Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
An Sgoláire Bocht agus Sgéalta Eile
Title
An Sgoláire Bocht agus Sgéalta Eile
Author(s)
Ó Conaire, Pádraig,
Pen Name
Caoilte na gCos / Cois Leasa
Composition Date
1913
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N LC079> <L 1> <B 1913> <C Prós> <M 8> <T An Sgoláire Bocht agus Sgéalta Eile> <U Pádraig Ó Conaire> <F Connradh na Gaedhilge> An Sgoláire Bocht agus Sgéalta Eile Pádraig Ó Conaire Connradh na Gaedhilge AN SGOLÁIRE BOCHT. I. Tá deich mbliadhna agus trí fichid imthighthe ó bhí an sgoláire bocht ann, acht tá daoine i nDoire na gCuach fós a bhfuil cuimhne mhaith aca air. D'fhéadfaidís mórán sgéalta innseacht duit 'n-a thaobh dá dtogróchaidís é. Acht ní minic dhóibh cur síos a dhéanamh air anois. Dá mbéidhtheá ag iasgaireacht le duine de na sean-fhearaibh seo, agus gan san mbád acht an bheirt agaibh, b'fhéidir go n-innseochadh sé dhuit go raibh a leithéid de dhuine ann, acht ní bhéadh fhios aige cé'r b'as dó, nó cé dhár díobh é; “duine le Dia a bhí ann,” adeireadh sé leat, agus b'fhéidir nach n-abruigheadh sé a thuilleadh. Acht fuaireas féin an sgéal 'n-a iomlán. “An chéad oidhche dá dtáinic sé ar an mbaile chugainn,” arsa sean-fhear liom lá agus mé ag iasgaireacht leis, “is i dtigh Mhuinntir Fhlaithbheartaigh chaith sé an oidhche.” Bhí fhios agam go raibh fonn sgéalaidheachta ar mo chomhluadar agus chuireas cluas orm féin. Chuir sé an sgéal seo dhe:– Bhí muinntir an tighe ag rádh an pháidrín nuair a bhuail sean-fhear beag a raibh mála ar a mhuin aige isteach chuca. Nuair a thug sé faoi deara céard a bhí ar <L 2> siubhal, do bhuail sé faoi ar a ghlunaibh 'n-a measg. Ba mhór é iongantas na bpáisdí ann, agus 'n-a mhála. Dá mbéadh fhios aca céard a bhí istigh san mála aisteach buidhe úd! Nuair a bhí na paidreacha thart, bhí lochán uisge 'n-a dhiaidh ar an urlár bhí sé chomh fliuch sin ó'n mbáistigh mhóir. Chuir fear an tighe fáilte roimh an duine iasachta, agus chuir caint air. “Bhí turas fada ort, bail ó Dhia ort,” arsa fear an tighe. “Bhí – turas an-fhada. Sgoláire bocht mé atá ag taisdeal na tíre ar lorg an eólais. Tháinic an oidhche orm ar an mbaile seo, agus cheapas go bhfuighinn lóisdín go maidin ann.” “Gheobhair sin agus fáilte,” arsa fear an tighe. Leag bean an tighe mias mhaith bídh os a chomhair, agus ní bréag a rádh gur ith sé go buidheach beannachtach é. Nuair a bhí an biadh caithte aige, tharraing sé féin agus fear an tighe aníos chuig an teine, agus chaitheadar gail tobac. “Ar mhisde dhom a fhiafruighe dhíot,” arsa fear an tighe, “céard is ainm agus sloinneadh dhuit.” “Ní misde – acht ní thig liom m'ainm ná mo bhunadh a nochtadh do dhuine ar bith. Ná bíodh aon ainm eile agad orm acht an sgoláire bocht.” Agus ní raibh. Ó bhí an sgoláire bocht fliuch go craiceann chuaidh sé suas ar an lochta gan moill le dhul a chodladh dhó féin. <L 3> II. Ar maidin bhí an sgoláire ag sgrúdughadh a chuid leabhar ar an leic a bhí taobh amuigh de'n doras. Bhí Colm, an mac is sine a bhí ag an bhFlaithbheartach, ag dearcadh air fá iongantas. Ní raibh ann acht páisde naoi mbliadhna nó mar sin, agus chuir sé an-tsuim san obair. Dhruid sé 'n-a aice. D'fhéach sé ar an leabhar a bhí 'ghá léigheadh aige. Chonnaic sé ag iompughadh na mbileóg é. Chonnaic sé na rudaí beaga mionna dubha a bhí ar gach aon bhileóig. Ní fhaca sé duine ag léigheamh as leabhar ariamh roimhe sin, agus bhí mór-iongnadh air. Sa deire cheap sé caint a chur ar an sean-sgoláire. “Agus an féidir leat meabhair a bhaint as na rudaíbh beaga dubha sin atá ag breacadh an pháipéir?” at seisean. D'fhéach an sgoláire thar a ghualainn. Baineadh geit as. Ní raibh fhios aige go raibh aon duine 'n-a ghoire. Nuair a chonnaic sé an malrach beag fionn-chas agus an t-iongantas a bhí air thosuigh sé ag gáiridhe. “Tig liom, a mhic. Tig liom meabhair agus ciall agus misneach agus dóchas fhághail 'sna rudaíbh beaga dubha úd.” “Nach aoibhinn duit é, a sgoláire?” “Is aoibhinn, a mhic. Is agad-sa tá an chiall. Is aoibhinn do dhuine a bheith i n-ann meabhair agus tuigsint a bhaint as na rudaíbh beaga dubha úd atá ag breacadh an pháipéir. Fághaim féin misneach as an mbeart beag leabhar úd nuair atá an croidhe go trom 'mo chliabh. <L 4> Fághaim filidheacht agus sgéalta iongantacha ionnta. Agus nuair a bhím 'ghá léigheadh ní heól dom an fliuch tirim an oidhche – ní heól dom cá bhfuilim ar chor ar bith – ní heól dom an t-ocras a bhíos orm go minic – ní heól dom an tart … Acht ní thuigeann tú mé, a pháisde – ní thuigeann tú céard is léigheann ann.” Níor thuig an páisde é acht an oiread. Leis féin a bhí an sgoláire bocht ag cainnt, shílfheá. Ucht bhí dúil mhór ag an malrach 'sna sgéaltaibh i gcomhnuidhe. 'S iomdha sgéal d'innis a shean-mháthair dhó. Acht bhí sí ag tabhairt an fhéir anois. Ó! dá bhféadfadh sé na sgéalta fhágháil as leabhar! Chonnaic an sean-sgóláire chomh smaointeach is do bhí sé. Thuig sé céard a bhí ar siubhal i n-intinn an pháisde. “Is dócha go mba mhaith leat go mbeidhtheá i n-ann na sgéalta breágha atá 'sna leabhraibh a léigheadh?” ar seisean. “Ó, b'aoibhinn liom é,” ars' an malrach ag greadadh a bhos, “b'aoibhinn liom a bheith i n-ann sgéalta deasa a bhíodh ag mo mhathair mhóir a léigheadh. Faoi Fhionn agus Oisín agus Diarmuid Donn agus Goll agus Gráinne. Ó nach mbeadh sé deas!”Agus thosuigh sé ag léimnigh agus ag rinnce le neart áthais. Do dhearc an sean-sgoláire air agus tháinic mór aoibhneas ar a chroidhe. “Ní'l an léigheann ar lár fós i nÉirinn,” ar sé leis féin “agus ní bheidh go deo. Ní féidir an léigheann a mhúchadh – ní féidir sin. Acht táid ag féachaint le n-a dhéanamh, acht cinnfidh sé orra. Cinnfidh sé orra.” Dubhairt sé na focail 'cinnfidh sé orra' chomh bríoghmhar dána 's go gcuala an malrach é agus <L 5> cuireadh eagla air. Níor cheap sé go bhféadfadh aon dhuine a bheith chomh borb dána leis an sean sgoláire ar rádh na bhfocal úd dhó. Acht nuair d'fhéach sé air arís, bhí an sgoláire ag gáiridhe agus ag iarraidh an ghasúir a mhealladh chuige. “Gabh i leith annseo,” ars' an sgoláire, “agus múinfead thú.” Chuaidh an malrach chuige. Bhuail sé faoi ar an leic le n-a thaoibh. Chaith an sgoláire na leabhair uaidh. Bhain sé ruainne cailce as a phócha. Bhí an leath-dhoras caitthe ar an talamh le n a dtaobh. Tharraing sé chuige é. “Féach i leith annseo,” ar sé leis an ngasúr “caithfidh tú na litreacha fhóghluim ar dtús. 'Sé an chéad chéim é. Tá sé chinn déag aca ann. Nuair atá siad sin agad i gceart tig leat aon ní a léighead – acht cleachtadh a bheith agad orra.” “Agus tig liom sgéalta a léigheadh nuair atáid agam i gceart!” “Tig leat. Acht féach annseo. Seo í an chéad cheann aca,” agus rinne sé A mór millteach ar an leath-dhoras leis an gcailc. Annsin rinne sé B nach raibh chomh mór sin ar fad, agus C a bhí beagáinín beag níos mó. Nuair a bhí A B C D E sgríobhtha aige chuir sé iallach ar an ngasúr na litreacha céadna a sgríobhadh agus a ainmniughadh dhó. Acht 'siad a bhí go bacach 'n a dhiaidh. Acht má bhí féin bhí a oide sásta go bhfuair sé gasúr a raibh an oiread suime aige san léigheann is do bhí ag Colm. <L 6> “Tá do sháith déanta agad indiu,” ars' an sean- sgoláire. “I ndiaidh a chéile déantar na caisleáin. Téanam annseo go n-innseóchaidh mé sgéal dhuit.” Sul ar thosuigh an sgoláire bocht ar an sgéal rug Colm ar an leath-dhoras agus chuir an taobh a raibh na litreacha sgríobhtha air leis an mballa ar eagla go dtiocfadh an bháisteach agus go millfidhe iad. Annsin bhuail sé faoi ar chloich le taobh an tsean-sgoláire. Thosuigh seisean ar a sgéal a innseacht. “Is sgéal é seo a mbíodh an-chliú air fad ó. Bhíos 'ghá léigheadh nuair a tháinic tú chugam ar maidin,” ars' an sean-sgoláire. Agus d'innis sé sgéal Dhéirdre dhó. D'innis sé dhó cé mar imthighthear leó go hAlbain agus an saoghal aoibhinn a bhí aca ann. Chuir an gasúr suim mhór i n-eachtraíbh Chloinne Uisnigh. Nach tréan calma na fir a bhí ionnta? Cheap an gasúr nach raibh aon cheart ag Déirdre a dtabhairt go hÉirinn léithi dá mbuidheachas. Nuair a chuala sé cé mar mharbhuigh Conchubhar iad, bhí truagh aige do Dhéirdre. Bhí sé ag sileadh na súl nuair d'aithris an sean-sgoláire dhó an laoi dubróin a rinne Déirdre dheórach os cionn na gcorp … Acht níorbh' é sin an sgéal deireannach a mhúin an sgoláire bocht dó. Is iomdha ceacht agus sgéal agus duan a mhúin sé dhó 'n-a dhiaidh sin. Chuir sé faoi ar an mbaile. Chuir sé sgoil ar bun ann. I sgioból Mhic Uí Fhlaithbheartaigh bhíodh an sgoil ar siubhal san ngeimhreadh, acht san samhradh nuair a thagadh an aimsir the, bheidís amuigh fá'n spéir. Bheidís ag imtheacht leó ar fud na mbánta nó 'n-a suidhe faoi chrann. Ní mórán leabhar a bhí aca. Acht bhí sgéal deas ag an <L 7> oide i gcomhnuidhe dhóibh. Indiu d'innseóchadh sé sgéal a bhain le laoch éigin a rinne gníomh mór ar son a thíre. I mbárach b'féidir go mbeadh sgéal aisteach aige faoi luibh nó faoi chloich aistigh bhuailtí leis ar a bhealach. Ní raibh fhios ag na páisdíbh cá bhfuair sé an t-eolas ar fad. Acht bhí gean mór aca air. Bhí gean na ndaoine uile air. I dtigh Mhuinntir Fhlaithbheartaigh bhíodh an sgoláire bocht an chéad bhliadhain, acht sul a raibh sé dhá bhliadhain ar an mbaile tháinic na fir óga i dteannta chéile agus thógadar teach beag deas dhó thíos ag an abhainn (tá na sean-bhallaí 'n-a seasamh ann fós). Bhí cuid mhaith sgoláirí aige faoi'n am seo. Acht ba mheasa leis an chéad sgoláire dá raibh aige ná duine ar bith eile aca. An ceacht úd a mhúin sé dhó ar an leath-dhoras nuair a tháinic sé ar an mbaile ar dtúis, chuaidh sé i dtairbhe dhó. Is beag leabhar nach raibh sé in n-ann meabhair agus tuigsint a bhaint as. Ní chuirfeadh na rudaí beaga miona dubha aon iongantas air anois. Fuair sé ciall ionnta. Acht marach gur sheól Dia chuige an sgoláire bocht is dócha nach gcuirfeadh sé aon tsuim ionnta go deó; acht tháinic an sgoláire bocht, agus chuir sé an síol san ithir shaidhbhir. III. Bhí Colm agus an sgoláire bocht ag dul ag iasgaireacht ar an loch lá. Bhí ceann de na maidíbh rámha briste, agus bhí orra a dhul chun an tighe arís <L 8> ag féachaint a' bhfuighidís táirngí agus córda le caoi a chur air. Chuaidh siad suas ar an lota 'ghá gcuartughadh. Bhí cómhra san gcúinne ann. Bhí téada agus dorugha agus brusgar dhe 'chuile chineál 'n-a thóin. Thosuigh Colm 'ghá chartughadh. Is dócha nár cartuigheadh é roimhe sin le leith-chéad bliadhain. Is geárr go dtáinic sé ar bheart a bhí clúduighthe go deas cúramach le línéadach. D'osgail se é. Baineadh geit as. “Ora! – gabh i leith! Gabh i leith! Gabh i leith!” ar seisean. “Céard tá agad, a dhuine?” ars' an fear eile. “Féach!” D'fhéach an sgoláire bocht ar an rud a bhí aige. Ba mhór agus ba ríogh-mhór é a iongantas agus a áthas. Céard a bhí aige ann acht sean-leabhar. Sean-láimh- sgríbhinn a bhí 'ann. Rug an sean-sgoláire leis é go dtí an fhuinneóigín bheag a bhí ar an lota, i dtreó go mbeadh solas a dhóthain aige le n-a léigheadh. Shocruigh sé an leabhar go cúramach ar a dhá ghlúin. Bhí an fear óg ag breathnughadh air thar a ghualainn. D'fhosgail sé an leabhar, agus do léigh an bheirt aca na focail: “LEABHAR NA bhFLAITHBHEARTACH.” Agus i n-áit eile chonnaiceadar na focail seo: “Ar na sgríobhadh do Dhonnchadh Mór Ua Flaithbheartaigh.” “Ó! nach iongantach ar domhan é?” arsa Colm. Níor thug an fear eile freagra air. Bhí an leabhar d'á sgrúdughadh go mion agus go beacht aige. “Féach an sgríobhneóireacht atá ann! Nach breagh é? Féach chomh deágh-chumtha is tá sé! Agus na litreacha móra – nach gleoite iad?” <L 9> “Leabhar an-luachmhar atá ann,” ars' an sean- sgoláire faoi dheireadh. “Ní 'mé a bhfuil fhios ag t'athair go bhfuil sé ann. Dá mbeadh, is dócha go n-innseóchadh sé dhom cheana é.” Thugadar an leabar leó san mbád, mar bhí eagla ar an sean-sgoláire go dtiocfadh duine éigin chuca ar an lochta. Act ní mórán iasgaireacht a rinneadar. Leigeadar do'n bhád imtheacht leis an ngaoith. Agus is aca a bhí an lá! An sean-sgoláire 'n-a shuidhe ós íseal, na cosa sínte amach uaidh, agus é 'ghá léigheadh agus 'ghá ath-léigheadh le ciall agus brígh na bhfocal fágháil. Colm 'n-a shuidhe ós árd, maide rámha 'n-a láimh aige, acht é go daoimhín leis. É ag éisteacht go haireach leis an rud a bhí 'ghá léigheadh ag an sean-fhear. “Ar láimh dheis Dé go raibh t'anam, a Dhonnchadh Mhóir,” ars' an sean-fhear thar éis tamaill. “A Chuilm! – a Chuilm, a mhic, féach annso. Bhfuil fhios agad an sgéal atá aige i dtús a leabhair.?” “Níl fhios. Ní thig liom a léigheadh, faraoir!” ars' an fear óg, thar éis an leabair a sgrúdughadh dhó. “Cruadh-Ghaedhilge atá ann, nach eadh?” “'Seadh 'seadh,” ar seisean; “acht tig liom ciall a bhaint as. Chualas an sgéal cheana acht ní fhacas sgríobtha go dtí anois é.” Thosuigh sé ar chuid de'n sgéal a léigheadh agus a míniughadh do'n fhear óg mar seo: “An chéad bliadhain dár ghabh Eochaidh Aireamh mac Fhinn mhic Fhiontain flaith agus fóirleathnas ar Éirinn; chuir sé gairm sgoile amach ag fógairt ar fhearaib Fáil Feis na Teamhrach a chomóradh go socróch- aidhe cíosa agus béasa na tíre.” <L 10> Agus d innis sé dhó cé mar chlis feara Fáil ar Eochaidh. Thosuigh sé ag léigheadh as an leabhar arís. “Ní raibh fear ar bith aca gan a bhean féin a bheith aige, agus ní raibh aon rí i dTeamhair roimhe sin nach raibh pósta.” Chuir Colm an-spéis 'sna marcaighibh agus 'sna cleasaidhthibh agus 'sna teachtairíbh coigcríocha chuir Eochaidh amach ar lorg mná dhó féin. Agus nuair a léigh an sean-fhear dhó cé mar tháinic an rí uirri agus í ag an tobar, sgaoil sé a ghreim ar an maide rámha, agus thuit sé uaidh isteach san loch. “Mh'anam!” ars' an sean-fhear, ag tógáil a chinn go tobann agus a' féachaint 'n-a thimcheall. “Mh'anam!” ar seisean, “go bhfuilimid beagnach treasna an locha. Níor airigheas an lá ag imtheacht.” “Níor airigh ná mise.” “'Sé an sgéal ba chionn-tsiocair leis. Ní mór dhúinn a bheith ag filleadh a bhaile feasta.” D'fhill. Acht b'iomdha lá aoibhinn a chaitheadar ar an mbealach céadna 'n-a dhiaidh sin. Uaireannta eile, nuair nach mbeadh an chruadhóg ar an bhfear óg, bhuailfidís amach fá'n sliabh 'n-a mbeirt, agus a ngunnaí ar iomchar aca. Acht, má bhí na gunnaí aca, bhíodh an leabhar aca freisin; agus, nuair d'fheicfidís an áit fheileamhnach, thiubhraidís cuid de'n lá ann a léigheadh. Bhíodh “Sgiob” – gadhar óg míchéillidhe – le n-a gcois go minic, agus 'sé a bhíodh go mífhoighideach nach mbeidís ar an tóir. Acht ní bhíodh aon áird ag an mbeirt úd ar a ghleó, agus nuair nach mbíodh aon tsásamh le fágháil aige, d'imtheóchadh leis ag fiadhach dhó féin. D'fhágfadh sé an léightheóireacht aca-san. <L 11> Sul a dtáinic sé go Doire na gCuach, is minic a cheap an sgoláire bocht go mbeadh sé lán-tsásta bás fhágháil uair ar bith dá mbeadh oighre aige a bféadfadh sé a chuid foghluma fhágáil aige. Bhí sin aige anois. Ní raibh aon aimhreas air nach mbeadh Colm in-a sgoláire chomh maith leis féin amach annso, agus go mbeadh an fonn céadna air an fhoghluim a sgapadh is do bhí air féin. Bhí sé sásta deireadh a shaoghail a chaitheamh le n-a charaid. Ba mhór agus ba ríogh-mhór an cion a bhí aca ar a chéile. IV. Acht' má's fada an lá, tig an oidhche. D'éirigh timpíst mhór do'n sgoláire bhocht. Chuaidh sé féin agus Colm amach ar an loch lá. Thugadar na gunnaí leo. Ní dheárnadar mórán maitheasa leó i gcaitheamh an lae. Acht, ar a theacht a bhaile dhóibh, tráthnóna, d'éirigh lacha fhiadhain rómpa amach. Bhí an gunna faoi réir ag an sean-fhear. “Sgaoil fúithi, a dhuine – sgaoil fúithi!” arsa Colm. D'árduigh an sean-fhear an gunna leis an lachain a chaitheamh, acht loic an t-urchar air. “Ní'l fhios agam sa gcat marbh céard atá ar an ngunna seo,” ar seisean. “Dheaman ar loic sé ariamh cheana orm”. “Bhfuil caipín agad air?” arsa Colm. “Tá. Féach é. Droch-rath air mar ghunna! – bheadh an lacha bhreágh úd againn marach é.” <L 12> “Bheadh. Caithfidh tú é chartughadh amach anois.” “Caithfead. B'fhéidir go mbeadh sé de rath orainn a theacht uirri aríst.” Chrom an sean-fear ar an ngunna a chartughadh. Bhain sé an grán as réidh go leór. Chuaidh Colm i n-áirde ar charraig mhór a bhí le n'ais ag féachaint an bhfeicfeadh sé a lacha i n-áit ar bith. Acht ní túisge ar mhullach na carraige é, ná chuala sé an phléasg uathbhásach. Dhearc sé síos uaidh ar an áit ar fhág sé an sean-fhear, agus chonnaic sé an fear bocht sínte. Ghread leis chuige, agus a chroidhe 'n-a bhéal aige. Bhí dath gorm ar éadan an tsean-fhir ó'n bpúdar. Bhí an mothughadh ann, acht b'in é an méid. Thosuigh an fear óg ag fóirthin air chomh maith is d'fhéad sé. Bhí a lámh ar a shúilibh ag an sean-fhear, agus cosamhlacht air go raibh pian an-mhór air. Ba mhór a chuaidh a osnaí ar Cholm. Sa deireadh shíl an sean-fhear éirghe. Bhain sé na lámha dhá shúilibh. “A Dhia mhóir!” ar seisean – “cá bhfuil mé? Bhfuil sé 'n-a oidhche?” Ní raibh. Acht bhí sé 'n-a oidhche aige-sean. Bhí a shúile millte. Thug Colm a bhaile é; acht, dá méid aire dá bhfuair sé, ní fhuair sé amharc a shúl níos mó. Bhuail taom tinnis é, agus nuair a d'éirigh as an taom bhí sé 'n-a dhall. Ba mhór an truagh a bhí ag gach duine ar an mbaile dhó. Rud ar bith a bí ar a gcumas a dhéanadh dhó, rinneadar é. Nuair a tugadh go dtí a árus féin é, fágadh malrach sa teach aige le freasdal air. Ní raibh teaghlach ar bith ann nach gcuirfeadh earraidhe chuige <L 13> anois agus aríst. Ní raibh aon ní de dhíth air. Is minic d'fheicfidhe ag gábháil an bóthar é agus páisde ó'n sgoil 'ghá threórughadh. Agus is ag na páisdíbh a bhíodh an clampar ag féachaint cé aca gheobhfadh cead uaidh a dhul i n-éindigh leis. Agus an duine a gheibheadh an cead seo uaidh, nach air bhíodh an t-áthas? Nach é d'innseóchadh do'n dall gach rud a d'fheiceadh sé ar an tslighe? Má bhí na súile caillte aige, bhí súile leith- chéad páisdí a bhíodh ar sgoil aige ann le seirbhís a dhéanamh dhó. 'Sé an rud is mó a ghoill air, ar dtús, gan é bheith i n-ann a chuid leabhar a léigheadh. Ar maidin, nuair a bhíodh Colm gnóthach, théigheadh an sean-fhear amach ar an tsráid. Bhuaileadh sé faoi ar a chathaoir shúgáin. Tharraingeadh sé chuige a chuid leabhar, agus leigeadh air a bheith dhá léigheadh. Bhí dánta ionnta a bhí de ghlan- mheabair aige, agus thosuigheadh sé 'ghá rádh siúd ós árd agus ag ceapadh gur 'ghá léigheadh a bhíodh sé. Chuireadh sé cúpla uair thairis ar an gcuma sin gach lá beagnach. Laetheannta eile, ghlaodhadh sé chuige ar “Sgiob.” Chuireadh sé sreanga faoi n-a mhuinéal, agus deireadh leis a dhul go tigh Uí Fhlaithbheartaigh. Bhí an oiread sin cleachta ag an ngadhar a dhul ann is nach mbeadh ar an sean-fhear an dara focal a rádh leis. Shílfeá ar “Sgiob” bocht gur éirigh sé sean-chríonna gasda ó tháinic an mí-ádh ar a mháighistir. Shílfeá gur thuig sé go raibh sé 'n-a dhall, agus go raibh air féin a threórughadh ó áit go háit. Nuair a bhíodh Colm sa mbaile roimhe, chromaidís beirt ar an léightheoireacht agus ar an sgéalaidheacht. Bhíodh Colm 'n-a shuidhe le hais an tsean-fhir, agus an <L 14> leabhar 'n-a lámhaibh aige; acht ní bhíodh an dall sásta 'n-a intinn go mbíodh an oidhche ann, chuirfeadh sé iallach ar Colm é shocrughadh ar bhealach a mbeadh an solas ag tuitim go ceart ar an leabhar a bheadh 'n-a láimh aige. Nuair a thosóchadh Colm ar sgéal a léigheadh, déarfadh an sean-fhear: “Cá bhfuil sé sin ann, a Chuilm. Fág mo mhéar air.” “Díreach faoi do mhéir. Is ann a thosuigheann an sgéal. Féach! ‘An chéad bhliadhain dar ghabh Eochaidh Aireamh mac Fhinn mic Fhiontain flaith agus fóirleathnas ar Éirinn …’” “Is maith is cuimhneach liom é. Is mór an spéis a chuireas san sgéal sin nuair a léigheas ar dtús é. Is mór sin, a Chuilm.” “Nach iongantach an sgéal é! Is cuimhneach leat é – 'sé an chéad sgéal dá bhfuil san leabhar é – amuigh ar an loch léigheamar ar dtús é.” “Fíor dhuit sin, a Chuilm, a chuid. Bhí an oiread sin spéise dá chur agad san sgéal is gur thuit an maide rámha as do láimh. Nár thuit, anois?” “Thuit.” “Agus bhíomar beagnach treasna an locha nuair a bhí an sgéal léighte agam-sa, mar leigeamar do'n bhád imtheacht leis an ngaoith.” “Tá an ceart agad sa méid sin. Acht is beag nach raibh dearmad déanta agam air sin. Nach ait an chuimhne atá agad?” “Is ait. Is ait an chuimhne atá agam, a mhic. Sin a bhfuil agam anois.” Chuireadh an chainnt seo brón ar Cholm, agus d'fhéachadh sé le athrughadh a chur ar an gcomhrádh. Acht bhíodh sé <L 15> fánach aige sin a dhéanamh. Nuair a bhaineadh an sean- fhear amach sa gcaint ar an gcuma sin, ní bhíodh aon chosg le cur air. D'fhanadh sé ag caint agus ag síor-chaint faoi n-a sgéalta a léigh sé agus na sgéalta a chuala sé ó bhí sé óg, go mbíodh sé i n-am ag Colm a threórughadh a bhaile. Ní raibh aon aimhreas air-sean ar chuma ar bith nach raibh cuimhne iongantach ag an dall bocht. V. Bhíodh sean-phíobaire san gceanntar an tráth seo, agus, nuair chuala aos óg an bhaile go mbeadh sé i nDoire na gCuach a leithéid seo de lá, cheapadar nach raibh aon ní a b'fhearr le déanamh 'ná sgoraidheacht nó siamsa éigin dá shaghas a chur ar bun. Ní raibh aon teach ann chomh mór le teach Uí Fhlaithbheartaigh agus is ann a cheapadar a dhul. Ní minic a bhíodh siamsa dá shaghas aca le goirid, agus, ar an ádhbhar sin, bhí an baile go léir bailighthe ann. Is ann a bhí an gleó. Bhí an píobaire sa láthair go moch san oidhche, agus níor b'fhada ann dó nuair a cuireadh iallach air port breágh croidheamhail a chrochadh suas. Annsin thosuigh an damhsa. Chuaidh beirt fhear amach i lár boill an urlár ar dtús, agus chuireadar dreas damhsa dhíobh go héadtrom aerach. Bhí an ceóltóir 'n-a shuidhe ar chathaoir faoi'n bhfuinneóig. A shúile beagnach dúnta aige. A cheann dhá luasgadh anonn 's anall. An suairceas ag sileadh ó bharraibh a mhéar. Anois agus arís d'fhosglóchadh sé a leath-shúil, agus an fhaid is do bhíodh an leath-shúil sin <L 16> ar fhosgailt aige, ní bhíodh aon ghoir ag an mbeirt a bhí ar an urlár stad de'n damhsa. Ní raibh deireadh leis an bport damhsa úd gur bhuail an sean-sgoláire isteach agus an gadhar 'ghá threórughadh. Chuaidh sé timcheall le balla ag leagaint láimhe ar dhuine annso agus annsúd agus ag cur cainnte orra. Nuair a bhí cainnt curtha aige ar bhunáite a raibh ann, dhruid sé síos chuig an teine agus thosuigh 'ghá ghoradh féin. Shín sé a dhá láimh bhána chaol-tanaidhe amach os cionn na teineadh, agus, le chomh bán agus chomh tanaidh is do bhí na lámha sin, d'fheicfeá na féitheacha gorma a bhí ionnta ag dul i méid agus ag dul i líonmhaireacht nuair a thosuigh teas na teineadh ag cur na fola ar borradh ionnta. Bhí iongantas ar mhórán a bhí sa láthair chomh craithte is do bhí sé ag éirighe. Anois agus aríst, do thógadh sé a cheann, d'fhéachadh 'n-a thimcheall díreach mar a ghníodh sul ar buaileadh dall é. Bhíodh spéacláirí gorma dhá gcaitheamh aige an tráth seo, leis an áit a mbíodh na súile a chlúdach, agus thiubarthá an leabhar go raibh an sean-fhear dall ag féachaint ort agus go bhfeicfeadh sé thú nuair a thógadh sé a cheann ar an nós sin. Bhí daoine sa láthair agus b'fhada leó go raibh sé imthighthe, cé nár leig aon duine aca air go raibh an smaoineadh sin aige. Ní leigfidís orra é ar mhíle punnt. Acht bhí sé ann 'n-a dhiaidh sin. Bhí sé ag milleadh na hoidhche orra i ngan fhios dhó féin. Thosuigh an ceóltóir ar phort eile. Port breágh croidheamhail a chuirfeadh na cosa ag bogadh fút. Léim beirt óigfhear amach ar an urlár. Thóg an sean-sgoláire a cheann. Leag lámh ar cheann an duine ba ghoire dhó. Sin nós a bhí aige ó d'éirigh sé dall. <L 17> “Ní tusa Colm,” ar seisean. “Ní mé. Is mise a dheirbhshiúr – nach n-aithnigheann tú Síle?” “Agus is tú Síle? Tá go leór Éireann daoine agaibh anocht – acht cá bhfuil Colm uaibh?” “D'imthigh sé go Cúl Aoidh ar maidin.” “Go Cúl Aoidh?” “'Seadh. Chuaidh sé ann ar faoisdin.” “Chuaidh sé i n-áit mhaith mar sin. Acht cá fhaide go bhfillidh sé?” “Tá súil againn leis móiméad ar bith feasda.” Nuair a bhí an méid sin cainnte déanta ag an sean-fhear, chrom sé a cheann os cionn na teineadh an ath-uair. Áird ar bith níor thug sé ar an mbeirt a bhí ag damhsadh ná ar an gceóltóir, ná ar Shíle. Fear óg lúth láidir teann a bhí ann, cheap sé, agus gan suim aige i n-aonní acht a bheith ag fiadhach agus ag iasgaireacht agus ag éisteacht le sean-sgéaltaibh. Ní raibh aon chleachtadh aige ar na leabhraibh, ná aon eólas aige orra. Agus cheap an sean-sgoláire go mb'fheárrde a shaoghal é dá bhfanadh sé mar sin. Ní bheadh an dúil chráidhte aige ionnta anois agus gan é bheith ar a chumas iad a léigheadh. Ní bheadh sé i gcleitheamhnas lucht a léighte anois. Ní bheadh air a theacht chun an tighe an oidhche chráidhte sheaca seo. Agus nuair a tháinic an smaoineadh sin chuige, shíl sé a dhíbirt. Chinn sé air. Ní raibh goir aige a dhíbirt. Ag dul i dtreise a bhí sé. Ba mhór an sásamh aigne dhó é, nuair a thosuigh bean óg a bhí 'sa láthair ar amhrán a ghabháil. Sean-amhrán ar a <L 18> raibh an-eolus aige-sean a bhí ar siubhal aici. Le chomh binn agus chomh héifeachtach is dubhairt sí an t-amhrán, chuir sí misneach ar an sean-sgoláire aríst. Ní raibh an t-amhrán críochnuighthe aici go gcuala an sean-fhear torann bróg taobh amuigh. Tháinic an té arbh leis na bróga isteach, agus do shuidh i n-aice an drisiúir ag ceann an tighe. “Sin é Colm,” ars' an sean-fhear le Síle i gcogar. “Aithnighim torann a brog.” “'Sé atá ann.” “Agus 'tuige nach dtagann sé chugam?” “Is dócha go bhfuil sé a' fanacht go mbeidh an t-amhrán críochnuighthe.” “Glaodh air, a chailín – glaodh air.” Acht ní raibh aon ghábhadh leis. Tháinic sé anuas chuige uaidh féin. Leag an sean-fhear a lámh ar a cheann fionn-chas catach agus thosuigh 'ghá chuimilt. Ba mhór an fháilte a bhí aige roimhe. “Á! tá tú ar fágháil faoi dheireadh, a bhuachaillín an chúil cheangailte. Bhíos ag fanacht leat,” ars' an sean-fhear. “Dá mbeadh fhios agam sin, dhéanfainn deifir.” “Tá fhios agam sin, a mhic – tá fhios agam sin go ríogh-mhaith. Acht, ó tá tú ann anois, b'fhéidir nár mhisde dhuit beagáinín beag a léigheadh dhom – nó dhóibh go léir.” “Léighfinn agus fáilte; acht b'fhéidir go mb'fheárr leób bheith ag damhsadh.” “Má's feárr féin, tig linn-ne beagán a léigheadh,” ars' an sean-fhear. <L 19> “Tig linn – ar ball beag; acht caithfidh mé féin bobhta damhsa a chur dhíom i dtosach. Táim ionann 's a bheith préachta – tá sin.” Leig an fear óg sgairt gáire as, acht bheadh fhios ag duine ar bith a bheadh ag dearcadh air go mba mhó an fonn goil a bhí air 'ná damhsa. Bhí ní éigin ag déanamh imnidhe dhó. Sin, nó bhí cantal air go raibh an sean-fhear ag iarraidh air a dhul ag léightheóireacht agus an ceól breágh a bhí ar siubhal aca. Acht cé ar bith céard a bhí air, is ag damhsadh a chuaidh sé. Cuireadh an damhsa ar siubhal. Thosuigh na daoine ag dul anonn 's anall is trí n-a chéile. Acht ní fhaca an fear a bhí cromtha os cionn na teineadh iad. Dá bhfeicfeadh b'fhéidir go gceapfadh sé go mba gheall le snáthaibh a bheadh dhá sníomh ag figheadóir iad. Dá gceapfadh féin, ní bheadh sé i bhfad as bealach agus an dul trí chéile agus an ghluaiseacht a bhí aca. Cheapfá, freisin, go rachadh na snáthaí céadna i n-aimhréidh gach móiméad. Acht ní raibh baoghal orra. Bhí an ceóltóir go maith agus bhí na damhsóirí clisde. 'Sa deireadh cuireadh cosg leó. Bhí an ceóltóir ag éirghe tuirseach. Bhí gach a raibh ann tuirseach, acht nach leigfeadh siad orra go raibh. Thosuigh cuid aca ag imtheacht. Bhíodar ag imtheacht 'n-a nduine agus 'n-a nduine. Agus is cliste a sgaoileadh gach duine aca píosa airgid isteach san bpláta a bhí ag ceann an drisiúir sul a d'imtheóchadh sé. Ní bheadh póca an phíobaire falamh ag imtheacht dó. D'éirigh an sean-sgoláire féin le imtheacht. Ghlaodh sé chuige ar “Sgiob.” Rug sé ar an gcórda a bhí timcheall ar a mhuinéal aige le go dtreóróchadh an <L 20> madadh a bhaile é. Acht ní raibh aon chall le sin a dhéanamh. Tugadh cead a chinn do “Sgiob.” Threóruigh Colm a bhaile é. Nuair a bhíodar ag sgaradh le chéile, dubhairt an sean-fhear: “A Chuilm, a mhic,” ar seisean, “ní chreidfeá acht chomh cráidhte is do bhíos i gcaitheamh na hoidhche feicthear dhom nach fada uaim an bás anois …” “Ar son Dé is ná habair rud mar sin. Is iomdha bliadhain a bhéas agad fós le congnamh Dé agus na Maighdine Muire.” “… Agus ba mhaith liom turas eile a thabhairt i n-éindigh leat ar an loch – lá maith a bheith againn mar an lá úd fad ó nuair a fuaireamar an sean-leabhar ar dtús. A' dtiocfá liom i mbárach?” “Rachainn agus fáilte.” “Agus na dearmad an sean-leabhar a thabhairt leat.” “Déanfad sin. I mbárach le héirghe gréine,” ars' an fear óg, ag imtheacht dó. Chuala sé an sean- sgoláire ag bagairt air gan dearmad a dhéanamh ar an sean-leabhar go raibh sé fiche slat ó'n teach. VI. Nuair a shroich Colm a theach féin, bhí na daoine go léir glanta leó. Ní raibh san gcistinigh roimhe acht a mháthair agus Síle, agus iad ag tógbháil an tige. Ní dhéarna Colm aon mhoill leó, acht suas leis ar an lota, <L 21> áit a gcodluigheadh sé. Sgaoil sé dhe na bróga, agus chaith sé é féin ar an leabhaidh gan falach a bhaint de. Acht, má chaith sé é féin ar an leabhaidh, ní chun codlata é. Níor bh' shin é a bhí faoi a dhéanamh ar chor ar bith. Níor bh' eadh. Bhí lá mór aige, an lá is mó dá raibh aige ariamh. Níor corruigheadh an croidhe ann ariamh mar corruigheadh an lá sin é. Bhí sé ag faoisdin, agus cuireadh iallach air an sean-leabhar a bhí aige a dhóghadh. Ní raibh easblóid le fágháil aige muna ndéanfadh. (Agus 'sé an fáth a bhí leis an gcoingheall seo a chur air, na bíoblaí agus na leabhra Gaedhilge eile a bhí 'ghá sgapadh ag Protastúnaibh áithride imeasg Gaedheal. Shíl corr-shagart thall is i bhfus nach raibh aon chaoi aca le obair an leabhair seo a chosg acht iallach a chur ar na daoine gan a bheith ag léigheadh na Gaedhilge ar chor ar bith. Is beag duine a bhí ann a bhí i n-ann focal Béarla a léigheadh nó a labhairt.) Sin é an rud a d'fhág Colm bocht cráidhte. Dá ndéarfaidhe leis a mhéar a chur i lasair choinnle, agus a chongbháil ann go mbeadh an cnámh leis, ba lugha air é 'ná an rud adubhradh leis a dhéanamh. Nuair a chuala sé an bhreith a tugadh air, cheap sé i dtosach nach ndéanfadh sé é. Bheadh sé i n-aghaidh na nádúire, cheap sé. 'Tuige a ndéanfadh sé é? Chonnaic sé daoine a bhí tugtha do'n ól – chuala sé trácht ar dhaoine a thiubhradh a n-anma air – acht b'fhacthas dó nach raibh aon dhuine aca a raibh an dúil nimhe aca ann is a bhí aige-sean 'n-a leabhraibh agus 'n-a sgéaltaibh agus 'n-a dhántaibh. Ní raibh ordlach dá chorp nár dhubhairt leis nach raibh sé cóir. <L 22> Acht bhí Colm eile ann seachas an Colm a bhí dhá rádh seo. Agus dob' é an Colm eile seo a bhí i n-uachtar nuair a bhí an fear óg ag teacht treasna na tsléibhe ag teacht a bhaile dho ón bhfaoisdin. 'Séard a bhí san gColm eile seo oighre chinidh a rugadh agus a tógadh agus a fuair bás imeasg uathbhás agus uamhan agus iongantas na cruinne. Cine a raibh grádh aca do'n Té a chruthuigh an t-uathbhás agus an t-uamhan agus an áilneacht. Cine a raibh eagla orra roimhe. Cine a dhearc le iongantas agus le alltacht ar oibreachaibh a lámh. Cine a thug adhradh agus ómós Dhó. Agus is idir an dá Cholm seo a bhí an comhrac. Níor cheap an fear óg go mb'fhéidir go raibh an sagart ag dul amudha. Ní raibh aon chuimhne aige air sin. Dá mbeadh ní bheadh aon chomhrac ann. Acht bhí an comhrac ann i ndáríribh. Comhrac ní ba treise ná bhí idir aon bheirt ghaisgidheach ariamh. Bhí an chéad Cholm ag rádh: “Níl sé cóir. Níl sé ceart. Ní déanfad é. Ní dhéanfad go deó é.” D'eireóchadh an Colm eile annsin. “Ná bíodh aon dul amudha ort. Féach! tá Dia láidir. An rachaidh suarachán mar thusa 'n-A aghaidh? An ndeacha Colm Cille 'n-A aghaidh nuair adubhradh leis a thír dhúthchais a thréigint? Fear leithideach borb a bhí ann. Chlaoidh sé é féin. Tá sé 'n-a naomh i bhflaithis Dé anois.” Ba mhór agus ba dian an comhrac é, acht is beag Gaedheal nach mbíonn air an comhrac céadna a throid tráth éigin dá shaoghal. Bhí sé thart nuair a shroich sé an baile. Bhí sé ollamh agus ceapaighthe ar an losgadh a dhéanamh. Bhí an méid sin socruighthe aige. Acht má <L 23> bhí, ní gan dochma é. Bhí air a dhéanamh acht bhí a chroidhe líonta le brón agus le cumha go raibh air an gníomh a dhéanamh. Ní raibh sé acht ag feitheamh anois go bhfuigheadh sé a mhuinntir 'n-a gcodladh go ngabhfadh sé amach san sgioból leis an ngníomh a dhéanamh, mar is ann a bhíodh an leabhar i bhfalach aca i gcomhnundhe. Bhí cluas air. Ní raibh le cloisint aige acht bog-fheadghail na gaoithe agus seóithín-seó aici imeasg na ngéag lom. D'éirigh sé as an leabaidh go réidh. Rug sé ar an lóchrann a bhí ollamh aige faoi'n bfuinneóig bhig. Bhí an lóchrann ar lasadh aige, mar ní mórán lasóg a bhíodh aca fá'n an tráth sin. D'fhill sé i n-éadach é, ar eagla go bhfeicfeadh aon duine an solus. Níor bhac sé le n-a bhrógaibh a chur air. Síos leis an dréimire go haireach. Ní mórán soluis a bhí aige san gcistinigh agus mar sin do bhuail sé a chos i n-aghaidh soitheach a bhí 'n-a bhealach. Dá dtagadh aon duine air céard déarfadh sé? Chaithfeadh sé leithsgéal a bheith aige go raibh sé 'n-a shuidhe an tráth sin d'oidhche – “Go raibh sé ag brionglóidigh go raibh an bhó bhán teinn.” Dhéanfadh sé sin cúis. Bhí sé níos sásda 'n-a intinn go raibh an leithsgéal aige. Do thóg sé an laisde. Tharraing siar an bolta agus amach leis ar an tsráid. Bhí an oidhche ciúin. An smathamh beag gaoithe a bhí ann, is ar éigin a d'airigheadh duine é. Acht bhí sé ag cur sheaca go millteach. Bhí an sgioból sgathamh maith ó'n teach, acht má bhí féin ní hé an t-aith-giorra a thóg sé. Chuaidh sé thríd na garrantaíbh. Nuair a shiubhladh sé ar an bhféar reóidhte chloiseadh sé ag siosgarnaigh faoi n-a chosaibh é, agus <L 24> cheapadh sé go raibh duine ar a thóir le bac a cur leis. Bhí sé faithcheach go gcuirfidhe bac leis; go gcasfaidhe rud éigin leis nach leigfeadh dhó an gníomh a dheanamh. Ag dul trí na sgeitheachaibh dhó, bhain sé an t-éadach de'n lóchrann. Dúisigheadh éan. D'éirigh sé aníos as an dtom, agus bhuail é féin i n-éadan ghloine an lóchrainn. 'Sé bhain geit as mo dhuine. Faoi dheire shroich sé an sgioból. Chuaidh go dtí an áit a mbíodh an leabar i bhfalach aige faoi'n tuighe i n-áirde 'sna rachtaibh. Tharraing cuige é. D'fhág ar lic an úrláir é. Nuair a d'fhéach sé air arís bhí sé ar fhosgailt. D'fhosgail sé uaidh féin, agus bhí an sgéal is mó a thaithnigh leis os a chomhair amach. Níor fhéad sé gan a léigheadh. Léigh sé cúpla focal ar dtús. “Fanfaidh mé go mbeidh sé léighthe ar fad agam,” ar seisean 'n-a intinn fhéin, “ar ndóigh ní bheidh aon dochar annsin.” Agus chrom sé ar an léightheóireacht i ndáríribh. VII. Maidir leis an sean-sgoláire, nuair a bhuail sé isteach a bhaile thar éis sgaramhaint leis an bhfear óg, bhí cantal agus mí-shásuightheacht ag gabhail dó. Bhí teine bhreágh mhóna ag an ngasúr a bhíodh san teach aige roimhe, agus ní fada a bhí sé os comhair na teineadh sin amach gur imthigh an mhí-shásuightheacht dhe. Dubhairt sé leis an ngasúr a dhul a chodladh. Chuaidh. Ní raibh aon deifir a chodladh air féin, adubhairt sé. D'fhan sé 'n-a chathaoir <L 25> shúgáin ag caitheamh tobac agus ag éisteact le fuaim na habhann agus le srannadh an ghasúir. B'in é an tráth a raibh cluas ar Cholm freisin. B'in é an tráth díreach a raibh sé ag ceapadh a dhul amach leis an losgadh a dhéanamh. Deirtear go mbíonn comhcheangal idir smaointe beirte go minic. Má tá duine ann a bhfuil grádh mór agad dhó, agus má tá an duine sin i gcontabhairt mhóir agus tusa gan a bheith 'n-a chuideachtan, faghtar sgéala go minic, ar bhealach éigin nach dtig linn a mhíniughadh go fóill, go bhfuil sé i ndaimhséir. Ag na mnáibh is mó bhíos an t-eolas seo. Ó'n uair a bhí an aisling ag Déirdre go dtí an lá atá indiu ann, is minic a fuair bean na sgéala seo. Ní hé amháin go dtagann siad nuair atá cara duine i mbaoghal, acht is minic a thagas cineál tarngaireachta chugainn go bhfuil mí-ádh éigin i ndán dúinn féin má ghnídheann sinn a leithéid seo nó a leithéid siúd de ghníomh. Agus cá bhfuil an duine nár chuir cosg leis féin nuair a tháinic an tarngaireacht sin chuige? Ó tháinic sé a-bhaile is ar Cholm a bhí an sean-fhear ag machtnamh, act ar an bpúnc aimsire ar chum Colm an leithsgéal, ag dul amach an doras dhó leis an sean- leabhar a dhóghadh, cuireadh i n-iúl do'n tsean-sgoláire go n-éireóchadh rud éigin dóibh beirt. Ní raibh fhios aige céard d'éireóchadh dhóibh. Ní raibh fhios aige acht go ndéanfaidhe dochar éigin dóibh. An uain nó an chaoi – ní raibh fhios aige. Ní raibh sin ar a eólas. Níor chuir sé aon tsuim ann ar dtús. B'fhéidir gur thuit néal codalta air, agus go raibh sé ag brionglóidigh, cheap sé. Annsin chrom sé ar eachtraíbh an lae a bhí <L 26> caithte a chur i léire dhó féin. Chuimhnigh sé ar an fonn a bhí air i dtús na hoidhche go léigheadh an fear óg beagán dhó. Cheap sé anois go mb'ait an rud é nach raibh sé sásda aon ní a léigheamh dhó. “Níor dhubhairt sé,” ars' an sean-fhear leis féin, “go dtiubhradh sé an leabhar leis. Níor dhubhairt sé acht go mbeadh sé sásda a dhul liom le heirghe gréine. Sin é díreach an focal adubhairt sé.” Chaith sé tamall fada ag cur trí chéile ar an gcaoi seo, acht i leabhaidh an sgéal a réidhteach 'sé an chaoi a raibh sé ag dul i n-aimhréidh air. Ní bheadh an réidhteach sin le fágháil aige, go bhfeiceadh sé Colm féin ar maidin. Ní bheadh aon mhaith dhó a dhul a chodladh, mar ní thiocfadh aon chodladh air. D'fhanfadh sé tamall beag eile, agus annsin do dhúiseóchadh sé an gasúr. Dhúisigh sé roimh an lá é. Bhí iongantas ar an ngasúr bocht nach ndeacha an sean-fhear a chodladh. “Thuiteas 'mo chodladh annseo sa gcathaoir, a mhic,” ars' an sean-fhear, “agus níor dhúisigheas go dtí anois féin.” Bhí drugall air a rádh gur fhan sé 'n-a shuidhe a machtnamh i gcaitheamh na hoidhche. Ba gheárr an mhoill orra ruainne bídh a ghléasadh agus a chaitheamh. Sháith gach dunne aca císde beag isteach i bpóca agus d'imthigh leó agus “Sgiob” le n-a sálaibh Ní raibh sé 'n-a lá nuair a d'fhágadar an teach, acht cheap an sean-fhear go ndúiseóchadh sé Colm agus go n-imtheóchaidís roimh an lá. An casán atá le bruach na haibhne thógadar, agus níor airigheadar go raibh sgioból an Fhlaithbheartaigh buailte leó. <L 27> “Tá solas sán sgioból,” ars' an gasúr, “feicim thrídh an bhfuinneóig é. Ní 'mé sa domhan cé tá ann?” “Solas san sgioból!” ars' an sean-fhear, “céard a bheireadh solas ann chomh moch seo?” “Tá sé ann ar chuma ar bith.” “Féach isteach thríd an bhfuinneóig go mbeidh fhios againn cé tá ann.” “Ní'lim sáthach árd. Tá an fhuinneóg i n-áirde ar an mballa.” “Bheiridh mise sál i mbois dhuit. Seo!” Thug. D'innis sé dhó go raibh Colm istigh agus lóchrann aige. Go raibh leabhar mór ar fosgailt aige acht nach raibh sé 'ghá léigheamh. Go raibh a shúile dúnta aige, a cheann crochta agus é ag corrughadh a bhéil díreach is dá mbeadh sé ag paidirghil. Bhí an leabhar caithte ar an lic a bhí taobh istigh de'n doras, ar thaobh na láimhe deise ag dul isteach dhuit. Bhí Colm féin ag an gceann eile de'n sgioból. Chaith sé an oidhche ag léightheóireacht (acht sin rud nach raibh fhios ag an mbeirt a bhí taobh amuigh) agus nuair nach ndéarna sé an gníomh i dtosach ní leigfeadh a chroidhe dhó a dhéanamh na dhiaidh sin. Cheap se an obair a chur ar cáirde. Dá mbeadh peacadh ann, cheap sé go raibh ceann déanta aige cheana agus an sgéal a léigheadh chor ar bith. Chuaidh sé ar a ghlúnaibh nuair nach bhfuair sé 'n-a chroidhe an leabhar a dhóghadh. Chuala an bheirt a bhí ag an bhfuinneóig é ag rádh na bhfocal: “A Dhia Mhóir, cuidigh liom! A Naoimh Mhuire a mháthair Dé, cuidigh liom! Agus mara bhfuil sé ionnam <L 28> an leabhar a dhóghadh anocht, dóghfad é san oidhche i mbárach, le congnamh Dé.” Níor fhan an sean-fhear go raibh siad ráidhte aige, act isteach leis ar lár an úrláir. Bhí 'fhios aige go ríogh-mhaith cá raibh an leac. Agus is ar an lic a bhí an leabhar caithte. Thosuigh air ag oibriughadh na lámh go dícheallach 'ghá chuartughadh. Ní mórán moille a bhí air a fhágháil. Rug sé air, agus d'fháisg le n'ucht go docht daingean é, mar d'fháisgfeadh máthair a haon mhac agus an faolchú ar a thóir. Níor airigh an fear óg ag teacht isteach é, acht nuair a chonnaic sé é agus an leabhar i ngreim aige, 'sé an chéad rud a cheap sé an leabhar a bhaint de le láimh láidir agus a dhóghadh ar áit na mbonn. Acht nuair a dhearc sé ar an dall bocht a bhí os a chomhar amach, ní bhfuair sé 'n-a chroidhe é a dhéanamh. “Ní dhógfar choidhché é – ní dhóghfar choidhche é. 'Tuige a' ndóghfaidhe?” ars' an sean-fhear go dána. Nuair adubhairt sé an focal sin amach leis as an sgioból go beódha agus an leabhar faoi 'n-a asgaill aige. Threóruigh an gasúr a bhaile é. Ní gádh a rádh nach ndeacha an bheirt charad ag bádóireacht le chéile ar an loch an lá sin. VIII. An lá dár gcionn bhí an sean-fhear 'n-a shuidhe 'n-a chathaoir shúgáin os comhair teineadh breágh móna. Bhí an leabhar ar a ghlúnaibh aige, agus é fosgailte. Bhí <L 29> an gasúr 'n-a shuidhe ar stól faoi' i lampa a bhí crochta ar an mballa, agus é ag cor caoi ar bhád bheag a bhí aige. Bhí “Sgiob” 'n-a luighe ag cosaibh an tsean-fhir, agus é 'n-a chodladh go sámh dhó féin. Bhí an sean-fhear ag machtnamh. Ní raibh fhios aige faoi neamh cé'n mí-ádh a bhí ar Cholm gur cheap sé an sean-leabhar úd a raibh an oiread sin bróid aige as a dhóghadh. Bhí an cheist sin dhá bhodhradh. Ní raibh a réidhteach le fágháil aige. Cheapadh sé uair go mb'fhéidir gur bhual an t-éagcruas an fear óg go tobann. Acht nár labhair go ciallmhar? Agus dá mbadh rud ar bith dá shaghas a bheadh air, nach n-innseóchadh duine éigin dhó é i gcaitheamh an lae? Bhí sé cinnte go n-innseóchadhdh pé ar bith céard a bhí air ní hé sin a bhí air, buidheachas mór le Dia. Cheapadh sé uair eile go mb'fhéidir gur ag brionglóidigh a bhí an fear óg, agus gur éirigh sé agus go ndeacha ag léigheamh an leabhair 'n-a chodladh dhó. Chuala sé trácht ar dhaoine a rinne rud mar é. Agus do réir mar labhair sé, shílfeadh duine ar bith gur 'n-a chodladh nó i n-aisling a bhí sé. Cheap sé arís go mb'féidir nach raibh san sgéal go léir acht brionglóid – go mb'fhéidir nach raibh sé san sgioból ar chor ar bith agus nach bhfaca an gasúr Colm. Ba mhinic dhó rud mar sin a cheapadh ó d'éirigh sé dall. Ba mhinic dhó a cheapadh nach dall a bhí sé ar aon chuma – nach raibh sé acht ag dúnadh na súl roimh dhul a chodladh dhó. Acht mo léan! Ní hamhlaidh a bhí. Is aige a bhí a fhios nach aisling a bhí ann, nuair a leag sé lámh ar an leabhar a bhí ar a ghlúnaibh aige. <L 30> Leig sé osna. Thosuigh air ag cuimilt an leabhair go mín agus go réidh le n-a láimh. Chrom sé ar na bileógaibh a iompughadh. Cé'n mhaith a bhí san leabhar dhó nuair nach raibh sé 'n-a chumas a léigheamh? D'iompuigh bileóg eile. Cé'n mí-ádh a bhí ar Cholm nach dtiocfadh sé chuige? D'iompuigh sé bileóg eile. An é an chaoi gur chaill sé an dúil a bhí aige san léigh- theóireacht? Baineadh geit as. Tháinic sé ar bhileóig a bhí stróicthe 'n-a lár, agus a bhí greamuighthe le chéile arís. Is maith an t-eólas a bhí aige ar an mbileóig sin. Nach ar an mbileóig sin a thosuigh an sgéal ba bhreághtha agus b'áilne dá raibh san leabhar? Leag sé méar ar an áit ar thosuigh an sgéal. Ba mhór an t-eólas a bhí aige ar an sgéal céadna. Leig sé air féin gur dhá léigheamh a bhí sé i dtosach, agus é ag rádh na bhfocal mar bhíodar de ghlan-mheabhair aige. Bhí sé i n-ann é a rádh as a chéile, díreach mar do sgríobh Donnchadh Mór Ua Flaithbheartaigh 'n-a leabhar é. Ba gheárr gur sguir sé de'n léightheóireacht bhréige. Ní raibh aon chall leis. Bhí sé féin imeasg na laoch. Chonnaich sé sluagh mór ag fágáil na Teamhrach faoin-a gcuid arm agus éididh. A meirgeacha mear-shiubhalacha ar chrannaibh árda láidre aca, agus iad ag soillsiughadh faoi lonnradh na gréine. Agus ghluais an bhuidhean bhorb leithideach seo rómpa thar na machairíbh míne réidhe, agus thar na maol-chnocaibh fraochmara go dtáinic go rígh-theach a raibh brandubh agus fithcheall ann, a raibh fleadh agus féasta ann, a raibh bantracht agus laochraidh ann. Agus bhí an sgoláire bocht 'n-a bhfochair, nuair d'fhill an bhuidhean sin ar ais go Teamhair agus iad salach <L 31> smeartha gonta leóinte de bhárr an chatha agus an chruadh-chomhraic ab' éigin dóibh a thabhairt uatha i dteach a gcarad bréige. Bhí an teine ag dul i léig. Bhí crónán na habhann le tabhairt faoi deara taobh amuigh agus feadghail na gaoithe. Bhí an gasúr 'n-a chodladh. É 'n-a luighe ar n- leacrachaibh loma agus a cheann ar an stól aige. Acht is imeasg na laoch agus na righ-ghaisgidheach bhí an sean sgoláire. D'éirigh an gasúr. Chuimil na súile. D'fhéach 'n-a thimcheall. Dhruid sé aníos chuig an sean-fhear. Bhí seisean 'n-a shuan agus 'n-a shámh-chodladh. Bhí teach eile ar an mbaile céadna a raibh an teine ag dul i léig, teach 'n-ar cluineadh cronán na habhann agus feadghail na gaoithe. Acht ní raibh an fear óg a bhí san teach sin 'n-a shuan agus 'n-a shámh-chodladh. B'fhada uaidh é. Bhí sé ag machtnamh. Bhí sé ag iarraidh a dhéanamh amach cé 'n bealach a bhféadfadh sé greim fhághail ar an leabhar ionnus go bhféadfadh sé a rún a chur i bhfeidhm. Acht chinn air, de bhuidhe ná bhán, cuimhneadh ar aon beart. IX. Acht an rud a theip air féin a dhéanamh, rinne a mháthair dhó é i ngan fhios di fhéin. Is ag iarraidh a bheith ag smaoineadh ar bealach leis an leabhar a mhealladh uaidh a bhí seisean. Agus ar ndóigh, bheadh sé chomh <L 32> maith dhó a bheith ag iarraidh an croidhe a mhealladh uaidh. Bhí coícthighis imthighthe ó shíl sé an leabhar a dhóghadh, acht bhí sé chomh lán-cheapaighthe ar an ngníomh a dhéanamh anois, is do bhí an uair sin. Agus nach é a bhí go cráidhte agus go ciaptha feadh na coicthighise sin! Thug a mháthair faoi deara an bhuaidhirt mhór aigne bhí air. Ní raibh fios aici tada faoi'n leabhar. 'Séard a cheap sí acht gur éirigh achrann éigin idir é féin agus an sean-sgoláire. Bhí sí ag ceapadh go dtiocfadh a mheisneach chuige arís, dá dtagadh an duine sin ar cuairt chuca. Bhí Síle curtha 'n-a choinne aici anois féin. Tháinic sí isteach. Bhí an teachtaireacht déanta aici. D'fhéach sí ar a máthair. Thuig sise an fhéachaint. “A Chuilim,” ar sise. “Seadh, a mháthair,” ar seisean. “Céard tá ort mar sin, a mhic? Cheapfadh duine ort go raibh tinneas eicínt ort. Cé'n fáth nach dtagann an sgoláire chugainn anois?” “Mh'anam féin, nach bhfuil fhios sin agam, a mháthair.” “Seo anois, tá fios agat go maith é. An bhfuil olc agat dhó?” “Níl.” “Is maith an rud nach bhfuil olc agaibh dá chéile. Tig libh beagán léightheóireacht' a dhéanamh le chéile, mar tá sé le theacht annseo anocht.” Bhain an focal sin geit as. Bhí an sean-fhear ag teacht chuca. B'fhéidir go mbeadh an leabhar aige. Ar ndóigh, ní thiocfadh sé gan é? Dheamhan teacht. Bhí an oiread dúile aige san léightheóireacht is nach bhféadfadh sé a dhéanamh dá uireasbhaidh. Agus cé bhí ann a bhí i n-ann an leabhar a léigheadh dhó acht Colm féin? Sin <L 33> iad na smaointe a tháinic 'n-a cheann nuair a chuala sé an focal adubhairt a mháthair. Ba gheárr gur bheannuigh an sean-fhear agus an gasúr isteach. Bhí an leabhar aige. Ní raibh uaidh acht an cuireadh. B'fhada leis go dtáinic sé. Cheap sé nach bhféadfadh Colm díoghbháil ar bith a dhéanamh do'n leabhar, acht é féin go haireach. Agus b'fhéidir nach mbeadh aon chuimhne aige ar rud mar é a dhéanamh anois ar chor ar bith. I riocht is nach mbeadh iongantas ar bhean an tighe an leabhar a bheith aige-sean dubhairt sé go ndeacha sé isteach san sgioból ar theacht chun an tighe dhó le n-a fhágháil – “Mar b'fhada liom go léighfeadh sé giota dhom as,” ar seisean. “Ní raibh call ar bith dhuit an trioblóid a chuir ort féin,” arsa bean an tighe, “ní ro-ghnóthach atá Colm, agus thiubhradh seisean isteach é.” “Tá a dhóthain ar a aire is a léigheamh,” ars' an sean-fhear ag sínéadh an leabhair chuige. Nuair a shín sé an leabhar chuige dubhairt sé leis i gcogar: “Ar son do mharbh,” ar seisean, “is ná déan aon díoghbháil dhó.” Thosuigh Colm ag léigheamh an sgéil adubhradh leis, agus ba bhreágh blasda uaidh é dhéanamh. Ba mhór é áthas an tsean-fhir go gcuala sé a ghlórtha béil arís. Cheap sé nach raibh aon cheól faoi neamh ba bhinne le n-a chluais ná glór Chuilm ag léigheamh na sgéalta úd dhó. Léigh sé sgéal agus duan, agus duan agus sgéal go raibh sé amach san oidhche. Bhí sé 'ghá léigheamh go raibh an páisde ag tuitim 'n-a chodladh ar ghlúnaibh a mháthar. D'fhéach sise ar Colm. Stad seisean. <L 34> D'fhéach ar an sgoláire. B'é ba dhóigh leat air sin nach raibh aon chuimhne aige go raibh sé san teach aca ar chor ar bith. Cor ná car ní raibh sé a chur dhe. Nuair a chonnaic Colm an chuma a bhí air, d'éaluigh leis. Cheap an mháthair gur amach san sgioból a bhí sé ag dul leis an leabhar a chur i dtaisge ann, agus mar sin de, níor chuir sé aon bhac leis. Bhí an seanfhear 'n-a shuidhe san gcathaoir. Bhí a cheann crochta aige. Ba chosamhail ar aghaidh agus ar a ghnúis go raibh ní éigin le feiceál aige nach bhfaca aon dhuine eile, cé go raibh sé 'n-a dhall. Bhíodh sé. Is dócha gur airigh sé an fear óg 'n-a thost. “Léigh ceann eile, a Chuilm,” ar seisean. “Tá sé ag eirghe deireannach anois,” arsa bean an tighe, “agus tá Colm imthighthe amach sa sgioból leis an leabhar a chur i dtaisge.” “Colm imthighthe!” ars' an sean-fhear agus iongantas air. “An 'mo chodladh a bhíos?” “Ní headh. Ní raibh tú 'do chodladh.” Rug an sean-fhear ar a bhairéad agus ar a mhaide siubhail. “Treóruigh amach mé, a bhean-treóruigh amach go dtí an sgioból mé,” ar seisean. Rinne sí amhlaidh. An rud a chonnaic sí ann roimpe chuir sé iongantas uirri. Bhí Colm ar a ghlúnaibh ag guidhe agus an leabhar 'n-a luaithreamhán ós a chomhair amach. Thuig an sean-fhear ón deatach a bhí ann go raibh an gníomh déanta. Bhí a dhruim le balla aige, agus gan uaidh acht na focail: “Dóighte! dóighte! an sean- leabhar dóighte!” <L 35> Níor éirigh Colm ar a theacht isteach do'n bheirt eile. Ba dhóigh leat air go raibh brón mór ar a chroidhe. Cheap an bhean an bheirt aca a mhealladh a-bhaile. Ní raibh aon mhaith dhi ann, agus b'éigean di imtheacht gan iad. D'fhan an bheirt charad le chéile san sgioból; má bhí aon chainnt eatorra níor chuala sise é. Níor chuala sí acht an sgoláire bocht ag casadh agus ag athchasadh ar na foclaibh úd: “Dóighte! dóighte! an sean-leabhar dóighte!” – agus chuala sí na focail sin go raibh sí sgathamh maith ón áit. An Samhradh, 1904. MÁ TÁ DO CHÉILE LEISGEAMHAIL Bhí an lá ann. Bhí solus na gréine ag soillsiughadh isteach sa seomra bíodh is go raibh an fhuinneóg bheag ar an taobh ó dheas de'n teach féin. Bhí fuamanna éagsamhla na maidne le clos taobh amuigh: na huain ag méidhligh ar an mbán; an gadhar ag tafaint ar an tsráid; an bhó ag géimnigh sa ngort. Sí an bhó a dhuisigh Pait Mór. Bhí sé beagnach cinnte dhe. Bhain searradh as féin go leisgeamhail. Ghlan na sramacha dá shúilibh. Shín na géaga móra láidre gur thosuigh an tsean-leabaidh ag creathadh agus ag gíosgán faoi. An bhó arís. 'Seadh – agus an gadhar ag tafaint. Céard a bhí ar siubhal? “Éirigh a bhean,” ar seisean, “tá an lá caithte! Nach deas an chaoi orm é, mé bheith pósta ag do leithéid de straoille spadánta! Éirigh adeirim! A Mháire! …” Acht nuair bhí na géaga sínte aige agus na súile fosgailte i gceart, thug sé aghaidh ar an áit go mba chóir dá bhean a bheith. Ní raibh sí ann. Ní raibh aon tsúil aige-sean go mbeadh. Le n-a brostughadh, dá mbadh rud é nach raibh sí 'n-a suidhe fós, dubhairt sé an chainnt. Agus gach uile lá 'san mbliadhain, nuair a d'fhosgluigheadh sé féin na súile, deireadh sé rud mar <L 37> é le n-a spreagadh chun oibre ar eagla go n-éireóchadh sí leisgeamhail. An leisge an rud is measa ar an saoghal so. Má fhághann an leisge greim ort tá tú réidh mar adubhairt sé féin go minic. Acht ba bheag an baoghal bhí ar a mhnaoi bhoicht bheith leisgeamhail. Dá mbeadh, ní bheadh teach ná talamh, bó, gamhain ná eile aca. Ní raibh lá san mbliadhain nach mbíodh sí 'n-a suidhe roimh an ngréin. Thar éis éirghe dhi, d'fhaduigheadh sí teine, chuireadh sí gráinne tae 'san bpota, bhligheadh sí an tsean-bhó fhaid is bhíodh an tae thíos, d'óladh sí muga dhe, agus thugadh sí siar muga eile chuig Phait. Cheap an fear macánta soin nach raibh aon cheó ann le do chroidhe a thógháil ar maidin mar chupán maith láidir tae. An maidin seo d'fhan sé sgathamh maith ag fanacht léithi agus é ar a leath-uillinn san leabhaidh. Nuair nár airigh sé ag teacht í luigh sé siar ar an bpiolúr an ath-uair. Bhí sean-dúidín ar an mbord beag corrach le n-a ais, agus thosuigh sé 'ghá cheapadh dhó féin céard ab' fheárr dhó a dhéanamh – fanacht go mbeadh an tae ólta aige nó gail tobac a bheith aige i dtosach. Acht ní raibh a bhean ná an tae ag teacht chuige. Nach mór an mhoill a bhí sí a chur air? Cé'n mí-ádh bhí uirthi nach raibh sí ag teacht? Cheap sé go gcuirfeadh sé an oiread stróidh air féin is go ngabhfadh sé chuig an bhfuinneóig go nglaodhfadh sé uirthi. Acht dá ndéanfadh sé sin nach mbéadh sé chomh maith dhó éirghe ar fad? Bhí an cheist seo ag déanamh níos mó buaidheartha dhó ná ceist an tae féin. Is ar éigin a bhí a dhá shuil fosgailte ag an bhfear mór feasógach, acht mar sin féin d'éirigh sé ar a dhá ghlúin le dhul go dtí an <L 38> fhuinneóig. Bhí pictiúir bheag de'n Mhaighdean Mhuire crochta ar an mballa le hais na fuinneóige bige, agus is cinnte go n-abróchadh sé paidir nó dhó, os a comhair ar a ghlúnaibh, muna mbeadh go raibh fhios aige go n-abróchadh a bhean cúpla ceann ar a shon. Ar an bpointe sin d'airigh mo dhuine a chosa agus a cheathramhnaí ag éirghe an-fhuar. Chaith sé siar sa leabaidh é féin arís agus tharraing na héadaigh leapthan 'n-a thimcheall. Faoi cheann chúig nóiméid bhí gach uile cheist a bhí 'ghá bhodhradh, idir codladh agus dúiseacht dhó, socruighthe aige ar a bhealach féin. Agus is aige féin agus aige féin amhain atá eolas an tsocruighthe sin. Níl le rádh annseo acht amháin gur dhún sé na súile arís, gur shín sé na géaga móra láidre, gur bhain sé searradh éile as féin, gur shocruigh sé a fhéasóg fhada dhubh taobh amuigh de'n chuilt agus gur thuit a shuan agus a throm- chodladh air. Ní fhaca tú a shamhail ariamh ag tuitim 'n-a chodladh dhó acht beithidheach mór mara d'fhágfadh an taoille trágha 'n-a diaidh ar an gcladach – beithidheach mór reamhar beathuighthe éigin a bheadh ró-leisgeamhail ró-spadánta ró-thuitthe i bhfeóil le cor a chur de dhá bhfuigheadh sé a shaoghal air. Acht dá mbadh rud é go dtéigheadh Pait Mór chuig an bhfuinneóig, mar shíl sé a dhul, bheadh fhios aige céard a bhí ag coinneáil moille ar a mhnaoi. D'fheicfeadh sé sínte san ngarrdha cabáiste faoi bhun an chlaidhe í, agus gan cor aisti acht an oireadh is bhí as féin faoi láthair. Dá bhfanfadh sé sgathamh maith ag an bhfuinneóig – dá mbadh go leigfeadh an leisge agus an fuacht dhó é – d'fheicfeadh sé beirt bhan i ngreim innti agus iad dá <L 39> tabhairt isteach a bhaile. Acht ós rud é go raibh mo dhuine 'n-a chodladh feadh an achair seo ní fhaca sé aon cheó muna bhfaca sé i mbrionglóidíbh é. Tugadh an bhean isteach. Suidheadh i gcathaoir cois teineadh í. Bhí dath an bháis uirthi agus í ar creathadh. Tugadh uisge dhí acht níor fhéad sí a ól. Ní raibh aon chainnt aici. Coinnigheadh an cupán uisge le n-a béal. Dóirteadh cupán eile ar a héadan. Ní raibh sí ag teacht chuici féin. “Meas tú céard d'éirigh dhi?” arsa duine de na mnáibh. “Dheamhan fhios soin agam,” ars' an bhean eile, “acht coinnigh an soitheach le n-a béal.” “B'fheárr liom ná go leór go mbeadh Pait annseo,” ars' an chéad bhean. “Dá mbadh rud é go n éireóchadh tada dhi …” “Coinnigh an soitheach le n-a béal, adeirim,” ars' an bhean eile. Rinneadh amhlaidh. Dóirteadh cupán eile uisge ar an mnaoi bhí teinn. Leig sí osnadh lag. D'osgail sí na súile. “An … an … gabh – – ar” ar sise go lag-ghlórach. “Cé'n gabhar?” ars' an bheirt bhan i n-éindigh. D'fhan sí tamall maith fada gan focal eile a rádh. “An … gabh – – ar … san … ngarrdha, san gcabáisde …” “Céard tá sí a rádh faoi ghabhar?” ars' an chéad bhean? “Coinnigh an t-uisge léithi agus ná bí ag cainnt go bhfeicfidh mé cá bhfuil Pait,” ars' an bhean eile. <L 40> Chuaidh sí go doras an tseomra agus is beag nach ndeachaid sise i laige freisin nuair chonnaic sí Pait 'n-a chodladh. “Ó go gcuiridh Dia an t-ádh ort, acht gabh i leith annseo go bhfeicidh tú é,” ar sise, “an sumachán! 'n-a chodladh an tráth so de ló! Agus a bhean ag fágháil bháis!” Nuair a tháinig na mná isteach i dtosach chuala Pait torann éigin agus é idir codladh agus dúiseacht. Shíl sé gurab í Máire a bhí ann agus go ndúiseochadh sí é nuair bheadh an tae déanta aici. Dhúisigh sé i gceart agus do gheith sé nuair thug an bhean (a bhean féin a bhí ann cheap seisean) sumachán air. Céard a bhí teacht ar an saoghal chor ar bith, go dtiubhradh a bhean féin sumachán air! Acht nuair chuala sé an focal “ag fágháil bháis,” agus nuair chonnaic sé an bhean choimh- thigheach san doras bhí sgéal eile ann. “Éirigh go beó, a chladhaire an tsaoghail,” ar sise. “Cé c – – é thú – – ú?” “Cuma cé mise. Éirigh go beó. Téirigh i gcoinne an tsagairt. Tá do bhean ag fágháil bháis.” “Máire ag fágáil bháis, an eadh?” ar seisean agus sgannradh air. Acht níor fhan an bhean le n-a fhreagairt. D'iompuigh sí go tobann ar a cois agus amach léithi. Bhí Pait san gcistinigh i láthair na mban gan móran achair. Bhí a bhean féin ag teacht chuici féin go mall. A dhá súil ar leathadh agus sgeón ionnta. A cuid fiacal ag gíosgán. Cosamhlacht uirthi gur baineadh geit uathbhásach aisti. Níor baineadh an oiread oibre as cnámhaibh Phait ariamh is baineadh an mhaidin seo. Bhí an fear mór <L 41> annseo agus annsúd ar an nóiméad céadna. Bean aca ag iarraidh air uisge a thabhairt isteach agus ag tabhairt gach ainm ba mhíomhúinte ná a chéile air. An bhean eile 'ghá chur i gcéill dó céard a dhéanfadh sí dá mbeadh a leithéid de chéile aici. Bhí an fear cosnoch- tuighthe agus gan cóta ar bith air. Bhí an mhaidin roinnt fuar, acht ar a shon sin bhí sé ag cur alluis go tiugh – na braonacha móra ag tuitim anuas dhá bhaithis agus dá gcailleadh féin 'n-a fheasóig mhóir dhuibh. Ní bhainfeadh an obair neamhghnáthach amháin an t-allus as; acht an obair agus an droch-íde bhí sé a fhágháil ó'n mbeirt, agus an sgannradh a chuir an droch-bhail ar an bhfear mór. I gceann uaire tháinig a cainnt chuig a mhnaoi. Faoi'n am seo bhí sí istigh 'sa leabaidh agus d'innis sí dhóibh go lag-ghlórach go bhfaca sí gabhar – gabhar mór dubh a bhí chomh mór le asal – san ngarrdha cabáisde. Nuair a cheap sí a chur amach d'ionnsuigh seisean í agus chuir a dhá adhairc 'n-a taobh. Chuaidh sí i laige annsin agus níor chuimhnigh sí ar a thuilleadh. Ní raibh aon chomhartha uirthi gur ionnsuigh an gabhar ná beithidheach ar bith eile í. Ní raibh aon chosamhlacht ar an ngarrdha go raibh gabhar ná gamhain ann. Ní raibh a lorg le feiceáil. Cuma céard a bhí ann, bhí Máire breóite. Bhí sí go dona. Níor fhéad sí i féin a iompughadh sa leabaidh. Maidir le héirghe ní raibh aon ghoir aici air. Gach uile shean-bhean timcheall na háite bhí eólasach ar ghalraibh tugadh isteach í. Act ní raibh sean-bhean ar bith aca chonnaic a leithéid de ghalar le n-a beó. Na dochtúirí féin nuair a thagann siad ar galar neamhghnáthach – galar nuadh nach bhfacadar cheana, <L 42> is éigean dóibh ainm éigin a thabhairt air. Ní bhíonn siad sásta acht an oiread go mbíonn fios fátha an ghalair aca. Tús leighis an t-eólas. Dubhairt sean- bean le sean-mhnaoi eile gur “droch-rud” a chonnaic bean Phait. Dubhairt sise le mnaoi eile go bhfaca bean Phait “droch-rud” san ngarrdha – – droch-rud mór dubh agus cosamhlacht gabhair air, acht go raibh a dhá shúil ar lasadh 'n-a cheann mar bheadh dhá sméarthóid ann. Dubhairt sise le mnaoi gurab é an fear mór a chonnaic bean Phait agus é i riocht gabhair theineadh. D'innis sise do Phait gurab é fear na Roimhe chonnaic a bhean; go dtáinig sé le a chead fhágháil uaithi Phait féin a sguabadh leis i ngeall ar ar fhág sé gan déanamh le linn á shaoghail. ' Bhí eagla ar Phait. Bhí cosamhlacht na fírinne ar an sgéal, cheap sé. Dá mbadh nach dtiubhradh a bhean a chead do'n fhear mór é féin a bhreith leis bheadh olc ag an bhfear mór dhó-san. Agus b'in í anois í dá snaoidh os comhair a shúl gach lá. Ní raibh fhios ag an dochtúir céard a bhí uirthi. Tháinig sé a hocht nó a naoi de uaireanntaibh, agus d'fhág buidéal beag 'n a dhiaidh gach uair, acht ní dhearna na druganna aon mhaith dhi. Ag dul i ndonas a bhí sí. Tháinig an sagart go minic, acht níor fhéad seisean fírinne an sgéil a bhaint amach acht an oiread leis an dochtúir. Bhí Phait go cráidhte. Shíl sé go mbeadh fhios ag an dochtúir nó ag sagart cé'n galar bhí ar a mhnaoi. Bhí goile mhaith aici, acht má bhí féin, bhí sí ag cailleadh na feola gach lá. Bhí an ceart ag na sean mhnáibh. <L 43> “Droch-rud” a chonnaic sí. Droch-ghalar éigin a bhí uirthi. B'fhéidir go raibh sí ag fágháil bháis – ag fágháil bháis ar a shon. Marach í, b'fhéidir go mbeadh sé féin i dtigh an fhir mhóir anois fhéin. A raibh de ghean agus de ghrádh 'n-a chroidhe dá mhnaoi nochtuigheadh é. Dhéanfadh sé gac' uile short dhi. An fear mór féasógach so – an fear reamhar beathuighthe seo a bhí 'n-a leas- dearbhráthair do'n diomhaointeas agus 'n-a oighre ag na rightibh agus na mór-uaislibh a chleachtuigh an suaimhneas agus an sogh agus an ná-déan-faic. Dá bhfeictá é ar a mhine-ghéire ag déanamh gach uile shórt a cheapadh sé ghabhfadh i dtairbhe dá mhnaoi bheadh fonn gáire ort – nó fonn machtnaimh. D'fhadóchadh sé an teine. Tharraingeochadh sé uisge. Dhéanfadh sé tae roimh éirghe lae dhi. Bhlighfeadh sé an tsean-bhó. Ghlanfadh sé soithigh. Sguabfadh sé an t-urlár. Chorróchadh sé an leabaidh. Agus nuair a bhíodh an teach tógtha aige, théigheadh sé ag obair san ngarrdha nó ar an bportach, nó bhéaradh sé a ghunna leis agus bhéaradh naosg nó crutach nó patar-uisge féin a bhaile leis. Nuair a bhíodh an fheóil gléasta aige, agus a bhean 'ghá ithe, shuidheadh sé féin ag ceann na leapthan ar an urlár, ionnus go mbiodh a cheann féin agus ceann a mhná ar aon áirde. D'fhéachadh sé isteach 'n-a súilibh lán-bholgacha go truaighmhéalach. Bhéaradh sé ar láimh uirthi agus thosuigheadh sé ag cuimilt a lámh a bhí ag dul i míne agus i ngile agus i dtanaidhe ó ló go ló. Leagadh sé an lámh ar a cheann féin, agus d'fhanadh go dtosnóchadh sise ar a méaraibh a chur trí n-a thiugh-fholt. dubh. Is annsin a bhíodh an t-áthas air. D'fhanadh sé 'n-a shuidhe ar a shuaimhneas cois na leapthan go <L 44> dtuitfeadh an bhean 'n-a codladh. Briseann an dúthchas thrí shúilibh ar chait, deirtear. Acht is ar na hócáidíbh seo agus ar na hócáidíbh seo amháin a bhriseadh an dúthchas thrí shúilibh agus trí ghéagaibh Phait. Bíodh sé chomh sásta chomh suaimhneach chomh leisgeamail le cat mór reamhar os comhair teineadh maithe. Bhíodar beirt ar an mbealach so oidhche, nuair a bhí Máire os cionn leith-bhliadhna teinn, agus thárla an comhrádh so eatorra: “An mbeadh olc ort, a Mháire,” ar seisean, “dá gcuirfinn fios ar Shiobhán na n-orthacha?” “Ní bheadh sé ceart. Badh mhór an peacadh é,” ar sise. “Acht nuair nach bhfuil tú ag fágháil bhisigh ar aon chaoi eile.” “Ná bíodh aon bhaint againn léithi, a Phait.” “Cá bhfios nach thú leigheas a dhéanfadh sí?” “Ná bacaimís léithi. Diabhlaidheacht atá aici.” Bhíodar beirt tamall beag 'n-a dtost. Bhí an oidhche ag tuitim de réir a chéile. Bhí an crann agus na tighthe agus na sléibhte a bhí le feiceáil thríd an bhfuinneóig bhig os a gcomhair amach ag cailleadh a gcuma agus a gcruth. Bhí an solus ag dul i bhfolach san áird thiar: dorchadas na hoidhche ag fágháil treise ar ghileacht an lae. 'Sé Pait a labhair i dtosach. “Tá fios curtha agam uirthi,” ar seisean. Níor labhair sise. Bhí sí go smaointeach. “Má tá peacadh ann, is orm-sa a bhéas sé,” ar seisean, “má tá tairbhe ann, bíodh sé agat-sa.” <L 45> Fágadh an sgéal mar sin. Ar maidin go moch tháinig bean na n-orthacha. Bhí aithne mhaith uirthi ar fud na mbailte, agus bhí fhios ag a lán cá raibh a triall. Lean cuid mhaith í. Bhí dream beag timcheall an tighe nuair a bhuail sí isteach. Acht ní raibh roimpi san gcistimgh acht Pait féin agus é ag fadughadh na teineadh. “Tá bean teinn 'sa teach seo,” an chéad rud adubhairt sí. “Tá. Buail fút ar an gcathaoir annsin. Tá an mhaidin roinnt fuar.” “Ní féadfaidh mé. Cá bhfuil an bhean atá teinn?” “Thiar sa seómra.” Chuaidh sí siar. Ní bheadh “an deamhan 's a mháthair” ráidhte agat go raibh sí aniar arís. “Ó thuaidh agus ó dheas atá an leabaidh agaibh. Athruightear an leabaidh ar an bpointe,” ar sise. “Níl congnamh agam,” arsa Pait. “Tá an leabaidh trom.” “Tá fir annsin amuigh. Tá agus mná. Táid ag fanacht go gcloisfidh siad céard tá déanta agam-sa.” Chuaidh Pait go doras. Bí dream beag fear óg ar an gcnocán ó dheas de'n teach. Bhlaoidh sé ortha. Tháinig seisear nó mórsheisear fear óg chuige. D'órduigh bean na n-orthacha dóibh an leabaidh athrughadh. Bhí an bhean bhreóite ró-lag le héirghe, acht ní raibh aon chall dhi – bhíodar-san sáthach láidir le í féin agus an leabaidh a thógáil. An t-ádhmad a bhí san leabhaidh bhí sé sean lobhtha. Athair mór Phait a chuir suas i dtosach é. An chéad tharraing dá dtug na fir óga ní dhéarnadar acht a creathadh. Bhí sé greamuighthe de'n urlár agus de'n <L 46> bhalla. Thugadar tarraing eile. Thuit an t-ádhmad ó n-a chéile. Thuit ceann na leapthan anuas ar an mnaoi bhreóite. Leig sí sgread. Baineadh geit aisti. Síleadh go raibh sí marbh ar fad. Is ann a bhí an rúille-búille. “Fágtar an seómra fúm fhéin,” arsa bean na n-orthacha. Fágadh. D'fhan sí leath-uair nó mar sin leis an mnaoi a bhí breóite. D'fhan an dream eile 'sa gcistinigh go dtáinig sí aniar. “Ní bheidh blas uirthi faoi cheann seachtmhaine,” ar sise; tá deifir a bhaile orm anois, acht feicfidh mé arbhú i mbárach thú, a fhir a' tighe ar aonach Dhoire na bhFiach,” agus siúd amach an doras go tapaidh í. Tháinig biseach ar Mháire. Bhí sí ag dul i bhfeabhas ó ló go ló. Ní raibh seachtmhain caithte go raibh sí 'n-a suidhe. I gceann míosa bhíodh sí ag bleaghan na mbó, agus ag tógáil an tighe. Faoi cheann ráithe ní raibh aon chosamhlacht uirthi go raibh sí teinn ariamh. Dubhairt cuid de na daoinibh gurab í bean na n-orthacha leighisigh í. Cheap cuid eile go raibh an leigheas i ndán di. Dubhairt sí féin gus leighsigh an gheit a baineadh aisti í, nuair a thuit an leabaidh uirthi. Tá daoine eile ann adeireann nach raibh tinneas ná galar ariamh uirthi – nach raibh sí acht ag leigint uirthi le go leigheasóchadh sí féin a fear. Níor tugadh aon áird ortha súd. Nach bhfuil daoine ann a chuirfeadh an dubh 'n-a bhán ort? Cuma cé'n dream aca bhí ceart. 'Sí Máire a fhághas an cupán maith láidir tae 'san leabaidh ar maidin anois. Agus a léightheóir a chroidhe, má tá do chéile leisgeamhail – . <L 47> BRAON DE BHINÉGAR AN tSAOGHAIL. Ní raibh Cuchulainn acht 'n-a stócach nuair a ghlac sé arm agus eideadh gaisgidhigh; ceithre bliadhna déag d'aois a bhí Éamonn Seoighe uair a chéad-bhlais sé bhinéagar an tsaogail seo, agus ní imtheóchaidh cuimhne an lae ud uaidh go dtéidhidh sé san cré. Ag duine muinteardha bhíodh sé n-a chomnuidhe ó cailleadh a atháir, agus cheap an stócach nach raibh aon fhear ar dhruim an domhain chomh maith leis siúd, chomh láidir leis, chomh carthannach leis, ná chomh breágh leis ar aon cuma. Ní bréag ar bith é go rabhadar beirt an lághach le chéile; badh dheacair dóibh a bheith ar a mhalairt de chaoi agus gan san sean-teach mór úd cois na mara acht an bheirt aca agus an lucht aimsire. Agus bhí dúil 'san gceól aca beirt. 'Seadh an ceól! 'Sé cheangail iad agus ní hí an fhuil. Acht tig athrughadh ar gach ní. Phós an duine muin- teardha. An lá a bhí sé leis an mnaoi thabhairt a bhaile thar éis mí na meala a chaitheamh i Sasana – lá garbh earraigh a bhí ann – thug an stócach an leabaidh air féin tuairim 's a seacht a chlog, mar bhí sé tugtha ó bheith ag obair agus ag fanacht leis an lánamhain nuaidh ar feadh an lae. Agus nach é d'oibrigh! Nach é bhí thall 's i bhfus san am chéadna ag iarraidh gach uile ní a bheith i gcóir rómpa ar theacht a bhaile dhóibh! Nach é <L 48> a fuair sé ó Stiophán Gabha, bhí socruighthe aige a thabhairt dá bhainchliamhain, bíodh is go mba mhór a chuaidh sé air sgaradh leis. Agus 'n-a luighe agá chosaibh bhí an coileán con úd nuair a thuit a chodladh ar an stócach. Anois agus arís d'éirigheadh lasair gheal fhada aníos as an teinidh mhóna a bhí san seomra 'n-a raibh an stócach agus a choileán 'n-a gcodladh go sámh, agus annsin d'fheictheá caoin-ghnúis bhog shoineannta an mhalraigh agus meangadh beag gáiridhe ar a bhéal. Cheapfá uair gur ag teacht agus ag imtheacht a bhí an meangadh sin, amhail soillsiughadh na gréine ar uisge. Acht níor bh' eadh; bhí an meangadh ar bhéal an stócaigh i gcomhnaidhe, bíodh is nach bhfeicfeá é, nuair a thigeadh smathamh beag de'n ghála gaoithe aniar a bhí ag ceóltóireacht timcheall an tighe isteach thríd an bpoll beag a bhí 'san bfuinneóig. Ní fheicfeá é, mar is beag nach múchtaoi an lasair gheal fada úd a bhí ag éirghe aníos as an teinidh mhóna. Thóg an stócach a lámh. Chuaidh sgáil treasna an bhalla aol-ghil. Tháinig dorn bog an stócaigh anuas ar cheann an choileáin. Bhíodhg seisean acht níor dhúisigh. Thosuigh an stócach ag gáiridhe 'n-a chodladh. Céard iad na brionglóidí a bhí aige ? Céard iad na smaointe á bhí san gceann dubh dílis úd nár theangmhuigh fós le cruas an tsaoghail? Céard a chuir ag gáiridhe é? An ag déanamh machtnaimh ar an tógbháil chroidhe a bheadh ar a bhainchliamhain nuair a gheobhfadh sí an coileán uaidh a bhí sé? Nó, b'fhéidir gur amuigh fá'n sliabh léithi-se agus le n-a fear a bhí sé; go mba lá geal gréine a bhí ann; go raibh an coileán 'n-a choin agus é ar thóir na ngirrfhiadhacha. Is dócha gurab eadh, mar bhuail an <L 49> stócach a dhá bhois le chéile – le n-a choin a bhrostughadh, b'fhéidir. Ar aon chuma, chuir an coileán cor dhe. Dhúisigh sé. Dhúisigh an stócach freisin, agus do dhearc 'n-a thimcheall. Phreab a chroidhe. Chuir sé cluas air féin. Chuala sé torann cos ar an staighre. An iad a bhí ann? Nach luath chuimhnigheadar air? Nach lághach an bhean a bhí innti agus cuairt a thabhairt air agus a raibh ag fanacht léithi san seómra mór san teach nuadh? Chuala sé an glór taobh amuigh de'n doras. Glór mná a bhí go geal-gháireach agus go meadhrach agus go sásta léithi féin a bhí ann; acht dá mbeidhtheá géar- chúiseach, dá mbeadh eólas agat ar ghlórthaibh ban thiubharthá faoi deara go raibh an t-uabhar agus an t-éirghe i n-áirde agus an dánacht 'san nglór úd freisin, bíodh is gur aiteas agus meadhair a bhí faoi láthair ar an té ar leis é. Chuala an stócach glór eile freisin; glór fir, glór bog plámásach mealltach, glór a dhuine mhuinteardha. Nuair a bhí fhios aige gurab iad a bhí ann d'éirigh sé cúthalach. Tharraing na héadaigh leapthan timcheall ar a ghuailnibh, agus leig air go raibh sé 'n-a chodladh. Do hosgluigheadh doras an tseomra, agus tháinig an lánama nua-phósta isteach. An cantal a bhí uirthi? An mhí-shástacht a bhí uirthi? Nó an ag leigint uirthi gurab eadh bhí sí? “Nach breágh d'éirigh linn éalughadh uatha, a chuid,” ar seisean, agus ise i ngreim láimhe aige. “Ó táim tugtha!” ar sise. Seadh, is cantal a bhí le tabhairt faoi deara 'n-a glór anois. Acht cad chuige? Nach í bhí go geal-gháireach <L 50> cúpla móiméid ó shoin! An turas fada is dócha – marab é sin é … Leig sí osna. “Nach uirthi atá an tuirse, an créatúir! –” sin é cheap a fear. Níor dhubairt sé acht – “Suidhimís annseo ós íseal cois na teineadh, a Cháit, a chuid; seo déan,” agus ba dhóigh leis an stocach a bhí san leabaidh nár chuala sé ariamh roimhe sin i nglór éinne an bhogacht is an binneas céadna do bhí i nglór an fhir seo. Thaithnigh an glór le n-a mhnaoi. D'imthigh an cantal, shílfeá. Do shuidheadar. Leig sise a ceann dubh isteach ar a ucht. Bhí méara fada bána tanaidhe, méara ceóltóra, i n-aimhréidh 'n-a cuid gruaige duibhe, agus an té ar leis na méara seo bhí sé ag crónán ar nós cait shásta. Chorrruigh sise an teine. D'éirigh na lasracha i n-áirde. Thosuigh an smathamh beag de'n ghaoith aniar a bhí ag teacht isteach thríd an bpoll a bhí san bhfuinneóig agus an smathamh beag eile a bhí ag teacht anuas an tsimné ag déanamh grinn le chéile ar an teallach. Chonnaic an stócach a bhí san leabaidh dhá sgáil ar an mballa aol- gheal – dhá sgáil agus iad ag pógadh a chéile… Cheap an stócach go mba gheall le beirt pháisdí iad; b'feárr leis go mór fada a bheith i bhfad uatha, acht nuair nár féad sé imtheacht tharraing sé pluid thar a cheann. Dhéanfamaois féin amhlaidh, acht is ceadmhach dúinn féin féachaint ar an mbeirt i dtosach, mara ndeanamaoid acht innseacht do'n stócach nach máighistir bhéas san teach aige feasta acht máighistreas. <L 51> Bhí an bheidhlín i ngreim aige-san. Tharraing sé an bogha go deas réidh cliste treasna na sreangacha agus bhain ceól bog binn asta; leis an bhféachaint a bhí 'n-a ghnúis, ar a bhéal agus 'n-a shúilibh, do cheapfá gurab é féin a bhí ag labhairt léithi i dteangaidh nár thuig éinne acht an bheirt aca. Acht níor thuig sise an theanga sin; níor thuig sí an port ciúin grádhmhar sin a seinneadh i dtosach nuair a bhí Éabha san nGáirdín, agus a haithgheineadh i gcroidhe ceóltóra cois teineadh i seomra mór dorcha an oidhche ghaothmhar earraigh seo. “Ó caith uait an sean-bheidhlín úd,” ar sise agus an cantal uirthi arís, “nach bhfeiceann tú fuilim bodhar agat?” Baineadh geit as. Bhí an ceól ag dul go smior ann féin, agus ní raibh fhios aige, acht ar bhealach, go raibh éinne san seomra leis. Ní raibh aon chuimhne aige nár thaithnigh an ceól go ró-mhaith le n-a mhnaoi agus bhí leisg air an gléas ceóil ag leigint uaidh; dá bhféadtaidhe fearg a chur ar dhuine a bhí chomh réidh socair ciúin leis, is cinnte go gcuirfeadh an focal úd a labhair a bhean fearg air. Acht ní dheárna seisean acht an bogha a tharraingt treasna na sreangacha go beó tapaidh; gháir a shean-chomhluadar, an bheidhlín, le haoibhneas; do sgread agus do bhéic sé; do labhair go sámh; do bhagair go feargach, acht níor thuig an bhean é. Ní raibh san seomra a thuig é acht an ceóltóir agus an stócach a bhí san leabaidh – iad-san beirt agus an coileán con a bhí ag déanamh ceóil dhó féin, acht go mba cosamhla a cheól siúd le ceól na doininne ná le haon-cheól eile de cheóltaibh na cruinne. <L 52> “Cuir i dtaisge é, adeirim,” ars' an bhean go mí-fhoighdeach, “gach uile áit dá dtéidhim annseo, ar sise, níl le feiceáil agam acht bheidhlíní agus maistíní gadhar …” D'éirigh sí go feargach agus rug ar mhuineál ar an gcoileán con a bhí ag ceóltóireacht dhó féin san leabaidh agus chaith sí amach an doras é. Seadh, an cantal! Cad chuige? Bhí an bheirt aca ós cionn na leapthan 'n-a raibh an stócach 'n-a chodladh, má's 'n-a chodladh a bhí sé acht níor bh' eadh. “An ndúiseóchad é?” ar seisean. “Tuige a' ndúiseóchtha?” ar sise. “Go cuiridh sé fáilte romhainn, a Cháit, a chuid.” “Cé hé féin go gcuirfeadh sé fáilte rómhainn-ne?” “Nach maith atá fhios agad gurab é Éamonn é, a Cháit?” ar seisean agus iongnadh air nár chuimhnigh sí ar ar dhubhairt sé léithi 'n-a thaobh ó phósadh iad. “Éamonn?” ar sise. “Cé hé Éamonn?” “Éamonn,” ar seisean, “Éamonn Seóighe. Acht nár innis mé gach uile shórt duit faoi cheana, a chuisle? Nach gcuimhnigheann tú ar an lá …” Bhí, cuimhne mhaith; níor thaithnigh ar dhubhairt sé faoi'n stócach an lá sin léithi agus nuair a dhearc sé 'n-a thimcheall bhí an bhean imthighthe ó n-a thaobh agus í 'n-a suidhe cois teineadh léithi féin; agus le solus na teineadh d'éirigh leis an fhearg a bhí 'n-a gnúis a thabhairt faoi deara. Níor thuig sé cad chuige fearg a bheith uirthi; níor thuig sé go bhfuil gaol gairid ag an bhfeirg leis an éad. Níor labhradh munar labhair an gaoth aniar, agus an coileán con. Bhí an fear idir dhá chomairle. I dtosach <L 53> cheap sé an stócach a dhúiseacht agus iallach a chur ar an mnaoi labhairt leis, iallach a chur uirthi bheith lághach agus carthannach, deagh-chroidheach leis an stócach sin 'n-ar chuir sé suim mhór ó chonnaic sé i dtosach é. Bhí sé ar tí lámh a leagaint ar an gceann dubh dílis, bhí sé ar tí bhreith ar an ndorn bog, bhí sé ag brath ar a rádh le n-a mhnaoi go raibh grádh mór aige ar an stócach seo bhí faoi n-a chúram agus go mbeadh grádh aici féin air nuair a bheadh tuilleadh aithne aici air, acht ar an bpointe sin thosuigh an coileán con a caitheadh amach ar cheól na gcoileán ndroch-bhéasach a ghabháil an ath-uair. “Go dtachtar thú!” ars' an bhean a bhí 'n-a suidhe cois teineadh agus nimh 'n-a glór. Phreab a fear, phreab an stócach freisin acht nach bhfaca an bheirt eile é. “A Seagháin!” ars' an bhean go borb ughdarthásach. Níor bhog seisean. “A Sheagháin, adeirim!” ar sise. Níor bhog sé; bhí sé ar tí an stócach a dhúiseacht (ní raibh a fios ag ceachtar nach raibh sé 'n-a chodladh) nuair d éirigh sise. Rug sí ar láimh air. Tharraing chuici é. Chuir iallach air suidhe le n-a taobh. Chuimil bos dá leicinn. Dhearc go grádhmhar air. D'imthigh an fhearg. Boige bhí 'n-a dhá súil; boige bhí 'n-a glór nuair labhair sí, cheap seisean go raibh go leór leór aici le rádh leis faoi'n stócach, faoi'n gceól, faoi n-a chuid gadhar agus eile; níor dhubhairt sise acht “a Sheagháin, a Sheagháin!” gur chaith sí a dhá láimh timcheall ar a mhuineál, go dtug sí cuimse póg dhó, póg i ndiaidh póige, gur dhearmad seisean a chuid gadhar, gur dhearmad sé an ceól, gur dhearmad sé an stócach féin. <L 54> “Nach dtuigeann tú mé, a Sheagháin, a chroidhe?” ar sise, agus bhí cuid de'n tsean-uabhar 'n-a glór arís, “badh chóir go mbeadh fhios agat go dtéidheann sé an-chruaidh orm-sa go gcuirfeá éinní i dtosach orm féin. Bhfuil fhios agat é?” ar sise. Níor labhair seisean. Bhí sé ró-chorruighthe. “Nach'gcuirfidh tú uait na gadhair, a stóir?” ar sise go bladarach. Bhí sé sásta sin a dhéanamh ar a son. “Agus an cheól?” Ba mhór a chuaidh sé air 's a rádh go ndéanfadh sé é. Bhíodar beirt 'n-a dtost feadh sgathaimh bhig. An smathamh beag de'n ghaoith aniar a bhí chuca isteach thríd an bpoll a bhí 'san bhfuinneóig, bhí sé ag aoibhneas le lasair a bhí ag éirghe aníos as an teinidh. An ceann dubh dílis a bhí san leabaidh ní meangadh gáiridhe bhí ar a bheal acht … Labhair an bhean. “É sin thall 'san leabaidh,” ar sise, acht b'éigin dhi féachaint a thabhairt air sul ar dhubhairt sí an abhairt 'n-a hiomlán. “Mo chuid de'n tsaoghal thú, a Sheagháin,” ar sise, “mo chroidhe, mó mhaoin, mo thaisge thú, a Sheagháin, nach gcuirfidh tú chun bealaigh é – nach gcuirfidh tú go 'Meireacha é – nach ndéanfaidh tú ar mo shon-sa, ar mo shon-sa. Ní abróchar a thuilleadh acht amháin go mbíonn gáiridhe caol, gáiridhe neamhthaithneamhach, ag mnaoi uaibhrigh má éirigheann léithi a droch-thoil a chur i bhfeidhm, go mbíonn mil 'n-a glór móiméad agus nimh móiméad eile, go mbíonn an mhórdháil agus an gliocas 'n-a dhá súil go <L 55> mbíonn gaol aici le deamhain agus le hainglibh, go nochtuigheann sí i ngan fhios dhi féin na tréithre is ísle agus is uaisle 'sna mnáibh … Thuig an stócach dubh catach an méid sin sul ar imthigh a dhaoine muinteardha as an seómra. Ag dul amach an doras dóibh, agus gáiridhe na mná 'na chluasaibh, bhagair sé a dhorn go fíochmhar ortha. Dhorn bog stócaigh bhí innti an oidhche earraigh sin; tá sé cruaidh, tá sé trom anocht. Croidhe páisde bhí ann an oidhche earraigh sin; croidhe cruaidh cloiche atá ann anocht. Intinn pháiste bhí aige an oidhche earraigh sin – acht fainic é anocht. Ná bíodh aon bhaint agat leis má castar leat é, mar is fear gan trócaire é, agus cuirfidh sé iallach ort bhinégar an tsaoghail seo do bhlaiseadh má's féidir leis. Mí na Nodlag, 1909.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
