mbeadh sí ag déanamh peaca agus a bheith ag éisteacht leó? Bhíodar ag doras an chabáin. "Ceann sionnaigh! Ceann sionnaigh, adeirim! Dar a bhfuil…" An mairnéalach a bhí ag cainnt. Sháith sí na méara 'na cluasaibh. Níor chuala sí a thuille de'n chainnt ar feadh tamaill. Ní raibh le clos aici acht torann na gcos os a cionn agus an t-uisge ag plabadh i n-aghaidh cliatháin na luinge. An mairnéalach arís — <L 14> "Bean ruadh agus clann!" as seisean. "Níl sí ruadh," ars' a hathair. Sin ar chuala sí. "Agus an cat! an cat dubh! Dar…" arsa an mairnéalach agus iad ag an doras an ceathramhadh uaire. "Agus cá bhfios dúinn nach bhfuil "pram" aca le aér tabhairt do na páisdibh ar urlár na luinge!" ars' an mairnéalach go fonóideach. Tháinig fearg ar an gCaiptín, agus chuir sé an ruaig r an mairnéalach mór ar Shatan an creasa iongantaigh. Nuair a tháinig an Caiptín anuas an staighre bheag thosaigh sé ag comhrádh le n-a mhnaoi, acht bhí Máire Bhán sáthach sean le tuigsint nár innis sé aon cheó dhi faoi 'n mairnéalach mór agus a chuid cainnte. Dá n-innseóchadh is cinnte go mbeadh aithméala uirthi go dtug sí a clann dílis léithe ar an turas ba chonta- bhairtigh dá dtug a fear ariamh. Níor thuig neach díob, acht an Caiptín Mongach amháin, go raibh an fhuireann bitheamhnach bradach, agus an dream cneamhaire calma ba mheasa dár sheól fairrge ariamh ar bórd aca, agus go mb'é Satan an chreasa iongantaigh bheadh i n-ann iad a ghríosadh le achrann agus toirmeasg a chur ar bun. Thuig sé nach mbeadh uaidh acht an leithsgéal. Agus bhí an leith- sgéal aige: ní bheadh air acht a rádh leis an bhfuirinn aineólaigh go raib ceann sionnaigh agus cat dubh agus bean ruadh ar bórd aca agus bheadh droch-obair ann. Ní bheadh air a chur i gcuimhne dhóibh gur fhágadar caladh ar an Aoine, ar an 13adh lá de mhí na Samhna! Acht dá chorruighthe dá raibh an cailín beag cheap sí go mba mhór an gar gur thuit a chodladh ar an mBúrla agus nach bhfaca sé mairnéalach mór an chreasa. VIII. Bhí imnidhe mhór ar an gCaiptín Mongach. Thiubhrad an té ba dhaille sa saoghal faoi deara go raibh. Bhí uisge- faoi-thalamh dá dhéanamh ag Satan, agus nuair d'ordui- gheadh sé féin do mhairnéalach a leithéid séo nó a leithéid <L 15> siúd a dhéanamh, ní dhéanfaidhe é acht go doicheallach Labhair sé leis an gcéad-mháta, agus leis an siúinéara, agus le giolla na luinge, mar bhí sé cinnte nach mbeadh fear eile ar bórd na luinge dílis dhó dá dtosnóchaidhe ar throid a dhéanamh. An méid airm teine agus faobhair a bhí aige, roinn sé ar an triúr sin iad. Choinnigh sé féin dhá phiostal agus sean-ghuna nach raibh mórán maitheasa leis, agus thug sé piostal dá mhnaoi le troid a dhéanamh freisin. Ar dhroichead na luinge is mó chaitheadh sé an aimsir. D'fheicfidhe annsin é d'oidhche agus de ló. Thagadh a bhean chuige ó am go ham, agus beireadh sí biadh dhó. Thagadh an máta agus sgéala na luinge aige. Ag dul i ndonacht a bhí an fhuireann. Bhí an Caiptín Mongach cinnte go n-ionnsóchaidís é féin agus an máta dá gceapfaidís go n-eireóchadh leo. Bhíodh sé annsudh ar an droichead agus an rotha stiúrtha i ngreim aige, agus súil aige go bhfeicfeadh sé long éigin ar a chúrsa. Bhíodar na mílte mílte ó Éirinn faoi 'n am seo: agus iad ag gluaiseacht ó dheas faoi reacht seóil. Tagadh Máre Bhán chuige ar an droichead go minic, agus dá chráidhte dá raib sé chuireadh sé 'n-a suidhe ar bhosga le n-a thaobh í, agus bhíodh ag cainnt léithi go bladarach. Níor cheap sí ariamh go bhféadfadh athair bheith chomh lághach cineálta sin. Níor cheap sí ariamh go bhféadfadh athair bheith n-a sgéalaidhe chomh maith sin. Do hinsigheadh sé sgéalta sidhe dhi do sháruigh na sgéalta bhí aca sna leabh- raibh sgoile. Acht nuair a thagadh an máta, agus nuair a bhíodh cómhradh aca le chéile ní innseóchadh sé a thuilleadh sgéalta dhi, agus do thagadh gruaim air agus cuireadh sé iallach uirthi imtheacht. Annsin do thiocadh cnapa móra ar mhalaibh an Chaiptín, agus is beag nach mbuailfidhe a smig agus a shrón fhada i n-aghaidh a chéile. An tríomhadh lá déag ar fhichid thar éis Dug na Gaillimhe fágail dóibh, chiúinigh an ghaoth. Thuit na seólta breagha bána leis na crannaibh. Ní raibh smeathamh as aér. Bhí <L 16> an fhairrge n-a dtimcheall agus í chomh mín comh tram le clár ádhmaid. An t-éan mara bheadh ag eiteall sa spéir d'fheicfidhe a sgáil síos uait sa bhfairrge. Ní raibh néal sa spéir acht an ghrian mhór bhuidhe ag spalladh anuas ortha ó mhoch na maidne go faoidhean… D'imthigh seachthmhain D'eirigheadh an ghrian. Bhíodh sí ag sgoilteadh na gclár ortha i rith an lae. Théigheadh sí faoi. Thagadh na réaltóga amach agus d'fheicfidhe ag lonnradh agus ag damhsa i ndoimhneacht na fairrge ciúine iad. Cheapthá nach mbeadh ort acht lámh a sháith amach uait san uisge, agus go bhféadthá breith ar chéad díbh. Acht i gcaitheamh na seachtmhaine níor facthas néal sa spéir agus níor mothuigheadh puth gaoithe ó aon áird… Bhí na seólta breágha bána n-a gcirteachaibh timcheall ar na crannaibh Tháinig éan mór lá, agus thuirling sé ar chúinne de'n tseól mór tosaigh. Chuaidh a dhá chois thríd bhí sé chomh lobhtha sin. Agus na sgoilteacha bhí le feiceál i n-ádhmuid na luinge! Nuair a caithtí soitheach de'n sáíle ortha, i gceann cúig noiméad bheadh sé triom- aighthe agus brat bhán salainn fágtha 'n-a dhiaidh. Thosaigh an biadh ag eirghe gann. An fíoruisge bhi aca bhí sé beagnach caithte. B'éigin do'n Chaiptín gan acht pionta an duine a roinnt ar na fearaibh gach lá. Marach an drúcht a bhíodh ann san oidhche, do caillfidhe iad leis an tart. Gach maidin d'fheicfidhe na fir ghá dhiúl is ghá lapáil suas le n-a teangaibh bána tirme. An dara lá deag is dhá fhichid thar éis bheith ar muir dhóibh, do thacht Satan an cat dubh agus d'ól a chuid fola Mara dtiocfadh múr baisdighe, nó mara gcasfaidhe soitheach gaile éigin leó ní bhéadh i ndán dóibh uile acht an bás. An lá ar mharbh Satan an cat dubh thug an Caiptin Mongach faoi deara cúpla slam d'fheamainn ghlais ag snámh ar an bhfairrge, Rinne sé comhartha na croise ar a éadan. Bhí fhios aige go raibh an Bhrídeóg ag dul le sruth, agus nach ró-fhada an t-achar go mbeidís istigh i lár na mara ar a dtugtar an Saragósach, agus go mbeadh sé chomh maith dóibh bheith ag iarraidh long a sheóladh <L 17> i moinfhear 's bheith ag iarraidh í sheóladh ar an muir sin leis an méad feamainne bhí ann. Seachtmhain dhóibh ar an muir sin. Cheapadh duine gur i lár páirce bheadh sé, bhí an fhairrge chomh glas sin. I gceann na seachtmhaine bhain mairnéalach an tsrón de'n chócaire le deoch dá chuid fola d'fhagháil, agus d'imthig leis ar fud na luinge n-a gheilt. Acht bhí an Bhrideóg ag dul le sruth ar feadh an achair, agus an t-ochtmhadh lá déag agus dá fhichid dóibh ar mhuir d'fhágadar an Saragosach n-a ndiaidh. IX. Má d'fhágadar an Saragósach féin ba bheag an baoghal dóibh bheith ó chontabhairt go fóill. Bhíodar ar bheagán bidh agus ar ghann-chuid uisge; bhí ádhmuid na luinge sgoilte le teas mór na gréine ionnós go mb'éigin dóíbh bheith ag caidéal ó dhubh go dubh. Agus le bárr ar an anró, bhí Satan agus a chomhlucht ag faire agus ag fana- mhaint go bhfuighidís faill ar an gcaiptín agur ar a mhuinntir. Séard a bhí uatha a marbhughadh agus an long bheith faoi n-a riar féin aca. Bhíodar uile ar ghann-chuid uisge mar dubhradh, acht ní bhíodh Máire Bhán agus an Búrla gan fliuchadh béil: na tógtar ar a máthair gur chuir sí ceigín beag i dtaisge dhóibh sa gcabán. Dhúisigh Máire Bhán as a codladh oidhche. A dhul i gcuideachtain a hathar a bhí ag an rotha stiúrtha, sin é bhí uaithe; acht ar eagla go gcuirfeadh a máthair cosg léithe, ní suas an staighre beag chuaidh sí acht leig sí síos trí poll mór í féin, go raibh sí shíos i dtóin na luinge. Chuaidh sí thríd an bpoll sin cúpla uair cheana, acht go raibh an lá ann. Ní raibh léas soluis le feiceál aice i mbroinn na luinge, agus ghabh uamhan í. Cháith sí uair a chluig, nó ós a chionn, ag láimhseáil timcheall ag iarraidh an bealach a dhéanamh sa bpoll dubh dorcha. Annsin bhris a gol uirthi. Bhí sí cinnte go bhfaigheadh sí bás gan cabhair <L 18> gan congnamh san uachais ghránda sin. Bhí drochbhaladh ann ó'n mbodhar-uisge bréan a bhí bailighthe i dtóin an bháid, agus is ar éigin nár bhain an boladh sin a céadfaidh dhi. Bhí sí tamall maith ag gol nuair mhothuigh sí rud beó i n-aice léithe. Bhí an t-ainmhidhe seo, ma's ainmhidhe bhí ann, ag srónacht timcheall uirthi 'gur bualadh a ghob le n-a leicinn. Luch franncach a bhí ann agus é go halpach. D'eirigh leithe an ruaig a chur air acht mhothuigh sí go raibh na céadta eile aca n-a gar. Chonnaic sí dhá chéad súil i bhfoisgeacht slaite dhi Ba chosamhla le réaltaibh beaga dearga bheadh ag soillsiughadh i spéir dhuibh iad, ná le súilibh. Bhí iongnadh a hanma uirthi, agus ní iongnadh ar bith é, acht níor thosuigh sí ag caoineachán ná ag gol. Dá dtosnuigheadh is cinnte go n-ionnsuigheadh na hainmhidhthe fíochmhara ocracha seo í. Níl fhios céard a chuir 'n-a ceann é, acht séard a rinne sí amrán bog cronánach a ghabhail. Cineál suantraighe bhí 'san amhrán a bhí aice, agus bhí á dhá súil dúnta aice agus í ghá ghabhail; nuair d'osgail sí na súile arís, ní raibh na réaltóga beaga dearga le feiceál aice, agus ní bhfuair sí amach ariamh an é an chaoi gur chuir an ceól bog eagla mhór ar na luchaibh, nó ar chuir an binneas neamhghnathach codladh trom ortha. Ar aon chuma, ní dheárna sí mórán moille san áit ar casadh léithe iad acht siúd léithe ar aghaidh arís. Faoi dheireadh, chonnaic sí na réalta ós a cionn. Chonnaic sí mar bheadh ballaí dubha dorcha timcheall uirthe. Rinne sí ar cheann de na ballaibh seo. Tráthmhail go leór bhí téad cnáibe ag sileadh leis an mballa, agus ó bhí aiclidheacht cos agus lám aice — go deimhin ba bheag nach raibh sí chomh sgofánta le buachaill óg — d'eirigh leithe strapadóireacht a dhéanamh, agus leithead a dhá bonn fhagháil ar urlár meadhonach na luinge le duadh mór. B'éigin di siubhal go réidh agus go cúramach nuair bhain sí an t-urlár seo amach, mar ní raibh aon solus ann agus ní raibh fhios aici cá sáthfadh sí a cos. Bhí téadracha, <L 19> blocanna, sean-iarann, soithigh, cleithí agus gach aon tsórd oirnéis caithte thall is i bhfus, agus is iomdha trisleóg agus tuairt baineadh aiste go bhfaca sí léas beag soluis ag deallramh thrí shiúntachaibh na gclár ar a haghaidh amach. Chuala sí torann freisin. Glórtha fear — sin é chuala sí; agus bhí na glórtha seo i ngoireacht ceithre slat di. Ag ceann na luinge bhí sí, i n-aíce le pluais chodalta na mairnéalach. Ghlac mór-eagla í; b'fheárr léithe na luich féin ghá halpadh na bheith i ngreim ag Satan agus a chuideachta. Bhíodar ag cainnt go hárd agus fearg i nglór cuid díobh; chuir sí súil le siúnta go bhfeiceadh sí céard a bhí ar siubhal, agus annsin do leath an radharc uirthe. X. Ní raibh i n-Árus codalta na mairnéalach acht fíor dhroch sholus ó lampa bheagh a bhí crochta ó shail, acht ba dhall an duine nach dtuigfeadh cé'n droch-obair a bhí ar siubhal ag an gcúigear fear a bhí istigh. Bhí Satan ann go n-a chosaibh cnapacha, go n-a chroiméal trom sguabach, go n-a fhiar-shúil, go n-a chraiceann a bhí ar dhath chró capall sa bhfóghmhar. Bhí an brísde beag bán air, agus an léine dhearg agus an fáinne ait ag baint na leath-chluaise dhe le n-a mheadhchan mhór! Agus ar ndoigh níor dhearmad sé an chrios iongantach! Bhí bitheamhnach eile le n-a ais. Bel an t-ainm bhi acá ar an mboc seo. Bhí seisean n-a shuidhe ós íseal, ar a gogaide ar nós táilliúra, agus gan falach air acht drár beag giobach. Bhí mór-chuid de'n chainnt dá dhéanamh aige-sean, acht ba mhó go mór an tsuim chuirtheá sna pictiúiribh bhí sgríobhtha ar a chraiceann bhuidhe ná 'n a bhriathraibh beóil. Ní raibh ordlach dá chabail, ó mhuineal go básta, nach raibh píctiúr éigin geárrtha isteach ann le snáthaid. Bhí pictiúir crainn mhóir failme ar a dhruim, agus éanlaith de gach uile dhath, agus de gach uile cineál, <L 20> agh néadughadh i ngéagaibh caola slíme an chrainn sin. Bhí pearóid ann, agus na seacht ndath a moltar sna seanleabhraibh Síneacha ar a chlúmh. Bhí fear a raibh culaith mairnéalaigh air 'n-a shuidhe faoi bhun an chrainn, agus bean óg a raibh folt uirthi chomh trom agus chomh dualach le aon fholt dár facthas ariamh n-a suidhe le n-a chois, agus greim láimhe aici air. B'foras d'aithint uirthi go raibh muinghín mhór aice as! Acht an natharnimhe mór cealgach bhí ar a gcúl agus é ag teacht ortha i ngan fhios! Bheadh fonn ort béich a leigint asat dhá bhfeictheá é agus an dealg nimhe ag teacht amach as a bhéal! Bhí triúr fear eile ann, acht ó bhíodar n-a suidhe ar thrí bharaille i ndorchadas na pluaise, ní féidir a rádh 'n-a dtaobh acht go raibh a súile ag lonnradh ar nós sméaróid a shéidfidhe i n-uaimh dhorcha, agus go mba chosamhail a nglór leis an torann ghnithfeadh uisge i soitheach leath- fholamh dá gcraithtí é. 'Deirtheá go mba mhór an strómh, agur go mba mhillteach an saothar ortha aon chainnt a dhéanamh agus a laghad di is bhí ar síubhal aca; acht nuair labhradar, labhradar i n-aonfheacht agus bhíodar triúr ar aon fhocal agus ar aon smaoineadh. D'eirigh Satan agus labhair sé leis an gcuideachtain shéimh seo. "A bhráithre ionmhuine, a cháirde cléibh," ar seisean, "is fada sinn ag súil leis an oidhche seo," ar seisean. "Fíor dhuit! Fíor dhuit! ars' an triúr i n-éinfheacht. "Tá bhreith báis tughtha againn ar an gCaiptín Mongach," arsa Satan, "agus tá caoi againn leis an mbreith sin a chur i bhfeidhm. Ar maidin ar eirighe gréine siubhalfaidh sé an clár…" "Siubhalfaidh sé an clár," ars an triúr i n-éinfeacht. "Siubhalfaidh sé an clár agus béidh a sheanchabhail lom ghránda 'ghá ithe ag míoltaibh alpacha na mara móire," arsa Satan. "Beirtear air! Beirtear air go beó!" ars' an triúr i n-éinfeacht. "Foighid a bhráithre ocracha!" arsa Satan. "Caithfear an obair a dhéanamh go ceart agus go dlistineach." <L 21> Rug sé ar bhlúire cailce agus thosaigh ag sgríobhadh ar an mbórd léithe. "Níl de chongnamh againn acht naonbhar," ar seisean, "acht tá an uile dhuine do'n naonbhar sin i n-ann troid a dhéanamh má bhíonn gábhadh leis. Tá an máta n-a chod- ladh. Bheirtear air gan a dhúiseacht, agus cuirtear ceangal na gcúig gcaol air. Tá an Caiptín ar an droichead — ní obair mhór oraibh-se, a cháirde, theacht air i ngan fhios agus na heangaca teanna cnáibe sin a chaitheamh anuas air ionnós nach mbéidh ann corrughadh: nach féidir libh sin a dhéanamh a cháirde, a bhráithre dhílse?" "Is féidir! is féidir," ars' an triúr i n-éinfheacht. "Téidheadh tusa, a Bhel, go cabán an Chaiptín," arsa Satan, "agus téidheadh an cócaire agus beireadh sé ar an mnaoi ruaidh sin is siocair le n-ar fhulaingeamar, an bhean is siocair le sróin bhreágh an chócaire a chailleadh agus beirtear ar a hál freisin, agus annsin… acht ní gábhadh dhom innseacht do Bhel céard is ceart a dhéanamh. Tá sean-thaithighe aige-sean ar a chéird. Agus ní call dúinn, innseacht do'n chócaire goidé an cineál ainbhruithe is feárr linn…" Rnneadar uile gáiridh. D'eirigh an cócaire a chaill a shrón. "Srónta fada cama agus srónta geárra díreacha, srónta boga milse agus srónta cruadha cnámhacha…" D'eirigh Bel. Dho nocht sé na fiacla fada fuara. Tháinig dúil fola n-a dhá shúil. Bhí a theanga fhada chalactha ag sileadh leis ar nós gadhair a mbeadh anaithe air. "Gheobhaidh mé greim fiacal ar a caolsgróg, slugfad a bhfuil d'fheoil ar a cnamhaibh…" Bhí faoi a lán eile a rádh acht chuir dhá rud cosg leis. An tart mór a bhí ghá mharbhadh, agus Satan, chuir iallach air stopadh. "Ná déantar a leithéid," arsa Satan go hughdarásach. "Déantar an obair go ceart. Déantar í go dlistineach, nó ní bhéidh an t-ádh orainn." Thainig triúr eile isteach ar an nóiméad seo. <L 22> "Tá gach nidh faoi réir againn," arsa Satan, "níl orm anois acht gléas troda a roinnt oraibh ar eagla go mbeadh gábhadh leis. Acht ná bíodh aon troid ann má's féidir é." Annsin thug sé dhá phiostal do gach uile fhear a bhí sa láthair. Rinne sé naoi roinnt do'n phúdar agus do'n ghrán. Bhain sé na sgeana as an gcsios mhór a bhí faoi 'n-a chom, agus leag sé ar an mbórd iad go dtoghadh gach duine ceann le n-aghaidh féin. Rinneadh amhlaidh. Chuaidh Satan ar a ghlúnaibh. Chuaidh an uile fhear dá raibh ann ar a ghlúnaibh, agus sgian i n-áirde ag gach fear díobh. "Dar sliabh agus dar fairrge," arsa Satan de ghuth árd, "Dar sliabh agus dar fairrge," ars' an chuideachta d'aon ghuth. "Dar réalta na spéire agus dar míolta na talmhan dar na máithreacha thug ar an saoghal sinn agus dar na haithreacha ghein sinn, dar a bhfuil ar an talamh, agus faoi'n talamh agus ós cionn na talmhan, dar an Dia a chruthaigh a bhfuil luaidhte agam, is mian linn an obair bheannaighthe seo ghlacamar idir lámhaibh a dhéanamh chomh maith 's is féidir linn." Thug an chuideachta an mhionn sin go dúthrachtach. Shil Máire Bhán imtheacht léithe, agus innseacht dá hathair gach a bhfaca sí, agus gach ar chuala sí, acht sul a raibh sé d'uain aice cos a chorrughadh tháinig duine éigin taobh thiar dhi, agus níor chuimhnigh sí ar a thuilleadh go raibh sí féin agus a muinntir ar urlár uachtarach na luinge agus iad ceangailte le téadrachaibh roighne cnáibe. XI. Ní bréag a rádh go raibh obair dhiabhalta ar siubhal aca ar urlár uachtarach na Brídeóige ar maidin le eirghe na gréine. <L 23> D'eirigh leis na beitheamhnaighibh, an buadh fhághail ar an gCaiptín Mongach agus ar a mhuinntir, agus bhí an fear bocht agus a chúram, agus an méid do'n fhuirinn nár thréig é, gabhtha ag Satan agus ag a chomhluchth. Bhí slabhraí troma iarainn ar chaolaibh an Chaiptín, agus eangach trom teann cnáibe 'n-a thimcheall. Bhí socraighthe ag lucht an eirghe-amach an Caiptín a chur chun báis, acht cheapadar cineál cúirte bheith aca air i dtosach le greann a bhaint as. 'Sé Satan bhí i gceannas na cúirte seo. Bhí sé n-a shuidhe ar bharaille árd, agus é gléasta ar nós breithimh. Bhí clóca mór dearg a raibh clúmh bán bhéithir ar a imeal- laibh 'n-a thimcheall. Ba le bean an Chaiptín an clóca sin — b'é an ceann é bhronn an Caiptín uirthi an lá ar phósadar — agus ba mhór a chuir sé as do'n mhnaoi bhoicht é bheith timcheall ar bheitheamhnach dhá shórt. Bhí folt fada bréagach ar a cheann agus spéacláirí ar a shróin: ní aithneóchthá thar breitheamh ceart é, marach na cosa cama cnapacha bhí le feiceál faoi íochtar an chlóca agus an nós aisteach bhí aige le smugairle a chasadh n-a bhéal agus a shacadh amach le bárr na teangan, thrí mhannt bhí n-a dhrad. Bhí an fhuireann uile go léir idir deágh-dhaoine agus droch-dhaoine 'n-a láthair. "Beitheamhnach é seo atá ós do chomhoir a bhreithimh," arsa Bel ar eirghe n-a sheasamh dhó. "Beitheamhnach críochnaighthe," ars' an triúr a labhair i n-éinfheacht i gcomhnaidhe. "Caithfear cruthughadh do'n bhreitheamh agus do'n choisde gur beitheamhnach é," arsa Satan go hughdarásach. "Britheamh cóir mise," ar sé, "agus caithfidh sibh bhur bhfianuidhthe thabhairt ós mo chomhair agus an choir atá déanta aige a chruthughadh de réir nósa dlighe." "Déanfar é," arsa Bel. Thosaigh sé ag cur gothadh cainnte ar féin. Bhí an uile dhuine n-a thost. Dá dtuitfeadh cnaipe ó bhrísde dhuine do chloisfidhe é. Bhí an ghrian mhór bhuidhe ag eirghe aníos as an bhfairrge agus ga hórdhadh go hiongantach áluinn. <L 24> Ní raibh aon nidh beó le feiceál ó'n luing siabhrach seo, acht an fhairrge n-a mhachaire leathan órdha n-a timcheall, an spéir chomh gorm le haon gorm dár facthas ariamh, acht amháin san áird a raibh an ghrian óg ghá hordhadh, an Bhrídeóg agus na seólta a lobhadh ar a crannaibh, a cuid ádhmuid a dul ó chéile, agus í chomh seasmhach i lár na fairrge ciúine doimhne seo le carraig mhóir. "Cuirfead i gcéill duit-se a bhreithimh, agus do'n choisde onórach atá ag cabhrughadh leat sa gcuis, gur cuirpeach an príosúnach atá 'n-ár láthair agus go bhfuil an bás tuillte aige," arsa Bel. "Ar an gcéad fháisg," ar seisean, "thug sé bean ruadh leis ar bord na luinge: an bhféadfadh an t-ádh bheith orainn agus bean ruadh ar bord againn?" "Ní fhéadfadh! Ní fhéadfadh!" ar siad uile go léir d'aon ghuth. "A ropaire an tsaoghail," arsa bean an Chaiptín agus cochall uirthi, "má thugann tú bean ruadh ormsa…" Cuireadh cosg léithe. "Thug sé bean ruadh leis ar bord na luinge," arsa Bel, "acht ní raibh a dhóthain annsin gan ceann sionnaigh chur i n-áirde ós cionn dorais an chabáin: an bhféadfadh an t ádh bheith orainn agus ceann sionnaigh bheith ar bord againn?" "Ní fhéadfadh! Ní fhéadfadh," ar siadh uile d'aon ghuth. "Agus an cat dubh!" arsa Bel, "cá bhfuil an fear ar dhruim bóchna indiu nár chuala sgéalta fíora faoi longaibh nár shroich chaladh ariamh mar gheall ar cat dubh bheith ar bord? Nach bhfuil fhios ag an saoghal cé'n dlúthbhaint atá ag an aicme sin le Fear na Ribhe? An bhféadfadh an t-ádh bheith orainn agus a leithéid d'ainmhidhe bheith ar bord againn?" "Ní fhéadfadh! Ní fhéadfadh!" ar siad uile d'aon ghuth. "A bhreithimh choir," arsa Bel, "ní call dom chur i gcuimhne dhuit-se cé na pianta d'fhulaingeamar toisg caiptín dá shórt bheith againn: ní call dom a chur i <L 25> gcuimhne dhuit cé'n tart uathbhásach atá orainn le fada de laethibh: ní call dom a chur i gcuimhne dhuit cé'n t-ocras atá orainn…" Tháinig diúil fola agus feóla i súilibh furmhor na cuideachtan. Thug an breitheamh faoi deara go raibh an triúr a labhair i gcomhnaidhe i n-éinfheacht ag féachaint go sanntach ar a chosa cama fhéin, agus tharraing sé isteach faoi'n gclóca dearg iad go tapaidh. "Ní call dom-sa a chur i gcuimhne duit cé'n t-ocras millteach atá ag gabhail dúinn, agus sé an fear sin is siocair leis," arsa Bel. Bhí fonn ar chuid aca an caiptín alpadh n-a bheatha. "Ní fear cainnte mé," arsa Bel, "acht nochtóchad a choire móra i n-ath-uair dhuit, a bhreithimh: An bhean ruadh; An ceann sionnagh; An cat dubh; Agus le bárr ar an gcleas chuir sé iallach orainn caladh breágh na Gaillmhe fhágáil ar an Aoine agus ar an 13adh lá de'n mhí…" D'eirigh an cócaire a chaill a shrón de gheit. "An Aoine! An Aoine! Feóil! Gan feóil! Baineadh an tsrón dhíom-sa ar an Aoine! Tháinig sé orm a ngan fhios, a chomhluadair, agus sháit sé na fiacla fada dubha isteach im' chuid feóla…" Chuir an breitheamh cosg leis an gcócaire. B'olc leis bheith ag féachaint air agus ag cuimhneadh ar an gcaoi chaill sé féin a leath-chluas! Thosaigh Bel arís. "Iarraim ort i n-ainm fuirne na Brídeóige a bhreithimh," ar se, "breith báis thabhairt ar an bhfear atá ós do chomhair. Mara dtiubhraidh, a bhreithim, fágaim le huadhacht é nach gcaithfidh mé smugairle as mo bhéal arís choidhche." Bhuail sé faoi ar an úrlár. Chaith sé smugairle uaidh faoi dhó, agus annsin sháith sé píosa mór tobac n-a bhéal agus thosaigh sé ghá chogaint, D'eirig Satan n-a sheasamh. <L 26> "Bhfuil aon nidh le rádh ag an bpríosúnach sul a bhéarfaidh mé breith an bháis air?" ar seisean. Níor labhair an Caiptín Munar labhair, shíl a bhean. Labhairt ar a shon, acht níor tugadh cead cainnte dhi. "Mara bhfuil aon cheó le radh aige," arsa Satan, "bhéarfad mo bhreith." Chuir sé caipín dubh ar a cheann. D'fháisg sé an crios iongantach a bhí faoi n-a chom. Chaith sé cúpla smugairle uaidh ar a shean-nós féin, agus d'fhéach go dúr ar an gCaiptín. Níor thuig an Búrla bocht cé'n fhéachaint ait bhaineas le fiarshúil, agus cheap sé gur air féin bhí sé ag féachaint agus thosaigh sé ag sgreadghail. "Mara bhfuil aon cheó le rádh aige," arsa Satan, "siubhladh sé an clár i gceann ceathramhadh uaire" "Siubhladh sé an clár! Siubhladh sé an clár! Tá an bás sin tuillte aige," ar siad uile go léir d'aon ghuth. Chuaidh an Caiptín ar a ghlúnaibh agus dubhairt sé cúpla paidir ós íseal. D'eirigh sé agus d'fhág slán agus beannacht ag a mhnaoi agus ag a chlainn. Sacadh amach clár an bháis ós cionn na fairrge. D'eirigh leis dhul i n-áirde air gan cabhair gan congnamh má bhí slabhraí troma féin air. Agus do shiubhail go deas réidh go raibh ghá cheann beagnach. Annsin caitheadh suas san aér é, agus síos leis go tóin puill na fairrge. Ní raibh a rian le feiceál i gceann dhá noiméid acht na súilíníbh bhí ag eirghe aníos go barr an uisge… XII. Is annsin d'eirigh bean an Chaiptín n-a ceartsheasamh i láthair na cuideachtan. Thug sí trí léim ar urlár na luinge, agus an ceathramhadh léim bheadh sí thar bord agus i n-aon uaigh leis an bhfear a ghrádhaigh sí, marach go rug beirt mhairnéalach uirthi. Nuair nach raibh sé n-a cumas í féin a bháthadh le n-a fear dubhairt sí an chainnt seo, agus í ag féachaint síos san bhfairrge dhoimhin mar ar báthadh a céile ionmhuin: "Ba tú mo laoch, mo chuid, mo chéile; ba tú an curadh <L 27> calma cródha nár staon ariamh; ba tú m'fhuiseóg le ceól agus le briathraibh boga binne; ba tú mo chrann cosanta i ngach contabhairt; ba tú an fear le héisteacht do b'fheárr bhí ar an saoghal seo ariamh; ní raibh áileacht ann gur rugadh tú; ní raibh calmacht ann gur tógadh thú; ní raibh lághacht ann go dtáinig tú ar an saoghal… "Agus anois atá sé imthighthe uaim; súil ní fhágfad arís go deó ar a cheann mhaiseach, ar a ghruaidh aoibhinn, ar a ghuailnibh láidre, ar a éadan shoineanta, ar a bhéal nár innis bréag ariamh, ar na pusa sin bheireadh póg dhom go díl agus go díochrach, ar a shróin bhreágh uasail, ar a smig nach raibh beag… "Nach truaigh mé indiu gan mo ghaisgidheach, gan mo sheadaire, gan mo ghiolla uasal, gan an leomhan dás- achtach a lúbadh fir an domhain mhóir, gan áilleán bréagtha na bpáisdí, gan curadh meallta na mban, gan an peata a thógadh an brón de mo chroidhe le blas a phóige…" Nuair ba bhrónaighe a mháthair thosaigh an Búrla ag gáire agus ag bualadh bos, mar níor thuig an díleachta bocht céard a bhí ar siubhal nó céard d'éirigh dá athair. Cheap sé gur cineál cluiche bhí ar bun aca, agus bhí sé ag baint grinn mhóir as. Rug sé ar bhinn gúna ar a mhathair, agus bhíodh ag fiafraigh dhi cá ndeacha a athair i bhfolach uathá, nó an le breith ar iasg i gcomhair a mbéile chuaidh sé go tóin puill. Acht ní bhfuair sé fuasgailt na ceiste sin ó'n mhnaoi chráidhte. Bhí sí ag moladh a fir go deas fileata nuair chuir Satan isteach uirthi go sgigeamhail. Annsin thug sí aghaidh ar an duine sin. "A mhic an diabhail," ar sise, agus shil sí a cuid iongan a chur n-a chuid feóla acht cuireadh cosg léithe. Nuair nár eirigh léithe sin a dhéanamh chuaidh sí ar a dhá glúin agus rinne sí tairngearacht chuis uathbhás ar fhuirinn na Brídeóige. "Chím long dhubh." ar sise agus duthracht n-a glór, "chím long fhada dhubh ag imtheacht ar bharr na fairrge gan stiúr gan treóir. An fhuireann atá ar bord na luinge sin, an méid is beó díobh, táid caithte thall is i <L 28> bhfus gan ionnta lámh a chorrughadh leis an tart agus leis an ocras mór atá ortha. Chím fear beag gan srón n-a sheasamh ar urlár na luinge duibhe agus é ag cainnt agus ag síor-chainnt ar fheóil mhéith agus ar fhíor-uisge agus gan greim de'n fheóil ná braon de'n uisge i ndán dó, chím é ag fághail bháis leis an tart agus ag iarraidh é féin a chaitheamh isteach sa bhfairrge acht nach bhféadann sé mar gheall ar na slabhraí móra atá ghá cheangal de chrann tosaigh na luinge… féach é! féach é agus a theanga thirm chalca ag sileadh leis, agus é ag iarraidh ar Dhia fóirthín air. Acht níl fóirthin i ndán dhó…" D'fhéach sí ar an gcócaire chiall a shrón. Staon reisean. Thosaigh sé ag déanamh comhartha na Croise ar a éadan. Cheap an fhuireann go raibh sé ar buile. Lean an bhean do'n chainnt. "Chím fear árd géagach atá ar leath-chluais ar crochadh as ná maidíbh treasna," ar sise; "leis an gcrot atá ar is soiléir go bhfuil sé ar crochadh ann le achar fada, mar níl sgioltar feóla air nach bhfuil pioctha ag éanlaith amplacha na mara. Chím a easnacha loma, chím realtóga na spéire duibhe ag lonnradh thríd an gcabhail ghránda sin…" "Buailtear sa cheann í" arsa Satan, mar bhí fhios aige gur dhó fhéin bhí sí ag tagairt. Bualadh. Níor cluineadh a thuilleadh cainnte uaithi. Acht chuir a cuid cainnte uamhan ar na mairnéalaighibh, agus dubhairt duine aca le duine eile go mbeadh easnacha an fhir áird luim sin a bhí ar leath-chluais ag dul idir é agus codladh na hoidhche go lá a bháis. "Nach uathbhásach an rud," arsa duine, "réaltóga na spéire fheiceál ag lonnradh thrí t'easnacha loma!" "Agus éanlaith ocracha alpacha dod' phiocadh!" arsa duine eile. XIII. Is cinnte go gcuirfidís an bhean agus an chlann óg chun báis freisin marach go gcualadar an fear faire a bhí i n-áirde sa gcrannóig ag glaodhach i n-árd a ghotha: <L 29> "Long! Long! Chím long ag bun na spéire thoir!" Baineadh na fadradharcáin amach agus thosuigheadar ag sgrúdughadh na spéire go géar. Chonnacadar rud beag dubh ag bun na spéire, acht níor fhéadh an tsúil ba ghéire dhéanamh amach an long nó néal bhí ann. Acht bhíodar uile lán de dhóchas. Dá mba long ghaile bhí ann bhí leó Bhí ré an ghorta agus na híotan thart. Agus is beag fear díbh nach bhfaca i n-aisling, feólta maithe rósta agus na fíonta fuara meisgeamhla ós a chomhair. Chuaidh an rud dubh facthas ag bun na spéire i méid. Bhí earball fada aniar uaidh. Deatach ó'n ngaltán d'eile? Ní iongantas é gur ghabhadar buidheachas le Dia d'fhóir ortha i n-am a ngabhaidh. Ní iongantas é gur réidh- tigheadar le comhairle an chócaire gan na páisdí chur chun báis. "Ná marbhuightear iad," ar seisean. Ná bíodh a gcuid fola orainn ar seisean. "Tá Dia láidir agus tá Sé ag bronnadh cabhrach orainn anois féin." Cluineadh cronán agus gíosgán i mbárr crannseól na Brídeóige ar an noiméad sin. "Féach," ars' an cócaire, "tá na seólta uachtaracha beag nach lán! Ní fada go mbéidh cóir mhaith ghaoithe againn; ní fada go mbéidh an tsean Bhrídeóg ag cáthadh fairrge agus ag gearradh sáile go tréan arís. Ná marbhuightear na páisdí! Ná marbhuightear iad!" Annsin tháinig smaoineadh chuige. "Tá an bhean marbh," ar seisean, — ceapadh gur mharbhuigh an buille sa gceann í — "agus má chuir mid na páisdí isteach san dá dhabhach úd thall béidh díolta aca as choirthibh a n-athar, agus ní bhéidh a gcuid fola orainn. Agus leis an ngaoith atá ag eirghe anois, béidh na dabhaigh fágtha 'n-ár ndiaidh againn i gceann uaire a chluig. Cinneadh air sin. Cuireadh Máire Bhán isteach i ndabhach mhór. Cuireadh an Búrla bocht i ndabhach eile. Agus ó bhí an chabhair i ngar dóibh, méaduigheadh ar an daonnacht bhí n-a gcroidhe <L 30> agus chuireadar dhá bhuilín aráin agus árthach beag de bhodhar-uisge i ngach dabhach díobh. Annsin do hísligheadh na dabhaigh, agus cuireadh ar snámh ar bharr na taoile iad. "Má's é an bás atá i ndán dóibh." ars' an cócaire, "gheibhidís bás i n-éinfheacht," agus cheangail sé an dá dhabhach le chéile le eangaigh truim cnáibe. D'eirigh an ghaoith roinnt. Líonadh seólta na Brídeóige an méid díobh nár réabhadh, agus ní fada an t-achar go rabhadar míle mara ó'n dá dhabhach. Acht thuit an lag ar fhuirinn na Brídeóige ar a thabhairt faoi deara dhóibh nach galtán a bhí ag déanamh ortha acht sgata éanlaith. Bhí cabhail gach éin díobh chomh mór le cabhail searaigh asail, agus bhí dhá fheágh idir barr na sgiathán i ngach éan diobh. Má bhí ceann ann bhí thrí chéad, agus chaitheadar an lá agus mórchuid de'n oidhche ag follumhain ós cionn na Bridheóide. Níor féad aon fhéar codladh a dhéanamh ar an luing an oidhche sin leis an torann uathbhásach a bhí ó sgiathánaibh na n-éan mór. Ar theacht na hoidhche, d'ísligh an ghaoith arís, acht bhí cuid de sheóltaibh na luinge go bolgach leis an séideadh bhí ag teacht ó sgiathánaibh na n-éan. Nuair d'eirigh an ghrian ar maidin bhí an sgata éan imthighthe ó radharc na luinge agus an Bhrídeog chomh seasmhach le carraig mhóir i lár na fairrge ciúine, Ní bhacfar annseo leis na hiongantais agus leis na huathbháis thárla ar an luing mhí-ádhmharaigh chéadna thar éis na ngníomharca móra a luadhadh: ní choir do dhaoine macánta an iomarca suime chur i mbeitheamhnaighibh de shaghas fuirinne na Brídeóige, agus marach an giolla óg agus an máta agus bean an chaiptín bheith ar bórd aca ní bhacfaidhe leó airís san sgéal seo. <L 31> XIV. D'imthigh an sgata éanlaith rómpa mar shaighead ós cionn na mara uaignighe, agus iad ag leadradh an aéir chiúin le na sgiathánaibh fada tréana. Do cheapfá ar a bhfeiceál duit nach aon sgata amháin a bhí ann acht dá sgata san aér, agus sgata eile shíos uait san bhfairrge ghuirm ghlain. Nuair chonnaic an t-éan cinn a bhí ortha an dá dhabhach ar bhárr an uisge, thosaigh sé ag sgréachghail go millteach agus ag fógairt dá chomhluadar go raibh rud aisteach shíos uatha san uisge. Go dtí go bhfacadar na dabhacha bhíodar ag imtheacht rómpa 'n-aon sguain amháin, acht anois b'éigin dóibh an sguain a bhriseadh agus comhairle a ghlacadh le chéile. Cheap éan díobh é seo; cheap éan eile díobh é siúd; thosuigheadar uile ag labhairt le chéile; thosuigh ceann aca ag labhairt ós íseal go críona acht níor éist an chuid eile leis; annsin bhíodar uile n-a dtost. Níor facthas a samhail ariamh acht dream táilliúr bheadh ar tí comhrac a chur ar ghandal! Faoi dheoigh, sgar an cinn-éan ó'n sguain. Chuir sé gotha troda air féin. Tháinig cosamhalacht fhíochmhar air. Ba mhór an mhuinghín bhí ag na héanlaith eile as, acht ní chreidfidís go mbeadh sé de mhisneach agus de dhánacht ann an namha uathbhásach a bhí shíos uatha 'sa bhfairrge a ionnsuighe. Acht bhí. Cheap sé ruathar thabhairt faoi 'n namhaid nimhnigh, acht ó bhí an dá dhabhach sgartha ó chéile roinnt, bhí aimhreas air, ar nós a lán seadairí eile, cé aca de'n dá namhaid ab fheárr dhó ionnsuighe i dtosach: b'fhéidir gurab é an chaoi gur chaill sé a mhisneach i ndeireadh na dála, mar níor chuir sé troid ar cheachtar aca — ní dheárna sé acht é féin a ísliughadh sa bhfairrge idir eatorra agus glug-glug uath- bhásach a dhéanamh le n-a sgannradh! Dá mbeadh an misneach ceart aige, bhéarfadh sé ruathar faoi cheann éigin díobh: nuair nár thug d'eirigh an mí-ádh dhó. <L 32> Chuaidh cos leis i bhfastódh san eangaigh a bhí idir an dá dhabhach! Bhí an seada ré bocht i dteannta. Níor fhéad sé an chos thabhairt leis. D'oibrigh sé na sgiatháin go tréan, acht ní raibh maith ann. Níor fhéad sé acht an dá dhabhach tharraingt le chéile, agus eirghe cúpla feágh san aér. Rinne sé sin go mion minic gur bhuail sé an dá dhabhach le chéile. An tríomhadh uair a bualadh le chéile iad, bhí an sgata uile ar tí na páisdí a bhí sna dabhaighibh a ionnsaighe, acht nuair a chualadar an Búrla ag sgairteadh agus ag greadadh bos ar fheiceál a dhearbhshiúra dhó, ghabh sgath iad, agus d'fhanadar amach ó'n dá dhabhach. Ní raibh acht dhá rud le déanamh aca anois. Imtheacht leó agus a dtreóraidhe bocht fhághail ag Dia, nó fanacht n-a aice agus biadh thabhairt dó le súil go n-eireóchadh leis éalughadh uair éigin. Sé an rud deiridh rinneadar. Bhí an t-éan a bhí i dteannta i n-ann eiteall acht nach raibh sé i n-ann an chos thabhairt leis; sé an chaoi a mbíodh sé ag tarraingt na ndabhach mór go mall thríd an bhfairrge, agus an sgata ag follumhain ós a chionn ghá ghríosadh agus ghá bheathughadh le mion-iasgaibh… Bhí eagla an namhad ortha druideadh i n-aice leis, agus do leigidís do'n bhiadh tuitim san uisge i ngar dhó acht is iomdha iasg díobh thuit i ndabhach an Bhúrla agus i ndabhach Mháire Bháin, agus marach gur thuit ní ró-fhada go mbeireadh an bás ortha. Nuair a thuiteadh biadh i ndabhach Máire Bháin leigeadh sí gair áthais a chuireadh eagla ar an éan a bhí i bhfastódh, agus annsin shíleadh sé imtheacht, acht nach n-eirigheadh leis acht an dá dhabhach tharraingt le chéile go mbuailtí i n-aghaidh a chéile iad. Ar an gcaoi sin d'eirigheadh le Máire cuid de'n bhiadh thabhairt do'n Bhúrla, agus d'eirigheadh leis siúd biadh thabhairt dhi mar an gcéadna. Bhí contabhairt eile ann do'n bheirt dhíleachtaidhe. Bhí teas chomh mór sin ó'n ngréin faoi mheadhon-lae go marbhochaidhe iad marach cleas d'foghluim Máire Bhán. Nuair a bhi sí sughach sathach lá, agus a dóthain éisg ithte <L 33> aici. thosaigh sí ag déanamh aithris ar sgréachghail na n-éan le greann bheith aici. Thug sí faoi deara annsin go mbeidís uile ag druidim léithe go bhfeicidís céard a bhí ar siubhal. Faoi mheadhon-lae nuair a bhíodh an teas millteach ó'n ngréin, dhéanadh sí aithris ar an sgréachghail, agus annsin bíodh fosgadh maith o'n ngréin ag an mbeirt aca. Nuair d'fhéachaidís suas uatha sa spéir d'fheicidís mar bhéadh slamanna móra beó sneachta ag follumhain ós a gcionn agus ag dubhadh na spéire ortha. XV. Níorbh fada go dtárla rud ait. Tháinig galar millteach do-aithnid ar an gcirc dob' óige agus dob' áile bhí ar an sguaine. Tháinig fíor-dhroch chosamlacht uirthi. Ceapadh go raibh a ré thart, agus ba mhór an t-adhbhar bróin do na héanlaith uile é. Na héin ba chrionna agus ba shinne dá raibh ann, bhídís ag teacht chuici agus ag déanamh sgrúduighthe uirthi acht dá mhéad a n-eólas ar ghalraibh na n-éan ní raibh a fhios aca céard a bhí ag gabhail di. B'fhacthas dóibh lá go raibh sí ag eirghe anmhórdhálach má bhí sí breóite féin, agus nuair a chuaidh sean choileach eólasach a bhí ann chun cainnte leithi, thosaigh sí ag magadh faoi agus ag cur i gcéill dho go glugarach agus go fonóideach nach raibh ciall n-a cheann ná éifeacht 'n-a smaointe, agus nach raibh aon cheó uirthi acht go raibh sí le ubh a bhreith! Bíonn meas mór ag mnaoi ar a céad mhac, agus bí cinnte dhe go mbíonn an meas céadna ag circ ar a céad uibh: acht céard d'fhéadfadh sí a dhéanamh? Dá n-imthigheadh sí léithe n-a haonar, is cinnte go gcaillfeadh sí an bealach sul a shroichfeadh sí an talamh tirm, agus dá mhéad cion a bhí ag na héanlaith eile uirthi ní sgar- faidís ó'n treanghaisgidheach thug saor ó gach gabhadh iad agus bhí anois i bhfastodh idir an dá dhabhach. An cheart bhocht! Bhí uirthi fanacht leis an gcuideachtain pébrí céard a thiocfadh as! <L 34> Dá mbéadh gáiridh ag na éanlaith is cinnte go ndéan- faidhe gáire fúithe. D'fhanadh sí sgathamh amach o'n sguaine agus cosamhlacht an uabhair uirthi. Ba dhóigh leat uirthi nár rugadh ubh ariamh cheana. Chuireadh sí goic uirthi féin agus caochadh sí súil go tuigseanach mar bheadh sí a rádh: "Ní fada anois go bhfeicfear gníomh mór ghá dhéanamh sí a rádh: Agus bhí an ealadhain seo chomh fada sin ar siubhal aici thosaigh na héanlaith eile ag ceapadh go mb'éidir go raibh cuid mhaith de'n cheart aici, agus go mbeirfeadh sí ubh a sháróchadh aon ubh dá rugadh ariamh roimhe. Nárbh mhór an mí-ádh ortha an ubh bhreagh sin a chailleadh san bhfairrge I gceann tamaill bhig ní bhíodh aon nidh ag déanamh imnidhe dhóibh acht cén chaoi a bhféadfaidís ubh na circe mórchúisighe seo a shabháil. Thagadh éan anuas agus bhíodh ag cainnt agus ag comhrádh agus ag glacadh comhairle leis an seadaire a bhí i bhfastódh. D'imthigheadh sé annsin agus thagadh an sluagh ar fad timcheall ar an bpríosúnach, agus bhiodh an oiread gleó aca agus bheadh ag páirliméad ban agus an toradh céadna ar a saothar. Níor fhéadadar cuimhneamh ar aon chaoi leis an ubh a shábháil. Bhéadh ar an gcirc bhoicht í bhreith sa bhfairrge i ndeire na dála agus ar ndóigh ba mhór an mí-ádh ubh bhreágh dá leithéid a chailleadh agus cárbh fhios dóibh nach bhfuigheadh an chearc óg uaibhreach bás gan aon ubh eile a bhreith mar ní bhíodh ag an gcineál seo éin acht dhá uibh le linn saoghail dhóibh. Acht ní amhlaidh thárla. Tháinig oidche bhreágh spéir ghealaighe agus bhí na páisdí n-a gcodladh go sámh. Bhí an Búrla n-a dhabhach féin agus é sínte ar chnámh a dhroma agus a léine fosgailte aige. Tháinig an chearc óg a raibh an ubh aici ós a chionn. D'fhan sí tamall maith ag féachaint anuas air agus an sgata uile go léir gá faire go himnidheach. Thuirling sí ar imeall an dabhaigh, agus sul a raibh a fhios ag na héanlaith eile céard a bhí fuithe a dhéanamh bhí an ubh bhreágh i mbrollach an Bhúrla. <L 35> Bhí dream beag de na sean-chearciabh ann agus dubh- radar nach bhfacadar ariamh cleas chomh náireach leis an gcleas sin, agus mhionn aigheadar agus mhóideadar nach labhróchaidís léithi arís choidhche. An chearc gan náire! Agus bhí dream beag de na sean-choilighibh ann agus bhídís ag áiteamh ar a chéile go lá a mbáis nach ndeárnadh a leithéid de ghníomh ariamh, agus nach ndéanfaidhe choidhche é, bhíodh is gur facthas é ghá dhéanamh os comhair súl na cuideachtan. Acht creid mise ann, bhí urraim mhór ag dul do'n chirc óig ag na héanlaith ba mheasamhla ar an sguaine. Nuair a mhothaigh an Búrla an rud te i mbrollach a léine dhúisigh sé, agus rug sé ar an uibh le n-a briseadh, acht nuair a rug, thóg na héanlaith aon gháir mhór bróin agus do rinneadar eighmhe loma loisneacha, agus caoineadh caol cruadh gur líonadh an leathan-mhuir mór-dtimcheal ortha le n-a n-olagón. Nuair chuala an Búrla an tormán uathbhásach a bhí ar siubhal níor bhris sé an ubh. Rinne sé bréagán di. San oidhche bhíodh an ubh go te teólaidhe faoi n-a asgail aige, agus sa ló, bhíodh sí go seasgair ar úrlár an dabhaigh faoi ghoradh na gréine. Acht maidin dár dhúisigh sé céard d'fheicgeadh sé acht éan beag órdha agus é ag ritheacht agus ag léimnigh ar fud urláir an dabhaigh! Ba mhór an peata ag an mBúrla agus ag Máire Bháin an sicín seo. Agus ba mór an chabhair dhoibh freisin é, mar is cinnte go bhfuighidís bás leis an tart marach é. Seo é an chaoi ar shabhail sé iad: Bhíodh na h-éanlaith uile go léir ag teacht ós cionn na ndabhach gach uile lá leis an sicín múirneach fheiceál agus bhídís ag sgreadadh agus ag sgréachghail ar a lán ndithcheall, agus le linn na sgréachghaile seo bhíodh fliche ag éalú anuas ó n-a ngobaibh agus bhíodh an bheirt páisdí ghá ól. Naoi lá déag dhóibh sna dabhaighibh nuair d'eirigh leis an éan cumasach a bhí i bhfastódh san eangaigh iad a thabhairt i dtír ar thraigh mhóir ghainimhigh ar oileán uaigneach nár facthas le súil fear ariamh. <L 36> XVI. Bhí sean leomhan n-a chomhnaidhe ar an oileán seo. Ní raibh a fhios cé'n aois mhór a bhí aige mar, ní raibh lucht stáire a sgríobhodh ná seanchaidhthe béil féin ar a chineadh. Acht má's féidir aois leomhain a mheas ar a mhuing, nó ar a dhath, bhí sé chomh sean le aon leomhan dár mhair ariamh. Bhí casmhong chreathánach lonnrach air; uaireannta chuireadh an mhong mhór seo tonnta mara mire bheadh dá radadh féin ar thráigh i gcuimhne dhuit; uaireannta eile, ba gheall le néaltaibh ghá sguabadh le gaoith san oidhche í. Agus ba chosamhla go mór leis na néaltaibh í an tráth bhíodh olc air agus an mhong ag tuitim anuas thar a shúilibh soillseacha buile. Bhíodh loinnir sna súilibh céadna sin i gcomhnaidhe; sgaithtí cheapthá go mbíodh an drithle bhíodh le feiceál n-a bhfíor-dhoimhneacht ghá múchadh le sean-aois nó le buairt an tsaoghail; sgaithtí eile bhíodh an drithle chomh beodha agus chomh nimhneach sin is nach mbéadh misneach ag aon ainmhidhe dar mhair ariamh feachaint aír. Ní féidir cur-síos a dhéanamh ar a dhath. Ní raibh buidhe ann go dtí é. Ní dath taithneamhach buidhe. Is iomdha cineál buidhe ann nach réidhtigheann le súil duine ná ainmhidhe. Ní raibh buidhe an tsean-leomhain le tabhairt faoi deara ar aon bheithidheach eile dar áitigh an fhoraois. Ní iongadh uamhan bhéith ortha uile roimhe ar a dhath amhain. Ní fhéadfadh aon ainmhidhe bheith ar an mbuidhe sin gan bheith cumasach. Bhí cáil mhór troda air san bhforaois acht níor facthas ag troid ariamh é. Bhí sean-fhiach dubh ann, a bhí ag féachaint ar an saoghal ó bhárr crainn le dhá chéad bliadhan. Bhí an t-éan aosta seo chomh haigeanta is ba choir d'fhiach- dubh a bheith. Ní amháin go raibh a chiall dhuthachasach féin aige, acht cheannaigh sé an-lear céille n-a óige agus is daor d'íoc sé ar ar cheannaigh sé Bhí sé chomh ciallmhar sin is nár labhair sé thar focal le caraid ná le namhaid le tamall fada de bhliadhantaibh. Do fiafruighéadh de'n fhiach-dubh uair cé'n cineál trodaire bhí san seanleomhan. <L 37> Ní dheárna an t-éan acht súil chaochadh leis an lucht fiafraighthe agus glam gáiridh a sgaoileadh uaidh. Ní iongantas mór é gur leathnaigh cáil troda an tsean- leomhain ar fud na foraoise thar éis sin. Bhí nósa faoi leith ag an sean-leomhan. Ní bhíodh fonn mór oibre air an lá dob' óige bhí sé. Níor chleachtaigh sé fiadhach agus níor chleachtaigh sé comhrac. Acht ní raibh aon ghabhadh aige a gcleachtadh ó bhí smacht maith aige ar a mhuinntir. Ghnítheadh a bhean fiadhach dhó. Ghnítheadh a chlann mhac agus a chlann inghean agus clann a chloinne troid dhó. B'fhéidir gur cheap sé n-a intinn féin go mbeadh sé náireach ag seanathair mórdha mar é ainmhidhe beag bocht a ionnsaighe nuair nach gcuirtí chuige é, aghus is cinnte nach n-ionnsóchadh aon rud beó san bhforaois eisean, mara ndéanfadh sé go fealltach é, bhí cáil chomh mór sin air. Níor facthas ag ithe ariamh é; nuair a tugtaoi a bhéile chuige isteach san bpluais bhí aige, bhíodh ar a lucht freas- tail imtheacht sul a dtosnóchadh sé air. Acht is cinnte nach raibh goile ró-dhona aige. Ba léir sin o'n gcarnán cnámh bhí fágtha n-a dhiaidh aige ar urlár na pluaise! Ní fhágadh sé an phluais acht go hannamh. Nuair a bhíodh codladh i ndiaidh feóla déanta aige, bhualadh sé amach ag glacadh an aeir dhó féin. Acht ní dhéanadh sé é mara mbeadh an aimsir go hoireamhnach. Ar na hocáideachaibh seo, seadh is mó cluintheá a ghlór, agus mara gcuirfeadh a dháth ná a shúile nimhneacha ná a mhong lomrach ná a shiubhal catamhail imeagla ort is cinnte go gcuirfeadh a ghlór. Ní raibh aon bhinneas n-a ghlós. Ag tabhairt dubhsláin dóchra agus ceathrcha bhíodh sé shiltheá. Ní raibh aon ainmhidhe sa bhforaois nach dtagadh creathadh air, ar chlos an tseanleomhain dhó. An crogal a bhiodh go daoimhin san láib faoi bhruach an tsrotha, níor mhór an mhoill air a dhul go tóin puill ar chlos an tóirneach uathbhásach sin dó. An t-iolar ar an áil, an sébra luaimneach, an tiger n-a uachais dhorcha, an t-ele- fent féin — níor bhreágh leó an ceól sin. Ní iongnadh mór é go raibh meas agus cáil ar an seanleomhan buidhe mongach árd-ghlórach. <L 38> XVII. D'fhág an ceathrcha ríoghamhail seo a phluais oidhche le dul ag spaisdeóireacht dhó fhéin. Bhí a lándhóthain d'asal óg fhiadhain amh ithte aige an mhaidin chéadna seo. Bhí sé subhach sáthach. Bhí sé sásta leís an saoghal. Ní raibh deifir ná deabhadh air. Ní raibh imnidhe intinne ná gabhadh colna air, acht an drithle solusmhar bhíodh n-a shúilibh go gnáthach ghá múchadh le sástacht. Ní fhágadh sé a phluais ar chor ar bith marach go raibh an oidhche go haoibhinn, agus bhí fonn air droch-aér na pluaise a dhíbirt amach ó n-a sgamhógaibh. Bhain sé searradh as féin ag béal na pluaise. Sín sé a dhá chois tosaigh amach uaidh, agus shin sé a dhá chois deiridh siar uaidh go raibh a bholg lán buailte leis an talamh beagnach. Ba mhór an t-iongnadh an fad a bhí ann ó bhárr na gcos tosaigh siar. Annsin chuimil sé crúb leis dá shúilibh gur bhain sé na sramachaibh asta, agus ar a n-osgailt dhó arís céard a thug sé faoi deara acht dreóilín d'éan bheag 'n-a sheasamh ar ghéig sgeiche i n-aice leis. An leomhan mór a dhúisigh an dreóilín bocht agus tháinig fonn air glam a leigint le cur i gcuimhne do'n éan dearóil nach raibh aon cheart aige bheith ag féachaint ar a leithéid d'ainmhidhe chumasach thar éis eirghe dhó. Acht níor leig. Bhí leisge ró-throm air. Bhí beagán thar an iomairce de'n asal fhiadhain ithte aige. Marar leig sé glam, chreath sé a mhong agus a iorball go mífhoighdeach, agus isteach leis i ndoircheacht na foraoise. Bhí dhá chineál siubhail aige de ghnáthach, siubhal catamhail agus siubhal rioghamhail. An siubhal rioghamhail chleachtaigh sé an oidhche seo. Le gach coiscéim dá dtugadh sé, agus le gach cor dá gcuireadh sé da cholainn áluinn mhaordha, chuireadh sé i gcuimhne do dhuine agus do bheithidheach nach raibh aon bheann aige ortha. Ní shíltheá ar a shiúbhal ná ar a iomchur go raibh aon fhonn troda air. Agus ní raibh. Acht dá gcuirtí troid air ní eisean a loicfeadh. <L 39> Ghluais leis thríd an bhforaois dhuaibhseach go mall agus go ríoghamhail gan cur isteach aige ar aon rud beo. Le chomh héadtrom is bhí sé ag siubhal, cheapthá gur ghoill sé air satailt ar an bhféar féin. Act má bhí ainmhidhe ná. éan sa gconaire aimhréidh roimhe, ba ró-bheag an mhoill ortha bealach a thabhairt dó. Casadh sgatha móncaigh leis san tslighe, agus ba mhór an greann na hainmhidhthe sgafánta sin fheiceál ag glanadh leó ar nós na gaoithe. Níor leig an sean- leomhan air amhthach go bhfaca sé na spriosáin ghránda ar chor ar bith. Ní mó ná gur leig go bhfaca sé an an sean- cheann gormshrónach urchóideach bhí ar crochadh ó ghéig le n-a iarball fhada roighin chumasach. Chuaidh an sean leomhan millteach faoi'n ngéig agus a cheann faoi aige, mar bheadh sé ag déanamh a smaointe. Pébrí céard iad na smaointe doimhne diamhra leomhanta bhí n-a cheann, cuireadh isteach ortha go tobann. Bhí an sean-mhoncaigh srón-ghorm i ngreim sa ngéig le n-a iarball agus a cheann agus a ghéaga ar sileadh leis. Chuaidh an sean- leomhan thart faoi go maordha gan a cheann a thogáil, acht ní túisge chuaidh ná d'aimhsigh an moncaigh bradach sa gcluais é le cnó cócó! Ná ceaptar feasda nach ainmhidhe foighideach a bhí sa seanleomhan. Cor ná creathadh níor chuir sé dhe, acht do ghluais leis gur fhág sé an fhoraois n-a dhiaidh agus gur bhain sé an machaire mór a bhí idir an bhforaois agus an mhuir amach. Sheas sé i lár an mhachaire. D'fhéach soir. D'fhéach sé siar, agus nuair d'fhéach chonnaic sé na dabhaigh thug Máire Bhán agus an Búrla i dtír ar an tráigh agus na héanlaith ag sgréachghail n-a dtimcheall. Leig sé aon ghlam amháin as a bhain mac-alla as an bhforaois agus as na carraigeachaibh agus a sgap na héanlaith ar fud na mara móire. <L 40> XVIII. Bhí Máire Bhan agus an Búrla ar an tráigh agus iad ag obair ar a míle dithcheall ag iarraidh an t-éan mór a thárrtháil ó'n mbás iad a sgaoileadh, nuair a chualadar an glam a leig an leomhan as. Ghabh uamhan an bheirt. Thuit Máire Bhán ar chul a cinn acht níor sgaoil sí an greim bhí aice ar an eangaigh, agus stróiceadh í agus chuaidh an t-éan saor. Acht céard a bhí le déanamh ag an mbeirt anois? Bhí beithidheach millteach ag déanamh ortha agus gan aon ghléas chosanta aca. Rug Máire Bhán ar chloich le caitheamh leis, acht tráthmhail go leór chuimhnigh sí ar cheacht a bhíodh i leabhraibh sgoile na haimsire sin. Dubhradh sa leabhar nach n-ionnsóchadh acht corr-ainmhidhe allta an té cheapadh sé bheith marbh. Chaith Máire Bhán í féin ar an talamh agus dubhairt leis an mBúrla an cleas céadna a dhéanamh. Chuaidh an sean leomhan thairsti gan cos féin a leagadh uirthi. Acht an Búrla bocht! Bhí seisean i gcontabhairt mhóir Níor thuig sé comhairle Mháire. Bhí sé chomh sgannruighthe sin nár fhéad sé gol féin a dhéanamh. Chaith sé é féin ar chnámh a dhroma, chúb sé féin go raibh é sé n-a liathróid ar nós grainneóige. Tháinig an leomhan mór agus gluaiseacht rioghdha faoi. Tosaigh sé ag smúracht timcheall. Céard a bhí faoi a dhéanamh? An Búrla bocht a alpadh nocht n-a bheatha? Bhí an croidhe n-a béal ag Máire Bháin. Bhí an Búrla n-a chnap gan cor as. Teangmhaigh srón mhór fhuar thais an leomhain le n-a bhéal bhog féin, agus sé an chéad rud chonnaic Máire Bhán ar osgailt na súl dhi, ná an Búrla agus a chosa timcheall ar mhór mhuineál an tsean — leomhain agus greim an fhir bháidhte aige san muing lomraigh! Bhain an leomhan creathadh as féin acht níor sgaoil an Búrla a ghreim. Níor bhain sé an dara creathadh as féin. Ní dheárna sé aon iarracht eile é chaitheamh dhe. B'fhéidir gur cheap sé go dtuitfeadh an Búrla anuas de uaidh féin, nó b'fhéidir nár airigh sé ann ar chor ar bith é, nó <L 41> b'fhéidir gur cheap sé go mba dheas an bréagán ag na leomhain óga é: cá bhfios dúinn? Ar aon chuma, níor thug sé aon áird air go ndeacha an Búrla i n-áirde ar a mhuineál. gur rug sé greim muinge air, gur leig sé sgread as a bhí chomh hiongantach le glam an leomhain féin. Annsin d'imthigh an leomhain leis ag sodar agus an Búrla ag marcaidheacht air! Isteach leó sa bhforaois agus Máire Bhán n-a cos n-áirde n-a ndiaidh. XIX. Níor sguir an leomhan do'n tsodar sin gur dhruid sé leis an doire aoibhinn grianach breágh n-a mbíodh an chlann mhoncaigh ag déanamh sgléipe agus oireachtais dhóibh féin. Ní bréag a rádh go raibh tréad mór de'n chlainn bhradaigh sin ag súgradh san doire rómpa. Bhíodar chomh hiomadamhail leis an sluagh sidhe ann agus chomh meidhreach ioldathach ait Bhí cinn bheaga bhídeacha ann nach raibh níos toirteamhla ná caitín trí lá, agus bhí cinn mhóra théagartha ghéagacha ann bhí chomh trom leis an sean- leomhan féin nó i ngar dhó. Bhí moncaigh maola ann, agus moncaigh mongacha. Bhí treabh na srón chorcra ann agus iad an-mhuinteardha le treibh na súl n-uaithne mbeag. Bhí beitheamhnaigh na n-earball roighin ann, agus iad ar a ndícheall ag iarraidh clampair a chur ar bun Bhí muinntir na srón mór fada ann, agus a gcol-ceathracha a bhí gan srón arbh fhiú trácht air. Acht na dathanna bhí ortha! Bhí cuid aca go sgréachghail cróidhearg agus cuid eile bhí chomh dubh leis an daol. Bhíodar ann idir buidhe agus glas agus dubh agus bán agus corcra; ba bhreágh an feic iad ag rinnce agus súgradh dóibh féin san doire ghrianach, agus na dathanna éagsamhla bhí ortha dá meas- gadh n-a chéile agus ag déanamh aon datha amháin de na dathanna uile de réir mar bhíodh borradh agus fuinneamh agus luathas ag teacht san ngluaiseacht. Acht bhí dream beag díobh i leathtaobh faoi chrann chócó. <L 42> Ag déanamh cleamhsáin agus bíodáin ar a ngaoltaibh ioldathacha bhíodar siúd. Má tumadh iad-san i dtobar na ndath, is cinnte nár fágadh sáthach fada ann iad le aon dath faoi leith bheith ortha! Acht an seadaire aosta bhí n-a shuidhe ar a ghogaide leis féin ar imeall an tsluaigh mheidhrigh! Mara mbéadh agat acht an t-aon gháiridh amháin, chaiththeá é dhéanamh ar a thabhairt faoi deara dhuit. Bhí cnámh fada ramhar geall n-a chiotóig aige; chuireadh sé ceann an chnámha seo n-a bhéal ó am go ham, chasadh sé agus lúbadh se agus chamadh sé a shean-éadan féasógach le gach iarraidh dá dtugadh sé ar an gcnámh. Shíltheá go mbadh é an fear fídeóige bhí ag lucht an tsúgraidh é, agus nach raibh a chéird aige acht go dona. An t-ársaigh bocht! Ní ceól bhí sé ag iarraidh bhaint as an gcnámh sin acht smior! Baineann an mhaordhacht leis an gcloinn leomhan de réir dúthchais. Níor facthas gluaiseacht chomh maordha ná chomh ríoghdha faoi aon bheithidheach ná faoi aon duine ariamh is bhí faoi'n tsean-leomhan chumasach ar a dhul isteach san doire seo dhó. Nuair a thug lucht an ghrinn faoi deara go raibh sé sa láthair, stadadar agus dhearcadar air go mí-cheadthach mar bhéidís ag fiafruighe dhe céard a thug ann é. Stadadar de'n sgléip agus de'n mheidhir, acht níor éaluigheadar uaidh. Na cinn bheaga a raibh na hiarbaill fhada roighne ortha, 'siad is fuide sheas talamh. Na cinn mhóra chodramánta, nach raíbh an aic- lidheacht ná an strapadóireacht aca, thugadar siúd do na bonnaibh é gan mórán achair. Acht ar fheiceál dóibh nach raibh faoi rí na foraoise géilleadh dhóibh órdlach, chuadhadar i náirde sna crainn le luathas do-chreidthe, agus iad ag sgigeadh agus ag sgréachghail ar feadh an ama. Ní raibh sluagh sidhe ariamh ann d'imthigh chomh tapaidh ar theacht an lae is d'imthigh an chlann mhoncaigh ar theacht an tsean-leomhain. Acht mara raibh no hainmhidhthe drochúinthe urchoideacha seo sáthach láidir nó sáthach misneamhail nó sáthach amaideach talamh a sheasamh, ní rabhadar sásta gan mas- <L 43> ladh éigin thabhairt do'n bheithidheach mhaordha uaibhreach dá dtugadar fuath. Ní túisge bhí cúl a chinn leó ná thos- aigheadar ag caitheamh cloch agus láibe agus tortha éagsamhla leis. D'aimsigheadh an Búrla bocht sa gcluais le slam dóibe. Do sgin cnó cócó thar a chluais eile agus fuinneamh mór ann. Thuit toradh mór bog dreóighte anuas ó bhárr crainn áird ar mhullach cinn an trean- leomhain, agus briseadh ar toradh, agus is beag nár dalladh an beithidheach mór leis an sugh bréan bhí istigh ann. Acht níor bhain an timpíst sin féin a mhórdhacht ná an t-uaibhear dhe. Níor leig sé air gur mhothaigh sé ar chor ar bith é. Má chuala sé glórtha magamhla a náimhde i n-áirde sna crainn, ní bheadh fhios agat sin air. Thuig sé ó dhuthchas nár mhór do rígh bheith foighidheach maordha ar ócaid de'n tsórt sin. XX. Do shroicheadar pluais na leomhan gan ró-mhoill. Uaimh faoi bhun aille bhí san bpluais seo. Bhí póirse cumhang íseal ag dul isteach ann. Bhí an póirse seo chomh h-íseal sin go mbíodh ar an sean leomhan a cheann a fheacadh ag dul isteach ann dhó. Do theangmhaigh ceann an Bhúrla leis an dóib dheirg bhí i n-uachtar na pluise faoi dhó nó trí huaire sul ar thuig sé an sgéal. Acht d'fhoghluim sé a cheacht go maith. Ní raibh istigh sa bpluais dóibh go raibh sé chomh clisde leis an leomhain féin ag feacadh a chinn. Acht an dath dearg d'fhág an dóib ar a fhionnfholt chas! Bhí céile an tsean-leomhain agus na coileáin óga sa mbaile roimhe. Thugadar bealach dó gur bhain sé a ionad comhnaidhthe féin amach, annsin nuair a bhi sé n-a luighe ar a shocamhlacht san raithnigh ruaidh thirm, do bhailigheadar timcheall air go bhfeicfidís goidé an cineál ailleáin thug sé abhaile dá chloinn Nuair a shín sé é féin sa raithnig thirm thuit an Búrla anuas dá mhuin, agus níor chuir sé cor de acht é n-a chnap leabaidh an tsean-leomhain. Chruinnigh na coileain óga timcheall air agus iongnadh <L 44> ortha. A leithéid de bheithidheach ait ní fhacadar ariamh le n-a saoghal. Bhíodar i n-aimhreas go mba de chloinn mhoncaigh é ar a dhéanamh agus ar a chroit: acht dheamhan fionnadh a bhí air acht ar mhullach a chinn, áit a mbíonn plait sa gcloinn mhoncaigh de ghnáth Leag ceann aca a bhí ar leathshúil a shrón air, acht ní bhfuair sé acht baladh cumhartha uaidh; níorbh ionann an baladh sin agus an baladh bhíos le fagháil ó na moncaighibh. Is féidir le coileán leomhain greim feóla ithe uair ar bith sa ló bíodh ocras air nó ná bíodh Bhí baladh deas cumhartha ar an áilleán tugadh abhaile chuca. Bhíodar cinnte go mbeadh blas ar an bhfeóil bháin bhí air. Leag ceann aca crúb ar a cheann. Rug ceann eile aca ar chois air, agus an treas ceann ba dhóigh leat air nach bhfaca sé aon nidh ariamh bhí chomh háluinn le n-a dhá dóid. Bhíodar chomh spóirteamhail aérach le cait óga bheadh ag súgradh le luchóig. Leigeadh ceann aca air gur bhain an Búrla lán a bhéil as, agus thosaigheadh sé ag rinnce ar fud an urláir leis an bpéin mar dh'eadh. Chuireadh an dara ceann díobh gothadh troda air féin. agus shíltheá air go raibh sé ar tí comhrac fíochmhar do chur ar an mBúrla Agus bhíodh an treas ceann díobh ag tochas cinn an Bhúrla le n-a chrúb. Bhí ceann de na coileáin leomhan seo ar leathshúil mar dubhradh cheana — innseochar ar ball céard a bhain an tsuil as — agus ó bhíodh sé ag iarraidh an oiread céadna fheiceál le lucht an dá shúl, is iomdha sin smuilc chuireadh sé ar a éadan. Ní raibh an Búrla bocht i n-ann aon cheó dheanamh uaidh féin: acht níor sáruigheadh acht go hannamh é ag déanamh aithrise ar dhaoinibh eile. Rinne sé aithris ar an leomhan og bhí ar leathshúil agus má rinne na leomhain gáiridh ariam sé an Burla d'fhéadfadh cur-síos a dhéanamh air. Asal óg amh bhí aca i gcomhair a mbricfásta, acht bhí sé ag tarraingt ar am dhinnéara faoi seo agus bhí ocras ar na coileáin. Rug an triúr aca ar an mBúrla, agus bhí ar tí a strachailt ó chéile nuair a thóg an sean-leomhan <L 45> a cheann, chraith sé a mhong mhór lomrach, d'eirigh a iarball n-a cholg-sheasamh agus chuir sé aon ghlam amháin de bhain an mac-alla as taobhaibh na pluaise agus a chuir uathbhas croidhe ar a ál. Níor bhacadar a thuilleadh leis an mBúrla. Bhaineadar na cúinní ba dhorcha agus b'iargcúltha amach, agus d'fhanadar annsin ag deanamh trosgaidh agus bróin go raibh sé n-a oidhche, Bhí codladh ar an sean-leomhan. B'fhéidir gur ag brionglóidigh ar na cathaibh cróda thug sé n-a óige bhí sé nuair chuir sé a ghlam dhe. Chaith sé é féin ar a dhruim, agus chuir sé a cheithre gcos i n-áirde san aér mar bheadh sé ag iarraid athchuinge. Bhain sé casadh eile as féin, chuir sé géag leis timcheall ar an mBúrla, agus theann sé isteach leis é go raibh an mhong mhór ghá chlúdach, go raibh an drithle agus an spréacharnghail uathbhásach bhíodh le feiceál i rúilibh an tsean-leomhain ag tolladh dhá pholl thrí inchinn fhaitchigh an Bhúrla, go raibh srón agus cab mór an bheithidhigh mhilltigh buailte le leicinn an ghasúir bhig; do theann agus do theann agus do theann — acht múchadh an solus bhí i súilibh fíocmhara an leomhain; sgaoileadh an greim bhí aige ar an ngasúr roinnt; dúnadh an cab craosach; dúnadh na súile soillseacha… Bhí righ mór na foraoise agus a pheata n-a gcodladh. XXI. Maidir le Máire Bháin, nuair nár fhéad sí congbháil suas leis an seanleoman agus a mharcac is rí-bheag nár thuit an t-anam aisti. Bhí sí strompaighthe leis an saothar chuir sí uirthi féin ag iarraidh bheith ag sodar n-a ndiaidh agus ag glaodhach ortha. Acht nuair chonnaic sí ag dul ó léargus uirthi iad faoi na crannaibh árda b'éigin di suidhe agus a seandreas guil a dhéanamh. Bhí an calín beag i gcruadh-chas i ndáríribh. Bhí sí istigh i láir na foraoise duaibhsighe agus an oidhche ag <L 46> tuitim agus gan aon tsúil aice go bfeicfeadh sí a dhearbhratháir ionmhuin arís choidhche. Cailín aonraic bhí innti gan bréag, cailín aonraic gan athair gan máthair gan dearbhratháir féin. Bheadh carghaois ar dhuine breath- nughadh uirthi agus í n-a suidhe ar an talamh gan biadh gan deoch gan aon rud acht í faoi bhuairt agus faoi eagla. Ní raibh fhios aici cé na beithidhigh allta chomhnaigh san bhforaois uaignigh seo, agus de réir mar bhí an oidhche ag tuitim, ba shoiléir dhi cé 'n chontabhairt mhóir n-a raibh sí. Nuair a tuiteadh toradh anuas ó'n ngéig cheapadh sí go raibh sí i ngreim ag ainmhidhe uathbhásach éigin. Bhí a súile tinn ó bheith ag caoineadh agus ag síor fhéachaint n-a timcheall agus b'fhacthas di go raibh rud uathbhásach ar chúl gach crainn. Chuala sí torann mór i gcéin Na leomhain árd-ghlóracha ar lorg bidh cheap sí bheith ann. Acht níorbh iad, acht na tonntracha móra dá mbriseadh féin ar an tráigh! Bhí poll cartaighthe ag beithidheach éigin faoi bhun crainn i ngar di. Shín sí í féin ann, agus chlúdaigh sí í féin le billeóga feósaidhe. Ní raibh innti coisméag eile a thabhairt dá bhfuigheadh sí saoghal fada faoi shog air. B'féidir gur thuit néal beag codalta uirthi sa bpoll sin; ar chaoi ar bith baineadh geit aisti gan mórán achair. Bhí an oidhche ann faoi seo agus na céadá beithidheach beag timcheall uirthi. Leig sí sgread agus má bhí sgannradh ar an gcailín beag ba mhó ná sin an sgannradh chuir sise ar na míolta beaga oidhche. Thugadar go na bonnaibh é go sgiobtha. Acht dá mhéid a tuirse ní baoghal gur thuit aon néal eile uirthi. Is ar éigin d'aithneóchthá an oidhche thar an ló san bhforaois seo. Ba mhó an solus bhíodh ann san oidhche go minic, nar ní raibh aon chur-síos ar an lear mór feithidí bhí ann agus cineál lóchrain bhig ar dhruim gach cinn díbh. Ní solus mór a bhí ó aon cheann aca. Is corr-lóchran díbh bhí níos mó ná ceann bioráin mhóir, acht ní chreidtheá acht an solus aoibhinn bhí le faghail uatha, go mór-mhór nuair bhíodh an chuid díbh i n-aice le chéile. Dá mbeadh leabhar agus cló maith ann níorbh mhór an strómh ar dhuine a léigheadh acht cromadh ar an talamh ar <L 47> caoi go mbeadh an solus ar an mbilleóig. Agus ní ar an talamh amháin bhíodar. Bhí cuid aca ann bhí i n-ann eiteall, agus cuid eile bhí i n-ann léim fiche troigh a thabhairt. Ní raibh na lóchrain bídeacha bhí ar iomchur ag na feithidibh seo ar aon dhath acht an oiread. Ní raibh dath dar facthas ó gheall Dia súile do'n chineadh daonna nach raibh ortha, shíltheá. Ba chosamhail le realtóga beag beodha ioldathacha a mbeadh luas teinntrighe fútha iad. Dá mhéad an t-uamhan bhí ar Mháire Bháin i dtosach, tháinig aoibhneas ar a croidhe ag féachaint ar an radharc fíor-áluinn seo dhi. Ní ró-fhadha gur thug an cailín beag faoi deara go raibh ainmhidhthe eile seachas na feithidí soillseacha seo n-a gar. Thosaigh clanna na hoidhche ar a gcuid saothair. Tháinig coiníní faiteacha amach, agus ubhlacháin cháinteacha, agus liabóga leathair, agus seilmeidí móra boga, agus moilí dalla, agus bailigheadar timcheall ar an eachtrannach mar bhailigheadh féileacáin timcheall ar sholus coinle. Na háilleáin ioldathacha bhiodh ag eiteall n-a timcheall is mo chuir aoibhneas ar Mháire Bháin. Ghlac sí truaigh dóibh nuair a thug sí faoi deara gur ar a dtóir bhí na liaboga agus nach raibh uatha acht a slugadh idir solus agus eile. Rug sí ar shlait, agus gach aon liabóg a thiocadh n-a gar d'amsigheadh sí í. Chaith sí treimhse maith leis an obair seo ag leadradh na liabóg agus gá sgannradh le glórthaibh béil. Is dócha gur thuirsigh an saothar seo í mar thuit a codladh uirthi go tobann agus nuair a dhúisigh sí bhí an maidneachan ann agus an comhluadar bhí aici ar fead na hoidhche imthighthe. Ní raibh ceann aca le feiceál acht an oiread is nach mbeidís ann ariamh. Ní raibh le feiceál aici acht na crainn mhóra agus duilleabhar tiugh nar leig solus na gréine isteach san doire acht faoi mheadhon lae. Ní chreidfeadh sí nach ag brionglóidigh bhí sí, agus táinig iongantas uirthi gur eirigh leis na liabógaibh na feithidí solusmhaire uile go léir a shlugadh n-a mbeatha. <L 48> XXII. Bí ocras millteach ar Mháire Bháin ar dhúiseacht dhi. Ba chuma leithi sa domhan mór acht béile mhaith bidh fhagháil. Thiubhradh sí a dá shúil ar mhéis feóla. Na feithidí sulusmhar' bhí n-a haice i gcaitheamh na hoidhche, ní bheadh leisg ar bith uirthi an-alpadh. Chuimhnigh sí ar na císdí deasa mine coirce ghnitheadh máthair sa mbaile, agus ar an mbainne gabhair agus tháinig na deóra faoi n-a súilibh Dá mbeadh léath- chisde féin aici! D'eirigh sí. Chuaidh ar lorg bidh Chonnaic sí tortha éagsamhla thall is i bhfus. Bhí cuid aca go breágh daithte aipidh agus bhí faithchios uirthi a n-the ar eagla go mbeidír nimhneach. D'imthigh leithi thríd an bhforaois ag piocadh cnó agus ag baint tortha bhí breagh bog milis ar nós sméartha agus gá n-ithe Níor bhain na tortha seo acht faobhar an ocrais di. Chaith sí cúpla uair ag siubhal roimpi mar sin gur ráinig imeall na foraoise agus go bhfaca an fhairrge ar a haghaidh amach. Rinne sí ar thráigh bhig bhí ann, agus fuair a dóthain mhór rocan agus duilisg agus portán ann. Nuair a bhí a goile lán aici dhearc i í amach uaithi ar an muir agus tháinig iongnadh agus aoibhneas croidhe uirthi. Bhí sgol éisg le feiceál aici ag eiteall go reidh éasgaidh ós cionn na fairrge ar nós éanlaith agus iad ag deallradh sa ngréin. Bhí na mílte aca ann. Uaireannta cheapadh sí nach rabhadar acht ag léimnigh as an bhfairrge acht níorbh amh aidh bhí. Ag eiteall i ndáríribh bhíodar agus a gcuid sgiathán geal ar leathadh aca. D'fhanadh sí ag féachaint ortha go deireadh an lae dá mbeadh an Búrla bocht aici. Thosaigh sí ag caoineachán nuair chuimhnigh sí air. An créatúr bocht fuadaighthe uaithi ag leomhan fíochmhar! Bhí slat n-a glaic aici agus sháith sí san ngainimh í agus leig sí uirthi féin gurab é an Búrla bhí aici ann. Thosaigh sí ag fiafraigh de cé ndeacha sé nó céard d'eirigh dó nó cé'n fáth go ndeacha sé ag marcaidheacht <L 49> ar an leomhan nó cé 'n fáth nár fhan sé léi i agus í ag sodar n-a dhiaidh. Acht ní bhfuair sí freagra ar aon cheist díbh. "Ní duine do chainnt bhí ann ariamh," ar sí léithi féin agus b'fhíor di é. Chuireadh sí a thuille ceisteanna air marach go bhfaca si rud geall éigin san ngainimh i bhfoisgeacht fice slat dhi. Ubh a bhí ann. Ubh mhór a bhí chomh trom leis an gcloich ghualann bhíodh ghá chaitheamh ag na buachaillibh maidin Domhnaigh ag dul ar an Aifreann dóibh. Chuir méad agus meadhchan na huibhe seo alltacht uirthi. Is ar éigin bhí sí i n-ann an ubh a thógáil, agus b'éigin di sgíth a leigint seacht n-uaire sul ar eirigh léithi an ubh throm seo thabhairt léithi go dtí an choill. Bhí sí ar tí an ubh a phléasgadh le cloich ghéir nuair a chonnaic sí leomhan mór mongach ar chúl na gcrann agus siubhal uaibhreach faoi. An leomhan thug leis a dearbhra- tháir ionmhuin bhí ann ba chosamhail, agus tháinig creathadh ball uirthi nuair chuimhnigh sí gur istigh n-a bholg bhí an créatúr anois agus nach fada go mbeadh sí féin n-a chuideachtain! Chuaidh sí ar chúl sgeiche ionnós nach bhfeicfidhe í. Bhí an leomhan ag dul thar an sgeich gan áird uirti. I gceann noiméid bhéadh sí ó bhaoghal, acht mo léan! Stad sé go tobann. Stad croidhe an chailín bhig freisin. Bhí a cnaipe déanta anois An é a baladh fuair sé? Chuir sé a shrón i n-aér. Chraith sé é féin cúpla nuair go mí- fhoighideach. D'fhill cúpla coisméag nó trí. Do shín sé é féin sa bhféar fada agus leag a cheann mór ar a dhá chois tosaigh. Bhí an mhong mhór lomrach bhí air roinnt fliuch, agus nuair a chraitheadh sé í, bhí sé chomh gar sin do Mháire gur thuit dá bhraon as an muing ar a baithis. Ag fanacht le rud éigin bhí sé, agus ní raibh fhios cé'n uair a thiocfadh sé chuige. Cheap Máire Bhán gur chaith sé uair a chluig ar an dóigh sin gan cor a chur de acht an fhliche a chreathadh as a mhuing ó am go ham, acht ar ndoig is ghá cheapadh bhí sí. <L 50> Ní raibh sí ceathramhadh noiméid ann ulig go bhfaca sí an dearbhratháir dílis fuaduigheadh uaithi ag déanamh ar an leomhan mhór. Bhí sé i bhfoisgeacht deich slat dhó nuair chonnaic Máire é. Ní fhaca an leomhan ceachtar díbh go fóill. Céard ab fheárr dhi a dhéanamh? Dá leigeadh sí sgread le fuagairt ar an mBúrla cé'n contabhairt n-a raibh sé is cinnte cinnte go ndúiseóchaidhe an t-ain- mhidhe fíochmhar, más n-a shuan bhí sé, agus go marbhóchaidhe an bheirt aca. Chonnaic an Búrla féin an leomhan gan mórán achair. Ní eagla tháinig air de réir cosamhlachta acht aoibhneas agus aiteas. Thug sé trí léim tailliúra go raibh sé i bhfastodh sa muing mhóir lomraigh gha tarraingt agus ghá creathadh agus ag déanamh mór leis an leómhan ar an uile chaoi! Cheapthá ar an mBúrla go raibh aithne aige ar an sean- leomhan le n-a shaoghal, agus ní fhaca tú ariamh acht chomh mórchúiseach is bhí. "Deaideo" (mar thug an Búrla air n-a dhiaidh seo) go raibh a léithéid de pheata aige! Faoi dheireadh d'fhéach an leomhan i dtreó Mháire Bháin. Chonnaic sé í. Tháinig lasair nimhneach n-a shúilidh. Chúb sé é féin le léim thabhairt ag ceapadh gur cineál aisteach moncaigh bhí innti (mar gheall ar an ngúna beag donn bhí uirthi b'fhéidir), acht ar an bpoinnte sin thug an Búrla na trí léim tailliúra ba ghnáthach leis, gur rug barróg ar a dearbhshúir gur phog agus gur dhiúrn í. Is iomdha caoi le fáilte chur roimh dhuine. Tá daoine ann agus dá mbaintí geit asta níorbh fheárr leó rud a ghnithidís ná bualadh maith thabhairt do'n té bhí i gconta- bhairt. Ba é sin a fhearacht ag Máire. Thug sí Liúradh Choineacháin do'n Bhúrla le fáilte chur roimhe. Marach an sean-leomhan, bheadh an Búrla bocht chomh dubh le daol n-a diaidh. Cheap a chéile agus a chlann nach raibh splannc fágtha i gcloigeann an tseanleomhaih agus peata eile thabhairt abhaile chúca. Ní raibh fhios cá stadfadh sé, an t-amadán! <L 51> XXIII. Gan súile ubhlacháin bheith i do cheann ní mórán d'fheadthá fheiceál i bpluais na leomhan acht amháin nuair a bhíodh an ghrian an-árd sa spéir. Tráth bhíodh d'fhéadthá baramhail a thabhairt ar dhéanamh na háite mar bhíodh na maidí gréine anuas ann trí phollaibh beaga bhí san díon. Ba dheacair do dhuine an phluais fhághail gan treóraidhe. Bhí a béal faoi bhun aille móire cloiche, agus póirse fada cam cumhang ag dul isteach ann. Dóib bhog dhearg bhí i mballaibh an phóirse seo agus n-a dhíon, acht istigh sa bpluais féin clocha beaga agus fréamhacha crann is mó bhí le feiceál. Bhí an dóib bhog dhearg sa bpluais féin freisin, agus i ndiaidh iséasúir na básitighe bhíodh slam- anna móra dhi ag tuitim anuas ar mhullach na leomhan. Chomhnuidh na leomhan san bpluais seo le fada d'aimsir de réir cosamhlachta. Bhí carnán mór cnámh ag béal na huaimhe ghá thuaradh le gréin agus le báistigh. Cnámha na mbeithidheach d'ith na leomhain le n-a cíantaibh bhí annseo. Ní raibh acht corr-ainmhidhe sa bhforaois nach raibh cnámh le sinnsir éigin leis le tabhairt faoi deara annseo ar phlásóig na bhfleadh. Bhí cnámha geala droma ann bhí gan smior gan smúsach le n-a céadta bliadhan, agus cinn eile a raibh cuid bheag de'n fheóil fágtha ortha fós féin. Bhí cloigne agus cosa agus glúine agus rúitíní agus loirgne caithte ar mhullach a chéile ann. D'fheictheá ceann asail ag déanamh mór le cnámh droma daimh, agus loirgne capaill fhiadhain n-a luidhe go socair ar easnachaibh an chineáil gabhair bhí le fagháil san bhforaois seo. Dubhairt Máire Bhán gur thug sí plaosg fir duibh faoi deara ann. D'aithnigh sí gur fear bhí ann ar a fholt agus ar a fhéasóig sgáinte. B'iongantach an goile bhí ag clainn leomhan agus an lear mór feóla sin a ithe! Ba mhór an fás bhí san lusra timcheall ar an gcarnán gránda seo Bhí féar ann bhí i bhfad níos aoirde ná an Búrla. Is minic théidheadh sé amudha ann agus chluintheá ag sgréachghail é le eagla. Nuair a bhíodh Máire Bhán <L 52> féin ann ní fheicfidhe acht bárr a cinn ós cionn na lusra. Bhí crann mór géagach ag béal na pluaise, agus ní raibh aon chineál éanlaith dar mhair san bhforaois nach mbíodh ag ceileabhar ann le eirghe an lae. Mara ngabhtha anfhada isteach san bpluais le codladh dhéanamh dúiseó- chaidís thú le n-a gcuid ceóil ar maidin. Ní raibh acht droch-solus san bpluais acht faoi mheadhon lae. Annsin d'fheictheá préamhacha na gcrann ag fás anuas ort agus ag iarraidh breith ort le méaraibh fada cama caola. Is minic chuaidh folt Máire i n-aimhréidh sna fréamhachaibh seo. Ní raibh fhios cén méad mór bhí san uaimh seo. Bhí cuasanna agus póirsí agus bóithríní fada cama ag dul isteach faoi'n talamh acht bhíodar chomh dubh dorcha duaibh seach sin nár fhéach Máire ná an Búrla cé'n fhad ionnta. I gceann de na cuasannaibh dorcha seo bhíodh comhnaidhe ar Mháire. Bhí crann mór éigin ag fás ós a chionn, ba chosmhail, mar bhí na fréamhacha anuas ann, agus toirt mór sna fréamhacha ba mhó. Ní fhaca an cailín beag aon chrann i nÉirinn bhí chomh mór leis na fréamhachaib seo. Bhí áit shocail aici ann, mar níorbh fhada san áit í go dtug sí isteach gabhail fhéir agus rinne nead sheasgair dhi féin. Le n-a sheancharaid, leis an leomhan mór is mó chaitheadh an Búrla an aimsir. Ba mhó an cion bhí ag leomhan ar an mBúrla ná bhí aige as a ál féin. Ní sásóchadh aon rud é acht an Búrla theannadh isteach chuige gach oidhche ag dul a chodladh dhó. An cuas n-a mbídís ní raibh sé ró-fhada ó neid Mháire, agus is minic chluineadh sí an leomhan ag srannadh san oidhche nó a dearbhráthair ag cogarnghail thrí n-a chodladh. Ní bhíodh cor dá gcuireadh an beithidheach mór allta dhe i gcaitheamh na hoidhche nach gcluinfidhe i gcuas Mháire, agus thigeadh sgannradh uirthi go raibh sé ar tí a dearbhráthair a alpadh. Acht beag an baoghal bhí air. Bhíodar rócheanamhail ar a chéile. Ní ró-bhuidheach bhí a chéile dhó go raibh an bheirt pháisdí faoi n-a choimirce aige. Bhí a dóthain le déanamh aici <L 53> agus soláthar dhó roimhe seo; acht anois bhí beirt eile ann. Ag dul i n-aois ag dul i mbaois, deireadh sí léithi féin. Acht bhí a mhalairt de sgéal aice sul i bhfad. Ag dul i bhfluiche agus i mboige bhí an dóib bhí sna ballaibh agus i ndíon na pluaise. Bheadh ortha a dhul ar thóir pluaise eile marach Máire. An cuas codalta bhí ag an mbain- leomhan ba mheasa. Gach uile mhaidin dá n-eirgheadh uirthi bhíodh ualach maith dóibe fluiche ar a druim. Acht chuimhnigh Máire ar bheart rinne an áit te teolaidhe tirm dhi. Thug sí isteach lán a gabhail de na cnámhaibh geala bhí ag béal na pluaise agus thosaigh ghá sáthadh san dóib ós cionn leapthan na bainleomhan mar sháithfidhe spala beaga i moirtéil. Choinnigh na cnámha an dóib ó bheith ag tuitim anuas uirthe. Ba mhór an caitheamh aimsire ag Máire agus ag an mBúrla an obair seo, agus ní fhada go raibh an phluais go maiseach agus go hornáideach aca le cnámha beithidheach éagsamhail, gur ceapadh go raibh ciall ag an seanleo- mhan mór chomh maith le neart. Ag dul i méid a bhí a chliú imeasg a mhuinntire. XXIV. Acht bhí rún ag an leomhan mór aosta nár leig sé le neach ariamh. Fuair an Búrla eólas ar a rún ar an gcaoi seo:- Bhí sé féin agus an leomhan n-a gcodladh le chéile sa bpluais oidhche mar ba ghnáthach. Bhíodar tar éis béile mhór ithe. Feóil shearaigh capaill bhí aca, agus ruaine beag de bhrocfheóil bhí fágtha ó bhéile na maidne. Agus bhí an chosamhalacht orra gur itheadar a sáith de'n dá bhiadh, mar bhí béal an Bhúrla agus béal an tseanleo- mhain sméartha le fuil Bhí an leomhan mór n-a chodladh go sámh agus a dhá chois tosaigh timcheall ar an mBúrla. Bhí seisean n-a dhúiseacht acht dá mbeadh fonn air imtheacht ó bharróig <L 54> chruaidh a charad ní fhéadfadh sé. Bhí sé sásta mar bhí ámhthach. Bhí cuid mhaith de'n oidhche caithte agus ní raibh aon chodladh ag teacht air. Bhí an t-earrach ann faoi seo, agus an-chuimse crumh le feiceál thart timcheall ar úrlár na pluaise, agus iad ag sgeitheadh soluis uatha. Is dóca gurab é an chaoi gur ith an Búrla bocht an iomarca de'n fheóil shearraigh, mar ní raibh a ghoile ar fognamh, agus néal níor tháinig air. Chuala Máire Bhán ag osnághail agus ag cneadghail é i gcaitheamh na hoidche. Tháinig codlad air ar theacht na maidne, agus thosaigh sé ag brionglóidigh:- Sa mbaile bhí sé n-a árus féin i nGaillimh. Bhí sé n-a suidhe cois teine mhóna agus a athair agus a mháthair n-a chuideachtain. Ina shuidhe ar ghlúin a athar bhí sé agus srón mhór fhada iolrach an duine uasail sin buailte le n-a leicinn féin. Bhí a mháthair ag cur di go tiugh agus a athair ag éisteacht léithi go foighideach. Thuit néal ar féin agus é n-a shuidhe ar ghlúin a athar. Rug sé ar fholt mór a athar, mar shil sé, acht ar ndóigh is i ngreim i muing an tseanleomhain bhí sé i ndá ríribh. Chuir an leomhan cor de. Níor bhreágh leis duine ná ainmhidhe bheith i ngreim muinge ann. Ní raibh sé de cheart ag éinne bheith ag déanamh mór leis ar an gcaoi sin. Chuir sé drann agus snaois air féin. Nach é an Búrla bhí dána leis! Chaitheadh sé deaghbhéasa mhúineadh dhó, an liurachán mí-mhúinte! Acht níor dúisigheadh an Búrla. Níor dúisigheadh an seanleomhan acht oiread. Bhí an iomarca ithte aige, agus bhí an díthleaghadh dhá chrádh. Ní dheárna sé, acht a chab mór a bhogadh roinnt. D'osgail sé a bhéal mar bhéadh sé dá shearradh féin, agus níor dhún i gceart arís é. Bhí méara an Bhúrla i bhfastodh sa mhuing mhóir lomraigh, acht d'eirigh leis iad a sgaoileadh ar bhealach éigin, agus cá sáitheadh sé dorn leis acht i gcab osgailte an leomhain Thuit cineál cruimh anuas ar shróin an Bhúrla agus dúisigheadh go tobann é. Ceann de na crumhaibh ba sholusmhaire dá raibh le fagháil bhí ann, agus thosaigh na <L 55> cinn eile bhí ar fud an úrlair ag cruinniughadh timcheall air. Chomhair an Búrla deich gcinn díbh ar shróin an leomhain, agus a lóchran féin ag gach ceann díbh. Ní chreidfidhe acht an solus maith bhí ag an mBúrla ar dhúiseacht dhó. Thóg sé a cheann de bhrághaid an leomhain go bhfeiceadh sé na hailleáin bhí ag tabhairt an tsoluis dhó, agus dhearc sé isteac i mbéal an tseanleomhain agus síos n-a sgórnach mhór dhearg. Tháinig iongantas an domhain air. Ní raibh fiacal i i gceann an leomhain! Rinne sé srúdughadh níos beaichte ar a charaid. Ní raibh iongan ar a chrubaibh acht oiread! Bhí a ghléas comhraic agus cosanta caillte ag an sean- leomhan a raibh an cháil mhór troda air! Ní raibh ann troid a dhéanamh dá dtogróchadh sé féin é. Bhéadh an beithidheach ba lugha ann i n-ann a chlaoidh dá mbéadh fhios aige é! Bhí truaigh ag an mBúrla dá charaid. Ní eisean a sgeitheadh air. Dá gceaptaoi nach raibh ann é féin a chosaint ba gheárr a ré. Ní raibh gléas cosanta aige anois acht a cháil. Tuigfear ó'n méid seo cé'n fáth nach ndeárna sé troid leis na ciantaibh, tuigfear cé'n fáth nár osgail sé a bhéal ariamh i láthair comhluadair, tuigfear cé'n fáth go mbíodh sé ag ithe agus n-a codladh leis féin i gcuas faoi leith san bpluais, agus bíodh an truaigh cheadna againn-ne do'n tseanseadaire chaill a ghléas troda is bhí ag an mBúrla dó. XXV. Ní chreidtheá acht a mhuinnteardha is d'eirigh na gasúir agus na leomhain 'n-a dhiaidh seo. Ní fheicfidhe an sean- leomhan (nó Deaideó mar bhíodh ag an mBúrla air) i n-aon áit gan an Búrla féin bheith ag sodar n-a dhiaidh ar nós coileáin gadhair. Ní siubhal maith ná cainnt mhaith bhí ag an mBúrla an lá do b'fheárr bhí sé, agus is iomdha leadradh loineacháin gheibheadh sé ó n-a mháthair <L 56> mar gheall air é bheith ró-thugtha do shodar na gceithre gcos! An créatúr bocht! Bhíodh air eirghe ar a dhá chois deiridh ar nós duine, agus ar ndóigh, ba mhór an obair air sin, mar bhí galar cnámh éigin a gabhail dó ó n-a óige d'fhág na cosa lag cam aige. Nuair bhíodh sé n-a sheasamh agus a dhruim leat, cheapthá nach raibh ann acht cabhail a mbéad fonnsa feóla fúithe. Ba mhó an leithead bhí san bhfonnsa seo ná an aoirde. Cheapthá nár thaithnigh glún leis, leis an nglúin eile, agus go rabhadar ag síoriarraidh imtheacht ó chéile! Ní raibh spóirt ba bhreághtha le buachaillíbh óga n-a bhaile féin ná gadhar beag oilte bhí ag duine aca a chur ag léimnigh trí chosaibh cama an Bhúrla gan teangmháil leis. Tháinig bean an Chaiptín Mhongaigh ortha lá agus an maidrín ag tabhairt na léim thríd an bhfonnsa feóla bhí faoi chabhail bhig an Bhúrla; bhí sé chomh cliste ag tabhairt na léim is bhíos na mná aiclidhe feictear ag léimnigh thrí fhonnsa de mhuin chapaill i dtasbáinteas, acht nuair a tháinig an mháthair ortha… Óir bhí an déanamh sin ar chosaibh an Bhúrla ba réidhe leis go mór gluaiseacht ar nós na n-ainmhidhe bhí n-a thimcheall. Agus sin é rinne sé. Ní fheicfidhe n-a cheart-sheasamh é acht corr-uair. Bhí stad cainnte ag gabhail dó mar an gcéadna. Bhíodh sé ag casadh na bhfocal n-a bhéal agus ghá n-ithe mar deirtheá, agus an chuid díobh d'éaluigheadh uaidh, is rí- mhinic nach n-aithneochaidhe go mba focla iad ar chor ar bith, bhídís chomh lúbtha casta sin aige i ndiaidh na cogainte bheireadh sé dhóibh. Bhí sé dona go leór sul ar fhág sé an baile, acht nuair bhí tamall maith curtha dhe aige i bhforaois na leomhan ní chluinfidhe uaidh acht glam agus tafaint agus sgréachghail na n-ainmhidhe le n-ar chomhnaigh sé. Bhí sé i n-ann aithris a dhéanamh ar Dheaideó, ar a ghlam agus ar a iomchur agus ar na nósaibh éagsamhla eile bhí aige. Bhíodh sé n-a shuidhe ar a ghogaide ag béal na pluaisc go minic ag féachaint ar Dheaideó, agus ní thiocfadh athrughadh i n-ead- an an bheithidhigh mhóir nach dtiocfadh athrughadh da réir i <L 57> ngnúis an ghasúir. Dá gcaochadh Deaideó súil, chaochadh an Búrla súil freisin. Dá mbogadh sé a bhéal do bhogadh an Búrla a bhéal féin ag leigint air gur ag gáiridh bhí sé An greim bog bhí aige ar dtús ar chanamhaint agus a nósaibh daonna, bhí sé ghá lagadh i ndiaidh a chéile. Ní maith a réidhtigh biadh na leomhan le Máire Bháin i dtosach báire, cé go dtáinig sí isteach air leis an aimsir. Acht maidir le n-a dearbhratháir, ní cheapthá gur bhlas sé ariamh de aonfheóil bhí chomh taithneamhach le feóil mhoncaigh! Dá gcaitheadh Deaideó crúibín gadhair allta chuige bhíodh sé ag imtheacht as a chraiceann le ríméad! Bhí sé i n-ann an oiread ithe le ceann de na coileáin óga, nó i ngar dhó, agus ba mhór an greann é fheiceál ag iarraidh cnámh a ghoid ó choileán na leath-shúile, tráth a mbíodh an biadh gann aca. Ní raibh sé i n-ann aon bheithidheach dár chomhnaigh san bhforaois a ionnsaighe acht na cinn ba lugha. Bhí tréad mór d'ainmhidhthibh bidheacha a raibh déanamh coiníní ortha n-a gcomhnaidhe faoi thalamh i ngar de phluais na leoinan. Ní thigidís amach acht le tuitim na hoidhche. Bhí coisigheacht an-mhaith aca agus bheadh sé fánach ag an mBúrla bheith ag iarrardh breith ortha ar an gcaoi sin. Acht d'fhoghluim sé cleas eile ó bheith ag féachaint ar na madraibh allta ar thóir an bhídh. D'fhanadh sé n-a luidhe go socair sa bhféar agus san lusra ag béal na bpoll, gan cor gan car as, agus is minic d'eirigheadh leis breith ar cheann díobh ar fhágáil a phuill dhó. Thachtadh sé é, sméaradh sé a bhéal agus a éadan le n-a chuid fola agus bheireadh sé go dtí an phluais é n-a bhéal, ag leigint air féin go raibh gníomh mór gaisgidheachta déanta aige agus breith air ar an gcaoi sin. XXVI. Thug sé beithidheach beag de'n tsort seo abhaile leis oidhche. Bhí Deaideó sa mbaile roimhe agus sin a raibh. Bhí an mhuinntir eile ag imtheacht ar fud na foraoise ar lorg bidh. Acht bhí cosamhlacht ar Dheaideó nach dteas- <L 58> tóchadh béile uaidh go ceann ráithe bhí an oiread sin ithte aige. Chaith an Búrla an beithidheach beag a mharbhaigh sé féin ag cosaibh an tsean leomhain. Leag seisean srón air, acht sin a rinne sé. Níor bhlas sé dhe. Níor biadh dhó é. Tháinig múisíam ar an mBúrla nár blasadh de'n bhiadh d'eirigh leis féin thabhairt abha le. Ba mhór an masla é. Is beag nár bhris a ghol air. Amach leis, ar eagla go bhfeicfidhe a chorra ghthe is bhí sé, agus cé d'fheiceadh sé n-a suidhe ag béal na pluaise acht a dearbhshúir agus í ag déanamh fleisg de noinínibh, le solus na gcrumh lóchranach bhí bailighthe ag béal na pluaise. Bhuail sé faoi ar an talamh n-a haice, agus ó bhí olc air níor thaithnigh an obair bhí ar siubhal aici leis. Ní dheárna sé acht an fleasg bhí beagnach fighte aice a tharraing uaithe agus a réabadh ó chéile uirthi Má tharraing agus má réab, fuair sé leadradh maith mar luach saothair uaithi. Ba mhó an gean bhí aige ar Mháire de bhárr na bpalltóg thug sí dhó, agus an beagánín beag cainnte bhí fágtha aige tháinig sé ar ais chuige go breágh. Chaith sé a dhá láimh timcheall ar mhuineál a dhearbhshúra agus thosaigh air ag innséacht dí nár thaithnigh na leomhain leis, go raibh gráin aige ar Dheaideó, go raibh faoi éalughadh uatha, go rachadh sé abhaile chuig a mháthair agus go n-innseóchadh sé dhí nach mbíodh Máire mór leis, agus annsin. "Sáithfear isteach i bpoll dorcha thú," ar seisean, "agus beidh tú gan biadh gan solus le do shaoghal." Níor chuir an Búrla an oiread sin focal i ndiaidh a céile ó d'fhágadar an Bhrídeóg agus ba mór an luthgháir tháinig ar Mháire iad a chlos uaidh. Comhairligheadh dhi ar fhágáil na Brídeóige dhóibh sna dabhaigh máithreacht dheanamh dhó, acht níor eirigh léithi acht go dona. Ba mhor an gar nach raibh a urlabhra caillte ar fad aige! Shíl sí a thuilleadh cainnte bhaint as acht theip uirthi glan. Ba mhó an tsuim bhí aige sna cruimh solusmhara bhí timcheall ortha ná i mbriathraibh Mháire. Níor fhéad sí siolla eile bhaint as. Ní uirthi bhí a áird ba chosamhail <L 59> acht ar ghlórthaibh na mbeithidheach allta bhí le clos aca ó áirdibh na foraoise ag sgréachghail agus ag béiciughadh gach n-aon díobh de réir a dhuthchais féin. Tháinig cumha ar Mháire nach raibh neach ann labhradh léithi. Bhain sí cainnt as an mBúrla cheana nuair thug sí an leadradh mór dhó. "Buailfead arís thú mara labhraidh tú liom," ar sise leis. Níor labhair. Thug sí palltóg eile faoi 'n gcluais dhó. "'Nois a labhraidh tú líom?" as sise go nimhneach. Shíl an Búrla bocht nach raibh acht éagcoir sa saoghal. Bhí na smaointe céadna n-a cheann is bhí an lá fadó bualadh é i nGaillimh mar gheall ar a chísde chailleadh. Níor fhéad sé na smaointe dubha sin a nochtadh thrí briath- raibh, acht marar fhéad bhí a rian le feiceál n-a ghnúis le solus na gcrumh. Bhog a bhéal. Bhog na súile. Tháinig dhá dheóir mhóra faoi gach súil díobh. Bhí liopa mór creathach air. Bhí fad nach gnáthach n-a cheannachaibh. Anois agus arís, do éaluigheadh orna lag nach gcloisfidhe acht le duadh uaidh. Bhí Deaideó ag béal na pluaise agus é ag sgrogadh a mhuineáil ag iarraidh iad fheiceál. Ní fhaca sé a leithéid de bhail ar dhuine ná ar beithidheach le n-a bheó. Céard a bhí ar siubhal aca ar chor ar bith? Sgaoileadh an greim bhí ag an ndeór mhór san tsúil, agus siúd le fánaidh é go réidh mall. Acht má d'éaluigh an deór sin, tháinic ceann eile n-a ionad gur sgaoileadh é sin mar an gcéadna. Chuaidh naoi gcinn díobh le fánaidh leicinne an Bhúrla gan móran achair, agus loinnir mhaith i ngach ceann díobh. Ba mhór é iongantas an tseanleomhain a chara beag fheiceál ag sileadh seód fliuch! Thug sé an phluais air féin agus thosaigh ag machtnamh ar an sgéal. Agus na cruimh bhochta sholusmhara, is beag nár báitheadh a lán díbh! Nuair tháinic a chéile abhaile chuige thar éis bheith ag fiadhach ar fud na foraoise ar feadh na h-oidhche, chaith an <L 60> seanleomhan tamall fada n-a fochair n-a cuas féin. Ag cur síos ar na seódaibh áilne do shil an Búrla bhíodar gan aimhreas! Ní chreidfeadh a chéile an sgéal uaidh i dtosach. B'éigin dó greim maith bhaint as a cluais leis an fhirinne a chur n-a luidhe uirthi! Chreideadh sí a n-abruigheadh sé n-a dhiaid sin. Na coileáin bhí ag éisteacht leis an gcomhrádh, cheapadar go mba bhreágh an rud é dá bhféadaidis féin seóda dá saghas a shileadh, acht níor fhéad. B'é sin céad chaoineachán an Bhúrla i bhforaois na leomhan. XXVII. Ní raibh leath a sháith guil déanta ag an mBúrla gur éalaigh sé leis ó Mháire Bháin, agus siúd ar aghaidh é go ráinig imeall na coille. Níor mhothaigh sé dealg ná cloch ghéar le chomh tiugh garbh is bhí an craiceann ar a ghlúnaibh agus ar a bhosaibh ó'n lámhacán chleachtuigheadh sé Bí machaire áluinn ar imeall na foraoise agus abhainn mhór mhall ag gluaiseacht thríd. Bhuail sé faoi ar phlásóig aoibhinn cois na haibhne seo. Bhí an ghealach lán san spéir, agus an mhuir mhór n-a braithlín luaimneach solusmhar ós a chomhair amach. Acht ní ar an muir ná ar an ngealaigh ná ar an abhainn bhí a áird, acht é ghá thachtadh le brón agus le doilgheas croidhe. Tháinig rabharta mór cumha air go raibh sé i bhfad ó n-a mhuinntir. Bheireadh sé a raibh aige bheith sa mbaile arís. Bhí gráin aige ar na hainmhidhthib, ar Dheaideó, ar Mhaire féin. Dá mbeadh a bealach féin aige ceann ní fhágfadh ar bheithigheach ná ar dhuine! Bhí an chloch theine go fluirseac ar bhruach na haibhne. Rug sé ar chloich díobh agus shocraigh go deas sa talamh í. Annsin thosaigh air ghá bhualadh le ceann eile leis an aimsir a chaitheamh dhó féin. Níorbh fhada gur leig sé air gur ceann námhad bhí ghá bhualadh aige. <L 61> "Anois a Dheaideó, nach n-íosaidh tú an fheóil bhronnfas mise ort!" ar sé ag bualadh an dá lic i n-aghaidh a chéile go nimhneach gur bhain teine asta. Ba mhór an sásamh dhó sin. "A Mháire shalach a' mbainfidh tú gol asamsa arís!" Tháinig an chloch bhí n-a láimh aige anuas go trom ar an gcloich eile, ar cheann Mháire mar dh'eadh. "A mhoncaigh na sróine guirme a' gcuirfidh tú ionga 'mo cheathramhain aris!" Bhain sé splannc as na clochaibh Bhí séasúr na triomachta ann, agus bhí an caonach agus an críonlach bhí thart timcheall chomh tirm so-fhadaighthe le púdar gunna. Thuit splannc sa gcaonach agus ba ghearr go raibh sé fré theine. Ní fhaca an gasúr teine ó d'fhág sé an Bhrídeóg agus ba mhór an luthgháir bhí air na lasracha breágha fheiceál arís. Bhailigh sé a raibh de bhrosna agus de chríonlach coille i bhfogus dó agus d'fhadaigh teine mhór. An ghaoith anoir ó'n bhfairrge bhí ann an oidhche sin, agus ba gheárr gur fríth baladh an toiteáin san bhforaois. Ní raibh an baladh céadna sin ann cheana, le cuimhne an ainmhidhe ba shine dá raibh ann agus thosaigheadar uile ag déanamh ar an áit go bhfeicfidís céard a bhí ar siubhal. Bhí an oiread sin iongantais ortha gur dhearmad na cinn fhíochmhara na cinn chiúine a ionnsaighe. Tháinig an tíogar nimhneach fealltach agus cé bheadh le n-a ais acht an gabhar coille nár chuir diúil i bhfuil ná i bhfeoil ariamh; bhí giraf an mhuineáil fhada ann agus a cheann sa naér go mórdhálach aige; bhí an t-elefant ann agus toirt tighe bhig ann; bhí míolta beaga ann nach bhfeictear acht go hannamh agus iad ag caochadh súl ar a chéile; bhí an clann mhoncaigh an ár ndóigh, agus iad chomh solumhanta le crochaire óg. Bhí cineál bradán san abhainn ar gnáthach leó a gcinn bheith ós cionn uisge san oidhche, agus dhruideadar leis an mbruach ag féachaint ar an iongantas, acht ba ró bheag an mhoill ortha iad fhéin a thumadh faoi 'n uisge nuair tháinig crogal mór gránda an bealach le lán a dhá shúil bhaint asta! <L 62> Nuair chonnaic sé an comhluadar bhí bailighthe timcheall ar an teine, d'osgail sé a chab mor amhail is dá mbeadh sé ar tí ceann aca a alpadh. Bhí moncaigh beag gorm ann. agus ní shásóchadh aon rud é acht breith ar mhaide bhí thrí lasadh, agus é chasad timcheall ar a cheann go beó tapaidh go raibh cearcall lasrach ós a chionn. Theangmhaigh na lasracha seo le meigeall liath phocaide gabhair aille bhí i bfogus dó, agus bhain seisean as ag béiciughadh agus ag sgréachghail. Céard ghnitheadh an poc acht aghaidh a thabhairt ar thum feósaidhe bhí i n-aice na háite gur chuir sé an lusra thirm fré theine! Chuaidh na lasracha i méid agus i dtréise gan móran achair. Cuid díobh bhí ag eirghe san aér ar nós teangacha bána beódha, fuaireadar greim ar ghéagaibh íochtaracha na gcrann lom; cuid eile díobh bhí ag gluaiseacht leis an talamh bhaineadar rinnce as na hainmhidhe ar theang- mhaigheadar leó! Ghabh aon smaoineadh amháin an dáil bheithigheach, agus bhaineadar as ins na cosaibh 'n-áirde agus an uile cheann díbh ag sgréachghail de réir a chineáil agus a dhúthcais féin. A leithéid de ghleó ná cloistear arír choidche! Gaoith anoir bhí ann agus séideadh an teine go breágh go raibh an roinn sin do'n fhoraois bhí thiar ndeas o'n abhainn i n-aon toiteán amháin. Bhí an sugh ag eirghe i gcuid de na crannaibh agus chuaidh sé righte leis na lasrachaíbh greim fhaghail ortha siúd. Acht fuair sa deireadh, agus is annsin d'fheicfidhe na lasracha beódha ag eirghe sa spéir ós cionn na foraoise agus dath faoi leith ar an lasair d'eirigheadh ó gach cineál crainn dá raibh ann, mar bheidís ag iarraidh bárráilneachta bhreith ó chéile le éagsamhlacht a ndathaidheachta. XXVIII. Ba mhór an gar do'n Bhúrla nach raibh crann ná tom ná críonlach idir an teine agus an fhairrge. Dá mbeadh ní saoghal fada bheadh aige. <L 63> Bhí teas chómh mór sin ó'n toiteán go mb'éigin dó an tráigh thabhairt air féin ar eagla go losgfaidhe n-a bheatha é. Acht i bhfad sul a raibh aon mhéid san toiteán fuair Máire Bhán an baladh, agus rinne sí air as nós na n-ainmhidhe eile, acht theip uirthí ionad an fhaduighthe bhaint amach leis an teas agus leis an ndeatach bhí ó'n áit. Chuaidh sí thar an abhainn sa snámh agus rinne sí an bealach maith go leór go raibh sí ar aghaidh an tóiteáin ar an mbruach thall. Bhí an Búrla n-a cheart-sheasamh i n-aice na teine, ar thaobh na gaoithe, agus an moncaigh beag a raibh an maide bhí thri lasadh aige, i ngar dhó. Bhí Máire ag ceapadh i dtosach nárbh é an Búrla bhí ann ar chor ar bith acht diabhal óg coille leis an dath iongantach bhí ar a chraiceann ó na lasrachaibh. Acht d'aithnigh sí é ar a dheanamh, agus ar chaime a chos: ní fhéadfadh aon diabhal dar mhair i gcoill ná i n-ifreann bheith chomh cam ná chomh búrláilte leis. D'fhógair sí air fanacht amach ó'n teine acht sin a raibh de mhaith aici ann. Ní dócha gur chuala sé ar chor ar bith í B'fhéidir gurabh é an sgread leig Máire ar a dear- bhratháir sgannraigh na beithidhigh: bhíodar go socair sásta gur sgréach sise. Nuair nár thug an dearbhratháir aon áird uirthi thug sí léim isteach san abhainn le dul anonn chuige sa snámh le n-a thárrtháil. Acht nuair a bhí sí sa gcuilith, céard d'fheic- feadh sí faoi'n mbruach thall agus a smut ós cionn an uisge aige acht crogal mór uathbhásach, Bhí snámh maith aici, acht is beag nár chaill sí lúth na ngéag leis an uathbhás tháinig uirthi ar fheicheál na hiol- phéiste seo dhí. D'iompaigh sí ar a druim, siúd léithe le sruth. Acht mo mhairg! Bhí an iol-phéiste ag dul le sruth freisn, agus súil dá shúilibh bídeacha nimhneacha sáithte aige innti! Nach aige bhéadh an béile maith milis thar éis na hoidhche! Shíl sí a dhul i n-aghaidh an tsrotha; acht ba mhór an obair uirthi é. Dá mhéid a saothar, ní dheárna sí an bealach acht go dona. Bhí sí tuirseach tnáithte. Ní <L 64> raibh innti buille eile snámha thabhairt, nuair chonnaic sí crann mór bhíodh ar bhruach na h-aibhne agus a leagadh agus a losgadh ag déanamh uirthi. Bhí cuid de ghéagaibh an chrainn seo thrí theine fós féin agus deatach mór agus lasracha leath-mhúchta agus gail ag eirghe asta. D'eirigh léithi a dhul i n-áirde ar an gcrann mór seo. Níorbh mhaith an mhaise ag an gcrogal é: nuair chonnaic sé an "gailteán" seo ag druidim leis d'osgail sé a chab uathbhásach le amhus thabhairt air. Acht níor thuig sé cé'n fuinneamh mór bhí ann, agus sgóilteadh a chloigeann mór glas n-a dhá leith. Cheap Máire gur ag bádoireacht ar abhainn fola bhí sí, leis an dath tháinig ar an uisge tar éis bháis na péisde. Ní raibh aon fhaitchíos ar Mháire anois acht go sguab- faidhe amach san bhfairrge í. Shíl sí an t-uisge thabhairt uirthi féin arís, acht bhí fhios aici nach bhféadfadh sí an bruach bhaint amach dá feabhas an snám bhí aici, mar bhí suas le leathmhíle de láib bhuig idir an abhainn agus an bruach ar an dá thaobh, agus ní fhéadfadh coinín féin siubhal ar an láib sin. Thuit an croidhe uirthi. Ní raibh aon bhas i ndán di acht bás leis an ocras ar dhruim na bóchna, Thosaigh sí a rádh a cuid paidreacha go dúrachtach. Ní raibh aon phaidir dar chuala sí ariamh ó n-a máthair sa mbaile ná ó'n tSiúir Máire Aindréis san gcoinbhint i nGaillimh nár dhubhairt an créatdhr. Acht is giorra cabhair Dé ná an doras, deirtear. Bhí cineál cortha i n-aice le béal na haibhne, agus clocha móra ann. Bhí an srúth láidir agus ní fhada go raibh a "gailteán" greamaighthe idir dhá chloich. Bhí léithi anois. Shroich sí an bruach gan duadh, thug áltughadh do Dhia a shábhail í ó'n mbás agus annsin chuaidh i laige ar an bhféar. Cheap an Búrla go raibh a dhearbhshúir dílis marbh nuair chonnaic sé í n-a cnap ar an talamh agus thosaigh sé ghá caoineadh. Mhúsgail a eighme guil í. D'eirigh sí aniar, dhearc idir an dá shúil air, agus thosaigh an bheirt aca ag gáiridh. <L 65> XXIX. Thar éis dúiseacha do Mháire, chuadhadar beirt isteach i sgailp ar an tráigh 'n áit nach raibh aon bhaoghal ortha ó'n toiteán. Theannadar isteach le chéile go lághach carthanach, acht níor labhradh smid go raibh a gcéad-eagla curtha díobh aca acht iad i mbarrógaibh a chéile ag féach- aint uatha ar an toiteán millteach agus ar na lasrachaibh fada bhí ag eirghe sna spéiribh íochtaracha, agus ag éisteacht le búirghíl cráidhte na mbeithidheach bhí ag iarraidh éalughadh leó ó'n ár. Bhí an Búrla bocht go bolgshúileach agus a cheann leighthe isteach aige ar ghualainn Mháire Bháin. Cuireadh sé creathadh dhe ó am go ham, agus nuair a mhothuigheadh Máire an creathadh chuireadh sé dhe, d'fháisgeadh sí isteach léithi féin é Bhí solus maith aca san sgailp, acht níorbh ó'n ngealaigh ná ó na réaltaibh é, acht ó na crainn mhóra bhí ar n-a losgadh timcheall ortha. Ní hé an dath céadna bhíodh ar an solus i gcomhnaidhe acht oiread: uaireannta nuair d'osgluigheadh an Búrla na súile d'fheiceadh sé dath chomh dearg sin ar chraiceann Mháire is go gceapadh sé gur ag tabhairt fola bhíodh sí; uaireannta eile bhíodh sí chomh bán le sneachta aon-oidhche, agus do shíleadh sé gur ag fagháil bháis bhíodh sí. Níor thug sé faoi deara na dathanna ceanan céadna bheith ar a chraiceann féin. Ós a gcomhair amach, i n-aice leis an abhainn, bhí doire beag. Ní raibh crann ná sgeach le feiceál ann. Ní raibh d'fhás ann acht féar fada feósaidhe. Chuaidh an féar seo trí theine go luath san oidhche agus níorbh fhada gur lomadh an doire beag. Na hainmhidhe bhíodh ag arraidh teitheadh ó'n éirleach, dhéanaidis, cuid díobh, ar an doire seo agus chídhtí iad ag rinnce agus ag léimnigh go codramánta san doire, bhí an oiread sin teasa aníos ó'n ithir loisgthe ann. Is corr-ainmhidhe bhí ann a raibh sé de mheabhair ann imtheacht leis i n-éadan na gaoithe agus éalughadh ó'n toiteán uathbhásach ar an gcaoi sin; ó'n mboladh trom <L 66> agus ó'n deatach bhí gha bplúchadh shílidís éalughadh, agus ó bhí an toiteán idir iad agus an ghaoith, níor eirigh leis na cinn nach raibh an choisidheacht aca acht go dona a n-anama thabhairt leó, agus is iomdha sin ceann díobh losgadh n-a bheatha. Ba mhór an truaigh bheith ag éisteacht leis na sgreadacha leigidís nuair theangmhóchadh na lasracha leó. Nuair a chluinead Máiré Bhán na gártha péine sin, do theannadh sí a dearbhratháir bocht le n-a hucht agus bhíodh ghá bhladar agus ghá mhealladh go máthardha ionnus nach gcluineadh sé iad. Acht ba rí-bheag an mhaith dhe é. Chluineadh seisean an sgréachghail truaighmhéalach, agus do thuigeadh sé gurab é féin ba siocair leis an éirleach. Ní fios cé na bolthaibh troma cumhartha bhí le fághail ó'n toiteán ar an taobh thall do'n fhoraois; san sgailp féin, do mhothuigheadh na páisdí é i n-éadan na gaoithé, agus is beag nar chuir sé n-a gcodladh iad. Bhí crann mór ar n-a losgadh taobh leó, nó i bhfoisgeacht leith-chéad slat dhóibh, agus beithidheach a raibh iarball mór sguabach air, ar nós an tsionnaigh, ag féachainth ar an radharc áluinn. Leis an gcaoi a raibh a shrón i n-aér aige, ba chosamhail gur thaithnigh an boladh go maith leis Bhí na splannca ag eirghe sa spéir agus ag tuitim anuas arís n-a bhfrasaibh. Tháinig splannc díobh anuas ar dhruim an tsionnaigh, má's sionnach bhí ann agus nuair a mhothaigh sé an teas i dtosach, leig sé sgséach uathbhásach as, chúb sé é féin go raibh sé n-a liathróid, thug léim deich dtroigh i n-aer acht ní raibh ann acht liathróid theineadh ar theacht anuas dhó. Bhí fáinne an lae ann nuair thuit a gcodladh ar an mbeirt a bhí san sgailp. Ar dhúiseacht do Máire ní raibh an Búrla n-a haic Baineadh geit aisti. Gur losgadh n-a bheatha é, sin é shíl sí i dtosach, acht ba mhór an luthgháir bhí uirthi nuair chonnaic sí ar an tráigh é agus é ag iarraidh breith ar phortán. Marar eirigh leis breith ar an bportán, d'eirigh leis an portán a bhreith leis go dtí an sgailp — 'sé an chaoi a rug an portán san gceathramhain air, agus dheamhan a ghreim a sgaoileadh sé gur marbhuigheadh é! Agus an Búrla <L 67> ocht ag béiciughrdh ar feadh an achair! Marar bhain na í ainmhidhe allta, ná an toiteán mór, cainnt ná caoineadh as an mBúrla, bhain an portán beag nach raibh chomh mór le píosa leathchróineach. Nuair a chonnaic sé an fhuil, shil sé nach leigheasóchaidhe go deó é! Trí lá agus trí oidhche chuireadar díobh san sgailp agus timcheall na trágha sul ar fhéadadar filleadh abhaile go pluais na leomhan le chomh te is bhí an talamh. Ag filleadh abhaile dhóibh, doba léir dhóibh cé'n sgrios mór bhí déanta. Bhí án áit fré chéile n-a bhánfhásach gan luibh gan luis. Bhí géaga agus duilleabhar na gcrann uile dóighte, ní raibh acht corr-chabhail crainn n-a sheasamh thall is i bhfus, n-aghaidh na spéire, agus é chomh dubh leis an ngual. Na míolta coille nár eirig leó na cosa bhreith leó ó'n ár, bhí a gcuid cnámh sínte ar an bhfód thall is i bhfus. Bhí cuid díobh ann nár losgadh ar fad. Ba mhór an gar é sin do'n bheirt. Is iomdha béile mhaith feóla bhí aca. Go deimhin do'n té arbh fheárr leis róst ná amh, ba mhór an áise an toiteán mhillteach! Casadh beithidheach beag nach raibh chomh mór le coinín ortha san tslighe. Bhí lorga a chos le feiceál go soiléir san deannach agus san luaithre fágadh i ndiaidh an toi- teáin. Bhí sé thar éis a theacht ba chosamhail, mar bhí an uile rud n-a thimcheall dóighte. Shíl Máire theacht air i nganfhios agus breith air, acht cheap sí nach bhféacfadh sí leis, ó bhí sé ag féachaint idir an dá shúil uirthi agus alltacht air. Acht bhí sé chomh sghannraighthe sin nár éalaigh sé uaithi. Nuair rug sí air d'imthig an t-anam as leis an uamhan bhí air. D'itheadar beirt é, agus rinne Máire cranntabhail as na feitheachaibh agus as píosa dá chraiceann, agus sul ar shroicheadar pluais na leomhan bhí sí chomh clisde le haon bhuachaill dár sheas ariamh ar dhroichead an Chladaigh i nGaillimh ag caitheamh cloch leis na faoileáin. Chonnacthas rian an toiteáin san spéir sna h-oiléain allta i bhfogus dóibh; chonnacthas ar bórd na long bhí ag seóladh fairrge é, agus chuir sé alltacht ar a lán. <L 68> XXX. Ar shroichint béal pluaise na leomhan do'n bheirt, chonnacadar an seanleomhan agus an t-ál n-a seasamh ar an bplasóig agus gotha troda ortha. Is rí-bheag shílfidhe ar Dheaideó nach raibh na fiacla agus na hiongnacha go teann aige. Bhí a iarball agus a mhong mhór lomrach n-a gcolg-sheasamh agus loinnir nimhneach n-a dhá shúil. Ní raibh aon námha le feiceál ag na páisdíbh; acht ní ró-fhada go bhfacadar dhá mhoncaigh bheaga, de chloinn na ngormshrón, i n-áirde san eidhean a bhí ag fás i sgailpea- chaibh na haille bhí ós cionn béil pluaise na leomhan. Bhí droch chosamhl ct ortha, féachaint nimhneach urchóideach, agus iad ag iarraid cloch mhór a bhí i n-éadan na haille a sgaoileadh anuas ar mhullach na leomhan. Chonnaic Máire Bháin cé'n chontabhairt mhór n-a raibh a seancháirde, rud nárbh eól dóibh féin, mar bhiodar ró- chorruighthe, agus ní túisge chonnaic ná rug sí ar an gcranntabhaill. Fuair an Búrla chloch dhi agus sgaoil sí faoi'n mhoncaigh í. I ngreim sgeiche le n-a iarball chruaidh teann bhí an moncaigh ba mhó díobh, agus a cheann agus a chosaibh ar sileadh leis, agus é ar a dhicheall ag iarraidh an chloch mhór a bhogadh le n-a lámhaibh agus le n-a chosaibh. Acht ní hí an chloch a tháinig anuas le fánaidh na haille acht an moncaigh féin! Nuair d'amhsuigheadh san iarball é, sgaoileadh an greim bhí aige ar an sgeich, agus siúd anuas é ar mhullach na leomhan. Ní fhaca tú ariamh acht an t-iongnadh tháinig ar Dheaideó nuair chonnaic sé an námha ag tuitim anuas. Leath an béal air, agus marach go raibh a mhuinntir ar a chúl, marach go raibh sé féin i dtosach an chomhraic is cinnte go mbéadh a rún aca. An beithidheach bocht! Ní fhaca sé Máire Bhán ná an Búrla ag teacht, agus ní fhaca sé an t-urchar ghá chaitheamh. Cheap sé gur cleas de chleasaibh na cloinne moncaigh é, agus bhí cineál eagla air druid- <L 69> eadh le n-a seannámhaid bhí na luighe gá chosaibh agus cnámh a dhroma n-a dhá leith. Bhí an sgáth céadna ar a chéile agus ar a chloinn. D'fhanadar amach ó'n moncaigh marbh ag féachaint air agus iad ullamh n-a chomair da n-eire- ochadh sé. Acht ní raibh sgáth ná eagla ar Mháire Bháin ná ar an mBúrla. Siúd isteach i láthair na cuideachtan iad ag gáiridh agus ag déanamh luthgháire, gur eirigh leó a sean- cháirde thárrtháil. Rug Máire Bán ar chosaibh ar an moncaigh, agus rug an Búrla ar cheann air le n-a thabhairt isteach san bpluais. Acht mo léan! Ní neart mór bhí sa mBúrla bhocht agus sul ar shroich sé béal na pluaise baineadh tuairt as, agus thuit sé i ndiaidh a chinn. B'éigin do na leomhain óga cabhrú le Máire Bháin, agus fágadh an Búrla bocht ag caoineachán agus ag déanamh bróin ag béal na pluaise. Tugadh droch-íde do'n mhoncaigh istigh. Bhí ocras mór ar na leomhain, mar bhí an biadh gann ó dóigheadh an fhoraois. Stracadh ó chéile é. Tugadh ceathramha leis do Dheaideó. Tugadh an ceathramha eile leis do Mhaimeó, do'n bhainleomhain. Coileán na leath-shúile fuair an cnámh droma. Roinneadh an chuidh eile ar na coileáin eile, acht gur bronnadh an curadh-mhír .i. an tsrón bhog ghorm, an greim ba bhlasta dár itheadh ariamh, bronnadh ar Mhaire é! Nuair a bhí a chuid féin ithte ag an seanleomhan, ag Deaideó, d'eirigh sé, agus amach leis go béal na pluaise go mbeadh cómhrádh aige le n-a shean-pheata, leis an mBúrla. Acht ní raibh sé ann roimhe. Bhí an iomarcha de'n mhoncaigh ithte ag Deaideó le mórán stroimh chur air féin, agus ní dheárna sé acht bualadh isteach arís agus Máire Bhán a chur amach ar a lorg. Acht ní raibh a dhearbhrathairín ionmhuin le feiceál aice i n-aon áit. Ghlaodh sí air agus sgread sí air, acht sin a raibh de mhaith aici ann, Chuartaigh sí gach poll agus póirse thart timcheall acht b'fhánach an obair uirthi é, Sa deireadh b'éigin di filleadh abhaile chum na pluaise go trom agus go túirseach agus go cráidhte. <L 70> D'éalaigh an Búrla leis ó n-a cháirdibh cheana, acht ceapadh an uair seo nach bhfillfeadh sé, agus ar an adhbhar sin ní raibh sé de chroidhe ná de ghoile ag Deaideó an biadh a chaitheamh gur leig sé an dá pheata beag imtheacht uaidh arís. 'N-a ionad codalta bhí sé i rith na hoidhche. Bhí codladh air, acht ní dhearna sé aon chodladh. Níor fhéad sé. é dhéanamh agus a chara ionmhuin ar fuaidreamh uaidh. Tógadh sé a cheann mór trom ó am go h-am; dhearcadh n-a thimcheall ag ceapadh go mbíodh sé le fagháil. D'éaluigheadh osna uaidh nach raibh sé n-a ghar. Shíleadh sé codladh dhéanam acht cinneadh air. Ba mhí-shuaimhneach an oidhche chuir sé dhe gan an Búrla. Ar theacht na maidne tháinig Máire Bhán isteach chuige. Ó bhí buairt agus imnidhe ortha araon, cheap sí go mb'fheárr dhóibh bheith i bhfochair a chéile. D'eirigh an chainnt eatortha. Arsa Máire leis an leomhan:- "Mo dhearbhrathairín aoibhinn áluinn imthighthe uaim!" Ars an leomhan — tuigtear go mbíonn cainnt ag na leomhain nuair bhíos siad an-chorruighthe, acht nach é gach duine d'fhéadfadh a gcanamhaint thuigsint gan achar maith a chaitheamh 'n-a gcuideachtain — "Mo dhaltán! mo pheata! Mo chuid de'n tsaogail!" ars an seanleomhan ar a nós féin. "Ná bíodh buairt ort ná imnidhe a Dheaideó" arsa Máire Bhán agus leag sí bos ar a shróin mhóir thais, "ná bíodh imnidhe ort," ar sise, "rachadsa ar a lorg le eirghe na gréine, cuartóchad an foraois, cuarthóchadh talamh tirm agus lear, agus comhnaidhe ní dhéanfad go bhfaigh mé mo dhearbhrathairín ionmhuin dílis." "Déan! Déan!" ar san sanleomhan n-a chanamhaint féin, agus chuimil sé a shrón de chluais na girrsighe le tasbáint di cé'n gean bhí aige uirthe. Cinneadh ar an gcomhairle sin. Ar maidin ghléas Máire Bhán í féin. Chuir sí an crann-tabhaill timcheáll ar a muineál, rug sí ar bhata mhaith theann n-a deasóig, d'fhág slán ag na leomhain, agus d'imthigh léithi go bocht nocht ar lorg an Bhúrla. <L 71> Bhí an sgéal dona go leór aca 's a cheapadh gur ar seachrán san bhforáois dhuaibhsigh bhí an Búrla bocht: bhéidís go cráidhte ar fad dá mbeadh a fhios aca gurbh é an chaoi gur fuaduigheadh chun bealaigh é, gurbh é an chaoi go dtáinig naoi moncaigh srónghorm air i nganfhios agus gur sguabadar leó é! An Búrla bocht bídeach! XXXI. D'imthigh Máire Bhán léithi thríd an gcoill dhorcha uaignigh- Faoi mheadhon lae casadh lochán gléigeal solusmhar léithi san tslighe, agus ó bhí tuirse ag teacht uirthi agus teas mór sa ngréin, shil sí go mb'fheárr di na cosa a thumadh san uisge. Bhí an bruach árd agus níor eirigh léithi na cosa a thumad agus a fhuaradh san lochán, acht shín sí í féin ar charraig bhí comhgarach do'n uisge, agus sháith sí a dhá láimh isteach sa lochán gheal. Chonnaic sí geárrchaile eile thíos uaithi san uisge. Thaithnigh dealbh agus déanamh na geárrchaile seo léithi- Chuir a háilne aoibhneas ar a croidhe. Tháinig meangadh gáiridh ar a béal. Tháinig meangadh ar ghirrsigh an locháin mar an gcéadna. Bhíodar ag eirghe an-mhór le chéile! Níor chuímhnigh Máire Bhán gur uirthi féin bhí sí ag féachaint bhí sé chomh fada sin ó chonnaic sí sgathan ná tada dá shórt cheana, acht nuair chuimhnigh, agus nuair thuig sí gurbh é a dealbh féin chuir an t-aoibhneas uirthi ba mhóide a luthgháir. Ní bréag a rádh gur chaith sí tamall maith fada ar an gcarraig ag moladh a háilneachta féin. Bhí fleadh mhór ag ainmhidhe éigin i n-aice an locháin tamall roimhe seo. Péacóga ioldathacha agus pearóidí sgiamhacha an biadh bhí aige ba chosamhail, mar bhí mór- chuid clúmh agus cleiteacha timcheall ar an áit. Thogh Máire Bhán cleite fhada ghlas, agus dheasaigh sí i n-áirde n-a fholt é, agus ó thaithnigh sé léithi go mór, bhailigh sí chuici na cleiteacha ba dhaithte agus ba mhó, <L 72> agus chuir sí i n-aimhréidh n-a cuid gruaige iad. Fuair sí blátha aoibhne annsin agus rinne fleasg díbh, agus chuir sí timcheall ar a muineál é, agus ceann eile n-a chrios faoi n-a chom. Shocraigh sí na cleiteacha ba fhuide bhí ann, san dá fhleasg go raibh culaith aoibhinn aérach déanta aici dhi féin de bhláthaibh míne agus de chlúimh agus de chleiteachaibh! Ba bhreágh an rud bheith ag féachaint uirthi ag damhsadh ar an gcarraig faoi loinnir na gréine agus an feisteas sin uirthi. Ní amháin go ndéanadh sí damhsa ar an gcar- raig, acht théidheadh sí ó ghéig go géig go beó haiclidhe ag leigint uirthi gurbh éan í, agus go raibh sí i n-ann gluais- eacht san aér ar sgiathán chomh maith le — seadh, chomh maith le dreóilín, ar chaoi ar bhith! Is beag nár dhearmad sí an Búrla bocht ag féachainnt uirthi féin san lochán agus ag imtheacht go meidhreach ó chraoibh go craoibh! Tugtar cluas dom anois mar tá rud iongantach le rádh agam. Rud níos iongantaighe ná é níor thárla ariamh i dTír na nIongantas ná i nÉirinn féin. An sean-fhiach dubh a chaith a shaoghal ar bhárr chrainn n-aice le pluais na leomhan, tháinig fonn air faoi'n am seo cuid de'n tír fheicheál agus cuairt thabhairt ar a shliocht, agus air shliocht a shleachta i ngach áird dá rabhadar. Agus cá mbéadh sé nuair a bhí a chulaith bhreágh chlumh déanta ag Máire Bháin, acht ar gheig n-a haice. Bhí tuirse mhór air de bhárr a thurais, mar ní raibh na sgiatháin acht go lag aige, agus tháinig néal beag codalta air nuair shroich sé an crann. Bhí Máire Bhán ag gabhail puirt a bhí an-chosamhail le port na fuiseóige, agus dhúisigh an port an fiach dubh. Ní chreidfeadh sé a dhá shúil. A leithéid d'éan ní fhaca sé ariamh cheana, agus b'fhacthas dó go raibh aithne aige ar gach uile chineál éin dá raibh ann Bhí Máire tamall maith uaidh, agus í ag imtheacht ó ghéig go géig go breágh tapaidh, acht ó bhí an duilleabhar go tiugh ann, níor fhéad sé i fheiceál acht ó am go h-am. "Ní amháin go bhfuilim ag cailleadh lúth na sgiathán <L 73> acht táim ag eirghe dall freisin," ar sé n-a intinn féin nuair chuaidh Máire Bhán as amharc air, "An tseanaois atá ag teacht orm. Ní fada uaim an bás — acht chonn- aiceas cuid mhaith le mo shaoghal…" Chonnaic sé Máire Bhán n-a suidhe ag bun crainn i bhfogus dó. D'fhéach sé uirthi go géar leis an tsúil chlé; annsin d'iompaigh sé a cheann, agus d'fhéach níos seacht ngéire uirthi leis an tsúil dheis. B'fhacthas dó gur aithnigh sé í. Rí sé cinnte go bhfaca sé cheadna í i n-áit éigin, acht ce'n áit? Thosaigh sé ag smaoineadh, ar nós na bhfiach dubh, acht ní raibh réidhteach na ceiste aige, gur chrom Máire ar amhrán a ghabhail. Annsin d'aithnigh sé í. Acht an fiach dubh bocht! Ní raibh aon cheapadh aige acht gur bhain sí le n-a chineál féin. Ní fhaca sé clumh ná cleit uirthi cheana. I gcomhluadar na leomhan chonnaic sé i gcomhnaidhe í, acht bhí sé cinnte anois gur bhain sí le treibheachaibh an aéir, acht go raibh draoidheacht éigin ag an gcloinn leomhain uirthi. Chaitheadh sé í a fhuasgailt. Leig sé cág uirthi, acht níor thug Máire Bhár aon áird air. Ghoill sé sin go mór air. Ba mór an truaigh é a leithéid de dhochra uasal bheith faoi chuing ag aon cheathra. Ba mór chreideamhaint dhó dá bhféadfadh sé í fhuasgailt ó ghreim na leomhan. Bhí ciall aige thar mar bhí ag aon éan eile dá raibh san bhforaois, nó cheap sé féin go raibh — agus is ionann sa gcás é — acht b'fhacthas dó nár mhór dhó an chabhair. Muna raibh na leomhar líonmhar bhíodar láidir. Ghlacadh sé comhairle le n-a mhuinntir. Chuir sé gairmsgoile amach chuig éanlaith na foraoise theacht i bhfochair a chéile i gceann trí lá leis an gceist mhór a phléidh. XXXII. Tháinigeadar. Tháinig na mílte míle díobh as gach áird de'n fhoraois, agus is cinnte go mbéadh dream beag ó thíortaibh tar lear ann, dá bhfuighidís an chuireadh. Bhí an ghrian ag dul faoi nuair thosaigh an obair mar <L 74> dubhairt an t-ubhalachán nár réidhtigh solus na greine le n-a shúilibh. I ndoire aoibhinn cois an locháin bhí an cruinniughadh aca, agus sé an fiach dubh a toghadh n-a uachtarán ortha. "Tá an aois aige mara bhfuil an tuigsint," ars' an t-Ubhalachán ós íseal, mar cheap sé go mb'e féin a thogh- faidhe. Chuala an Charóg é, agus ó bhí sé an-mhuinteardha leis an bhfiach dubh, agus an dearg-ghráin aige ar an ubhalachán, chuir sé glaodh as agus dubhairt: "A cháirde," ar sé, "bhfuil sé de chead ag aon éan gránda dall ár n-uachtaran a mhasladh?" "Níl! Níl!" ar siad uile go mí-cheólmhar. D'fhéach an Charóg i dtreó an Ubhalacháin go tarcuis- neach. "An t-Ubhalachán sin arís," ars' an Dreóilín. Cuir- fidhe an ruaig air marach an t-uachtarán féin. Annsin thosaig obair na féise. Tháinig cosamhlacht na céille i súilibh an ubhlacháin. Chuir sé smacht ar lucht na féise, Ní rabhadar ar aon intinn faoi Mháire. Cuid aca a rádh gurbh éan í agus cuid eile a rádh narbh eadh. Bhí an t-iolar go feargach dána. Ag iarráidh chur n-a luighe orra gurbh éan ceart bhí aca innti. Cuireadh n-a aghaidh go mór. "Acht féach na sgiatháin ata uirthi," ars' an Préachán go fonomhoideach. "Agus na cosa atá fúithi!" ars' an Chorr, "Éan atá againn annseo," ars' an tIolar, "nach eadh?" ar sé ag breith greim sgórnaigh ar an gcuirr Ó! Seadh! Seadh!" ars' an Chorr agus é ghá thachtadh. Rinne sé an chleas céadna le n-a lán eile gur admhuigheadar gurbh éan bhí aca ann. "Téidheadh éan agaibh ag triall ar an leomhan," ars' an t-Iolar go hughdarásach "agus abair leis go gcaithfidh sé an t-éan atá faoi chuing aige a fhuasgailt." "Thú féin a Iolair," arsa éan beag a bhí i bhfolach faoi chupóig "tá meas mór ag ainmhidhe agus ag éan ort…" <L 75> "Tá rud eile ar m' aire," ars' an t-Iolar, "tá ocras ag teacht orm cheana féin." An Caislín beag bhí i n-aice leis, dhruid sé amach uaidh Bhí sé i n-aimhreas ar an éan mhór! "An t-Ubhlachán!" arsa éan eile. "Ba mhór an onóir dhom bhur dteachtaireacht a dhéanamh acht ní réidhtigheann solus na gréine le mo shúilibh mar is eól díbh. Tá sé n-a mhaidneachan cheana féin," agus isteach leis i bpoll crainn go deifireach. "An Tradhna!" Tháinig éan nach bhfeictear acht go hannamh sa láthaír. "Rachainn ann 's fáilte," ar sé "acht nach bfuil fhios ag an saoghal nach bhfuil an chainnt go máith agam. An t-aon phort amháin, sin a bhfuil agam faraoir." Annsin cuimhnigheadh go mba ró-mhór an dúil bí ag an tradhna i dtíorthaibh iasachta, agus cuireadh an ruaig air, "An Peileacan!" Labhair éan mór codramánta. "Níor rug mo chéile acht dhá uibh le deich mbliadna," ar sé go brónach, "tá ubh díobh ghá gor anois aici agus súil againn le ál breágh, agus le cead na cuideachtan rachad abhaile anois." Faoi dheireadh cuireadh ar chrannaibh é, agus thuit an crann ar an Dreóilín. Annsin rinne an t-uachtarán oráid bhreágh. A leithéid de chainnt bhríoghmhar níor cluineadh le bliadhantaibh fada i bhforaois na leomhan. Mol sé do'n Dreóilín bheith dána borb; dubhairt sé leis go raibh éanlaith uile na foraoise réidh le díoghaltas a bhaint de na leomhain dá ngortadaois é. "agus bí cinnte," ar sé, "i ndeireadh na cainnte, nach mbeidh do chéile agus t'ál gan cothughadh má eirigheann aon cheó dhuith" Moladh an chainnt sin, agus d'imthigh an dreóilín leis agus misneach mór aige. <L 76> XXXIII. Níor shroich an dreóilín béal pluaise na leomhan go ceann dhá lá. Le heirghe na gréine, bhí sé n-a sheasamh ar bhárr géige ar aghaidh na pluaise amach agus an oiread gleó ghá dhéanamh aige is bhéadh ag faoileán. Bhí sé chomh mórchúiseach leis an bpéacóig féin gur cuireadh ar an teachtaireacht sin é. Éan beag mar é ag dul ar theachtaireacht chuig rí cumasach na foraoise! Ba mhór an onóir é. Bhí sé roinnt bheag faiteach, acht ní leigfeadh air féin go raibh. Bhí rí na foraoise n-a ainmhidhe fhíochmhar dolabaidhe agus ní raibh ann féin acht dreóilín d'éan dearóil. D'fhéadfadh an leomhan é alpadh n-a bheatha! Chuimhnigh sé ar a chéile bhí sa mbaile san neid sheasgair sa tum; chuimhnigh sé ar an ál óg agus tháinig creathadh air. Acht nach raibh treibheacha an aéir faoi gheasa a bhás a dhíoghal dá marbhóchadh an leomhan é? Ba mhór an misneach dó é sin. Chaitheadh sé é chur i gcéill do'n leomhan i dtosach na cainnte. Acht níor mhór dhó bheith an-mhúinte leis an leomhan. Níor mhill deágh-bhéasa teachthaire ariamh. Acht nárbh fhada go raibh sé ag teacht chuige agus é ag glaodhach air le leath-uair? Nuair nach raibh an leomhan ag teacht chuige, thosaigh sé ag cumadh óráide bheadh feileamhnach do'n ócáid. Ní raibh an chainnt a bhí san óráid chomh borb is ba chóir d'óráid dá shaghas bheith, b'fhéidir. Acht maoluigheann an mhoill an teasbach. Sa deireadh tháinig an leomhan mór uaibhreach. Tháinig creathadh mór ar an dreóilín bocht. Shíl sé labhairt acht níor fhan focal aige. Níor fhéad sé cuimhneadh go mba teachtaire ó threibheachaibh leiteadach' an aéir é. Bhí sé náirighthe go deó na ndeór. Chonnaic sé an leomhan ag déanamh air mar shíl sé. D'imtheóchadh leis dá bhféadfadh sé, acht níor fhead sé sgiathán a thógbháil. Bhí sé greamaigthe de'n ghéig. Draoidheacht éigin bhí ag an leomhan air. Cheap sé o bhfeicfeadh sé craosach dearg an leomhain mhilltigh gach <L 77> noiméad agus go mbéadh a ré thart annsin. Tháinig cineál laige air… Ar a theacht chuige féin dhó, bhí an leomhan n-a luighe faoi bhun an chrainn, na cosa tosaigh sínte amach uaidh, an ceann mór uasal mongach i n-áirde san aér aige, agus é ag féachaint uaidh go brónach Bhí doilgheas an tsaogh- ail le tabhairt faoi deara i ndoimhneacht a dhá shúl, agus an drithle iongantach bhíodh ionnta de ghnáth múchta beag- nach. Bheadh súil ag duine le deóra móra fheiceál sna súile brónacha seo. Ar fheiceál do'n dreóilín cé'n bhail bhí ar an leomhan cheap sé gur eagla bhí air roimh clannaibh an aéir, agus tháinig a mhisneach chuige arís, labhair sé go borb agus labhair sé go dána leis. Dubhairt sé leis go mbeadh air cead cinn agus sgiathán thabhairt do'n éan uasal bhí i ngéibheann aige. Chuir sé i gcéill dhó chomh nimhneach is bhí a mhuinntir féin dá mbaintí asta é. Bhí goba fada cruadha aca agus sgiatháin láidre. Bhagair sé an t-iolar mór air i ndeireadh na dála. Annsin d'éist sé a bhéal go gcluinfeadh sé céard bhí le rádh ag an leomhan. Acht níor labhair an leomhan ar chor ar bith. Níor chuir sé aon tsuim sa gcainnt de séir cosamhlachta, acht é ag osnaghail agus ag cneadghail i ndiaidh an pheata fuaid- igheadh uaidh. Tháinig a chéile amach ó'n bpluais agus lón aici dhó. Uibheacha pearóide agus earbaill gabhar an biadh bhí aici dhó, agus leomhan nach mblasfadh de'n bhiadh sin bhí a ré thart. Acht níor leag Deaideó srón air. Ní biadh bhí uaidh. Ní raibh uaidh acht an Búrla, an peata deas sguabadh uaidh. Tháinig a chéile arís agus ba mhór an t-iongnadh bhí uirthi nár ith sé an biadh. A leithéid de leomhan níor casadh léithi ariamh! Nach uirthi bhí an tubaisde go raibh sí ceangailte leis! Isteach léithi sa bpluais arís agus í ag rádh leithi féin go mbfheárr dhi éalughadh uaidh agus céile eile a thóghadh. Labhair an dreóilín arís agus labhair sé go dáná acht áird ní raibh ag an leomhan ar a ghlór. <L 78> Thóg sé a cheann agus leig aon gháir bróin as, agus bhí an dreóilín dul i ndánaidheacht air agus é buailte le n-a shrón beagnach, chuir anál trom an leomhain trí feádh i n-aér é! Nuair d'eirigh leis theacht anuas ar an ngéig arís bhí a chroidhe n-a bhéal, agus é chomh sgannruighthe is dfhéadfadh aon éan bheith. Cheap sé go mb'fheárr dhó filleadh abhaile go ciúin socair dhó féin. Acht bhí an bealach fada, agus sul ar shroich sé an baile tháinig croidhe agus misneach chuige arís. Tugadh droch- íde air. Má bhí sé beag bídeach féin, ba theachtaire ó chlannaibh uaisle an aéir é. D'innseochadh sé an sgéal dóibh. Chuirfeadh sé i dtuigsint dóibh chomh borb neamh- fhaiteach is bhí sé féin, agus an chaoi nár chuir an leomhan aon tsuim ann acht séideadh faoi go mí-mhúinte gur chuir sé trí feádh i n-aér é! Ar shroichint ionaid na féise dhó, d'innis sé a sgéal do na héanlaith bhí bailighthe ann roimhe. Thar éis mórán cainnte, shocruigheadar cogadh dearg fuilteach a chur ar na leomhain, agus ar a gcáirde, agus an t-éan uasal bhí faoi dhraoidheacht aca a choinneál n-a ghiall go ndéan faidhe síothcháin. Acht d'éalaigh an giall uatha an fhaid is bhíodar ag cainnt. Ceapadh gur ag triall ar phluais na leomhan chuaidh sé, agus d'imthigh an t-iolar ar a lorg. Bhí Deaideó n-a chodladh ag béal na pluaise roimh an iolar. D'fhan an t-éan mór ag follamhain ós a chionn ar feadh tamaill bhig, annsin tháinig sé anuas le luas lasrach agus sgiob sé an dá shúil as cloigeann an leomhain bhocht! A Dheaideó! A Dheaideó! Is truaigh linn do chás gan fiacail gan ionga gan súil! XXXIV. D'imthigh Máire Bhán léithi i ngan fhios do'n chuideach- tain le linn na hoibre seo. Bhí sgáth a hanama uirthi roimh chlannaibh na n-eite agus na ngob, agus ghabh sí na <L 79> bealaigh b'achrannaighe agus b'aimhréidhe dá raibh ann ionnus nach gcasfaidhe neach díobh léithi. Bhí sé 'n-a oidhche agus bhí an fhoraois an-dorcha an- duaibhseach, agus ní raibh a fhios aici cá raibh sí ag dul. Ní raibh de sholus ann acht an solus bhí le fagháil ó na crúimh soillseacha bhí go flúirseach i mballaibh áithride san gcoill. Bhailigh an ghirrseach a lán díobh siúd, agus thug leabaidh agus áit chodalta dhóibh n-a tiughfholt dubh cas go raibh gaethe geala soluis uaithi agus í ag imtheacht go haiclidhe faoi na géagaibh. B'aoibhinn bheith ag dearcadh ar an gcailín beag a raibh an chulaidh chlúmh-éan agus bláth uirthi, agus na cruimh lóchrannacha seo bhailigh sí ag tabhairt soluis dhi! Acht mo bhrón! Ní raibh duine ann le lán na súl bhaint aisti! Agus chomh ciúin tostach is bhí an fhoraois mhór! Na héanlaith oidhche a chleachtaigh an áit ní raibh gíog uatha. Ag féis na n-éanlaith bhíodar ar ndóigh. Chuala sí an tradhna aon uair amháin agus a phort aisteach féin uaidh, agus shíl sí go raibh sluaighte an aéir ar a lorg, acht chuimhnigh sí gur éan a díbrigheadh ó'n gcomhdháil mar gheall air bheith ró-cheanamhail ar thíorthaibh iasachta bhí san tradhna, agus ghlac sí misneach arís. Is iomdha contabhairt bhí san tslighe roimpi, acht cheap- faidhe uirthi nach raibh fhios aici sin. Dhúisigh sí nathair bhí ós coinn fiche troigh ar a fhad agus toirt duine ann. Níor thaithnigh leis gur dúisigheadh é ba chosamhail, mar rug sé ar an gcrann ba neasa dhó le n-a iarball, thóg sé a cheann i n-aér agus bhí ar tí breith uirthi agus an t-anam fháisgeadh aisdi ar an mball. Dá bhfeiceadh Máire oilphéist na súl mbeag nimhneach is baoghalach go bhfuighfeadh sí bás leis an uamhan; acht ní fhaca. Agus ar an noiméad bhí an nathair ar tí é fhéin chasadh timcheall uirthi, thosaigh sí ar phort aoibhinn a ghabhail. Is dócha gur chuir an ceól draoidheacht ar an oilphéist; ar chaoi ar bith sgaoil sé an grein bhí aici san gcrann agus snámhaigh leis faoi'n duilleabhair feósaidhe. Thar éis sin chuaidh Máire Bhán isteach i n-áit a raibh comhnaidhe ar lear mór siogán agus chuir cuid díobh na <L 80> dubháin ghéara bhí aca isteach n-a cuid feóla. Is beag nár chuir na feithidí beaga buile uirthi agus bhain sí as chomh tapaidh is bhí n-a cosaibh gur shroich sí abha mhór bhí san gcomharsanacht agus isteach léithi san abhainn leis na feithidibh urchóideacha bhí i ngreim innti a bháthadh. Bhí sí chomh cráidhte sin ag na siogáin nár chuimhnigh sí go raibh aon chontabhairt san abhainn. Níor chuir an crogall féin aon imnidhe uirthi. Níor báitheadh na cruimh bhí ag tabhairt an tsoluis dhi, má chuaidh sí isteach san uisge féin agus níorbh fhada an t-achar gur thosaigh sí ag snámh agus ag déanamh aoibhnis dhi féin san uisge. Ba ró-bheag an mhoill uirthi amhrán maith a chrochadh suas, agus tháinig na hainmhidhthe allta a chomhnaidhe i n-aice na háte as gach uachais agus uaimh agus poll n-a rabhadar ar chlos an cheóil dóibh. D'fheic- fidhe ar an mbruach iad, idir beag agus mór agus iad ag sgrogadh a muineál le n-a clos níos feárr. Níor chualadar ceól daonna ariamh cheana agus thaithnigh sé go mór leó. Uisge gealáin bhí san abhainn seo, acht cheapthá gur abhainn dubhaigh bhí innti go ghcorruightí an t-uisge. Dá dtumtaoi maide ann, d'fheicfidhe braonacha breágha solusmhar ag sileadh ó cheann an mhaide. Agus san áit a bhíodh Máire Bhán ag snámh bhíodh cearcal airgid le feiceáil agus ceann dubh na girrsighe n-a lár. Shíltheá go mba sgiath airgid ghil bhí ag snámh ar bháis an uisge dhorcha agus ceann dubh dílis ceólmhar n-a lár istigh. Nuair bhí sí tuirseach de'n snámh agus de'n amhrán- aidheacht tháinig sí go bruach agus thosaigh ag ritheacht ar an mbruach leis an gculaith áluinn bhí uirthi a thriomughadh. Ba chosamhail le baindia aibhne í, ag ritheacht agus ag léimnigh ar an mbán agus an t-uisge airgeadach ag sgéitheadh uaithi ar gach taobh! Acht d'eirigh sí brónach gan mórán achair. Tháinig aithmhéala uirthi go ndeárna sí dearmad ar an mBúrla bocht, agus thosaigh sí ag glaodhach air i n-árd a gotha. "A Bhúrla bhig bhídigh, a pheata mo chroidhe. Tú imthighthe ar fuaidreamh sa bhforaois dhuaibhrigh," deireadh sí. Agus <L 81> ba cosamhail gur thaithnigh a glór féin léithi mar is iomdha uair dubhairt sí é i rith na hoidhche. Sa deireadh leig sí uirthi féin, ar nós páisde, go raibh sí ag cainnt le n-a dearbhrathair, go gcuala sí a ghlór i bhfadh uaithi, agus ós páisde bhí innti chaith sí leathuair bheag n-a fhochair acht ní i bhforaois na leomhan bhíodar ar chor ar bith acht i dteach a n-athar i n-aice le baile mór na Gaillimhe… Nuair nach raibh sé ann i ndá ríribh, d'eirigh an cailín beag agus dubhairt: "A Bhúrla! A Bhúrla!" Baineadh geit aisti. Chuala sí rud éigin ag tabhairt freagra uirthi i n-aici léithi. Ghlaodh sí arís ar an dearbhrathair. Tugadh freagra uirthi. Bhí sí cinnte dhí. Ní mugadh- magadh bhí ann anois. Chuala sí an glór ba bhrónaighe dar chluineadh ariamh in gar di. Ní glór ainmhidhe bhí ann acht glór duine. Bhí fhios aici sin go maith mar d'aith- neóchadh sí glór aon ainmhidhe dá raibh san bhforaois. Glaodh sí arís. "A Bhúrla! A Bhúrla! ar sise chomh hárd is bhí innti. Chuala sí an glór, an glór lag brónach daonna i n-aice léithi arís. Thosaigh sí ag glaodhach agus ag cuartughadh, ag cuartughadh agus ag glaodhach go raibh sí i ndeireadh a hanama, acht ó bhí an choill an-dhorcha ní raibh aon toradh le n-a saothar, Ag dul i laige bhí an glór shíl sí, agus is minic bhíodh sí ar feadh leathuaire gan an glór lag a chlos ar chor ar bith. Bhíodh sí ag ceapadh ar feadh na leathuaire sin go mb'é an chaoi go dtáinigh an bás ar an té ar leis an glór, acht nuair chluineadh sí arís é, thiocfadh aiteas agus aoibhneas uirthi agus thosaigh- eadh sí ar an tóir arís. Nách í bhí ag súil leis an maidneachan! Nach í bhí go cráidhte nach raibh sé n-a lá! Acht tháinig an lá faoi dheireadh, agus tháinig sé go tobann mar is gnáthach sna tíortha teó sin. I n-aice le béal na haibhne bhí sí agus an fhairrge ós a comhair amach. Leig sí a seanbhéic aisti. Tugadh freagra uirthi. <L 82> Rinne sí ar an áit go beó, agus shíos uaiti i bpoll doimhin chonnaic sí fear n-a luighe ar chnámh a dhroma ag cneadghail agus ag osnghail. Níor chreid sí a dhá súil. Bhí léine dhearg air agus caipín gorm cúinneach ar a cheann. Agus na cosa móra cama cnapacha bhí air! Agus an fiarshúil! Agus an croiméal fada dubh bhí ag tuitim anuas thar a bhéal mar crann sailighe ós cionn srotha! Agus an fáinne bhí n-a leathchluais! Agus an crios iongantach! Acht cá raibh na sgeana, agus na piostail, agus na sleaghtha iolchumtha bhíodh agat san gcrios iongantach sin nuair bhítheá ar bórd na Brídeóige faoi chúram an Chaiptín Mhongaígh? Cá rabhadar uait, a Shatan an mhí-ádh? XXXVI. Bhí chloch mhór ar bhruach an phuill agus séard a shíl Máire Bhán a dhéanamh i dtosach ná an chloch a sgaoileadh le fánaidh ar mhullach an bheitheamhnaigh agus é mharbhadh i dtóin an phuill. Bhí an dearg-ghráin aici air ó'n gcéad lá ar chonnaic sí ar bórd na Brídeóige é: nárbh é bha siocair le bás a hathar? Narbh é sgaoil í féin agus an Búrla bocht amach ar dhruim na bóchna le bás uathbhásach fhagháil leis an ocras agus leis an íota? Seadh sgaoil- eadh sí án chloch síos n-a mhullach. An diabhal! Acht a máthair! Bh'fhéidir go bhféadfadh sé innseachth dhi céard a thárla dhi; cárbh fhios di nárbh é Dia féin sheol an bealach é le n-a tarrtháil? An maide bhí faoi 'n gcloich aici le n-a bogadh chaith sí uaithi é. Leig an fear bhí sínte ar chnámh a dhroma i dtóin an phuill osna as. "A Shatan! a Shatan!" arsa Máire Bhán, "is le fóirthín dhéanamh dhuit atáim annseo. Labhair liom adeirim!" D'osgail an sean-bhradaidhe mara na súile agus d'fhéach suas uaidh, agus nuair chonnaic sé an cailín beag agus an feisteas bhí uirthi tháinic alltacht air. <L 83> "Cé thú? Cé thú?" ar sé go cráidhte agus go fann, "an tú mo Bhrighdín a thréigeas fadó, nó an aingeal ó Dhia thú?" "Ní ceachtar díobh siúd mé," arsa Máire Bhán a bhí n-a seasamh ar bhruach an phuill, "acht is mise Máire Bhán. "Máire Bhán!" ars' an fear gonta agus fonn air a naoi n-oiread a rádh acht nár fhéad sé. "Seadh, Máire Bhán Ní Riain, bhíodh ar bórd na Brídeóige tráth," arsa Máire agus bhí fonn uirthi-se a naoi n-oiread eile a rádh acht nár dhubhairt sí é. "Uisge! Uisge atá uaim," ars an fear gonta agus shíl sé a cheann a thógáil. Ní raibh aon uisge d' fhéadfaidhe ól i ngar dhóibh, acht ó bhí eólas maith ag Máire ar chrannaibh águs ar lusraibh na foraoise d'eirigh léithi caora beaga bhí cosamhail le caoraibh fineamhna a chnuasacht dó. Bhíodar seo go breágh bog aibidh agus neart sugha ionnta agus chaith sí mogall díobh síos chuige. Níor eirigh leis breith ortha agus níor eirigh leis an lámh a shíneadh chomh fada leó. Bhí ar Mháire dorán eile díobh a bhailiughadh dhó, agus nuair chaith sí síos sa bpoll iad rug sé ortha le n-a chiotóig sul ar theangbhuigheadar leis an dóib. Bhaine- adar cuid de'n tart millteach de'n bhitheamhnach bocht. Annsin chaith sí roinnt mheacan de'n chineál ar a dtug sí féin meacain na sidheóg ortha chuige, agus baineadh an t-ocras mór de ar an gcuma sin. Acht bhí an fear bocht ag tabhairt na fola fós féin. Bhí an dóib bhí timcheall ar a chloigeann mór n-a puiteach leis an uathbhás fola thug sé. Bhí truaigh ag Máire dhó dá dhonacht é. Bhí fonn uirthi a dhul go tóin an phuill agus an cloigeann mór sin a nighe agus lusra íce chur air. Acht cé'n chaoi a bhféadfadh sí agus a dhoimhne is bhí an poll? Bhí fiche troigh ar a laghad sna ballaibh agus bhí an dóibh an-bhog: am té bhéadh sé de mhí-adh air bheith ag tóin an phuill sin is ann d'fhanfadh sé mara mbéadh ag Dia. Thug sí faoi deara na luirg bhí san dóibh bhuig thart timcheall mar ar shíl an fear leónta dhul i n-áirde. Is iomdha géarphian <L 84> d'fhulaing sé le linn na n-iarracht sin a thabhairt, ba ró-chosamhail. D'fhéach Satan suas go truaighmhealach ar an gcailín bhí ar an mbruach thuas. "Fan go ocair," arsa Máire Bhán. "Tá crann a leagadh leis an stoirm caithte annseo i n-aice leis an mbruach. B'fhéidir go bhféadfainn dréimre dhéanamh de," agus d'imthigh as amharc an fhir bhreóite. D' eirigh leithi crann bhí caithte ar an talamh sgaoil- eadh anuas chuige, agus níorbh fhada an t-achas go raibh sí n-a fhochair. Annsin tháinig an chainnt chuig an mbeitheamhnach, chuig Satan an chreasa iongantaigh. Bhí fuath ag Máire Bhán dhó i dtosach, agus ní gan fáth e, mar b'é ba siocair le bás a hathar, acht nuair chuala sí an sruth cainnte chuir sé uaidh tháinic gliondar an tsaoghail uirthi, agus d'eirigh sí cinéal mór leis. Nárbh áluinn an rud an chainnt bhréagh dhaonna a chlos arís thar éis na mbliadhanta dá mba ó bheitheamhnach féin é! Bhí céol ann thar mar bhí i nglór aon ainmhidhe dá raibh san bhforaois; ba bhinne léithi an chainnt sin ná céol na n-éan 'ghá bhféis; ba bhinne léithi an chainnt sin ná cogarnach grádhmhar an tsean leomhain féin! Ná bíodh iongnadh mór ar éinne gur thaithnigh cainnt an bheitheamhnaigh chomh mór sin leis an gcailín beag. Níorbh fhiú cainnt a thabhairt ar lag-iarrachtaibh an Bhúrla. Pé cainnt bhí aige súid ar fhágáil baile mór na Gaillimhe dhó, ba bheag le rádh é, agus bhí an méad sin féin imthighthe uaidh thar éis an ama chaith sé imeasg na mbeithidheach allta i bhforaois na leomhan. Maidir léithi féin, bhí a cuid cainnte ag éalughadh uaithi i ndiaidh a chéile i ngan fhios di; marach an amhránaidheacht is cinnte go mbeadh sí chomh balbh leis an mBúrla féin. Bhí eólas uaithi freisin. Dá mbeadh tuairisg aici ar imtheachtaibh na Brídeóige, ar a máthair, agus ar fhuirinn na luinge go mór-mhór ar an ngiolla agus an máta chabhraigh le n-a hathair! Agus Satan féin, Satan an chreasa iongantaigh! Cé ard <L 85> d'eirigh dhó bheith n-a luighe go tinn cráidhte i dtóin an puill i dTir na nIongantas? Bhí an t-éolas seo ó'n gcailín acht bhí uirthi bheith foighdeach. XXXVII. "Go maithidh Dia na peacaidh dhom, an chéad rud adubhairt sé. "Amén," arsa Máire Bhán. "Is mór iad mo pheacaidh agus is uathbhásach," ars Satan an chreasa go deaghmhóideach. D'aontaigh an cailín beag leis, agus d'innis sé dhi ná coirthe is mó dá ndeárna sé le linn a shaoghail, acht ar eagla go gcuirfidhe sgáth ar éinne ní luadhfar annseo iad. Idir gach dá choir, nó idir innseachth gach dá choir ba chóra a rádh, bhíodh ar Mháire Bháin béal an bheitheamh- naigh a fhliuchadh mar bhí tart millteach ag gabháil dó. Nár éistidh tú choidhche a léighthéoir na páirte le n-a leithéid d' fhaoisdean n-a leithéid d'áit! Nuar bhí an faoisdean déanta ag Satan d'innis sé dhi faoi'n mBrídeóig, agus faoi ar thárla dó'n luing mhaith sin ó cuireadh í féin agus an Búrla bocht sna dabhaighibh, "Nuair d'fhágabhar an Bhrídeóg" arsa Satan, "cheap- amar do mháthair agus an giolla agus an máta chabhraigh le t' athair a chuir isteach sna málaibh agus iad a chur go thóin puill… tabhair dhom deoch a chailín," ar seisean, acht ní bhfuair. "Iad a bháitheadh, sin é bhí uainn," a sa Satan arís, "acht nuair tugadh faoi deara nach gailteán bhí ag déanamh orainn le cabhrughadh linn acht sgata éanlaith chaill an dream mallaighthe pisreógach' bhí liom a misneach agus ní dhéanfaidís faic dhom. Tháinig sgeóin i súilibh gach fir díobh nuair chonnaiceadar an t-éan mór ag teacht anuas ó áirdibh na spéire le beirt phaisde bhí ar seachrán ar fud na bóchna a thárrtháil. ""Tá lámh Dé n-ár n-aghaidh,"" arsa duine ""Bás agus damnughadh síorraidhe atá i ndán dúinn,"" arsa duine eile. <L 86> "Chuir fear eile comhartha na Croise ar a bhéal, agus b' shingníomh nár facthas ar bórd na Brídeóige le tamall maith. Bhi crith-eagla ar chách. Chuaidh beirt ar a nglúnaibh, agus beirt eile. I gceann cúig noiméad, cheapthá gur istigh i dteach pobuil bheadhthá nuair chluintheá an dá 'réag beitheamhnach sin ag rádh an pháidrín go diadhanta agus go dúthrachtach ar bórd na Brídeóige, iad ceann-nocht cos-nocht tárr-nocht agus an ghrian mhór bhuidhe ag sgalladh anuas ortha! Na sean seólta ag tuitim ó chéile le triomacht, an cócaire chaill a shrón n-a sagart ortha, agus do mháthair… Bhíos féin mo sheasamh le crann mór na luinge agus phléasgas ag gáiridh, acht ní túisge phléasg ná bhíodar uile go léir 'mo mhullach agus níor mhothuigheas a thuilleadh go rabhas ceangailte cruaidh ar urlár na Brídeóige agus damhsa na bhfear n-allta ghá dhéanamh ag an bhfuirinn mhallaighthe mo thimcheall, agus sgian i láimh gach fir díobh le mo ghearradh 'mo bheatha…" ""Ná marbhuightear é,"" arsa do mháthair go hughdar- ásach borb. "D'fhéachas n-a treó agus is beag nar chailleas radharc na súl. Bhí sí n-a seasamh annsin ós ár gcomhair, seanchulaith leis an gcaiptín uirthi agus piostal n-a glaic. Shileas i dtosach gurab é an Caiptín féin d'eirigh ó mharbhaibh. Ní raibh eagla orm roimh fhear beó ariamh, acht na mairbh… Is dócha go dtáinig an t-uathbhas céadna ar an muinntir eile. Bhíodar annsin ag féachaint uirthi ar nós sgata caorach sgannróchaidhe. Níor fhan aon mhisneach acht ag Bel. Shil seisean breith uirthi, acht ní túisge chorraigh sé ná bhain sí an tsúil ghloine bhí aici as a ceann agus bhuail sí i gceart-lár an éadain é, leis an tsúil ghloinne! Tháinig crith-eagla ar a raibh sa láthair nuair chonnaiceadar an poll mór bhí n-a ceann i ndiaidh na súile gloine!" "Ni raibh aon tsúil ghloine aici," arsa Máire Bhán. "Bhí," arsa Satan an chreasa, "agus mar crúthughadh ar an sgéal tasbáinfidh mé dhuit í. Féach." Chuir sé súil ghloine a máthar isteach i láimh Mháire. <L 87> Thosaigh an cailín beag ag sileadh na ndeór. Thriomaigh Satan a súile le n-a bhois ghairbh. "A mháthair! a mháthair! cá bhfuil tú anois?" arsa Mháire. "Biodh foighid agat agus innseochad sin duit," arsa Satan, "acht tabhair deoch eile dhom i dtosach." Thug. Lean Satan dá sgéal:- "Leagadh Bel bocht leis an tsúil gloine mar dubhradh, má dubhradh, agus munar dubhradh féin is fíor, agus nuair a leagadh é dubhairt do mháthair de ghuth mhór feardha:" ""Is mise an chaiptín feasta."" "Nior chuir neach n-a coinne. Níl fhios a'm ar arigh- eadar an ghaoith ag eirge agus fionnfhuaracht ag teacht san aér" ""A ghiolla," ar sí leis an ngiolla beag "sgar amach na séolta tara ar urlár na luinge go bhfáighmid uisge le n-ól."" "Rinneadh amhlaidh." "Thuit cúpla braon uisge de'n mhúr beag báistighe bhí ag tuitim anuas go leisgeamhail isteach sna séoltaib. ""A chócaire,"" ar sise, ""gléas biadh dhúinn."" "D'fhéach a raibh ann uirthi agus alltacht ortha. Is eól duit féin, dá óige thú, go n-eirigheann sgolanna móra de chineál éisg aníos as an bhfairrge agus go mbíonn siad ag eiteall thríd an aér thar éis aimsire na triomachta sna réagúin teó. Níor chuimhnigh an fhuireann air sin, agus nuar chonnaiceadar cúpla iasg ag tuitim ar urlár na Brídeóige shíleadar gur draoidheacht bhí ag an mnaoi agus ba mhór é a n-ómós di. ""A Shatan,"" ar sise, ""sín chugam do chrios."" "B'éigin dom sgaradh le mo chrios iongantach sul a marbhochaidhe mé. "Annsin tháinig bolg ar gach seól bhí ar na caolchran- naibh, tháinig braonacha breághtha beannaighthe báistighe anuas as spéirthibh neimhe gur fliuchadh gach teanga te, gur báitheadh gach brón, gur thóg gach fear de fhuirinn na Brídeóige aon gháir aitis agus molta, agus ní creidtheá <L 88> é acht is ag moladh do mháthar bhíodar uile. Agus do ghluais an Bhrídeóg bhreágh thríd na tonntaibh aoibhne agus caiptín nuadh uirthi, agus mar ar bhain an caiptín sin obair as cnámhaibh na fuirne agus as mo chnámhaibh féin ní mise an Satan a chaill an crios iongantac." XXXVIII. Lean Satan dá sgéal:- "Bhí caiptín nuadh againn mar dubhras agus ba dhóigh linn go mbeadh fonn ar an gcaiptín sin filleadh abhaile. Ní raibh. Ní raibh uaithi, ní raibh ó'n bhan-chaiptín acht a clann fhágháil, agus chaitheamar na bliadhanta fada ó shoin ar bhur lorg agus gan de chéird againn acht ag taisdeal na dtíortha allta ar lorg na mbeithidheach fiadháin agus ghá ndíol. Ní raibh fear d'fhuirinn na Brídeóige nach mbíodh ag guidhe Dé go n-eireóchadh linn sibhse fhágháil. mar bhí fhios aca nach bhfeicfidís a dtír dhúthchais go deó go bhfuighfidhe sibh. Acht níor thaithnigh an obair sin liomsa. Chuireas uisge-faoi-thalamh ar bun. Shileas caiptíneacht na Brídeóige bhaint de do mháthair. Bhí droch obair ann acht níor eirigh liom. Dá n-eirigheadh ní annseo bhéinn anois…" Leig an beithe-mhnach bocht osna as, agus thug Máire Bhán deoch eile uisge dhó. "Níor bhain sí an ceann díom mar bhí tuillte agam," ar Satan, "acht chuir sí isteach i mbád beag mé gan biadh gan deoch acht gan aon chrúisgín amháin uisge. Cheapas go raibh mo ré thart nuair chonnaiceas an Bhrídeóg ag dul ó léargus orm. Thuit an oidhche. Bhíos liom féin — chaith tú féin oidhche ar an bhfairrge leat féin a chailín…" nach Máire atá ort?" "Seadh," arsa Máire. "A Mháire," ar seisean agus leag sé lámh go cineálta ar a ceann, a Mháire, ar seisean, "cheapas go raibh mo chiall agus mo mheabhair ag imtheacht uaim nuair chonn- <L 89> aiceas na lasracha fada dearga ag eirghe aníos as an bhfairrge. A leithéid de dhathanna ní fhaca tú ariamh… "Chonnaic," arsa Máire, "Chonnaiceas na lasracha céadna. An Burla ba chionntach leis. Chuir sé an fhoraois trí theinidh…" "Tháiníg taom beag orm, agus ar dhúiseach dhom ar maidin céard d'fheicfinn acht an Bhrídeog soir uaim ag bun na spéire agur í ag déanamh ar an tír bhí trí theinidh… "Agus cá bhfios domh nach bhfuil mo mháthair mhúirneach annseo anois féin." "Ní dhéanfainn iongantas de dá mbeadh… acht tabhair deoch dom, táim ag fághail bháis leis an tart." Bhí droch-chosamhlacht ag teacht air, cinéal fiabhrais bhí ag teacht ais de bárr ar fhulaing sé. Bhí truaigh ag an gcailín beag dhó, don bheitheamhnach sin ba cinntach le bás a hathar acht ní raibh an leigheas i ndán dó ar an saoghal seo. Chuimhnigh sí annsin ar phaidreachaibh d'fhogh luim sí ó na mná riaghalta i nGaillimh agus thosuigh uirthi ghá rádh go duthrachtach, agus an beitheamhnach bocht bhí ag fágháil bháis ghá rádh n-a diaidh chomh maith is bhí ann. Ag dul i laige bhí a ghlór siúd, Ag dul i dtréise bhí glór Mháire Bháin, agus an bheirt aca ar a ndícheall ag paidreóireacht. Thuit an oidhche. Leig an beitheamhnach osna lag as. Bhí an Bás ag follumhain ós cionn an phuill… Is annsin chuimhnigh an cailín beag go mb' fhéidir nár baistigheadh an beitheamhnach, Dubh irt seisean nár chuala sé ariamh gur baistigheadh, agus níor chuala nár bais- tigheadh. Bhí roinnt uisge sa gcupóig fós ag Máire agus thug sí baiste urláir dhó. Annsin do dhún sé a dhá shúil leig osna eile as, agus d'éalaigh an t-anam uaidh… Chaoin Máire é, acht níorbh fhada dhi ghá chaoineadh nuair a sí an sgréachghail agus an tormán chuici. D'eirigh cuaidh go béal an phuill, agus chonnaic sí beithidhigh <L 90> allta na foraoise ag imtheacht thairsti n-a cosnáirde agus uamhan orra. Bhí an lá ann faoi seo agus chonnaic sí mar bheadh sneachta donn ar an machaire ar an taobh thall de'n abhainn. Ní sneachta bhí ann ar chor ar bith ar ndóigh acht na milliúm milliún seangán mór donn agus iad ag gluaiseacht rómpa thar an machaire agus ag ithe gach bhí rómpa sa mbealach. Níor fhágadar crann ná sgeach gan lomadh, agus an t-ainmhidhe bocht ar eirigh leó theacht air agus é n-a chodladh níor fhágadar a chnámha féin n-a ndiaibh gan ithe. Tháiniceadar go dtí an abhainn. Shíl Mháire go gcuir- feadh an t-uisge cosg leó. Níor chuir. Ní dheárnadar acht droichead beó dhéanamh díobh féin agus anonn leó. Má báitheadh na mílte milliún díobh. d'eirigh leis na sluaighte eile dhul anonn ós cionn a gcorp agus a gcuid dubhán fada i bhfastódh n-a chéile ionnós nach sguabfaidhe leis an sruth iad… Tháinig uathbhás ar Mháire nuair chonnaic sí na sluaighte nimhneach seo ag déanamh uirthi, agus d'éaluigh leithi ar nós na n-ainmhidhe eile agus í ag ceapadh go mba bhreágh an rud é go raibh an dé imthighte ó Satan sul ar tháinic na feithidí nimhneacha seo air. Is beag an méid feóla dfhagadh ar chnamhaibh an bheitheamhnaigh! Bhí tuitim na h-oidhche ann nuair shroich sí an phlásóg atá i bhfogus do phluais na leomhan. Bhí an seanleomhan n-a chodladh ag béal na pluaise agus crúb leis timcheall ar an mBúrla. Bhí áthas an domhain uirthi go raibh a dearbhrathair ar fághail arís, agus bhí sí ar tí é féin, agus an leomhan a dhúiseacht nuair chonnaic sí duine ag teacht amach o'n gcoill agus ag ionnsaighe an tsean- leomhain le guna. Is dócha nach raibh aon urchar ag an duine fíochmar seo san nguna, mar séard bhí faoi dhéanamh ceann an leomhain a sgoilteadh le stoc an ghuna. Leig Máire béic; dúisigheadh an leomhan; thóg sé a cheann, agus níor bualadh é. <L 91> Annsin bhí an choraidheacht ann. Thug an leomhan fogha faoi an té shíl é mharbhadh, agus bíodh 's go raibh sé gan gléas troda, gan fiacail gan iongain gan súil, d'eireó- chadh leis an té d'ionnsaigh é a chlaoidh marach go dtáinig triúr nó ceathrar eile agus eangacha teanna aca, agus chaitheadar na líonta seo n-a thimcheall gur fágadh an seanleomhan sínte ar an talamh agus é i bhfastódh sna líontaibh… Deaideó bocht! Ba truaigh é a chás! Acht is goire cabhair Dé ná an doras. Bhí an sean leomhan n-a phríosúnach acht is ag cáirde bhí sé n-a phríosúnach. Bean an Chaiptín agus culaith fir uirthi d'ionnsaighe an leomhan! agus cé thiocfadh de chabhair uirthi acht fuireann na Brídeóige! Bí an-oidhche aca i bpluais na leomhan, ag Máire Bháin agus ag an mBúrla agus ag a máthair agus ag a gcáirde uile, idir fear agus leomhan, agus ar maidin le eirghe na gréine chuadar go dtí an Bhrídeog, thógadar na séolta móra bána uirthi, agus thogadar na seólta beaga dubha uirthi, thugadar a haghaidh ar muir agus a deireadh ar tír agus níor airigheadar an bealach go rabhadar istigh i gcuan aoibhinn áluinn na Gaillimhe. AN CEANGAL Níl mórán eile le rádh agam acht gur cheannaigh bean an Chaiptín Mhongaigh teach maith agus céad acra talmhar i n-aice an bhaile mhóir, acht b'éigin di géilleadh do bhéasaibh na Gaillimhe agus culaith mná a chaitheadh arís. Níor thaithnigh an feisteas sin léithi agus na bliadhanta chaith sí n-a fear ar bórd na Brídeóige, agus ghabhadh mí-shastacht í go minic agus d'imthigheadh sí léithi ar fud na tíre. Ní raibh a fhios cá gcaitheadh sí an aimsir nuair d'imthigheadh sí mar sin, acht is minic bhíodh sí dhá ráithe ó bhaile gan tásg gan tuairisg uirthi. Tá sí curtha san <L 92> tSeanchill agus leacht os a cionn. Ag seo na focla atá geárrtha sa lic:- Máire Ní Fhlaithbheartaigh a fuair bás an 3adh lá de Lughnasa 1888 agus a fear Micheál Ó Riain Caiptín Mara a Fuair Bás tar Lear. R.I.P. Ní ró-fhada bhí Máire Bhán agus an Búrla sa mbaile go dtáinig a gcainnt dúthcais ar ais chuca, acht uaire- anta nuair labharthá leis a mBúrla cuirfidhe uathbhas ort nuair chluintheá glam leomhain uaidh nó sgréach ubhlacháin, nó glór ainmhidhe nó éin éigin eile. An té tógadh go maith, ní leigfeadh sé air go gcuala sé an sgréach, agus nuair nach leigfeadh thigeadh, a chainnt féin ar ais do'n Bhúrla. Is iomdha sgéal agus sgéal sgéil bíodh ag gabhail timcheall faoi Mháire freisin. Uaireannta théidheadh sí amach faoi na sléibhte, agus faoi na coillte agus ís iongantach an méad bhíodh le rádh ag daoine faoi na cleasa chleachtuigheadh sí ann, acht ó's rud é nach raibh aon ughdar maith leis na sgéaltaibh sin ní abróchad tada n-a dtaobh annseo. Phós sí fear fiúntach ó Chonndae Mhuigheó (fear muinn- teardha dhom féin) agus thóg sí muirghín mhór dhó, acht fríothadh marbh í cúpla bliadhain ó shoin san gcoill bhig sin atá i n-aice leis an Mám, agus níor fhéad dochtúir na liagh dhéanamh amach céard d'eirigh dhi. Maidir leis an gcócaire chaill a shrón, d'eirigh sé diadhanta i ndeireadh a shaoghail agus chuaidh sé isteach i mainistir tá sé n-a bhrathair ann fós, marar cailleadh le goirid é. <L 93> Tá an Búrla beó fós. I gcathair na Gaillimhe chaith sé an chuid is mó dá shaoghal, é féin agus an sean-leomhan Deaideó tugadh abhaile ar bórd na Brídeóige. Uair- eannta cuireadh sé sgannradh ar pháisdibh na sgoile, nuair sgaoileadh sé Deaideó, agus leigint dó é leanamhaint ar nós gadhair. Acht níor, gabhadh dóibh an sgannradh. Bhí Deaideó gan fiacal gan iongna gan súil, gan fonn troda. Bhí Deaideó agus an Búrla anmhór le chéile go bhfuair an leomhan bás leis an sean- aois. Mara dtáinig aoirde san mBúrla, tháinig toirt agus neart millteach ann. Tá sé ós cionn leithchéad bliadhan anois, acht deich mbliadhna nó dhá bhliadhain déag ó shoin, ní raibh aon fhear i nGaillimh chomh cumasach leis. Bhíodh geócach ar a dtugtaí an Fear Beag Buidhe mar leas- ainm air, agus nuair nár fhéad sé an seanleomhan cheannacht le cur n-a thasbántas, shíl sé é ghoid. Acht is dócha nach raibh sé an-chlisde leis an ngadaidheacht, mar tháinig an Búrla air, agus chaith an gadaídhe mí mhór fhada san ospuidéal… Níl lá san mbliadhain nach bhfeadthá an Búrla fheiceál ar an mBalla Fada i nGaillimh agus an siubhal b'aistighe dar facthas ariamh faoi; tá sé an-laghach le daoine, agus má bhíonn an aimsir breágh, agus gan na sgoilteacha bheith go ró-dhona air d'innseóchadh sé a lán duit nach bhfuil innsighthe agamsa… acht cogar: ná tabhair an Búrla air, ar a bhfaca tú ariamh, agus ná leig do'n fhocal sin moncaigh éalughadh uait. A CHRÍOCH.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
