Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Deoraidheacht
Title
Deoraidheacht
Author(s)
Ó Conaire, Pádraig,
Pen Name
Caoilte na gCos / Cois Leasa
Composition Date
1916
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N LC035> <L 5> <B 1916> <C Prós> <M 8> <T Deoraidheacht> <U Pádraig Ó Conaire> <F Connradh na Gaedhilge> DEORAIDHEACHT. I. Ní rabhas móran thar dá bhliadhain go leith i Lonndain Sasana an tráth úd, acht mar sin féin, ní morán achair eile d'fhanfainn ann dá mbeadh — seadh, caithfear a rádh — dá mbeadh an oiread agam is bhéaradh a-bhaile mé. Acht nuair atá duine 'n-a chomhnuidhe agus gan thar an dá phighin 'n-a phóca aige, agus gan an iomarca 'n-a bholg, ceard is féidir leis a dhéanamh? Ó! nach orm a bhí an tubaiste nár marbhuigheadh me an lá mí-ádhmharach úd a ndeacha an gluaisteán ar mo mhullach agus mé ar thóir oibre? Dá mbadh rud é go marbhóchaidhe mé, ní 'mo chláiríneach bhocht bheinn anois agus gan mé acht seacht mbliadhna fichead. Ní 'mo shean-charnán feóla bhéinn agus gan ionnam gluaiseacht ó áit go háit gan na maidí croise acht an oiread le crann mór coille leagfaidhe le tuaigh. Ní bhéinn ar leath-chois agus ar leath-láimh ag súil le cabhair ó chách. Agus ní bheadh ar an dream ar leó an gléas marcaigheachta a chuaidh tharm dhá chead go leith punnt a thabhairt dom thar eis me theacht amach as an ospuidéal … Nach agam atá an chuimhne ar an lá úd? Nach orm a bhí an lúthgháir go rabhas i n-an' siubhal le mo dhá mhaide croise agus an chos adhmuid? Gach uile bhuille a bhuaileadh an chos adhmuid ar leacrachaibh na sráide chuiread se iongnadh orm. Ní mé féin a bhí ag déanamh an torainn ar chor ar bith, cheapas i dtosach; acht leis an imnidhe a bhí orm an choisidheacht d'fhoghluim an ath-uair, agus imtheacht go deas uaim féin, níor thugad aon cheó faoi deara. Mé ag imtheacht rómham i gcomhnuidhe agus ag tabhairt an-aire dhom féin. Ag ceapadh go sgiorrfadh na maidí uaim ar na leacrachaibh sleamhna uair; uair eile ag rádh liom féin go rabhas ag déanamh go toghtha. Bhí cineál áthais ar mo chroidhe go rabhas i n-an' gluaiseacht uaim féin ar chor ar bith. <L 6> Lá breágh gréine a bhí ann agus bhí na sráideanna lán de dhaoinibh. Cuid aca go breágh aerach croidheamhail; cuid eile faoi leathtrom agus brón mór; cuid eile fós bhí go faiteach imnidheach sgáthmhar. A sgéal féin ag gach éinne agus mo sgéal mór brónach agam féin. Thosuigheas ag machtnamh. Bhí orm mo shaoghal a chur dhíom ar an an-chaoi seo. Tháinic olc orm do na daoinibh seo a bhí ag dul tharm go beó tapaidh agus lúth ná ngéag aca. Cheapas go mba chóir dóibh féachaint orm ar a laighead. Duine a bhí ag foghluim coisidheachta an ath-uair! Duine a bhí i mbéal an bháis agus a tháinic as! Duine a bhí ar leath-chois agus ar leath-láimh agus a éadan casta millte sgólta! Bhí fearg orm nár bacadh liom — nár fiafruigheadh sgéala dhíom — nár cuireadh ceist orm i dtaobh na timpiste d'éirigh dhom; acht nuair a dearc óigbhean dheas a bhí ag dul thart go truaighmhéalach orm, agus í ar tí labhartha, tháinic cuthach orm. Ní raibh uaithi acht fios, shíleas. An féileacán aerach! Cé an bhaint a bhí aici le mo leithéid-se? Bhí fonn orm í mhasladh ar bhealach éigin. Í a dhéanamh chomh gránna mí-shlachtmhar liom féin, mar thuigeas go maith cé an ghráin bhíos ag daoinibh, ag mnáibh go mór-mhór, ar chlairínighibh mar me, bíodh is go gceapfá go mbíonn an-truaigh aca dhóibh. Acht d'éirigh liom cosg a chur le mo theangain gur imthigh sí thart. Annsin thosuigheas ag éisteacht le torann na coise adhmuid ar an tsráid go bhfacas gearr-bhodach ag tiomáint fonnsa iarainn roimhe. Stócach deas deagh-chumtha soineannta a bhí ann a raibh folt fionn catach air, agus nuair a chonnaic se an t-allus ag tuitim anuas dhíom agus an droch-bhail a bhí orm, shín sé pighin a bhí i gcúl a ghlaice chugam. B'éigin dom an-iarracht a dhéanamh gan a bhualadh le mo mhaide. Tuige a gceapadh sé go raibh a chuid airgid uaim-se? Shílfeá go mbeadh 'fhios ag an té ba dhaille 'sa saoghal gur chuig an mbannc a bhí mo thriall leis an dá chead go leith punnt úd fhagháil. Bhí truagh ag an mbuachaill dhom, agus bhí olc agam dhó go raibh. Ní raibh 'fhios agam an uair sin cé'n t-athrughadh mór a tháinic ar mo chroidhe ó d'éirigh an timpist dhom. An t-athrughadh thagas ar fhata d'fhágfaidhe n-a luighe ar an iomaire faoi ghréin an fhoghmhair. Fear dorrdha dubh-chroidheach bhí ionnam, acht rinneas rún daingean díoghbháil a leigheas dá bhfeadfainn é. <L 7> Bhí an fear dlighe san mbannc romham mar gheall sé. Bhí an uile rud i gcóir aige. Bhí an dá chéad go leith le fagháil agam. Ceapadh go bhfágfainn an t-airgead 'san mbannc faoi m' ainm féin acht ní fhágfainn. Cé'n cineál nótaí ab' fheárr liom? Ní nótaí a bhí uaim ar chor ar bith acht ór. Bhí iongnadh orra nuair a dubhras an méid sin, acht, dá mbéadh' 'fhios aca nach raibh dhá shobharan bhuidhe 'mo phóca agam i n'éinfheacht ó d'fhágas mo bhaile agus mo cháirde gaoil, ní dóigh liom go mbéadh. Ar chaoi ar bith, fuaireas an t-ór i mála. Cuireadh 'mo shuidhe ar chárr mé, agus ní fada a bhíos ag déanam an bhealaigh a bhaile. Chuadhas isteach 'mo sheómra (muintir an ospuidéil a fuair an lóisdín dhom); chuireas an glas ar an doras; bhuaileas an mála óir i n-aghaidh an bhalla le fuaim an óir a chlos; chaitheas ar an mbórd go neamh-aireach é, díreach is dá mbéadh a leithéid agam gach uile lá 'san mbliadhain; leigeas siar i gcathaoir shócamhlaigh mé féin agus dhearcas air feadh sgathaimh bhig; dhúnas na súile; d'éaluigh osna uaim; osna eile; thosuigheas ag gol … Ag osgailt na súl dhom chonnaiceas an mála ar an mbórd — an mála úd a bhí chomh luachmhar le mo leath-chois agus mo leath-láimh agus an droch-íde tugadh ar mo ghruaidh. Bhí draoidheacht 'san mála beag buidhe sin. (Bhí sch buidhe; an bhfeadfadh sé bheith ar a mhalairt de dhath agus a raibh istigh ann de'n ór?) Níor fhéadas na súile chongbháil dhe. Bhí an oidhche ag tuitim, agus a raibh de throsgán 'san seómra ag dul i ndoiléire orm; an leabaidh, an bórd, an chathaoir, na ballaí féin bhíodar ag dul ó léargus orm. Ní fhacas acht an mála beag buidhe úd a raibh mo chuid de'n tsaoghal ann … Lasas coinneal. Sgairteas a raibh agam de'n ór amach ar an mbórd. Thosuigheas 'ghá lámhsáil. Bhíos dhá leigint thrí mo mhéaraibh mar bhíos páisdí ag leigint an ghainimh trí n-a méaraibh ar an tráigh. Níor mhothuigheas aon cheó acht an t-ór. Níor chualas acht a fhuaim. Ní fhacas acht a dhath. Ní raibh cuimhne agam ar aon rud acht go raibh an t-ór ann, má bhí cuimhne agam air sin féin. Agus ní dóigh liom anois go raibh, acht go raibh sé ag déanamh sásaimh mhóir aigne dhom fios a bheith agam go raibh sé ann. An tsástacht bhíos ar mháthair nuair is eól di go bhfuil a leanbh 'n-a h-aice. <L 8> Bhí an bórd beag clúduighthe agam le hór. A leithéid de bhrat buird ní raibh ós comhair an ríogh ariamh. Acht ní rabhas sásta amach is amach. Roinneas an t-ór 'n-a chúig chárnán, 'n-a chúig chaiseal, agus leith-chéad shobharan i ngach ceann. Deich gcinn i n-íochtar; naoi gcinn ós a gcionn; ocht gcinn ós a gcionn siúd agus már sin de go raibh na caisil tógtha agam. Tháinic sé isteach go tobann im' aigne go ndéanfadh gach cárnán díobh ar feadh bliadhna mé. Cúig bliadhna agus bhéadh sé caithte! Céard a bhí le déanamh agam annsin? Bhí droch-mhisneach ag teacht orm. Cor dá dtugas agus thuit sobharan ar an úrlár. "Tá fonn ort imtheacht," ars mise leis. Bhain mé mo chóta dhíom agus sgaras ós cionn an óir é. Ghlaodhas ar bhean an tighe. Thugas an sobharan dhi, agus dubhras léithi biadh agus deoch thabhairt chugam. Rinne sí amhlaidh. Acht bhí an brón chomh mór sin ar mo chroidhe ag machtnamh dhom ar na cúig bliadhna úd, agus a dtiocfadh 'n-a ndiaidh, nár fhéadas blaiseadh de'n bhiadh. D'ólas ar thug sí dhom, agus thuiteas 'mo chodladh 'san gcathaoir ag lámhsáil an óir gan snátha a bhaint dhíom. Ní cúig caisil óir a bhí ar an mbórd ar maidin ar dhúiseacht dom acht brat — brat óir a bhí ar an mbórd agus grian na maidne ag óradh a raibh san seómra. Shíneas ar an leabaidh. Ar m'aghaidh amach bhí pioctúir bheag shuarach greamuighthe de'n bhalla agus an ghrian ag damhsaigh air. Triúr fear óg agus iad ag ól bhí le feicéal agad 'san bpioctúir úd. Leis an gcaoi a raibh an ghrian ag soillsiughadh orra, shílféa go raibh an-mheidhir orra. Bhí fonn mór orm bheith 'na gcuideachtain. Dá mbéadh, ní bhéadh brón ná tuirse croidhe orm. Ní ar an gcois adhmuid ná ar mo leathláimh ná ar mo ghruaidh mhillte sgólta bhéinn ag cuimh- neamh. Ní headh. Acht cá raibh mo cháirde agus mo lucht aitheantais féin nach bhfeadfainn a dhul chuca? Lucht fáin agus seachráin a bhí ionnta agus ní raibh aon tsúil agam a bhfeiceál agus an t-achar fada a chaitheas 'san ospuidéal. Níor chuir sin aon imnidhe orm. Chomh fada is bhéadh an t-airgead agam ní bhéinn gan an comhluadar. D'éirigheas 'mo shuidhe agus amach liom, agus an mála beag buidhe ar iomchur agam. Thugas aghaidh ar an mbannc <L 9> i dtosach agus chuireas an t-airgead i dtaisge ann acht amháin deich bpunnta choinnigheas le caitheamh. Tá siopa tailliúra ar an taobh eile de'n tsráid díreach ar agaidh an bhannc. Cheannuigheas culaith nua ann. Ar a theacht amach dhom casadh fear liom agus dubhairt se go bhfaca sé an timpist a d'éirigh dhom. Bhí comhluadar uaim. Theastuigh duine éigin uaim a dhéanfadh caint liom. Chuadhas ag ól leis, agus ba gheárr go raibh dearmad déanta agam ar an gcois adhmuid, agus ar an leath-láimh a chailleas, agus ar an timpist féin. Bhí an t-ól ag óradh a raibh 'mo thimcheall. II. Nuair atá duine ann nach raibh aon chleacht aige ar airgead ariamh, imthigheann sé uaidh mar imthigheas lóchán roimh an ngaoith. B'fhearacht agam-sa é. Bhí mo chuid-se ag imtheacht agus ag imtheacht go tiugh. Ag imtheacht ar nós uisge na haibhne. Níor chuir sin aon droch-mhisneach orm, amhthach. Nach raibh an comhluadar agam? Nach rabhadar sásta gach uile shórt a dhéanamh dhom? Nach duine mór a bhí ionnam anois? Nach raibh mé i n-an' airgead a chaitheamh le duine uasal ar bith? Gach uile lá bhíodh an dream céadna 'mo chuideachtain agus an caitheamh airgid céadna ann, acht gur mise bhí 'ghá chaitheamh i gcomhnuidhe. Is minic, ar dhúiseacht dhom ar maidin, go n-abróchainn liom féin nuair d'fheicfinn an chos adhmuid ar an gcathaoir lem' ais, nach gcaithfinn a thuilleadh airgid leis an gcomhluadar. Acht bhíodh uaigneas orm gan iad. Dhearcainn ar an bpioctúir bhig a bhí crochta ar an mballa, ar an triúr fear óg a bhí go meidhreach agus go so-mheanmnach dhóibh féin, agus an ghrian ag soillsiughadh orra. Thosóchainn ag machtnamh ar mo chruadh-chás féin. Bhíodh olc orm nuair d'fheicinn muintir an tighe ag dul suas agus anuas an staighre, óir nach rabhas féin i n-an' a dhéanamh gan congnamh; bhíodh olc orm nuair a chloisinn torann bróg ar an tsráid; thagadh buile orm nuair d'fheicinn duine go haerach agus mé féin go dubhach doilgheasach. Annsin chuimhneóchainn ar chomh lághach is bhínn féin nuair a bhíodh braon ólta agam. <L 10> Nach raibh Dia láidir? Cad chuige a mbéinn 'ghá mhasladh ag ceapadh go bhfágfadh sé lom folamh mé nuair a bhéadh an méid a bhí agam anois caithte agam? Ba mhór an peacadh bhí ann. Chuirinn orm agus bhuailinn amach … Ciall cheannuighthe an chiall is feárr. Ní mórán céille bhí ceannuighthe agam-sa gur chaitheas bliadhain ar an mbealach seo — go rabhas taobh le ceithre sgór puinnt. Bhí cleacht agam ar an gcois adhmuid faoi'n am seo, agus ar an saoghal nuadh a bhí tagtha. Acht mar sin féin, bhíodh olc orm uaireannta nuair d'fheicinn duine ag ritheacht. Bhíodh fonn orm a bhualadh le mo mhaide croise. Dá mbadh rud é go marbhóchainn é, b'amhlaidh ab' fheárr liom é. Nár leagas fear óg a bhí ag dul tharm go lúthmhar éasgaidh agus go neamh- urchóideach lá, agus nach rabhadar le mo chur san bpríosún? Chuirfeadh freisin muna mbéadh duine de mo lucht aitheantais a bhí 'sa láthair agus a d'innis mo sgéal dhóibh. 'Sé a shábháil mé ó'n bpríosún. 'Sé mhúin ciall dhom freisin, agus seo é an bealach ar múineadh mé: Chuamar beirt ag ól agus ag caitheamh airgid mar ba gnáthach linn. Mí-thráthamhail go leór, do dhearmadas mo chuid airgid a bhreith liom an lá céadna. Cheapfá nár chreid sé i dtosach mé, nuair a d'innsigheas dó é, ar chaoi ar bith, ní raibh sé sásta an píosa coróineach d'iarras air, ar iasacht, a thabhairt dom. Ní raibh an t-airgead aige, dá mb' fhíor dhó féin, acht leis an snaois a tháinic air, b'fhachtas dom ar an bpointe gur ag ceapadh go raibh mo chuid-se caithte agam a bhí sé. Agus ar chaitheas leis féin agus a chomhluadar gan maith! Ghabh fearg mé. Bhíos le cuthach. Gach droch-ainm ar fhéadas chuimhneamh air, thugas air é. Bhagair mé mo mhaide croise air. Ní dheárna sé acht a dhul 'sna trithíbh gáiridhe. Ag magadh fúm a bhí sé, ag magadh faoi'n amadán a chaith a chuid leis. Tháinic sé im' aigne a cheann a sgoilteadh le soitheach mór a bhí ar an gclár, agus dhéanfainn freisin é, dá bhfuighinn an chroch air, bhí an oiread sin buile orm, muna mbéadh gur thug fear an ósda an soitheach leis le n-a chur i dtaisge. D'imthigheas, acht ag dul amach dhom chualas na daoine a bhí 'san teach ag magadh fúm féin, agus faoi'n gcois adhmuid, <L 11> agus ag innseacht dá chéile chomh droch-aigeanta is bhí an bacach. Bhí seacht ndiabhail déag ag ithe mo chroidhe-se, agus má bhí duine ann ariamh a bhí ceaptha agus lán-cheaptha ar dhúnmharbhadh a dhéanamh, ba mise an duine sin. An oidhche úd, agus mé 'mo luighe ar mo leabaidh bhig, rinneas sgrúdughadh coinnsiais. Gach a dtárla dhom, agus gach a ndeárnas ó chailleas lúth na ngéag chuireas trí n-a chéile é. B'fheasach mé le fada go raibh atharrughadh mór tagtha orm, ar mo mheon agus ar mo chroidhe agus ar m'aigne; go mba mhó go mór an t-atharrughadh úd bhí tagtha ar m'aigne ná an t-atharrughadh bhí tagtha ar mo cholainn; go mbéadh an fuath agus an ghráin agus an díombáidh agus an t-olc mar chomhluadar agam feasta; go mbéadh an duairceas mar chéile agam go lá mo bháis. Chuir an smaoineadh seo lionndubh ar mo chroidhe. Cheapas atharrughadh a dhéanamh ar mo bhéasaibh, ar mó shaoghal, agus ar mo mhodhthaibh maireachtála — an chathair a thréigeadh, nó, ar an gcuid is lugha dhe, áit chomhnuidhthe d'fhagháil i bhfad ó na cáirdibh bréagacha bhí agam. Chomhair mé a raibh fágtha agam de'n airgead. Deich bpunnt is trí fichid a bhí 'san mbannc agus cúpla púnnt 'san teach. Ó, a Thighearna! nach mé a bhí ag déanamh an bhaileabhair dhíom féin? Nach mé bhí ag dul le fánaidh na haille? Agus mé ag caitheamh mo chuid airgid leis na diabhail úd! Agus mé 'mo staicín aithbhéise aca i gcaitheamh an achair! Ní bréag a rádh go rabhas go díombádhach agus go leamh dhíom féin. Chaith mé mé féin ar an úrlár agus thosuigheas do mo luasgadh féin anonn 's anall, agus ag stracadh ná gruaige as mo cheann le teann cumha agus dubróin. Dubhras cúpla paidir. Gheallas i láthair Dé go mbéadh a mhalairt de shaoghal agam feasta dá mb' é a thoil naomhtha é. Annsin thosuigheas ag gol agus ag cur na súl go dtí go raibh mo chuid féasóige fliuch le deóraibh … Ar maidin dubhras le bean an tighe go raibh fúm imtheacht. <L 12> III. An chéad teach eile 'n-ar chuireas fúm, bhí sé ar an taobh eile de'n chathair agus ar an adhbhar sin ní raibh aon eagla orm go gcasfaidhe duine ar bith de'n tsean-chomhluadar liom. Dá mbadh rud é go mbéadh a thuilleadh airgid agam, ní 'san gcathair d'fhanfainn ar chor ar bith, acht bhí súil agam i gcomhnuidhe go bhfuighinn obair éigin, obair éasgaidh éigin bhéadh ar mo chumas a dhéanamh. Mar sin de chuireas fúm 'san teach mhór seo. Agus nach teach mór millteach a bhí ann i ndáríribh! Ceithre chéad fear a bhí 'n-a gcomhnuidhe ann agus é lán. Cineál seómrín faoi leith ag gach duine dhíobh sin. Agus ar maidin d'fheicfeá gach fear aca agus a ghreim féin dhá ghléasadh aige Acht bhíodh uaigneas orm-sa má bhí an sluagh mór féin ann. Ba uaignighe mé, ar bhealach, i láthair an tsluaigh mhóir ná 'mo sheómrín féin 'san tsean-áit. Liom féin dob' fheárr liom a bheith go gnáthach, agus nuair a shuidhinn ag fuinneóig ag dearcadh amach ar an tsráid, agus ar na daoinibh bhí ag gabháil thart, ar na capaill, ar na carrannaibh, ar na gluaisteáin (nach iad a chuirfeadh buile orm?), bhíodh an t-uaigneas agus an cumha chomh mór sin ar mo chroidhe is go mbíodh orm éirighe agus a dhul i láthair na cuideachtan. Acht le chomh duairc dolásach is bhínn, cheapainn go mbídís uile go léir ag magadh fúm; go raibh olc aca dhom; go raibh gráin aca orm. B'fhacthas dom nach raibh uatha acht mé a dhíbirt as an teach. Iad siúd a bhí ar a n-aimhleas (agus bhí an-chuimse aca siúd ann), do cheapas go mb'fhéidir go sílidís gurb é an bacach duairc ba ciontach leis; gurb é thug an mí-ádh 'n-a dtreó. Chuimhneóchainn annsin ar a gcualas ariamh de sgéaltaibh faoi mhairnéalaighibh a chaith an duine thug an mí-ádh ar a luing isteach 'san bhfairrge. An ndéanfaidhe rud mar sin liom- sa? Nárbh' fheárr dhom imtheacht as an áit ar fad agus an tuaith amach a thabhairt orm féin? Acht ní gheobhainn obair fheileamhnach dhom i n-aon bhall acht 'san gcathair amháin. Cad chuige go n-imtheóchainn? … Acht is geárr go mbeidh orm imtheacht — as an teach ar chaoi ar bith. Tá an t-airgead ag éalughadh uaim. Ag <L 13> éalughadh agus ag éalughadh agus ag éalughadh i ngan-fhios dom. Cé'n chaoi ar imthigh an oiread sin dhe le ráithe? Ar ndóigh ní 'ghá chaitheamh go fánach a bhíos? Tá fhios ag Dia nárbh' eadh. Do dhearcas faoi dhó ar an uile phíosa dhe a chaitheas. 'Tuige nach ndearcfainn? Céard a bhéadh le déanamh nuair a bhéadh sé imthighthe acht …? Ní raibh réidhteach na ceiste úd agam. Seacht n-uaire 'sa ló agus seacht n-uaire déag 'san oidhche chuirinn an cheist orm féin, agus ní bhíodh d'fhreagra agam acht an méid a bhí fágtha de'n airgead a chomhaireamh, bíodh is gur maith a bhí fhios agam cé mhéad a bhí ann. Dhéanainn amach go cúramach ar phaipéar cé'n t-achar a mhairfeadh sé dhom, agus gan acht an oiread seo dhe a chaitheamh gach lá. D'éireóchadh liom an t-earrach a chur dhíom acht a bheith ar m'aire. Agus annsin? Nuair a bhéadh mo chuid airgid caithte, céard a bhí i ndán dom acht …? Ó! a Dhé! táim ag dul le buile. Go bhfóiridh Tú orm! go bhfóiridh Tú orm, a Dhé! Níor tháinic néal codlata orm i gcaitheamh na hoidhche aréir, acht muna dtáinic féin, ní hé ceist an airgid a bhí ag déanamh imnidhe dhom acht pian mhillteach a bhí 'mo ghuailnibh. Na maidí croise is ciontach leis an bpéin is dócha, acht, muna bhfuighidh mé leigheas air, ní bheidh mé i n-an' coisméag ar bith a shiubhal. Beidh orm fanacht 'san teach mór gránna seo ó mhaidin go faoithean, ó Luan go Satharn, ó Shatharn go Luan, go lá mo bháis. Ar éirghe dhom, bhí fear taobh amuigh de dhoras an tseómra, agus chuidigh sé liom síos an staighre. Ar a dhul isteach dhúinn 'san seómra mór a bhí i n-íochtar an tighe thugas faoi deara go raibh dream beag bailighthe ós comhair na teineadh, ag ceann an tseómra, agus go raibh díosbóireacht ar siubhal aca. Ar mise fheiceál chuireadar cosg leis an gcaint, agus ghlaodhadar orm. Bhí iongantas orm féin, ar ndóigh, mar is fánach focal labhras leó ariamh. Lucht oibre a bhí i gcuid aca. Cuid eile aca a bhí ar thóir oibre. Cuid eile fós, agus ní raibh a fhios acht aca féin agus ag Dia, cé'n chaoi ar bhaineadar greim a <L 14> mbéal amach. Acht ní bhéitheá ag dul amudha go mór dá ndéarthá go raibh gadaidhthe agus lucht na bpócaí a phiocadh orra. An fear a chuidigh liom síos an staighre, labhair sé go lághach carthannach liom, agus dubhairt go raibh gnótha aca dhíom. Glaodhadh orm arís. Chuadhas 'n-a bhfochair. D'éirigh fear mór toirteamhail 'n-a sheasamh. Chuir sé iallach ar a raibh 'sa lathair a bheith 'n-a dtost. Thosuigh sé dhom' mholadh. Ní raibh agam acht an deágh-fhocal do 'ch uile dhuine. Ní dheárnas cúl-chaint ar éinne. Níor chuireas achrann ar bun. Bhíos lághach cineálta le cách … Leis an mór-mholadh thug sé dhom, cheapas nach raibh mo leithéid eile ar dhruim an domhain. Mhol sé mé mar mholadh file a leannán. Agus is fíor-fhile a bhí ann. Bhí an chaint a sgaoil sé uaidh garbh. Bhí an iomad droch-fhocal ann. Acht is ó n-a chroidhe a tháinic sí agus chorruigh sí a lucht éistthe go mór. Chorruigh an chaint mé féin freisin, agus nuair a dubhairt sé leis an bhfear a chuidigh liom síos an staighre "é" a thabhairt isteach, ghabh mór-iongnadh mé, mar tháinic sé chugainn agus cathaoir bheag a raibh dhá rotha mhóra faoi cheann dhi agus dhá rotha bheaga faoi'n gceann eile dhá thiomáint aige. Dubhairt an fear mór go bhfaca sé an chathaoir i siopa; gur cheap cuid aca go bhfeilfeadh sí dhomh-sa go deas; gur cheannuigheadar í le n-a tabhairt dom; go bhféadfainn a dhul ó áit go háit go deas réidh innti; nach mbeadh aon stródh orm turas fada a thabhairt agus an gléas iomchuir seo agam; go ndéanfainn mo leas dá ngabhainn isteach 'san gcathaoir anois féin go bhfeicfidís mé. Chuaidh. Agus ghluais liom suas agus anuas an seómra fada go breágh réidh. Leis an áthas agus an lúthgháir a bhí ar na fearaibh fáin seo, cheapfá gur dream geárr-bhodach a sgaoilfidhe a-bhaile ó'n sgoil a bhí ionnta. Ní rabhadar sásta gur thugas turas an tseómra a hocht nó a naoi de uairibh. Ghabhas buidheachas leó uile go léir, agus annsin thosuigh- eadar ag imtheacht i ndiaidh a chéile, <L 15> Ní ró-fhada go rabhas liom féin in mo chathaoir 'san seómhra mhór úd. Bhíos ag éisteacht leis an torann taobh amuigh ar an tsráid. Chuaidh fear thart. Leis an gcaoi a raibh sé ag bualadh na leacracha le n-a mhaide déarfainn go mba dall nó bacach a bhí ann. Bhí truaigh agam dhó. Dá mbeadh mo ghléas iomchuis-se aige! Bhí mo chroidhe lán de bhuidheachas agus de ghrádh. Ní dhéanfainn dochar d'aon ní beó. Le chomh te is bhí an teine tháinic codladh orm. Acht tháinic an codladh orm i leabaidh a chéile, agus ag tuitim 'mo chodladh dhíom, shíleas nach raibh aon fhear beó chomh sonasach liom. Bhí an oidhche ann nuair a dúisigheadh mé. IV. Tá tús an Aibreáin ann, acht má tá féin, ní'l an geimhreadh thart fós. Seachtmhain ó shoin cheapas go raibh an aimsir bhreágh ar fagháil. Bhí dul amudha orm. Nuair a dhearcas amach thríd an bhfuinneóig ar maidin indiu, ar dhúiseacht dhom, céard a bhí le feiceál agam acht an sneachta! Níor éirigheas. Go deimhin féin duit, táim 'san leabaidh fós. Tá páipéar agus peann luaidhe i ngreim agam. Tá an chos adhmuid ar chathaoir le mo thaobh. Tá ocras ag teacht orm. Le dhá lá ní mórán d'itheas. Ruainne aráin — b'in a méid, mar bhí leisg orm mo leath-shobharan deireannach a bhriseadh. Beirim air anois agus toisighim 'ghá chaitheamh ó láimh go láimh. Caithim suas 'san aer é. Beirim air ag teacht anuas dhó. Cuirim 'mo bhéal é. Ceapaim greim a bhaint as. Nach é tá cruaidh? Cuirim faoi'n leabaidh é, agus leigim orm féin nach bhfuil agam acht an phighin atá 'mo phóca. Pighin! Aon phighin ruadh amháin a bhí idir mé agus an bás! An fada go bhfuigheadh duine bás leis an ocras? Bhíos trí lá gan aon bhlas ithe uair, agus an tríomhadh lá níor airigheas aon ocras orm ar chor ar bith. Is ag laghdughadh a bhéadh pianta an ocrais de réir mar bhéadh an bás ag teannadh leat go dtí go dtiocfadh meisge an ocrais, buile an ocrais ort. Agus cé'n chaoi a dtiocfadh an bás féin? 'N-a ghadaidhe ghránna agus a dhruim le claidhe, an eadh? Dá <L 16> bhféadfainn fanacht go ciúin annseo 'san leabaidh go mbéadh sé buailte liom … acht na trí lá úd — ba mheasa iad sin ná an bás féin. Bhéitheá chomh folamh taobh istigh de ghoile i dtosach an chéad lá; annsin thiocfadh an tart millteach agus nuair d'ólfá blogam uisge leis an tart uathbhásach a shásughadh, thiocfadh múisg ort … agus cheapfá 'n-a dhiaidh sin go raibh na mílte míle biorán te dod' phiocadh … Éirighim de gheith. Cuirim an leath-shobharan 'mo phóca agus téidhim síos an staighre go mall soighin réidh agus fear óg eile ag cuidiughadh liom. Fághaim luach pighne aráin agus tosuighim dhá choigilt ós comhair na teineadh. Bás leis an ocras! Ba mhillteach an focal é dá dtuigfidhe i gceart é. Ní fhéadfainn a fhulaint … Acht tá agam anois. A dhul ar lorg na déirce — sin é dhéanfas mé. D'fhéadfainn a dhéanamh go toghtha muna mbéadh an mhórchúis. Acht nach gcaithfinn a dhéanamh 'sa deireadh thiar? Agus nárbh' fhéarr dhom tosughadh air anois, fhad is bhí an leath-shobharan agam? Nár mhó an misneach bhéadh agam chuige? Arbh' fhiú dhom a dhéanamh? Céard eile d'fhéadfainn a dhéanamh? Gadaidheacht? 'Seadh; bhéadh se níos feárr — acht níor chleachtuigheas ariamh é, agus ní bhéitheá i bhfad go mbeirthí ort agus gan cleachtadh agad ar an gcéird. Cé'n dóchas a bhéadh annsin? A dhul 'san gcarcar, an eadh? Is iomdha fear maith cuireadh ann. Bhéadh greim mo bhéil agam ann. Éagcórach? Cé dubhairt sin? Cé cheap an ceart agus an mí-cheart acht lucht na mbolg lán? Dlighe Dé? Nuair atá ocras ar dhuine ní bhaineann aon dlighe dhó. 'Seadh, gadaidheacht a bhéas mar chéird agam feasta. B'fheárr í mar chéird ná éileamh na déirce, agus ní fada go mbeidh cleacht agam uirri. An rud nach n-éireóchadh liom a bhaint amach le gliocas d'fhéadfainn é fhagháil le láimh láidir, dá gcastaoi an duine ceart, an duine lag, liom. D'fhéadfainn togha fir a leagadh le mo mhaide croise. Cén mí-ádh bhí orm gur cheapas bás d'fhagháil leis an ocras agus a bhfuil de shaidhbhreas 'san gcathair iongantaigh seo! <L 17> An sneachta a thuit i gcaitheamh na hoidhche tá sé 'n-a phuiteach faoi chosaibh na gcapall agus na ndaoine anois. Tá ceó ann. Ceó trom a théidheadh isteach 'do bhéal, agus síos 'do sgórnach; ceó a chuirfeadh do shúile ag sileadh deór; ceó a thagadh isteach an doras, agus isteach thríd na fuinneógaibh, cuma cé'n dúnadh bhéadh orra. Acht níl aon bheann agam-sa ar an gceó. Táim ag dearcadh isteach 'san teine agus na smaointe seo ag brúghadh isteach orm. Táim ag dearcadh isteach 'san teine agus chím an saidhbhreas mór a dhéanfas mé leis an ngadaidheacht innti … Tá an oidhche ag teacht. Buailim amach. Tá an chathair mhór i bhfolach faoi n-a brat iongantach ceómhar. Anois agus arís, d'fheicfeá soillse na gcóisdí ag preabadh suas ós do chomhair go tobann agus bhéidís imthighthe le luas lasrach arís. An duine bhéadh 'do ghoire ní fheicfeá é go raibh sé buailte leat; ní aireóchthá go raibh sé imthighthe as amharc arís. Acht má bhí an chathair féin i bhfolach orm, do chloisfeá fuaimeanna na cathrach. Duine ag béiceadh i bhfogus duit. Sgread traenach tamall uait. Buinneáin na soitheach ar an abhainn. Na mílte fuaim eile nach mbéadh fhios agad cé as a dtáiniceadar nó cé ndeachadar, acht gur measgadh ar na fuaimeannaibh eile iad agus rinneadh aon tormán mór amháin díobh uile. Ar an abhainn thugas féin aghaidh. Casadh máirnéalach liom. Chuir sé caint orm. An gceannóchainn roinnt tobac uaidh? Ní cheannóchainn — níor chaitheas ariamh é. "Acht tá sé saor, an-tsaor, a chara," ars' an máirnéalach. "Marach go bhfuil an t-airgead uaim go géar, ní dhíolfainn ar chor ar bith é. 'Seadh, tabhair luach na leapthan dom ar an méid seo. Tá leath-phunnt ann, má tá únsa." Chraitheas mo cheann. Bhíos ar tí imtheacht. "B'fhéidir go gceannóchthá é seo," ar seisean, "piostal breágh agus cos airgid ann. Féach, tá urchar ann. Fainic thú féin, a dhuine! Fainic, adeirim!" "Cé mhéad?" arsa mise, go neamhshuimeamhail. Bhíos sásta mo leath-shobharan deiridh a thabhairt dó air. Ní raibh fhios agam an uair sin, agus an bheirt againn 'n-ár seasamh faoi lóchrán sráide cois na habhna i gCathair an Dorchadais, cé an dúil nimhe bhí agam ann, acht bhí. Bhí <L 18> draoidheacht éigin ann. Bhí diabhlaidheacht éigin 'san bpiostal úd a raibh an chos airgid ann nár leig dom imtheacht go raibh sé i dtaisge agam i bpóca a bhí ar chúl mo bhrísde. Bhí an máirnéalach sásta é dhíol ar phíosa coróineach, bhí an t-airgead ag teasdáil uaidh chomh mór sin. B'ait an margadh bhí ann, cheapas, agus d'imthigh linn beirt go mbrisfinn-se mo leath-shobharan i dteach óil a bhí i ngar do'n abhainn. V. Táim féin agus an máirnéalach ag ól ar ár ndícheall. Is beag de'n airgead bhéas fágtha ag ceachtar againn thar éis na hoidhche agus is cuma linn do réir cosamhlachta. D'imthigh leith-bhliadhain ó d'ólas deór cheana, agus airighim an t-ól ag dul trí mo chorp mar bhéadh sruthán teineadh ann. Ní'l ball díom nach mothuighim ann é. An brón mór agus an droch-chroidhe bhí orm ar maidin 'san teach lóisdín táid sgartha liom. Gníomh ar bith dá ndeárnadh ariamh tig liom-sa a dhéanamh, má's fíor dhom féin. Tháinic an chaint chugam. Thosuigheas ar sgéaltaibh iong- antacha innseacht do'n mhairnéalach groidhe bhí le m'ais, agus ar ndóigh, ní do dhuine ar bith eile tharla na héachtraí acht dhom féin. I mBéarla bhíos ag-cur díom i dtosach, acht ní raibh sé i bhfad gur thionntuigheas ar an nGaedhilge i ngan-fhios dom féin. Bhí an áit lán agus tháinic iongnadh orra uile ar chlos na teangan nuaidhe dhóibh, acht ar an mairnéalach amháin. Níor leig an cleasaidhe úd air acht gur thuig sé an uile fhocal dá raibh mé a rádh. Bhíos corruighthe go mór, agus bhí fonn orra-san fios d'fhagháil céard a bhí ag gabháil dom. D'éirigh fear beag buidhe bhí 'n-a shuidhe leis féin i gcúinne 'n-a sheasamh. Firín beag buidhe rocach géar-chúiseach a bhí ann agus a dhá shúil shoillseacha imthighthe isteach 'n-a chloigeann. Is ar éigin d'fheicfeá chor ar bith iad leis na malaíbh móra dubha bhí ós a gcionn. Chuir sé cúpla ceist ar an mairnéalach. Is beag nach ndeachas féin 'sna trithíbh nuair <L 19> a thugas faoi deara cé mar bhí an tsrón mhór fhada chrotach agus an smigín fada biorach a bhí air ag iarraidh a bheith ag pógadh a chéile 'chomhfhad 's a bhí sé ag caint. Bhí an mairnéalach sásta mo sgéal-sa a nochtadh dhó. Sgaoil sé siar slug mór eile, agus thosuigh air ag cur de go tapaidh agus go bríoghmhar, agus a raibh ann ag éisteacht leis go haireach. Dubhairt sé gur Gearmánach a bhí ionnam féin; go rabhas ar buile tráth dem' shaoghal; gur mharbhuigheas ochtar fear an uair sin (dhruid cuid aca siar uaim); gur cuireadh i dteach na ngealt mé feadh sgathaimh fhada — go raibh rí na tíre sin sásta mé sgaoileadh saor. Bhí mo chiall agam nuair a sgaoileadh amach mé, ar ndóigh, agus céard a dhéanfainn acht aghaidh a thabhairt ar an Afraic Thoir leis na leomhain a mharbhadh. 'Seadh go díreach (ar seisean). Is ann a milleadh mar sin é. Sean-leomhan fíochmhar a tháinic air, a mhic ó, agus é 'n-a chodladh. Marach go raibh sé 'n-a chodladh, beag baoghal go dtiocfadh sé air, bhí sé chomh haireach sin. Acht sul ar fhéad an fear bocht arm faobhair nó teineadh a ghlacadh chuige, nó sgread féin a leigint, chuir rí na coille na crúib go cnámh ann. Nach bhfeiceann síbh a rian air fós, a cháirde? Thasbáin sé dhóibh na loit d'fhág an gluaisteán 'n-a dhiaidh 'mo éadan. Cheapas féin cosg a chur leis acht níor éirigh liom. Siúd ar aghaidh leis an gcaint arís é. Acht bhí sgian mhór fhada ghéar aige (ars' mo dhuine), agus le preabadh do shúl bhí sí go feirc aige i gcroidhe an leomhain. Nach raibh, a chara? Go deimhin bhí. Agus nár thug tú leat an beithidheach mór ar do dhruim, nó an méid de d'éirigh leat iomchar? Nár thugas féin ar bórd na luinge thú — thú féin agus an t-ualach? Cad chuige nach dtiubhrainn, a cháirde, fear tréan cumasach mar é, a bhí i n-an' leomhan a mharbhadh agus a iomchar? Céard d'éirigh dá leath-chois agus dá leath-láimh, an eadh? Mó léan agus mo ghéar-ghuirt! Is brónach le n-aithris é. B'éigin do dhochtúir a mbaint de. Dob' éigin, a cháirde, agus ba mhor an truaigh é, dá mbéadh neart air … Ní raibh focal ag neach dá raibh 'sa láthair, acht iad ag cur na súl thríom. Iongantas ar chuid díobh. Truaigh ag cuid <L 20> eile aca dhom. Cuid eile aca a bhí ró-ólta leis an sgéal a thuigsint i gceart. Acht ní raibh an mairnéalach groidhe sásta leis an méid sin bréag. B'iongantach ar domhan an fear bréag é, agus de réir mar bhíodh sé 'ghá spalladh is amhlaidh is feárr bhíodh sé ag cuimhneamh orra. Nár éaluigheamar beirt as an luing 'san Spáinn, agus nár shiubhlamar an tír sin agus mise im' iongantas aige? Nach mbíodh na céadta — na mílte — ag teacht chugainn le mise fheiceál? Nuair a bhíodh an stumpa de leath-chois sin atá faoi deisighthe ar an mbealach seo agam (bhrúigh sé an chos isteach fúm), agus cóta mór 'n-a thimcheall mar seo (chuir sé cóta mór an fhir bhig bhuidhe 'mo thimcheall), dheamhan a gcreidfeá go raibh cos ar bith faoi. Acht an chaoi a raibh a éadan daithte agam, agus an folt mór gruaige bréagaighe síos go bhásta a bhíodh air — bhí saidhbhreas ann, saidhbhreas mór. Le chomh greannmhar is bhí sé ag rádh na cainte, agus leis an deágh-chraiceann a chuir sé uirri, agus leis an gcosamhlacht a bhí air féin, ní fhéadfá aon olc a bheith agad dhó. Na daoine a bhí ann, bhíodar ag teannadh liom le dearcadh níos cruinne ar dhuine a — bhí chomh hiongantach liom, acht chuir sin olc orm. Leigeas béic orra. Do dhruideadar siar uaim arís. B'aoibhinn liom gur éirigh liom sgannradh a chur orra. Bhain an mairnéalach féin an-ghreann as. Bhain an fear beag buidhe an-ghreann as. Bhagair sé orra fanacht amach uaim, go raibh droch-fhuadar fúm, go raibh an droch-chosamhlacht orm, go mb'fhéidir go ngoinfinn duine aca. "Fanaidh siar uaidh! Fanaidh siar uaidh, adeirim!" adeireadh an mairnéalach agus an fear beag buidhe i n-aondtigh. Acht bhí aon bhean amháin ann nár sgannruigheadh. Bean mhór a bhí innti, bean mhór mhillteach a raibh éadan uirri mar bhéadh ar Impire na Rómhánach. Gruadh ar dhath an chaoir chaorthainn uirri. A brollach sgaoilte aici. Boladh an óil uaithi. A dhá súil ar lasadh 'n-a ceann. Shuidh sí le mo thaobh ar an suidheachán. Labhair sí liom agus an uile dhuine dá raibh ann ag féachaint orainn. <L 21> "Is ait an Gearmánach thú," ar sise, "agus tú ag labhairt Gaedhilge feadh na hoidhche." Ní raibh a fhios agam céard ab' fhearr dhom a rádh. Bhí náire orm roimpi, go mbéinn 'n-a leithéid sin de chomh- luadar, go leigfinn dóibh staicín áithbhéise a dhéanamh dhíom. "Ní raibh ann acht mugadh-magadh," arsa mise faoi dheireadh. "Ní raibh dochar ann. Cé ar'b as thú?" "As Gaillimh." "As Gaillimh, an eadh? An ndeir tú liom é! "Dheamhan focal bréige ann. Acht cé ar'b as thú féin? Gaedhilge na Gaillimhe tá agad." "As Cill Aodáin mise." "As Cill Aodáin! Ní'l sé thar dhá mhíle déag ó bhaile na Gaillimhe; is minic a bhíos ann. Nach ann a rugadh …?" (Fear a raibh cáil mhór air uair d'ainmnigheas-sa. Fear a cheap buille a bhualadh ar son a thíre.) "Is ann a rugadh é," ar sise; "bhíos ag dul ar sgoil leis." D'éirigh sí smaointeach. Tháinic na deóir 'n-a súilibh. Thriomuigh sí le n-a práisgín iad. D'ól sí blogam eile as an ngloine. Bhíomar ar leathtaobh linn féin faoi'n am seo agus gan áird ag na daoinibh eile orainn. Bhí an fear beag buidhe agus an mairnéalach ag comhrádh 'san gcúinne. "Na bith — eamhn — aigh!" ars' an bhean mhór ruadh a raibh éadan uirri mar bhéadh ar Impire na Rómhánach; agus ní hé amháin go raibh an t-éadan uirri acht bhí an chosamhlacht uirri go ndéanfadh sí gníomh uathbháis a sháróchadh aon ghníom uathbháis dá ndeárna Impire Rómhánach ariamh — dá mbéadh sé 'n-a cumas. "Cé na bitheamhnaigh?" arsa mise le 'n-a sásughadh, mar bhí buile uirri. "Nach bhfuil fhios agad féin cé hiad? Nach Éireannach thú?" Leis an olc agus leis an taod agus leis an cuthach feirge bhí uirri, is ar éigin thuigfeá í. <L 22> "Do chrochadar na sagairt. Do shladadar an pobal. Do dhíbrigheadar na manaigh agus na bráithre. Do bhánuigh- eadar an tír." "Fíor dhuit," arsa mise. "Chuireadar Uolfe Tóne 'san bpríosún," ar sise, "chuireadar Emmet san bpríosún, chuireadar … (an fear ar ar tráchtadh ceana bhí i gceist aici), chuireadar mé féin 'san bpríosún … chuir …" Chuir sí cosg léithi féin. "Agus cheap tusa buille a bhualadh ar son do thíre freisin," arsa mise. "Cheap, a mhúirnín … acht ní mar gheall air sin cuireadh 'san bpríosún mé." "D'eile?" "An t-ól," ars' an bhean mhór ruadh. D'fhan an bheirt againn 'n-ár dtost ar feadh tamaill mhaith. Ise faoi chuthach i ngeall ar ar fhulaing sí féin — agus a tír. Mise ag machtnamh ar ár gcruadh-chás. An fhuireann go sgléipeach agus go hárd-ghlórach agus go neamh-aireach. An áit uile go soillseach lonnrach faoi na lampaíbh beaga aibhlighe a bhí ar gach dath dá bhfuil 'san mbogha ceatha. Ceól dhá spreagadh ann — agus ní hé amháin go raibh an gléas ceóil úd i n-an' ceól a sheinnt uaidh féin, acht nochtuigheadh sé cuimse pioctúirí 'san am céadna; an t-easach áluinn, an abhainn mhear thapaidh, an choill mhór agus an ghealach os cionn na gcrann, an mhuir agus an long dhá báthadh innti. Acht ba bheag an tsuim a chuir an bheirt dheóraidhe a bhí 'n-a suidhe ar aon stól 'san gceól ná ins na pioctúiríbh ná ins an sgléip; bhíodar go brónach agus go trom-chroidheach agus tráigheadhacht an tsaoghail 'n-a gcroidhe. D'éirigh an bhean mhór ruadh de phreib. Chuir sí a dhá láimh 'mo thimcheall, agus thosuigh sí dhom' phógadh ós comhair a raibh ann. <L 23> VI. Nuair a bhí an comhrádh a bhí ar siubhal ag an bhfear beag buidhe agus ag an mairnéalach críochnuighthe, siúd faoi mo dhéin iad. Bhuail an fear beag buidhe faoi ar an stól lem' ais. Déarthá go raibh sé lán-tsásta leis féin agus leis an saoghal. "A' dtiocfá i n-aondtigh liom-sa?" ar seisean liom. "Cá mbéinn a' dul?" arsa mise. "Ceal nach n-aithnigheann tú mé?" "Cé thú?" D'innis sé sin dom. Geócach a bhí ann a bhíodh ag siubhal na tíre. Bhí taisbeántas aige agus lear maith iongantas agus uathbhás agus beithidheach allta agus eile ann. I nÉirinn is mó bhíodh sé acht gur minic thug sé cuairt ar Lonndain le daoine fhagháil le dhul leis. Dá mbéadh an duine feileamhnach ann, bhéadh páidhe mhaith le fhagháil aige. "Céard a bhéadh le fhagháil agam-sa?" arsa mise. "Deich is dá fhichead 'san tseachtmhain," agus do dhearc sé go géar orm. Ba mhór an lear airgid é, cheapas, acht nár dhubhras sin leis? "Trí phunnt," arsa mise an ath-uair. Thosuigh sé ag innseacht dom nach mbéadh aon cheó le déanamh agam acht mo leath-chos a bhrúghadh isteach fúm ionnus nach bhfeicfidhe í; gruaig fhada dhubh a chur orm; dath gránna a chur ar mo ghruaidh; cúpla sgread a leigint anois agus arís, le uathbhás a chur ar an bpobal nuair a thiocfaidís le féachaint orm. "Trí phunnt," arsa mise an ath-uair. "Bíodh sé 'n-a mhargadh," ar seisean, agus shín sé roinnt airgid chugam. Gheallas dó bheith roimhe ar an deich a chlog maidin lá 'r n-a bhárach; d' fhág sé slán agam, agus d'imthigh leis. Níor fhanas féin i bhfad 'n-a dhiaidh. D'fhágas slán agus beannacht ag an mnaoi mhóir ruaidh, agus ghluais liom 'san gcathaoir bhig tugadh dom 'san teach lóistín. <L 24> Bhí an ceó go millteach. A leithéid de cheó níor facthas ariamh ná ó shoin 'san gcathair. Ní bhéadh aon ghoir ag duine an bealach a dhéanamh a-bhaile. Cheapas i dtosach, agus mé ag imtheacht liom 'san gcathaoir bhig, go mba mhór an bheannacht ó Dhia é gur casadh an geócach liom. Ní bhéadh orm gadaidheacht a dhéanamh mar bhí ceaptha agam nuair d'fhágas an teach. Bhíos ó bhaoghal an ocrais agus an ghábhatair. Bhí trí phunnt 'san tseachtmhain de theacht-isteach agam. Trí phunnt 'san tseachtmhain! Ba mhór an t-airgead é. Is mé bhí go sásta. Acht tháinic brón mór ar mo chroidhe 'n-a dhiaidh sin. De réir a chéile bhí an brón ag teacht orm. Níor fhéadas a dhíbirt. Nár dhíolas mé féin ar trí phunnt 'san tseachtmhain? Nach ndeárnas iongantas agus uathbhás agus feic saoghalta dhíom féin? Dá mbéadh fhios ag mo mhuintir agus mo cháirde gaoil é, nach aca bhéadh an droch-mheas orm? Go ndéanfadh duine de mo shloinneadh-sa gníomh mar é — go mbéadh sé 'n-a staicín mhagaidh ag an bpobal uile, agus go ndéanfadh sé ar airgead é! Céard déarfaidhe i nGaillimh? Sin í an cheist a chuireas orm féin, agus nach minic a chuir deóraidhe bocht fáin ceist dá saghas air féin agus é i bhfad ó n-a bhaile dhúthchais? Bhí droch-mheas agam orm féin. Bhíos leamh dhíom féin. D'imthigh an náire. Tháinic an fhearg. Bhí buile orm. Bhíos le mire. Na daoine a bhí ag siubhal an chasáin, thiomáininn an chathaoir 'n-a mullach i n-aon turas. Deirinn leó gur shíleadar mé a leagadh — mé féin agus mo chathaoir bheag. Agus nuair a thosuighidís ag gabháil a leith- sgéil, thosuighinn ag easgaine orra, agus ag tabhairt na mionn. Chuir seo an-áthas orm. Uathbhás agus feic saoghalta a bhí ionnam anois, agus 'tuige nach mbeadh cead ag a leitéid sin de dhuine a rogha rud a rádh? Bhí fear ag dul tharm — fear a raibh culaith ghalánta air — agus d'iarras cipín air. Bhí sé 'ghá thabhairt dom nuair a leigeas sgread (cheapas an sgread a bhí ó'n bhfear beag buidhe a chleachtadh), agus dubhairt: — "Nach bhfeiceann tú gur uathbhás mé! uathbhás! feic saoghalta!" Acht bhí sé imthighthe ar nós na gaoithe. Leig mé mo shean-sgairt gáiridhe, agus níor stadas de'n sgairt úd go raibh deóra le mo shúilibh. Ba mhór an greann an duine galánta sin a fheiceál ag <L 25> imtheacht 'n-a chosanáirde. Is dócha gur shíl sé gur duine buile a bhí aige ann i ndáríribh. Duine buile! Nach é a bhí ag dul amudha? Nár dhubhras leis nach raibh ionnam acht uathbhás agus feic saoghalta! … Tá bóthar mór leathan cois na haibhne 'san áit a rabhas anois. Tá tighthe breágha móra ar an taobh ó thuaidh dhe. An abhainn ar an taobh ó dheas. Suidheacháin annseo agus annsúd le taobh na haibhne. Croinnte breágha glasa ar an dá thaobh. Is minic a bhíos daoine seachránacha ag caitheamh na hoidhche ar na suidheacháin úd. Bhí triúr ar an gcéad suidheachán an oidhche cheómhar seo. Bhíodar 'n-a gcodladh nuair a tháinic mé féin orra. Leigeas sgread — sgread an fhir bhuidhe — agus d'éirigheadar de gheit. Ó dá bhfeicteá an sgannradh bhí 'n-a súilibh! Thosuigh mé ag cur díom: — Nach bhfeiceann sibh gur uathbhás mé — uathbhás agus feic saoghalta? Bhíodar glanta leó marach gur dhubhairt: — "Cupán caifé agus ruainne aráin — is mór atá sé ag teastáil uaim anois. An mbéidh cupán agaibh-se, a cháirde?" "Ar son Dé agus ná bhí ag magadh fúinn," arsa duine aca. "Ní ag magadh atáim. Acht má's rud é nach dteas- tuigheann sé uaibh, ná tagaidh i n-aondtigh liom." Leanadar mé. 'Tuige nach gcaithfinn an t-airgead? Nach mbeadh an iomarca dhe agam feasta? Trí phunnt 'san tseachtmhain! Ní bheadh acht a leath agam marach gur chailleas lúth mo ghéag Is maith a thárla go raibh mé im' uathbhás agus im' fheic saoghalta. Feic saoghalta — thaithnigh an t-ainm go mór liom. Feic saoghalta! Feic saoghalta! thosuigheas ag rádh na bhfocal arís agus arís eile ar nós páisde a bhéadh ag imirt chleas. Acht 'tuige nach gcaithfinn an t-airgead? Gach truaghán a casadh liom dubhras leis mé a leanamhaint agus cupán caifé ól i n-aonfheacht liom. Dá sgór de lucht leanamhna bhí agam nuair a shroicheamar an áit a ndíoltar an caifé. Acht ba mhó go mór an t-uathbhás an dá sgór fear úd faoi n-a gcuid giobal, agus iad dhom' leanamhaint thríd an gceó, ná mise. Bhíodar lom tanaidhe. Bhí féachaint i súilibh coda dhíobh ar fheiceál an bhídh dhóibh mar bhéadh i súilibh tíogair. Bhíodar préachta leis an bhfuacht agus leis an ocras. 'Siad <L 26> d'alp an biadh agus an t-allus ag tuitim anuas díobh le chomh te is bhí an caifé agus leis an an saothar chuireadar orra féin 'ghá ól. Bhí sé chomh fada sin ó bhí béile mhaith bídh aca cheana nár fhéad cuid aca an lón a choinneál 'n-a mbolg … "Tá sibh-se go huathbhásach agus go millteach agus go gránna," arsa mise, "ó bheith i gcall agus i n-easbhaidh an airgid: uathbhás mé féin, acht go bhfuilim ag fagháil airgid ar a shon." Bhíos ag baint amach go deas 'san gcaint nuair a rug an bhean mhór ruadh a bhí ar chosamhlacht Impire Romhánaigh greim orm. "Cé nach bhfuil tú sa mbaile fós?" ar sise. "Ní raibh aon cheart agam thú a leigint chun bealaigh ar chor ar bith, ní raibh sin. Ní leigfinn acht oiread, dá mbéadh aon cheapadh agam go mbeitheá ag caitheamh do choda ar an mbealach seo — leis an dream seo …" D'fhéach sí orra go fíochmhar. Sílfea go raibh eagla ar chuid aca roimpi, gur aithnigheadar í. Theannadar amach uaithi. D'imthigh cuid aca. "Agus maidir leat-sa, a Mhicil," ar sise, "shíleas go raibh ciall agad, shíleas sin. Tá freisin — marach an t-ól. Mise tá 'ghá rádh, acht is agam-sa is feárr é. Ní fhéadfaidh tú a dhul a-bhaile anois. Tá an bóthar fada. Tá an ceó go millteach. Agus táir beagnach ólta … caithfidh tú theacht i n-aondtigh liom-sa anocht. Beidh plúid agad cois teineadh go maidin. Beidh tú go compóirteach ann. Bímís ag imtheacht i n-ainm Dé. Nach millteach an oidhche í? Go sábháilidh Dia sinn! Ná bac leis an rotha, a Mhicil. Tiomáinfidh mise thú. Sin é an chaoi!" Thiomáin sí an chathaoir bheag rothach roimpi. Cheapfá gur páisde bhí ionnam féin agus gurab ise mo mhárthair. VII. Shroicheamar áit chomhnuidhthe na mná móire ruaidhe. Seómra mór folamh i mbárr tighe a bhí aici. Cheapfá i dtosach go raibh sé folamh i ndáríribh, acht ní raibh. Bhí <L 27> leabaidh ann, cineál leapthan; stól fada cois balla, acht maidir le bórd ná gréithre ná deis le biadh a ghléasadh, ní raibh a rian ann. Níl de sholus 'san seómra mór acht a bhfuil le fagháil ó'n teinidh acht ní beag linn an méid sin. Tá an bheirt againn 'n-ár suidhe ós a comhair ag cur síos ar a bhfacamar de'n tsaoghal, agus ar a dtárla dhúinn ó casadh 'san tír seo sinn. Agus nach ag an mnaoi mhóir ruaidh atá na sgéalta móra acht nach sgéalta sídhe ná finnsgéalta bréagacha iad acht sgéalta uathbháis agus bróin agus náire. Anois agus arís, beireann sí ar mo láimh, agus tosuigheann sí 'ghá cuimilt go lághach carthannach mar chuimleadh mo mháthair fad ó í, agus mé 'mo pháisde. An cuthach a bhí orm amuigh ar an tsráid, agus mé ag dul amudha 'san gceó, tá sé imthighthe. Ní'l a rian orm anois. Táim chomh ciúin agus chomh lághach geanamhail grádhmhar le leanbh. Leagann an bhean mhór ruadh lámh ar mo leacainn — ar an leacainn úd a milleadh. Ní chuireann a gráineacht aon ghráin uirri-se. Déarfá gur mó an cion atá aici orm mar gheall air, agus le solus na teineadh feictear dhom go bhfuil truaigh — go bhfuil an-truaigh aici orm. Truaigh mar bhéadh ag mo mháthair orm dá bhfeiceadh sí anois mé. Leigim siar mo cheann ar a gualainn agus mo dhá shúil dúnta agam. Cheapas, ar feadh aon nóiméidín bhig amháin, gurab í mo mháthair a bhí agam ann, agus nach raibh ionnam-sa acht páisde … Tá an teine ídighthe beagnach. Ní ar an stól atáim anois acht 'mo luighe ar an urlár agus sean-phlúid ó leabaidh na mná móire ruaidhe 'mo thimcheall. Ise 'n-a suidhe lem' ais ar an urlár ag iarraidh an brón mór a bhí ag teacht orm an ath-uair a dhíbirt. Ní maith léithi mé fheiceál faoi bhrón. B'fheárr léithi an fhearg féin ná é sin. Tosuigheann sí ag crónán ós íseal: "Seo mar a chuirinn mo leanbh 'a chodladh, i gcliabhán óir ar urlár shocair, nó …" Ní thig léithi an chuid eile de'n rann a chríochnughadh, acht ní chuireann sin aon bhac uirri. Dubhairt sí cúpla focal nach raibh mórán céille ionnta, acht a d'fheil do'n rannaidheacht, agus chríochnuigh sí annsin é: "… agus an ghaoth 'ghá bogadh." <L 28> Dubhairt sí an méid sin arís agus arís eile go rabhas beagnach 'mo chodladh. Cheap sise go rabhas 'mo chodladh i gceart, mar d'éirigh sí go héasgaidh, agus chaith sí í féin ar an leabaidh. Ní raibh uaithi acht codladh a chur orm féin leis an gcrónán. Dhúisigheas. Bhí solus beag ag teacht ó'n teinidh fós. Bhí an ceó ag teacht isteach thríd an bhfuinneóig, agus thríd an doras, agus anuas thríd an simné. An chathair mhór 'n-a' tost, acht go gcloisteá fuaim anois agus arís, agus nach mbéadh fhios agad cé as a dtáinic sé, acht go gceapfá go raibh an fhuaim sin an-achar uait — go gceapfá go raibh sí na mílte míle uait, dá n-abróchthá é. Ní raibh an bhean mhór ruadh 'n-a codladh. Bhí aghaidh tugtha aici ar an mballa, agus í ag gol go trom. Uaireannta, cheapainn nach ag gol a bhí sí ar chor ar bith, acht gur meadhchan mór a bhí ar a croidhe, agus gur ag iarraidh a chaitheamh dhi a bhí sí. Bhíodh sí an-chiúin, ar feadh tuairim 's dhá nóiméid, agus annsin leigeadh sí streancán eile aisti, agus gach streancán leigeadh sí aisti, cheapfá uirri go raibh an meadhchan mór úd a bhí ar a croidhe ag éirghe dhe agus ag teacht aníos 'n-a sgórnach. Rachainn-se chuici le n-a sásughadh muna mbéadh gur cheapas go mb'fheárrde í an gol. Chonnaiceas mná ag caoineadh cheana agus is mór an mhaith a rinne sé dhóibh … Chuir sí cosg léithi féin faoi dheireadh. Is dócha go raibh codladh ag teacht uirri. Bhíos féin ag tuitim 'mo chodladh nuair a thugas faoi deara go raibh solus 'san seómra a bhí thíos fúinn. Ní raibh idir an dá áit acht na cláracha, agus bhí an solus ag teacht aníos thríd ná siúntachaibh. Stábla a bhí fúinn, agus choinnigh torann na gcapall a bhí dhá seóladh isteach ann thar éis a bheith ag obair dóibh i gcaitheamh na hoidhche ó chodladh mé go raibh sé beagnach 'n-a lá. Ní cheapfá ar an mnaoi mhóir ruaidh ar maidin go ndeárna sí gol ariamh. Bhí sí chomh meidhreach leis an bhfuiseóig a bhéadh i n-áirde 'san spéir, agus chomh troigh-éasgaidh leis an gcaislín cloch ag gléasadh proinne dhí. Ní rabhas féin acht idir codladh agus dúiseacht nuair chualas ag casadh amhráin í, agus í i mbun na hoibre ar feadh an achair. <L 29> Nuair a bhí an biadh caithte againn bhí sé ag tarraint ar an deich a chlog. Chuamar amach go n-ólfadh sinn an deoch deireannach le chéile. Bhí sgata ban 'san teach óil, agus ar ndóigh bhí togha na haithne aca ar an mnaoi mhóir ruaidh. Ní rabhamar i bhfad ann go ndeacha sí amach. Bhí dearmad déanta aici ar rud eicínt 'san seómra. Thosuigh na mná ag cur síos uirri. Bhí togha aithne uirri 'san gcomharsanacht. Nár shábháil sí triúr a bhí dhá mbáthadh 'san abhainn? Nach bhfuair sí moladh mór ar a son? Agus teisteas ó dhream daoine a chuir suim 'san obair sin? Fuair go dearbhtha — acht go raibh an teisteas — bonn óir a bhí ann — ólta i bhfad ó shoin. Sin a raibh de locht ar Mhag Mhór mar thugadar uirri. Agus oidhche eile nuair a bhí capall mire ag imtheacht thríd an tsráid 'n-a cosanáirde, nár rug sí air agus nach gcoinneóchadh sí é freisin marach gur thuit sí agus do bhris sí a cos? Agus an póilídh a leag sí oidhche a bhí sí ar meisge! Is as an ngníomh sin a bhíodar ag baint an ghrinn! Nár shuidh sí ar a chliabhrach, agus le teann dánuigheacht' nár bhain sí fead as an bhfeadóig a bhí 'n-a bhrollach aige? Tháinic sí féin isteach, agus chuir sin cosg leis an gcaint. Bhí orm féin bheith ag imtheacht. Bhéadh an fear beag buidhe ag fuireacht liom. D'fhágas slán agus beannacht ag an mnaoi mhóir ruaidh, agus d'imthigh liom go deifreach. Acht is iomdha uair 'n-a dhiaidh sin a chuimhnigheas uirri, is iomdha uair a cheapas cuairt a thabhairt ar an mnaoi mhóir ruaidh úd a raibh éadan uirri mar bhéadh ar Impire Rómhánach. Bhí sé i ndán dom í fheiceál arís. Bhí an fear beag buidhe rómham 'san teach ósda. VIII. Támuid ag tabhairt turais na hÉireann faoi láthair — mé féin agus an fear beag buidhe agus a chuid uathbhás agus a chuid iongantas agus a chuid beithidheach allta. Tá an Mhumhain siubhalta againn, gach uile bhaile ann ó Phortláirge go Luimneach. Aréir 'seadh shroicheamar Gaillimh an áit ar rugadh mé. <L 30> Bíonn mór-shiubhal againn i ngach baile, an chéad lá, ionnus go mbeidh fhios ag an bpobal go bhfuil an fear buidhe agus a thaisbeántas ar fagháil. Bím féin 'san mór-shiubhal úd i gcomhnuidhe. Táim 'sa láthair indiu ar shráideannaibh na Gaillimhe. Mé 'mo shuidhe i n-áirde ar charbad. Slabhra mór práis faoi mo mhuineál agus é i bhfastódh i n-íochtar an charbaid. Ceann eile faoi mo chom. Gruaig fhada dhubh ag tuitim anuas ar mo ghuailnibh. An ghruaig úd i n-aimhréidh 'n-a slámannaibh móra ionnus go bhfoluigheann sí m' éadan nuair a bhainim crathadh asam féin. Acht tá m' éadan chomh breágh daithte sin is nach bhfuil cead agam a fholughadh. Craithim mo cheann arís le n-a réidhteach, agus nuair a chraithim, déanann na slabhraí móra práis torann mór. Tá orm annsin sgread a leigint — an sgread a leigeas an oidhche úd a bhíos ag dul amudha 'san gceó. Annsin tosuigheann lucht na bhfuip (atá timcheall orm feadh an achair) dhom' lasgadh le fuipeannaibh fada cruadha! Druideann na daoine amach uatha agus eagla orra. Acht dá mbéadh fhios aca é! ní'l san sgread, agus 'sna slabhraíbh agus 'sna fuipeannaibh fada cruadha acht cuid de chleasaidheacht an fhir bhig bhuidhe leis na daoine a mhealladh isteach chuige tráthnóna … Agus sin é an bealach ar chéad-thaisdealas sráideanna na Gaillimhe, thar éis mé bheith imthighthe an oiread sin de bhliadhantaibh. Ní mar síltear déantar. Feicim cuid mhaith de mo lucht aitheantais ar na sráidibh. Ní aithnigheann siad mé. Cé'n chaoi a n-aithneóchadh agus an bhail atá orm? Dá mbeadh aon cheapadh agam go n-aith- neóchadh, ar ndóigh, ní leigfeadh náire dhom a theacht … Téidhim thar an teach 'n-ar rugadh mé. Cé atá 'n-a chomhnuidhe ann anois? Nach cuma dhom? Ní chomhnódhad-sa ann arís choidhche. 'Sé an bealach atá le dul againn, an bealach ar chleachtuigheas nuair a bhínn ag dul ar sgoil fad ó. Tosuigheann na sean-chuimhní ag brúghadh isteach orm, agus mé ag déanamh spóirt do mhuintir mo bhaile dhúthchais. Tagann cumha agus uaigneas orm mé bheith 'mo bhaile dhúthchais agus gan duine ná deóraidhe dhom' aithneachtáil. Aithnighim-se cuid mhaith de na daoine atá mo thimcheall. Nach ar Mháirtín Mhac gabhann annsúd thall a bhéadh an t-iong- antas dá nglaodhfainn air! Cheapfadh an duine bocht <L 31> simplidhe sin go raibh draoidheacht agam dá bhfiafróchainn de cé ghoid gandal Nóra Ní Mháille. "A Mháirtín! A Mháirtín," arsa mise i n-árd mo ghotha, "cé ghoid an gandal?" Phléasg a raibh ann ag gáiridhe agus ag magadh faoi Mháirtín bhocht. Bhí ríméad an domhain ar an bhfear beag buidhe. Nach iad a bhéadh ag teacht isteach chuige tráthnóna? Nach é dhéanfadh an t-airgead? Tháinic meangadh gáiridhe ar a bhéal agus thosuigh sé ag nighe a lámh i n-aer, bhí sé chomh sásta sin … Acht marbhóchaidh mé an bioránach buidhe bradach úd lá eicínt. Nach é chuireanns gráin orm? Cé'n tubaisde a bhí orm go dtugas mo chorp dhó ar trí phunnt 'san tseacht- mhain? Cé'n mí-ádh bhí orm go ndeárnas uathbhás agus iongantas dhíom féin? Mar gheall ar an airgead, an eadh? Ná habair é. Cé bhí i n-an' airgead a chaitheadh liom-sa nuair a bhí sé agam? ('Tuige a mbíonn leisg ar dhuine a rádh leis féin go mb' fhóbair dhó bás d'fhagháil leis an ocras uair, agus go n-abruigheann sé le duine eile é?) … An fear beag buidhe a mheall mé le n-a chuid airgid. Nárbh' é an diabhal é? Óra, a fhir bhig bhuidhe, nach mise d'fhéadfadh thú a thachtadh, má's diabhal nó aingeal thú? Nach orm a bhéadh an t-aiteas nuair d'fheicfinn an dath liath-ghorm ag teacht ar t'éadan shalach bhuidhe? Nach orm a bhéadh an tógbháil chroidhe agus mé ag sgrúdughadh na mball dubh d'fhágfadh lorg mo mhéar ar do chaol-sgroig? Nach mé chasfadh an port le haoibhneas nuair d'fheicfinn na súile ag éirghe amach as do cheann mar bhéadh dá uibh chearc ann, agus iad ag dul i méid, ag dul i méid i gcómhnuidhe …? Chuaidh sé féin thart ar an bpointe seo. Ar fheiceál dhó chomh corruighthe is bhíos tháinic misneach mór chuige. Cheap sé gurab amhlaidh a bhíos ag iarraidh sgannradh agus alltacht a chur ar na daoine le n-a mealladh isteach chuige tráthnóna. Togha fir a bhí ionnam. Bhéaradh sé an ceithre phunnt 'san tseachtmhain a bhíos 'iarraidh air ar maidin dom. B'fhiú tuilleadh mé. Dhearc sé orm, agus thosuigh ag caochadh na súl i dtreó go dtuigfinn uaidh go raibh sé sásta a thabhairt dom. Chuir sé a cheithre mhéar i n-áirde. Chaoch sé na súile an ath-uair. Bhí buile ag teacht orm féin. Céard mar gheall <L 32> air go raibh sé ag magadh fúm ar an gcuma sin? Nach rabhas ag déanamh a shaidhbhris? Marach mise an dtiocfadh duine ar bith chuige? Cá mbéidís ag teacht? Thugas cor. Ba mhór an croidhe a thug sé dhom chomh breágh teann lán-láidir is bhí na féitheacha in mo leath-láimh. Thosuigh an slabhra ar crathadh ar nós na gclogán mbeag práis feictear faoi mhuineál capaill go minic. Leigeas liúgh asam, liúgh millteach feargach, acht gur ar an bhfear beag buidhe a leigeas an liúgh. Nuair a leigeas an liúgh úd, dhearc mo dhuine orm, mar ní hé sin an liúgh a chleachtuigheas roimhe seo. Níor cheap sé go raibh sé ionnam liúgh de'n tsaghas sin a leigint chor ar bith. Acht nuair a chonnaic sé an fhearg agus an ghráin agus an t-olc ag baint na sál dhá chéile 'mo shúilibh agus 'mo ghruaidh dhaithte, ní raibh aon fhear i nGaillimh chomh sásta leis. Thosuigh air mar bhéadh sé ag nighe a lámh i n-aer, agus ag meangadh gáiridhe. Sin bealach a bhí leis nuair a bhíodh sé an-tsásta in intinn. Chuimhnigheas ar an bpiostal a cheannuigheas an oidhche fad ó ó'n mairnéalach. Bhí sé i bpóca mo bhrísde fós. An gcaithfinn é? An raibh sé de mhisneach agam piléar a chur thríd a chroidhe? Ó! dhá mbéinn i n-áit ar bith eile acht i nGaillimh, áit a n-aithneóchaidhe mé sul a gcrochfaidhe mé, ní fada go mbéidhtheá-sa ar lár, a fhirín bhig bhuidhe. Dhearc sé orm arís. Ní dheárnas acht mo theanga a chur amach leis, agus tarann gránna a dhéanamh le mo bhéal. Thosuigh sé ag gáiridhe. Thosuigh a raibh ar an tsráid ag gáiridhe. Chloisfeá gach sgairt uatha míle i gcéin. Chualas féin gach sgairt a leigeadar. Chualas an fear beag buidhe ag bagairt ar an sluagh fanacht amach uaim, go rabhas ar mire, acht "tagaidh anocht," adeireadh sé 'n-a shean-bhéic, "tagaidh anocht go bhfeicidh sibh é. Dhá phighin an duine — sin a' méid. 'Sé uathbhás an domhain é — uathbhás an domhain é — uathbhás an domhain — tagaidh anocht agus inn- seóchar díbh na gníomhartha iongantacha a rinne sé. Tagaidh anocht! Tagaidh anocht! dhá phighin an duine — sin a' méid! Dhá phighin an duine leis an uathbhás mór fheiceál — le labhairt leis, le lámh a leagaint air, dhá phighin an duine!" <L 33> Bhí mo shúile dúnta agam féin, agus gan áird agam ar tada. Acht bhí glór an fhir bhig bhuidhe agus sgreadghail an tsluaigh ag déanamh ceóil mhí-thaithneamhaigh in mo chluasaibh, dhom' bhuidheachas. Níor cheapas ariamh go dtí an lá sin go mba mhór an bheannacht ó Dhia é a bheith bodhar. IX. Ar filleadh dhúinn chuig an pháirc 'n-a raibh taisbeántas an fhir bhig bhuidhe, chuaidh mé féin isteach 'mo bhotha le mo sgíth a leigint agus le mo smaointe a dhéanamh. Bhaineas dhíom an folt dubh bréagach agus na slabhraí móra práis agus an cóta ioldathach a mb'éigin dom a chaitheamh 'san mór-shiubhal. Tharraingeas chugam leabhar beag amhrán agus chromas ar a léigheadh. Acht ní mórán de na hamhráin a léigheas; bhí an oiread sin gleó ag muintir an fhir bhig bhuidhe nár fhéadas na súile a choinneál ar an leabhar. Cuid aca ag tabhairt aire do na beithidhighibh allta; cuid eile ag cur cuaillí i dtalamh agus ag tógbháil na mbothán agus na n-árus canbháis; cuid eile ag cur deis ar na báid luasgáin; beirt nó triúr i leathtaobh ag gléasadh bídh; bean óg i n-áirde ar mhuin capaill bháin agus í gléasta ar nós bainríoghna na sídhe 'sna sgéalta; fear óg árd caol agus fuip 'n-a ghlaic ag ritheacht i ndiaidh an chapaill; a ghruadh daithte go breágh aige, agus caipín árd cúinneach ar a cheann; marach an caipín agus an dath ní cheapfá go raibh aon bhaint aige leis an dtaisbeántas ar chor ar bith, óir nach raibh culaith a chéirde air fós; an fear beag buidhe féin ar a shocamhlacht i n-áirde ar charbad órdha sgathánach mar bhéadh rí ar a chathaoir ríoghdha, agus é ag riaradh na hoibre go léir. Iad uile ag easgaine agus ag cleamhsán agus ag tabhairt na mionn, acht mé amháin agus mé ag iarraidh mo leabhairín amhrán a léigheadh. 'Seadh, mé féin — agus an Bhean Reamhar. Chonnaiceas chugam í; siúd treasna na páirce agus mias mór ar iomchur aici. Ba gheall le luing mhóir í a bheadh ar luasgán ar bhárr na dtonn leis an siubhal a bhí fúithi. Shílfeá go ndóirtfeadh sí a raibh ar an méis gach nóiméad acht nach ndóirtfeadh 'n-a dhiaidh sin. <L 34> Sheas sí i mbéal an dorais, agus dá mbéadh fonn léightheóireachta orm féin ní fhéadfainn focal a léigheadh, mar bhain sise solus na gréine dhíom le n-a méad uathbhásach. Feic eile a bhí ag an bhfear beag buidhe a bhí innti siúd. Ní raibh sí an-reamhar amach is amach i dtosach; d'fheicfeá mná a bhí níos raimhe ná í nach raibh i n-aon taisbeántas, dubhradh liom. Acht bhí sí an-íseal, agus ba mhillteach mór an ceann a bhí uirri. Agus nach í a bhí leathan-slinneánach mór-lámhach trom-cheathramhnach! Agus is ag tuitim i bhfeóil a bhí sí gach uile lá, mar ní bhíodh faic le déanamh aici acht a dóthain mhór a ithe agus a ól. Duine a d'fheicfeadh an biadh borb blasta agus na dighthe láidre folláine gheobhadh sí ó'n bhfear beag buidhe mholfadh sé a fhéile agus a fhlaitheamhaileacht. Agus nach aici a bhí an dúil chráidhte 'sna biadhaibh borba agus 'sna dighthibh milse? Nach í bhí i n-an' codladh go trom ar feadh dhá uair déag de'n chlog? Bhí sí leisgeamhail spadánta ó nádúir. Bhí sí trom mall roighin réidh. Ní raibh aon ní ab' fheárr léithi ná a dóthain mhór bheith ithte agus ólta aici agus í féin a chaitheamh 'san bhféar fada lá samhraidh dhá goradh féin le gréin. D'fhanadh sí mar sin ar feadh an lae mhóir fhada ó dhubh go dubh gan cor ná car a chur dhi acht 'chomhfhad 's a bhéadh sí ag alpadh an bhídh. Ní iongnadh ar bith é go raibh sí ag dul i bhfeóil de réir an lae. Ní iongnadh ar bith é go raibh an fear beag buidhe sásta agus lán-tsásta 'n-a aigne. Ní iongnadh ar bith é go mbíodh sé ag nighe a lámh 'san aer ar dearcadh uirri dhó. Dheamhan pighin a bhí uaithi acht an oiread. Bhí sí sásta le greim a béil. Agus nuair d'fheicfeá gleasta í (gléasadh ar bhealach í is go gceapfá go raibh sí i bhfad níos raimhe ná bhí), déarfá go mba cóir do'n fhear bheag bhuidhe a bheith sásta le saothar a lámh. Tháinic sí isteach i lár an bhotha. "Féach a bhfuil agam dhuit," ar sise ag tasbáint na méise móire dhom, "ruainne de shicín, agus ruainne de bhagún mhéith, cabáiste bán, fataí plúracha, súghlach …" Nuair adubhairt sí an focal súghlach, do stad sí. Do dhún sí a dhá súil beagnach, do bhuail sí a dhá béal i n-aghaidh a chéile mar bhéadh dúil mhór aici bheith 'ghá slugadh. Má bhí <L 35> cosamhlacht an aitis ar aghaidh duine ariamh, bhí an chosamhlacht úd uirri-se. "Ruainne de bhagún mhéit," arsa mise. Bhí punnt ar a laighead ann. "Beir air," ar sise, "badh chóir ocras a bheith ort." Leag sí an mhias ar an talamh le mo thaobh. Shuidh sise ar an taobh eile dhi. "Íosfaidh mé féin greim de'n tsicín," ar sise, agus thosuigh uirri ag ithe go halpach. Shílfeá go raibh cineál náire uirri faoi'n méid a bhí sí féin 'ithe agus a laighead is bhí ithte agam-sa. "'Tuige nach bhfuil tú 'ghá ithe?" ar sise, agus greim mór méith 'n-a béal féin agus an súghlach ag tuitim anuas ar a brollach. "Gan aon ocras a bheith orm," arsa mise. "Sín uait siar do lámh. Tao' thiar dhíot. Sin é é." Rinneas amhlaidh. Bhí canna mór leanna taobh thiar dhíom. D'ólas blogam as, agus shíneas chuici é. "Nach agad atá an dúil 'san léightheóireacht," ars' an bhean reamhar, ag breith ar an leabhairín beag amhrán d'fhágas tharm ar a theacht isteach dhi. An t-amhrán a bhíos féin a léigheadh sul a dtáinic sí, sin é an ceann ar thosuigh sise air. "Rise up, Willie Reilly," ar sise, acht b'éigin di an greim a bhí 'n-a béal a shlogadh i dtosach. "Rise up, Willie Reilly," ar sise, "and come along with me, ('m goin' to leave my father's house, and quit this countiree, To leave my father's houses, his dwellings, and free lands, And go along with Reilly, as you may understand)." "Ó! nach áluinn é," ar sise, nuair a bhí an méid sin léighte aici, acht nach raibh a fhios agam féin go cinnte an é an t-amhrán a bhí go háluinn nó an an píosa de shicín a chuir sí 'n-a béal nuair a bhí sé críochnuighthe aici. Bhí muinntir an fhir bhig bhuidhe ar a ndícheall fós. Iad ag easgaine agus ag tabhairt na mionn. An óigbhean a raibh culaith bhainrioghna na sídhe uirri, bhí sí i n-áirde ar an gcapall bhán, agus í ag tabhairt na léim thrí fhonnsa órdha <L 36> 'chomhfhad 's a bhí an t-each ag imtheacht timcheall an fháinne. Acht bhí cosg le búirthíl na mbeithidheach allta. Bhí a mbolg lán. "Is mithid duit a bheith ag imtheacht feasta," arsa mise leis an mnaoi reamhair. "Nach bhfuil sé sáthach luath agam fós?" ar sise ag teannadh isteach chugam. "Is annseo is socamhlaighe agus is suaimhnighe a bhíos mé," ar sise agus leig sí siar a cheann ar m'ucht. X Muna mbéadh go dtáinic an fear beag bhuidhe féin le mo ghléasadh agus le caoi a chur orm i gcomhair na hoidhche, ní dócha go n-imtheóchadh sí ar chor ar bith. Cuireadh an folt dubh bréagach ar mo cheann arís. Cuireadh na slabhraí práis faoi mo mhuineál agus faoi mo chom. (Bhí mo ghruadh daithte cheana.) Sáitheadh na cosa isteach fúm. Cuireadh an cóta mór ioldathach 'mo thimcheall. Lasadh an trillseán ós mo chionn, agus leis an gcaoi a mbíodh sé ag luasgadh le gaoith, agus na sgáilí ag teacht agus ag imtheacht ar m'éadan déarfá go raibh mé i bhfad níos gránna ná mar bhí. Do hosgluigheadh na geataí, agus thosuigh na daoine ag teacht isteach. Geárr-bhodaigh a bhfurmhór. Nach orra a bhí an mheidhir? Nach iad a bhí sgléipeach? Nach iad a chuir suim i ngach rud? Cinneann sé ar an bhfear beag buidhe smacht a chur orra. Cinneann sé ar a lucht conganta a gceann- sughadh. Ní'l ceannsughadh 'n-a gcionn. Cuid aca atá ag iarraidh amharc fhagháil orm féin thríd na siúntachaibh atá idir clárachaibh an bhotha. Dream eile ag léigheadh fógra atá os cionn an dorais. Léigheann siad na focail go mall roighin <L 37> mar dhaoine nach raibh mórán cleachta aca ar an léigh- theóireacht. Cluinim gach focal:- SEÓIRSE COFF, DHÁ PHIGHIN. an fear buile, atá gan cos gan lámh. Féachaidh ar an bhfolt gruaige atá air nár gearradh le dhá bhliadain déag, agus an fhéachaint nimhneach atá 'na shúilibh. Mharbhuigh sé ochtar fear 'san nGearmáin. Tasbáinfear an sgian mhór fhada le n-a ndeárna sé an gníomh uathbhásach, agus rian na fola le feiceál uirri fós féin. "Dhá phighin! ó dhá mbéadh leithphighin eile agam rachainn isteach," arsa stócach díobh. "Bhéaraidh mise pighin duit ar an sean-sgin dhuibh, a Mharcuisín." "Bhí tú sásta pighin go leith thabhairt uirri indé," arsa Marcuisín. "Bhí … acht … acht is mian liom an fear buile fheiceál —" "Tabhair an phighin go leith dhom," arsa Marcuisín arís, agus an sgian dhubh 'n-a ghlaic aige agus é ag griogadh an stócaigh eile léithi. Bhí seisean idir dhá chomhairle. Bhí dúil mhór 'san sgin aige, acht dá sgarfadh sé le n-a chuid airgid ní fhéadfadh sé mise fheiceál. "Tabhair an phighin go leith dhom," arsa Marcuisín, "— agus … agus innseó' mé dhuit 'ch uile shórt faoi nuair a thagas mé amach." Fuair sé an t-airgead. Tháinic beirt eile isteach. Agus beirt eile. Agus bhíodar ag teacht agus ag imtheacht go raibh cuid mhaith de'n oidhche caithte. Gach focal a thigeadh amach as a mbéal, ní bhfuaireas ann acht maslughadh. Acht ar ndóigh, níor cheapadar gur thuigeas a gcaint ar chor ar bith. Ar a shon sin, chuireadar gráin orm. Dá mbadh i n-aon bhaile eile bhéinn, ní chuirfinn suim 'n-a nglór, acht annseo i nGaillimh an áit a rugadh mé! Dá mbéadh fhios aca cé bhí aca ann! Dá mbéadh fhios aca go mba duine díobh féin a bhí 'n-a staic uathbháis agus iongantais aca! <L 38> Ghabh fearg mé. Ghabh cuthach agus buile agus fuath mé. Céard d'fhéadfainn a dhéanamh le uamhan a chur orra? Níor éirigh liom cuimhneamh ar aon bheart. 'Tuige a mbeidís ag teacht ag féachaint orm-sa? Nach fear a bhí ionnam? Nach raibh ciall agus meabhair agus tuigsint agam ar nós gach uile fhear? An Críostaidhthe iad? An Críostaidhe í an bhean óg dhathamhail úd thall atá ag féachaint orm anois? Agus ní truaigh atá aici dhom (má's fíor dá súilibh), acht go bhfuil uathbhás agus alltacht uirri go mbéadh mo leithéid-se beó ar chor ar bith. Tig crathadh ball uirri ar fheiceál na sgeine fuiltighe dhi. Acht fan. Cuirfidh mise eagla ort, i ndáríribh, a óigbhean áluinn. "Ó, a Mhichil," ar sí leis an bhfear óg a bhí i n-aondtigh léithi, "ó, a Mhichil," ar sise, "abair le Máire theacht isteach; a leithéid de radharc ní fheicfidh sí arís choidhche." "Tá cineál sgátha uirri agus an bealach atá léithi —" ars' eisean, acht nár chuala mé féin é. "A Mháire! a Mháire! Gabh i leith go bhfeicidh tú é," ars' an bhean óg ag dul go doras an bhotha agus gan aon áird aici ar ghlórthaibh an fhir a bhí i n-aondtigh léithi, "a leithéid de iongantas ní fhaca do dhá shúil fós ariamh." Tháinic Máire isteach, acht níor thugas suandas dhi. Bhí mo dhá shúil ar dhúnadh agam, agus mé ag iarraidh a bheith ag cuimhneamh céard ab' fheárr a dhéanamh le mór-eagla a chur orra. Bhí an sgian fhuilteach i láimh na mná tháinic isteach i dtosach agus í ag iarraidh ar an mnaoi eile breith uirri. Nuair a shíl sí sin a dhéanamh (ní raibh fhios agam-sa go raibh sí le n-a dhéanamh mar bhí na súile dúnta agam), chuireas cosamhlacht fhíochmhar orm féin, leigeas dhá bhúirt uathbhásach' asam, mar leigfeadh tarbh agus an sgian ar a sgórnach, agus thosuigheas ag cur na gcor dhíom ar nós eascon a bheadh i ngreim glaice ag duine. Thuit an sgian ó n-a láimh. Is beag nach ndeacha sí féin i laige. Marach an fear a bhí i n-aondtigh léithi — a fear féin a bhí ann fuaireas amach 'na dhiaidh sin — muna mbéadh eisean, bhí sí 'n-a cnap ar urlár an bhotha. Bhí ríméad orm gur sgannruigheas iad. Marach chomh breágh péacach deagh-chumtha is bhí an chéad bhean a tháinic isteach ní bhacfainn leó. Nach iad a bhí gan múineadh is a theacht ag <L 39> breathnughadh ar dhuine dem' shórt-sa! Mise mo bhannaidhe nach dtiocfaidh siad an ath-uair! Fuaireadar a ndóthain an turas seo. An bhean a bhí ag dul i laige, bhíodar 'ghá breith amach faoi'n aer. "A Mhichil! a Mhichil!" ar sise go truaighmhéalach, "'tuige ar thug tú annseo mé?" D'osgluigheas féin na súile go tobann nuair d'airigh mé an glór. Nach mé d'aithnigh an bhean ar léithi an glór! Bhíos ar tí glaodhach uirri agus innseacht dhí cé bhí aici ann nuair a tháinic an fear beag buidhe féin isteach. Ní fhaca tú ariamh fear ba ríméadaighe ná é. Chuala sé an dá bhúirt úd a chuir mé dhíom an taobh eile de'n pháirc. "Orm a bhí an t-ádh an chéad lá casadh liom thú!" ar seisean an nighe a lamh i n-aer. "Má leigeann tú dhá sgairt mar an dá sgairt úd trí huaire gach oidhche, bhéaraidh mé cúig phunnt 'san tseachtmhain dhuit." Thosuigh sé ag caint leis féin ag imtheacht dó, agus ag rádh nach raibh uatha acht go sgannróchaidhe iad le go mbeidís ag teacht 'n-a sluaightibh leis an bhfear buile fheiceál. Acht níor chuireas-sa aon spéis 'n-a chaint. Ní air féin ná ar a thaisbeántas bhíos ag cuimhneamh acht ar an mnaoi óig tugadh amach. Ar Mháire Ní Laoigh, mo cholceathar féin, bhíos a' cuimhneamh, agus ní gan fáth é. Ní gan fáth é, adeirim, mar bhíos i gcleamhnas léithi uair. Ó, a Mháire, dá mbéadh fhios agad gurab é Micheál Ó Maoláin a bhí ós do chomhair anocht i riocht duine buile! Marach thú ní fhágfainn an baile seo an chéad uair. Marach thú ní bhéadh an bhail náireach seo orm indiu. Tú ba ciontsiocair leis an uile thubaisde bhuail 'mo treó ó shoin, a Mháire, dá mbéadh fhios agad é. Bhíos féin agus mo mhuintir ar bheagán shaidhbhris — ní raibh ag mo mháthair agus a cúigear mac acht an t-aon ghabháltas beag amháin, agus ar ndóigh, a Mháire, ní bhéidhtheá sásta mé phósadh go saothróchainn roinnt i Sasana i dtosach. Nach gcuimhnigheann tú ar an oidhche úd d'fhágas slán agad, a Mháire — nach beag an ceapadh a bhí ag ceachtar againn go gcasfaidhe le chéile arís sinn ar an mbealach seo? Agus nach iomdha uair a chaitheas ag smaoineadh ort go gcualas gur phós tú do cholcúigear Micheál Ó Ciaráin? <L 40> Agus b'in é Micheál Ó Ciaráin a bhí i n-aonfheacht leat! Ar aithnigh tú mé, a Mháire? An raibh smaoineadh dá laighead agad cé bhí ann? Dá mbéadh, céard déarfá? Bhéadh truaigh agad dhom, nach mbeadh? Do dhéanfá iarracht mé sgaradh ó'n bhfear beag buidhe, nach ndéanfá? Acht ní truaigh atá uaim. Ní áit chomhnuidhthe atá uaim acht a oiread. Go deimhin, níl fhios agam i gceart céard tá uaim. Níor thuigeas ariamh é. Nach bhfuil morán eile san gcás chéadna? … Tháinic an fear beag buidhe. Ní mó ná sásta bhí sé nach rabhas ag cur na mbúirt dhíom. Bhí an both lán go draid. Gach uile dhuine bhí ann ag ceapadh go ndéanfainn cleas éigin a chuirfeadh sgáth ar a chomharsain. Gleó agus torann taobh amuigh 'san bpáirc. Gailinnleacha ag gabhail cheóil agus ag sgréachghail gach sé uair. Sgairteacha gáiridhe ó dhream annseo. Glórtha feargacha bagarthacha ó dhream thall. Acht ní raibh aon áird agam ar a raibh ar siubhal. Oiread is aon liúgh amháin eile níor leigeas asam. Ní raibh de chosamhlacht orm acht an chosamhlacht bhíodh ar an mnaoi reamhair agus a dóthain mhór iththe agus ólta aici. Mo cheann leigthe siar. Mo dhá shúil leath-dhúnta. Gan cor asam acht oiread leis an gcuaille bhí i dtalamh lem' ais. Acht má bhí cosamhlacht an tsuaimhnis agus an tsógha orm, ní suaimhneas ná sógh bhí 'mo chroidhe. Ó d'imthigh Máire agus a fear níor fhan aon mhisneach agam. An bhuile agus an ghráin agus an cuthach bhí ag gabháil dom i gcaitheamh an lae, ó shroicheas mo bhaile dhúthchais, bhíodar sgartha liom. Acht níor fhág sin mé gan a bheith corruighthe, agus corruighthe go mór. Corruighthe mar bhíos an fhairrge thar éis na gaoithe móire. Ní haon droch-chineamhain a rug orm cheapas. Mé féin agus mé féin amháin ba ciontach le n-a dtárla dhom. 'Tuige nach raibh sé de rath orm í phósadh, bíodh is go rabhamar ar bheagán féin? Dá bpósfainn, ár ndóigh bhéadh lúth na ngéag agam anois, bhéadh bean agam, agus dá mb'é toil Dé é, bheadh clann mhac agus inghean ag éirghe suas 'mo thimcheall … An smaoineadh deireannach seo tháinic chugam, is mór a chuaidh sé ar mo chroidhe. Agus mar ba gnáthach liom, nuair a thosuighinn ag déanamh machtnaimh ar na beannachtaibh nár <L 41> seóladh 'mo threó ariamh, bhíodar le feiceál go soiléir agam, ós comhair súl m'intinne, 'n-a bpioctúiríbh breágha daithte agus iad ag teacht agus ag imtheacht gan faoiseamh. Ní raibh aon áird agam ar an bhfear beag buidhe a bhí dom' ghríosadh agus ag iarraidh orm sgréach eile a chur dhíom; ní raibh aon áird agam ar an tormán bhí taobh amuigh 'san bpáirc; ní raibh aon áird agam ar na Gaillimhighibh bhí teacht 'n-a dtréadaibh lem' infhiúchadh. Na pioctúirí ioldathacha seo, agus iad-san amháin, bhí ag déanamh imnidhe dhom. 'San gcéad phioctúir, bhí teach deas teólaidhe ar imeall coille craobhaighe; caise bheag ag dul thríd an gcoill, agus dhá caitheamh féin le fánaidh na gcarraig a bhí ar an taobh thiar ndeas de'n choill; an choill féin faoi bhláth; baluith cumhartha na sgeiche báine agus an chnó chapaill agus na gcrann giumhaise 'mo shróin; an oidhche ag tuitim; mé féin ag déanamh an bhealaigh a-bhaile thríd an gcoill; mé trom tuirseach traochta de bhárr oibre an lae; lampa crochta ar bhalla an tighe taobh istigh le mo threórughadh; bean ag gabháil anonn 's anall ar fud an tighe acht nach bhfeicfinn acht ar dhul thar dhoras nó fuinneóig dhi. Buailim isteach. Cluinim glórtha boga binne na bpáisdí ag dul thar tairsigh dhom. Éirigheann siad le fáiltiughadh romham. Pógaim Pádruig agus Brighdín agus imthigheann leó le hinnseacht dá máthair go bhfuilim féin tagtha. Tig an mháthair — an iongnadh ar bith é gurab í Máire chonnaiceas agus Colm ar a gualainn aici? Acht ní'l sé an-réidh eisean a shásughadh. Tá súil aige le roinnt ubhall. Nár gheallas dhó ar maidin iad? … Acht d'imthigh sin agus tháinic seo. Tháinic an aithbhliadhain. Bhí Colm i n-an' siubhal go deas uaidh féin. Bríste beag glúnach air. Folt dubh cas ag tuitim anuas ar a ghuailnibh air. É dhom' leanamhaint thríd an gcoill, agus a ghlór ag déanamh ceóil dhom … Acht ní'l ann acht aisling bhréagach, ní'l bean ná páisde, teach ná talamh, ná aon cheó dá sórt agam. Ní'l agam acht na smaointe; smaointe dubróin agus náire, ag smaoineadh dhom ar a bhfuil caithte agam dem' shaoghal: smaointe aitis agus dóchais, ag smaoineadh dhom ar an mbail a bhéadh orm dá — 'seadh, dá mbadh duine eile mé. <L 42> Tá na daoine imthighthe. Tá an taisbeántas ar fad 'n-a shuan. Tá an fear beag buidhe féin 'n-a chodladh — codladh gan dúiseacht ort, a bhioránaigh! Ní'l le clos agam-sa, 'mo bhothán, acht beithidheach allta éigin de bheithidhighibh an fhir bhig bhuidhe, agus é ag gabháil anonn 's anall 'n-a phríosún. Anonn 's anall, anonn 's anall gan faoiseamh, mar bhéadh cuimhne aige ar ar fhág sé 'n-a dhiaidh 'n-a thalamh dhúthchais — ar na beannachtaibh nár seóladh 'n-a threó … acht b'fhéidir nach bhfuil air acht galar goile thar éis ar ith sé de bhiadh. D'imthigh leath-uair. D'imthigh uair. Dhá uair. Trí huaire. Ní raibh aon chodladh ag teacht orm, acht mé dhom' chaitheamh féin ó thaobh go taobh. Sgathamh ag iarraidh a dhéanamh amach an é an díleághadh nó na sean-chuimhní is measa bhí ag gabháil de'n bheithidheach allta úd nach bhféadfadh a shuaimhneas a ghlacadh 'n-a charcair. Sgathamh eile, ag ceapadh cé'n raic a bhéadh ann dá sgaoilfinn saor é. Acht 'sa deireadh b'éigin dom éirghe agus bualadh amach faoi'n aer. XI. An raibh a leithéid d'oidhche ann cheana ariamh? Nach í atá meirbh brothalach? Ní fhanfadh duine ar bith 'n-a leabaidh agus an oidhche chomh bréagh is tá. (Na diabhail! Mara nighfidh siad na plúid úd, beidh droch-obair ann. Mo choinsias, beidh!) Déanfaidh braithlín agus súsa mé … Casaim an braithlín 'mo thimcheall agus luighim ar an talamh tirim cois sgeiche ar imeall na páirce. Ní'l aon áird agam ar ghlórthaibh éagsamhla na mbeithidheach allta tá faoi ghlas lem' ais. Féachaim anonn treasna an chuain ar shean-chnocaibh clochach' na Bóirne. Táid gorm. Tá an spéar gorm. Acht féach an difridheacht atá idir an dá ghorm úd. Shílfeá go raibh na cnuic ag bailiughadh chuca a raibh de dhubh i ngorm na spéire. Go raibh sé ag sileadh anuas orra díreach is dá mbéadh sé níos truime ná an t-aer. Agus ní'l an fhairrge ar aon dath le ceachtar díobh cé go dtiubharthá gorm ar dhath na fairrge freisin. Tá an difridheacht chéadna idir ghorm na fairrge agus ghorm na <L 43> gcnoc is bhíos idir an duine nuair atá sé ciúin socair agus nuair a bhíos cuthach air. Ní'l an fhairrge feargach fíochmhar anocht — tá sí an-chiúin — acht go bhfuil dath feargach uirri. Dúnaim mo dhá shúil agus déanaim iarracht ar na trí ghorm úd .i. gorm na fairrge, gorm na gcnoc agus gorm na spéire a mheasgadh 'n-a chéile, agus aon dath gorm amháin a dhéanamh asta. Agus feicthear dhom nach bhfaca súil duine ariamh aon dath a bhí chomh háluinn leis an dath sin … Dubras liom féin ar ball go raibh dath feargach ar an bhfairrge. Cheapas i gcomhnuidhe go raibh gaol gairid idir an dathaidheacht agus na corruighthe thagas ar chroidhe dhuine. Sin mar déarfá, go bhfuil an ghráin ar dhath, an gean ar dhath eile agus an t-uathbhás as dhath eile fós. Is iomdha rún- diamhair agus snaidhm do-sgaoilte fuasglóchar fós má ghníthear stuidéar doimhin ar thréithribh na ndathanna. Ag breathnughadh dhom ar an spéir agus ar an bhfairrge agus ar shean-chnocaibh clocach' na Bóirne tháinic sé isteach im' aigne go raibh gaol gairid ag na dathannaibh, ní hé amháin leis na corruighthe thigeas ar chroidhe dhuine, acht leis na fuaimeannaibh cloistear. Go bhfuil baint ag an gceól leis an dathaidheacht. Go bhfuil dath faoi leith ag gach fuaim dá bhféadfaidhe a fheiceál. Acht céard tá orm go bhfuil na smaointe seo ag teacht chugam i lár na hoidhche agus beithidhigh an fhir bhig bhuidhe ag búirthíl ar nós na ndiabhal lem' ais? Ní'l neart agam air. Ní fhéadfainn maireachtáil ar chor ar bith dhá mbéinn ag síor- mhactnamh ar mo chruadh-chás féin. Nach aisteach an rud é nár chuimhnigheas go dtí anois féin gur 'san bpáirc seo a bhuaidheas an geall ar choisidheacht fad ó? Agus nach agam a bhí an choisidheacht an uair sin! Shíl m' athair bocht (ar thaobh na fírinne go raibh sé), nach raibh aon stócach eile i gcrích Fódla a bhí i n-an' mé shárughadh. B'fhéidir nach raibh an lá sin. Tá indiu. Acht dá mbadh ag cuimhniughadh ar rud mar sin a bhéinn, ní baoghal go mbéinn chomh suaimhneach sásta is bhíos i gcaitheamh na hoidhche. An é breacadh an lae é? Ní'l fuaim dhá laighead le clos. Tá na beithidhigh allta féin 'n-a gcodladh. Tá gileacht le tabhairt faoi deara i ngorm na spéire 'san Domhan Thoir. <L 44> Tá an ghileacht úd dhá leathnughadh féin ar fud na spéire mar bheadh braoinín beag bídeach bainne dóirtfidhe isteach ngloine uisge. Tá an ghileacht ag iarraidh a bheith ag fagháil treise ar an ngorm. Comhrac atá ar siubhal eatorra. I leabaidh a chéile tá an ghileacht ag fagháil an ceann is feárr ar an doircheacht. I leabaidh a chéile tig atharrughadh datha ar na cnocaibh, agus ar an bhfairrge agus ar na croinntibh atá lem' ais. 'San spéir thoir atá an ghileacht ar fad dhá cruthughadh. Tá na réaltóga dhá múchadh. Ní léir dhom anois acht na cinn is gile. (Nach deas fileata na hainmneacha thugas orra i lár na hoidhche nuair nárbh' eól dom a n-ainmneacha ealadhanta?) Tá na cinn is gile féin ag dul i n-éag. Obair iongantach atá ar siubhal 'san spéir thoir. An taobh spéire úd a bhí gorm ar ball beag tá sé 'n-a ghorm agus 'n-a dhearg agus 'n-a chorcra anois, acht go bhfuil na dathanna deighlighthe ó n-a chéile. An dearg i Céard sin? Fuiseóg, agus í i bhfolac 'sna spéarthaibh n-íochtar. An corcra ós a chionn, acht nach féidir a rádh go cinnte cá dtosuigheann an corcra agus cá gcríoch- nuigheann an dearg. Ós a chionn sin atá an gorm, go bun na spéire thiar, agus an ghileacht ag fagháil treise air gach nóiméad. Céard sin? Fuiseóg, agus í i bhfolac 'sna spéarthaibh. Acht sgaoileann sí anuas chugam an sruth ceóil ba bhinne dá gcuala cluas duine ariamh. Cé hé an t-amadán adubhairt nach dtuigeann an ceóltóir spéireamhail sin go bhfuil sí ag canadh ceóil ar chor ar bith? Nach bhfuil sí acht mar bheadh sí ag glanadh a sgórnaigh i gcomhair an lae? Preit! Bíodh aige. Ní chuirfidh mise 'n-a aghaidh. An ag éisteacht leis an gceól atáim ar chor ar bith? Ní dóigh liom gurab eadh. Ní ag eisteacht leis atáim, acht go bhfuil sé ag dul thríom, go bhfuil sé ag dul trí gach ball de mo bhallaibh ar nós uisge caithfidhe ar shiúcra. Ní bhacaim le dathannaibh éagsamhla na spéire, agus na gcnoc, agus na mara go n-imthigheann an fhuiseóg agus a cuid ceóil. Le taobh fáil sgeiche atáim 'mo shuidhe, agus tá obair mhór ar siubhal 'san bhfál freisin. Tá mion-mhíola na ngort 'n-a ndúiseacht. Táid ag cur gothaidh oibre orra féin i gcomhair an lae nuaidh. Nach aca atá an crónán? Crónán agus <L 45> siosgarnach. Tagann feithide ghlas ocht gcos amach as an bhfál, acht imthigheann sé go tobann. B'fhéidir gur chuireas féin sgannradh air, nó b'fhéidir nár thaithnigh an drúcht leis. Thuit rud eicínt ar chúl mo chinn. Cineál seilmide a bhí ann agus nuair a chaitheas dhíom é shílfeá gur ag impidhe orm gan a mharbhadh a bhí sé, agus é ar an talamh agus a bholg i n-uachtar. Thugas cead coise dhó — má's cosa a bhí aige — agus d'imthigh leis as amharc. Tá siosgarnach na bhfeithideach ar siubhal fós. Tá comhrach na ndath dhá thabhairt 'san spéir. Tá mar bhéadh gathanna óir ag brúchtghail aníos as an talamh ag bun na spéire thoir. Tá na gathanna ag déanamh locha óir de'n taobh sin de'n spéir. Feictear bárr liathróide óir ag éirighe aníos as an talamh. Ag éirghe agus ag éirghe agus ag éirghe, agus ag óradh sliabh, cnoc agus machaire; cuan, crompán agus oileán — agus taisbeántais an fhir bhig bhuidhe féin. Tá Rí an Lae ar fágháil. Tá, agus an bhean reamhar. Seo chugam í, agus cosamh- lacht an aitis 'n-a gruaidh reamhair. "Ó, táir ar fagháil 'sa deireadh, a chuid," an chéad fhocal adubhairt sí liom, "nach orm a bhí an imnidhe nuair nach bhfuaireas 'san mbotha thú?" ar sise, agus siúd 'n-a suidhe d'aon phlap le mo thaobh í. Cé'n mí-ádh tá uirri nach n-éisteann sí liom? Cé an fáth nach leigeann sí dhom mo smaointe a dhéanamh? Céard tá uirri go mbíonn sí dhom' leanamhaint ó áit go háit mar bhéadh coileán con ann? Nach minic a thugas gach droch-ainm a thiocfadh ar bhárr mo theangan chugam uirri? Nach minice ná sin a cheapas í bhualadh le n-a díbirt uaim? Ní raibh aon mhaith ann. Ní dhéanfadh sí acht gáiridhe. Agus an gáiridhe sin! An gáiridhe sin a mharbhuigh ar fad mé! Bhíodh a rian ar a héadan reamhar shoineannta ar feadh leath-uaire. Dá dhonacht dá raibh mé, is beag nach dtigeadh gáiridhe orm féin nuair d'fheicinn í siúd ag gáiridhe. Dá mbuailfinn í ní dhéanfadh sí acht a theacht ar ais, níos lághaighe ná ariamh, le maitheamhnas fhagháil mar ghadhar a smachtóchaidhe. Bhí sé ag cinnt orm duth 's dath í choinneál uaim. "Céard a thug annseo thú?" ars' mé fhéin go feargach. Dhearc sí go grádhmhar orm. <L 46> "Sgrios leat as seo," adeirim-se, "nó —" Dhearc sí go grádhmhar orm arís. Bhí na deóra 'n-a súilibh acht bhí meangadh gáiridhe ar a béal. "Sgrios!" arsa mise go fíochmhar. D'imthigh an meangadh gáiridhe. Tháinic na deóra i ndáríribh, acht go raibh sí ag iarraidh a gcosg. "A Mh-ich-ich-íl! A Mh-ich-íl!" ar sise, agus na deóir ag tuitim anuas ar a leicnibh. Chuir sí a lámh 'n-a brollach agus bhain amach buidéilín beag uisge beatha as, agus thairg sí dhom é. Bhí leisg orm féin a glacadh uaithi ar ndóigh, acht bhí cineál fuachta orm de bhárr na hoidhche … acht chaitheas an buidéal uaim ar an talamh ar an bpointe 's a rugas air. Bhí sé te le teas a colna. Tháinic gráin orm. "Gread leat," arsa mise ag breith ar mo mhaide croise, agus 'ghá bhagairt uirri. Níor cheap sí go rabhas i ndáríribh. Níor cheap sí go mbuailfinn í. Acht bhuailfinn, muna mbéadh gur chaith sí a dhá láimh lán-láidre timcheall orm. Níor fhéadas cor a chur díom. Thosuigh sí dhom fhásgadh agus dhom phógadh — dhom' phógadh agus dhom' fhásgadh — go raibh an t-allus ag tuitim anuas uaithi ar mo bhaithis, agus ar mo shróin agus ar, mo bhéal; go rabhas go faon agus go tréith-lag aici; go raibh sí féin go faon de bhárr a saothair; go bhfaca sí an fear beag buidhe féin le n-ár n-ais agus snaois air. Thug sí do na bonnaibh é. Níor fhan an fear beag buidhe acht a oiread léithi. D'imthigh leis, thiubhrainn an leabhar gur amhrán grádha a bhí dhá chanadh aige ag imtheacht dó. Mara bhfuil ag Dia, marbóchaidh mé an ceólán úd uair eicínt má fhághaim an fhaill … acht an Bhean Mhór Reamhar — bhfuil bean eile de mhnáibh an domhain nach gcuir- feadh an bhail atá orm féin gráin uirri acht í siúd amháin? Ar eagla go gcuirfinn féin spéis innti, caithfidh mé — uch! ní abróchad é. <L 47> XII. Ní fada go raibh an fhaill agam ar an bhfear beag buidhe. Tráthnóna an lae sin cé bhuailfeadh isteach chugam 'san mbotha acht é. Bhí cosamhlacht air go raibh rud éigin ar intinn aige, rud éigin a bhí ag déanamh imnidhe dhó. "Badh mhian liom," ar seisean, "comhrádh ciúin ciallmhar a dhéanamh leat." "Na ceithre phunnt san tseachtmhain gealladh dhom —" "Ní headh," ar seisean ag cur isteach orm, "acht sgéal ba thádhbhachtaighe ná sin go mór." "Sgaoil chugainn é, arsa mise, "agus leig dom a dhul ar agaidh le mo chuid léightheóireacht'." "A fhir óig," ar seisean, agus fearg 'n-a ghlór, "a fhir óig," ar seisean, "ná bíodh an oiread de'n díthcéille ort is go gceapfá go dtig leat do rogha rud a dhéanamh annseo nó is duit is measa. Casadh daoine de do shórt-sa orm cheana — casadh orm iad sul ar rugadh thusa, agus ní buidheach díobh féin a bhíodar. Ní fada d'fhanadar agam. 'Siad a bhí go leamh díobh féin ag imtheacht dóibh." Chuir sé an méid sin de go beó tapaidh agus nós duine bhéadh corruighthe go mór, acht nach raibh a fhios agam féin an i ndáríribh a bhí sé nó an raibh sé ag leigint air féin cuthach a bheith air, agus níor mhisde liom cé aca. Ní raibh fhios agam, acht a oiread, céard a bhí in' intinn aige, agus ba chuma liom. 'N-a sheasamh annsin faoi'n lampa beag dhó, agus an solus ag tuitim anuas ar a ghruaidh bhuidhe rocaigh, cuirfeadh sé gáiridhe ar dhuine. Bhí fonn gáiridhe orm féin Ar chaoi ar bith. Bhainfinn greann agus sult as ó bhí a fhonn orm. Agus bhain. Thosuigh air arís. "A fhir óig," ar seisean — ní bhiodh aon ainm eile aige ar dhuine, cuma cé'n aois a bhéadh aige nuair a bhíodh fearg air. "Ná bíodh aon cheapadh agad-sa a fhir óig," ar seisean, "go bhfuighidh tú cead do chinn annseo, mar ní bhfuighidh tú. Chonnaiceas-sa ar maidin thú — chonnaic go leór eile de mo mhuintir thú …" <L 48> "Acht nach bhfuil a fhios agad féin," arsa mise — agus bhíos ar tí an sgéal a nochtadh 'n-a fhírinne dho nuair a chuir sé isteach orm. Acht bhí a fhios agam céard a bhí in' intinn aige. "Nuair a fuair m'athair bocht bás fiche bliadhain ó shoin (ar láimh dheis Dé go raibh a anam), nuair a fuair sé bás, adeirim, thug sé comhairle mo leasa dhom. "Tá muinntir Trott ar an mbóthar anois le leithchéad bliadhain," ar seisean, "agus droch-ghníomh ná feall-bheart ná tada dá sórt ní deárnadh 'n-a dtaisbeántas ariamh. Go raibh an sgéal amhlaidh choidhche," ar seisean. "Beidh, a athair," arsa mise, "beidh 'fhad 's beó mé." Go raibh an t-ádh ort, a mhic; go gcuidighidh Dia leat, a mhic', ar seisean, agus d'éaluigh sé ar nós an bhric. Agus ó'n lá sin anuas choinnigheas-sa cliú mo mhuinntir' i n-áirde. Na daoine a bhí faoi mo chúram, na mná go mór-mhór, ní 'mo mhaighistir orra a bhíos, acht mar bhéinn in loco parentis … agus má tá m'athair atá 'san bhflaitheas ag feachaint anuas ar a mhicín mhúirneach anocht, d'fhéadfadh sé a chruthughadh …" Leis an gcaoi a ndubhairt sé an chaint, le chomh corruighthe 's bhí sé, le chomh dúthrachtach 's bhí sé, b'fhacthas dom go raibh sé i ndáríribh — gur cheap sé go raibh fúm an bhean reamhar a mhealladh. Acht ní raibh agam acht cuid de'n sgéal. D'imthigh na bliadhanta sul ar thuigeas i gceart é. Cheapas i dtosach mo chuid-se de'n sgéal a nochtadh dhó, acht bhí diabhlaidheacht éigin orm. Bhí mé ag smaoineadh ar bheart, agus dá n-éireóchadh liom bhéadh greann ann. "Caithfidh mé sgaradh leat, a fhir óig, ar seisean, "bíodh is nach bhfuil de locht agam ort acht é sin amháin." "Má's éigin dom imtheacht," arsa mise, agus is beag nár bhris gáiridhe orm, "nach bhféadfaidh mé í bhreith liom?" "Í bhreith leat, an eadh?" ar seisean, agus shíleas go raibh sé ar tí mé bhualadh, "Í bhreith leat! Í bhreith leat! Mh' anam ó'n diabhal agus gan droch-ní ar m'anam, mara bhfuil sé ar buile i ndáríribh!" "Ní ar buile atáim," arsa mise, go deas réidh, "acht i gcleamhnas." "I gcleamhnas!" <L 49> Is beag nach ndeacha sé i laige. B'éigin dom focal éigin a rádh nó bhéinn 'sna trithíbh gáiridhe. "I gcleamhnas!" ar seisean an ath-uair. "I gcleamhnas," arsa mise, "nach gcreideann tú mé?" Dhearc sé orm. Dhearcamar ar a chéile. "Fiafruigh dhi féin é, mara gcreideann tú mé," arsa mise. Chuaidh duine dá mhuinntir thar dhoras an bhotha. "Abair le Neill a theacht annseo," ar seisean leis, "abair léithi gur mise chuir fios uirri." (Neill a bhíodh aca ar an mnaoi reamhair.) Thainic an bhean reamhar agus eagla an domhain uirri. Nach aige bhí an smacht uirri? Bhí sí i riocht a dhul i laige roimhe. "Bíodh misneach agad," arsa mise léithi. Thosuigh sise ag gol. "Shíleas go raibh tú sásta leis mar chleamhnas," ars' an fear beag buidhe léithi, "acht mara bhfuil …" Níor chualas a thuilleadh, má dubhradh é, mar do leig sise streancán eile aisti. "Bhfuil tú sásta an fear seo phósadh? ar seisean. "Abair go bhfuil nó abair nach bhfuil." "An fear seo a phósadh?" ar sise tríd an ngol agus iongantas uirri. "'Sead, an fear seo a phósadh. Bhfuil tú sásta, adeirim?" Níor labhair sí. Cheap sí gur ag magadh fúithi bhíomar beirt, acht níorbh' eadh. Bhí an fear beag buidhe i ndáríribh fíre. "Tá náire uirri romhat-sa," adeirim féin leis, "acht bhí sí lán-tsásta mé phósadh ar maidin. Nach raibh anois?" "Bh-bh-í-í, bhí," ar sise, ag triomughadh na súl dhi. "Tá sé 'n-a chleamhnas," ars' an fear beag buidhe, "acht is mian liom," ar seisean, "an uile shórt a bheith i gceart agus i gcóir againn. Bíodh fiadhnaidhthe againn," ar seisean, "go bhfuil an fear seo sásta an bhean seo phósadh. Bíodh fiadhnaidhthe againn," ar seisean, "go bhfuil sise sásta eisean a phósadh. Bíodh sé 'n-a dhubh agus 'n-a bhán againn," <L 50> ar seisean, "bíodh sé faoi láimh agus faoi shéala na beirte atá i gcleamhnas," ar seisean ag tarraint paipéir mhóir as a phóca Leig sé fead. Táinic beirt nó triúr dá mhuintir chuige. "Glaodhaidh ar an bhfuirinn uile go léir," ar seisean. Glaodhadh orra. Tháinic an bhean a raibh culaith uirri mar bhéadh ar bhainrioghain na sídhe, agus an fear a bhí ag tiomáint an chapaill dhi; tháinic lucht coimeádtha na mbeithidheach allta tháinic na ceóltóirí; tháinic beirt innealltóir a bhí go dubh agus go smeartha; tháinic an t-aos grinn; tháinic a mná agus a gclann agus bruith a ladhar orra uile. Acht leig an fear beag buidhe air nach raibh fhios aige sin. Léigh sé an paipéar. Go rabhas féin sásta an bhean a phósadh — sin a raibh ann. Chuireas m'ainm leis. Chuir an bhean reamhar a hainm leis agus í go cúthalach. Chuaidh beirt eile i bhfiadhnaidhe air. Chuir mo dhuine 'n-a phóca go cúramach é. Bhí cuid de na daoine a bhí 'sa láthair ag fagháil an-chuimse grinn as an obair. Cheapfá orm féin nach raibh aon fhear eile i nÉirinn a bhí chomh sásta liom agus lámh na mná raimhe i ngreim agam. "Tá obair mhór le déanadh agaibh anois," ars' an fear beag buidhe le n-a mhuintir, "acht anocht ar a haon déag a chlog, nuair a bhéas na daoine imthighthe a-bhaile, nuair bhéas saothar na hoidhche déanta agaibh, tagaidh uile go léir annseo, tagadh gach mac máthar agus gach inghean athar agaibh, agus mara mbeidh sgléip agus greann agus aoibhneas ann, ní mise Alf Trott." Bhí a mhuintir ag imtheacht. "An-oidche bhéas againn — an-oidche amach 's amach bhéas ann," ar seisean leó, agus cheapas féin nach raibh sé a rádh acht an fhírinne. Togha oidche bhéas againn, má tá sé 'mo chumas togha oidche dhéanamh dhi. <L 51> XIII. Timcheall 's leath-uair sul ar fosgluigheadh na geataí cé bhuailfeadh isteach chugam acht an fear beag buidhe. Bhí cosamhlacht air go raibh sé an-tsásta leis féin, agus leis an gcleamhnas bhí déanta aige dhom, agus leis an saoghal go léir. Níor dhearmad sé a lámha a nighe i n-aer; níor dhearmad sé an tsúil a chaochadh orm, agus nuair d'fheictheá ag caochadh na súile é, agus nuair d'fheictheá an meangadh thagadh ar a bhéal, agus an chaoi a bhíodh a shrón fhada chrotach agus a smigín biorach ag iarraidh a bheith ag pógabh a chéile ós cionn a bhéil, ní fhéadfá gan gáiridhe dá mbéidhtheá thaobh le aon gháire amháin. Bhí lampa crochta as sail a bhí ós ár gcionn, agus leis an mbealach ar thuit an solus anuas ar a éadan buidhe agus leis an ngreann agus leis an ngleacaidheacht bhí 'san éadan sin, déarfá nár cuireadh ar an saoghal é acht le daoine a chur 'sna trithíbh gáiridhe. Ar chaoi ar bith do phléasgas féin, bíodh is go raibh a fhios agam go raibh faoi cleas a imirt orm. Phléasg seisean. Phléasg an bheirt againn i n-aonfheacht. Do chloisfeá gach sgairt gáiridhe uainn treasna na páirce. Bhuail sé faoi le mo chois gan cuireadh gan iarraidh. Thosuigh sé dhom' dhingeadh 'san taobh le n-a leath-uilinn. Thugas-sa an cor céadna dhó. Phléasgamar beirt an ath-uair, acht is beag a bhí a fhios ag an ngleacaidhe cé'n chúis gáiridhe a bhí agam-sa. Faoi dheóidh, tháinic a chaint chuige. "Ríméad an domhain atá orm, a mhic ó," ar seisean, "go bhfuil sí agad 'sa deireadh thiar." Níor labhaireas féin. Leigeas orm go rabhas cúthalach. "Má tá sí roinnt reamhar féin," ar seisean, "nach amhlaidh is feárr é?" Bhí socruighthe agam céard a dhéanfainn. Cheapas beagán grinn a bhaint amach dhom, dá mb'fhéidir é. "Ní bhéadh gnótha ar bith agam dhi," arsa mise, "mara mbéadh go bhfuil sí roinnt reamhar. Na mná raimhe —" "Á! ná mná raimhe! ná mná raimhe!" ar seisean ag cur isteach orm, "'siad is deise, 'siad is lághaighe, 'siad is carthannaighe, 'siad is séimhe, 'siad is ciúine ciallmhaire <L 52> tuigseanaighe. Ár ná achrann ná uisge-faoi-thalamh ní chuireann siad ar siubhal. Glacann siad leis an saoghal. Bíonn siad go sona sásta grianach i gcómhnuidhe. Bíonn a bhfuil 'n-a gcuideachtain sásta suaimhneach. Dá mbéinn-se le pósadh, ní phósfainn aon bhean acht bean reamhar. Dheamhan pósadh." Thosuigh sé dom' dhingeadh 'san taobh le n-a leath-uilinn arís, agus ag caochadh na súile orm. Uaireannta bhíodh fonn gáiridhe orm; uaireannta eile bhíodh fonn orm an bioránach a thachtadh, acht gur bhuaidh ag an bhfonn gáiridhe ar an bhfonn tachttha 'sa deireadh. "Marach gur cheapas nach raibh sí féin sásta —" arsa mise, acht go mb'éigin dom cosg a chur orm féin ar eagla go gceapfadh sé gur ag magadh a bhíos. "Cheap tú nach raibh sí féin sásta!" ar seisean agus iongnadh an tsaoghail air. "Tá sí sásta, a mhic ó. Tá sí lán-tsásta. Ní'l aon fhear ar dhruim an domhain indiu is gile léithi ná thú. 'Tú an buachaill fionn. 'Tú an fear báire. 'Tú plúr na bhfear. 'Tú a togha." "Nár laghduighidh Dia an sgéalaidhe," arsa mise. "Á! a rógaire!" ar seisean. Chaoch sé an tsúil, acht má chaoch, d'fhan sí dúnta. Thug sé poc eile faoi na heasnachaibh dhom. "Á! a rógaire!" ar seisean, "thugas faoi deara thú. Thugas faoi deara le fada an lá thú. Níor cheapas go raibh ionnad suirigheacht a dhéanamh leath chomh maith. Dheamhan ar cheapas é! Agus nach tú bhí i n-an' a toghadh! (Thug sé poc eile faoi na heasnachaibh dhom.) Na mná raimhe! Mh'anam go gcaithfead-sa a seachaint. Tá siad contabhairteach … tá siad an-chontabhairteach!" (Bhí fuinneóigín i n-áirde i n-ádhmaid mo bhotha-sa agus thugas féin faoi deara go raibh duine taobh amuigh ag féachaint isteach orainn. An bhean reamhar í féin a bhí ann: tháinic sí le cuairt a thabhairt orm féin, agus le comhrádh a dhéanamh liom faoi'n gcleamhnas sul a n-osglóchaidhe an taisbeántas, acht ar fheiceál an fhir bhig bhuidhe dhi, ghread léithi chomh tapaidh is bhí innti. Níor thug seisean faoi deara ann í.) <L 53> "Nuair a bhéas an pósadh déanta," arsa mise tar éis tamaill, "caithfidh tú páidhe fheileamhnach thabhairt do mo mhnaoi." "Gan aimhreas. Ní bhéadh ann acht do cheart … acht innseochad céard a dhéanfas mé …" Stop sé agus dhearc idir an dá shúil orm. Ní féachaint chneasta chóir thug sé orm, acht an fhéachaint thiubhradh cat ar luchóig nuair a bhéadh eagla air go n-imtheóchadh sé uaidh isteach i mbéal a phuill. Ní fhacas an fhéachaint úd ó shoin nár thugas féachaint an fhir bhig bhuidhe uirri. "Nuair a bhéas an pósadh déanta," ar seisean, "bhéaraidh mé cúig phunnt 'san tseachtmhain dhíbh. Cúig phunnt! Cuirfidh mé an bheirt agaibh isteach i n-aon árus amháin. Fógróchad do'n tsaoghal faoi'n bpósadh … acht beidh ort deimhne thabhairt dom nach n-imtheóchaidh tú uaim go ceann dhá bhliadhain ar a laighead." Bhí fhios agam go maith céard a bhí i n-intinn aige. Dá bhféadfadh sé greim fhagháil orm féin, dá bhféadfadh sé staicín uathbháis agus iongantais a dhéanamh dhíom ós comhair an tsaoghail mhóir, bhéadh sé ceart. Níor labhras ar fhaitchíos go nochtóchainn mo smaointe. Do labhair seisean agus do labhair sé mar bhéadh sé ag labhairt le sluagh mór daoine a thiocfadh leis an "bhfear buile" agus a chéile, an Bhean Reamhar, fheiceál. "An bhean is raimhe faoi'n domhan," ar seisean. "Seacht gclocha ar fhichid meadhchan. An Bhean Reamhar a phós an Fear Buile a mharbhuigh ochtar fear 'san nGearmáin le sgin! Agus rian na fola uirri! Agus nach iad atá socair suaimhneach i bhfochair a chéile? Á! a mhná óga, nach iongantach é an ghrádh? Ní raibh an file mór Éireannach úd Tomás Ó Mórdha ag dul amudha nuair adubhairt sé nach raibh aon ní eile ar an saoghal seo chomh cumasach leis. An dóigh libh go bhfuil, a mhná óga? Má's dóigh, fiafruighidh de na fearaibh óga é. Acht fan … cé'n chaoi a ndubhairt an file é? … Á! go bhfóiridh Dia orm! ní'l an chuimhne agam mar bhíodh lá …" Dhearc sé uaidh. Leis an gcosamhlacht a bhí air do cheapfá go bhfaca sé rud éigin i gcéin, rud éigin iongantach nach <L 54> bhféadfadh duine ar bith eile fheiceál. D'fhan se cúpla nóiméad mar sin agus gan focal a rádh. "An grádh!" ar seisean faoi dheóidh, agus do shín sé a dhá láimh amach uaidh. "An grádh!" ar seisean agus d'éirigh sé 'n-a sheasamh go tobann. "An grádh! nach iomdha achrann agus clampar, nach iomdha cath agus comhrac, nach iomdha cogadh agus ár a chuir sé ar bun ó thús an tsaoghail go dtí an lá atá indiu ann? Agus níor maoluigheadh air fós! An grádh! Á! nach bhfuil sé chomh buan-seasmhach leis na cnuic, chomh glórmhar leis an ngréin? … Bhfuil aon atharrughadh ar an ngrádh indiu thar mar bhí i n-aimsir Chloinne calma Uisnigh? Ní'l, a cháirde cléibh! Tá a Dhéirdre féin ag an bhFear Buile. Tá, agus badh mheasa leis í ná … acht ná himthighidh go fóil, a mhná óga … má fhanann sibh sgathamh eile tósóchaidh siad ag pógadh a chéile … Á! Á! nach iongantach é an grádh?" Gach uile uair adeireadh sé an focal "an grádh" dhúnadh sé a dhá shúil, agus do cheapfá ar a bheál agus ar a phusaibh gur ag ól meala a bhí sé. Dá n-éireóchadh sé an chaint chéadna a rádh ós comhair an tsluaigh, agus é rádh ar an mbealach céadna, ní raibh aon aimhreas orm nach mbeidís ag bailiughadh chuige 'n-a míltibh. Acht ní thig le file dán áluinn a chumadh uair ar bith a thogruigheann sé: bíonn féith na filidheachta níos treise 'san bhfear bheag bhuidhe an lá seo ná mar bhí ariamh cheana. Bhí tógbháil chroidhe air; an tógbháil chéadna croidhe a bhíos ar fhile ag rádh a chuid filidheachta féin dhó. "Cúig phunnt," arsa mé féin ós íseal acht gur chuala seisean é, agus dubhras ar bhealach é is go gceapfadh sé gur ar an airgead a bhíos ag smaoineadh feadh an achair, agus go rabhas lán-tsásta leis an bpáidhe. "Cúig phunnt," ar seisean, agus ní shílfeá gur labhair sé go fileata faoi'n ngrádh ariamh, "cúig phunnt, is mór an t-airgead é: beidh do shaidhbhreas déanta." "Ní bheidh tú féin gan roinnt a dhéanamh," arsa mise ag caochadh súile air, "beidh an domhan mór ag teacht le n-ár- bhfeiceál." "B'fhéidir dhom an beagán a dhéanamh," ar seisean go neamhurchóideach, "acht tá sé 'san tairngireacht go bhfuighe <L 55> mé bás gan greim 'mo bhéal … acht tá siad ag bailiughadh chugainn cheana féin." Feistigheadh agus deisigheadh mé féin. Hosgluigheadh doras an bhotha. Chuir an fear beag buidhe gothadh oibre air féin. Sheas sé 'san doras. "An Fear Buile! An Fear Buile le feiceál annseo! An Fear Buile a mharbhuigh ochtar fear leis an sgein fhada ghéir! Rian na fola uirri fós féin!" agus mar sin de le na daoine mhealladh isteach. Acht fuair sé faill le n-a rádh liom, sul ar tháinic duine ar bith chugainn, nach raibh aon mhaith i gcaint le taisbeántas a mholadh gan an chaint a bheith go fileata; gur daoine fileata a bhí i muintir na hÉireann, nach ndeárnaidh aon treóraidhe pobail maith dá thír ná dá mhuintir gan féith na filidheachta a bheith ann gur casadh file leis ar maidin i dteach ósta, agus gur shocruigh sé leis dán fada a cheannacht uaidh ar deich bhfichid — dán fada ag moladh an chleamhnais; go mbéadh an dán de mheabhair aige féin, nós go síleadh an sluagh gurab é féin a bhí 'ghá chumadh 'chomhfhad 's a bhí sé 'ghá rádh. "Cúig phunnt," arsa mise. "Cúig phunnt," ar seisean. "Faoi t'ainm agus faoi do shéala," arsa mise. "Faoi m'ainm agus faoi mo shéala," ar seisean. XIV. Tá sé an deich a chlog. Tá an botha lán go draid. Na daoine atá 'san láthair táid dingthe isteach 'n-a chéile ar nós sgadán i mbairille. Tá cuid aca chomh fada sin uaim nach féidir leó aon amharc fhagháil orm. Tá an Fear Beag Buidhe ann, agus é go saothrach ag iarraidh áit a dhéanamh dhóibh, agus do na daoine atá taobh amuigh. Nuair atá réidhteach déanta aige éirigheann sé 'n-a sheasamh ar bhosga i lár an tsluaigh. <L 56> "A cháirde," ar seisean, "a mhuintr na Gaillimhe," ar seisean, "tá focal beag agam le rádh libh anocht. Chonnaic sibh — ní dóigh liom go bhfuil aon duine annseo nach bhfaca an Bhean Reamhar úd atá agam-sa. Ní hí mo bhean féin í, mar is eól díbh nár phósas fós …" "Sáthach luath agad," arsa duine. "Fíor dhuit. Tá sé sáthach luath agam fós … acht tá mná deasa i nGaillimh —" Dhearc sé 'n-a thimcheall. Bhí cuid de na mnáibh a bhí ann ag éirghe cúthalach. "Acht faoi'n Mnaoi Reamhair seo atá agam," ar seisean ag féachaint 'n-a thimcheall arís, agus ag rádh na bhfocal ar nós breithimh a bheadh ag tabhairt breith bháis ar chuirptheach, "an bhean reamhar seo atá agam-sa," ar seisean, "tá — sí — i ngrádh." Tháinic gáiridhe ar a raibh ann. "Acht ní hé sin an chuid is measa de'n sgéal," arsa mo dhuine go brónach, "acht go dtug sí gean a croidhe — agus is mór an croidhe atá aici — do dhuine atá 'san láthair annseo anocht." Dhearc sé go grinn ar fhear óg a bhí 'n-a aice. Dhearc cách air. Dhearguigh sé. "Mh'anam, a Pheadar," ars' a chomhluadar leis, "go raibh tusa annseo gach oidhche ó tháinic siad." Chuala an fear beag buidhe an focal. Leig sé air go raibh gruaim air. "Bíodh fhios agad, a fhir óig," ar seisean ag féachaint ar an duine a dhearguigh, "bíodh fhios agad," ar" seisean, "go bhfuilim-se in loco par — parentis, má thuigir an Laidin. Sin mar adéarfá go bhfuilim i n-ionad athar aici. Acht táim sásta leis an bhfear óg — lán-tsásta. Molaim a rogha." Cheap an duine a dhearguigh focal eicínt a radh. Theip air. "Tá sé féin sásta léithi freisin. Ní haon mhaith dhom 'ghá séanadh oraibh cé hé … 'se an fear úd istigh é — an fear buile." <L 57> Chloisfeá biorán ag tuitim. Bhí gach uile dhuine dá raibh ann ag cur na súl thríom, agus a mbéal ar osgailt aca. Bhí an Fear Beag Buidhe féin i n-áirde ar an mbosga, agus gan gíog as. Chonnaic sé duine dá mhuintir ag an doras. "Tugtar isteach í," ar seisean. Seóladh isteach í. Leis an tsiubhal a bhí fúithi, agus leis an luasgán a bhí innti déarfá go mba geall le bád mór a bhéadh ar ancoire í, agus na tonntracha 'ghá suathadh. Tháinic iongnadh orra siúd nach bhfaca cheana í. Labhair an Fear Beag Buidhe. "A mhuintir na Gaillimhe," ar seisean, "a cháirde cléibh," ar seisean, "bheirim cuireadh dhíbh uile go léir a theacht 'un na bainse. Ní dhéanfar an pósadh go ceann míosa acht beidh bainis bhreágh ann; beidh bainis mhíosa ann; beidh mí na meala roimh ré aca. 'San oidhche i mbárach tosnócar ar an ngleó, agus mara mbeidh greann agus sgléip ann, ní mise Alf Trott … 'seadh, a chara, ní bhainfear a thuilleadh amach — an t-airgead céadna, dá phighin an duine." Bhí fear grinn 'sa láthair. Sgaoil sé rann uaidh i mBéarla:- Phléasg a raibh ann. Thosuigheadar ag magadh faoi'n bhFear Bheag Bhuidhe agus a chuid "airgid chéadna." Bhí a dhruim liom. Ní orm-sa ná ar an bhfeic a bhí 'n-a suidhe le mo thaobh a bhí áird ag na daoinibh acht ar an bhFear Bhuidhe. Sgaoileas mo leath-chos. Chuireas fúm í. Chaitheas dhíom an folt bréagach agus na slabhraí gleóite práis. Rugas ar an gcuaille a bhí le mo thaobh, agus rinneas maide croise dhe. D'éirigheas de phreib. Iongantas a tháinic orra, ar fheiceál dóibh go rabhas féin 'mo sheasamh. "Cead cainte," arsa mise i n-árd mo ghotha, "cead cainte, a cháirde." <L 58> Bhí faitchíos ar chuid de na mnáibh rómham. Mar sin féin, fuaireas cead cainte. Dá bhfeicteá an fear buidhe! Bhí sé greamuighthe de'n talamh. Ní raibh ann cor a chur dhe. "A cháirde chléibh," adeirim-se, "chuala sibh céard dubhradh libh faoi mo chleamhnas-sa. Ní raibh ann acht bréag. Ní'l an bioránach úd thall i n-an' aon cheó eile innseacht. Nuair a chuir sé mé féin ós bhur gcomhair céard a bhí ann acht bréag? Agus nach maith a' lear airgid a mheall sé uaibh ó tháinic sé le n-a chuid bréag. An sgian úd a chonnaic sibh ar ball, ní raibh uirri acht rian fola coiligh. Nach é a mheall sibh, a mhuintir na Gaillimhe? Nach sibh na brealláin? Agus na hiongantais eile atá aige, is beag nach bhfuilid chomh bréagach leis an gceann a bhí annseo go dtí le ceathramha uaire ó shoin! Nach bog a bhí an t-airgead agaibh? Acht fágfaidh mise é féin leis an sgéal a réidhteach, ó 'sé is feárr chuige." Bhuaileas fúm ar an talamh, agus gliondar ar mo chroidhe. Bhí fhios agam go ndéanfainn an mí-ádh air uair eicínt. Níor cheapas go n-éireóchadh liom chomh geal. Thosuigh sé 'n-a raic agus 'n-a rí-rá. Cuid aca a bhí ann ní raibh siad ag iarraidh acht a gcuid airgid fhagháil uaidh. Acht bhí cuid eile aca agus b'é an chuid ba líonmhaire é, agus ní shásóchadh aon ní iad siúd acht fuil an fhir bhuidhe. Bhí sé annsiúd 'n-a measg agus ba mhór an díol truaighe é. Ball éadaigh níor fágadh air gan stróiceadh. Brúigheadh agus buaileadh agus milleadh é. Agus nuair a bhíodar tuirseach de sin, thosuigheadar orra ag iarraidh na mbothán a tharraint ó chéile. Ní fhágfaidís luach pighne ag an ngadaidhe gan milleadh. Dubhairt cuid aca go gcuirfidís an áit go léir trí lasadh. Acht níor chuir. Chuala na daoine a bhí amuigh 'san bpáirc an gleó. Chuala muintir an fhir bhuidhe freisin é. Bhí iongantas ar an dá dhream céard a bhí ar siubhal istigh. Shíleadar a theacht isteach, acht ar ndóigh, ó bhí an áit istigh lán go draid, bhí sé fánach aca. Ní dheárna acht an both a leagadh. Bhí sé 'n-a rí-rá críochnuighthe annsin. Ní raibh aon tsolus ann agus bhíodar ag bualadh a chéile as éadan. Nuair a thairrneóchadh fear buille, ní bheadh fhios aige an duine dá cháirdibh ná duine de mhuintir an fhir bhig bhuidhe a bhíodh sé <L 59> a bhualadh. Agus bhí cuid aca ann, agus ba chuma leó. Shílfeá nach raibh uatha acht buille maide a tharraint, agus plaosg duine eicínt a bhualadh. D'éirigh leis an bhfear beag buidhe éalughadh ó'n gcath. Bhí cuid aca ar a thóir fós. Nuair nár éirigh an tóir leó, cheap cuid aca go raibh an chuid eile aca 'ghá chosaint. Annsin bhíodh sé 'n-a chomhrac idir an dá dhream sin. Faoi dheóidh ní aon chath mór amháin a bhí ann idir na daoine a chaill a gcuid agus muintir an Fhir Bhig Bhuidhe, acht mar bheadh céad comhrach éinfhir ar fud na páirce. D'fhanas féin amach ó'n ár. Cheapas go bhféadfainn an Fear Buidhe fhagháil agus a áit foluighthe a nochtadh dhóibh. Glanadh an pháirc 'sa deire. Thuig na daoine nach raibh muintir an Fhir Bhuidhe 'n-a measg ar chor ar bith. Chuaidh gach rud chun suaimhnis. Bhíos féin ag tabhairt turais na páirce, nuair a tháinic cuid de mhuintir an fhir bhuidhe chugam go deifreach. Bhí an fear macánta sin leath-mharbh ó'n bhfuil a chaill sé 'san gcomhrach. Ní raibh aon ghnó aige dhíom feasta. Bhí sé sásta mo chuid airgid a chur chugam dá n-imtheóchainn láithreach bonn. Nárbh' fheárr dhom imtheacht ar thraen an dódhéag? Bhíos sásta sin a dhéanamh. Ní raibh agam acht ceathramha uaire le breith ar an traen acht rugas uirri. Ag dearcadh amach thríd an bhfuinnéoig dhom, agus an traen ag fágáil an phuirt, chonnaiceas bean mhór reamhar cois balla faoi lampa, agus í ag tabhairt na súl. Má théidhir go Gaillimh go deó, cuir tuairisg an taisbeán- tais, agus beidh greann agad. D'fhág an Fear Beag Bhuidhe an baile mór, tráth éigin de'n oidhche, agus ní dócha gurab é a bheannacht d'fhág sé 'n-a dhiaidh. XV. Lonndain arís! An chathair mhór uathbhásach úd atá ag síor-shíneadh na ngéag leis na daoine atá i bhfoisgeacht na gcéadta míle dhi a tharraint chuici dhá mbuidheachas, agus le n-a ndéanamh 'n-a cosamhlacht féin, le n-a slugadh, le n-a n-alpadh, le n-a n-athchumadh … <L 60> Agus bhíos-sa ag déanamh ar an áit úd chomh tapaidh is bhí 'san ngailinneall mé thabhairt ann. Nach n-éireóchadh liom? Nach raibh páidhe ráithe le fagháil agam ó'n bhfear bheag bhuidhe? Nach rabhas cleachtach ar obair de'n tsaghas a dhéanamh arís? Bhí an misneach mór agam, acht mar sin féin, b'fhacthas dom agus mé 'mo shuidhe 'san traen úd, nach ag déanamh mo leasa a bhíos. B'fhacthas dom nach raibh i ndán dom acht an droch-shaoghal, agus an droch-chríoch, bíodh is go raibh m'intinn agus mo mheabhair agus mo thuigsint ag cur i n-iúl dom gur deágh-chríoch bheádh ar mo thuras, m'intinn agus mo mheabhair agus mo thuigsint ag rádh liom a dhul ann, agus mo cheart a bhaint amach; ag innseacht dom go n-éireóchadh liom 'san deireadh; tréith eile dhíom bhí níos treise agus níos cumhachtaighe ná an intinn, níos beódha ná an tuigsint ag déanamh tuair agus tairngireacht' dhom nach raibh mé acht ag dul i mbealach mo bhasgtha. Dá bhféadfainn filleadh 'chomhfhad 's a bhí an comhrac seo ar siubhal, is cinnte go bhfillfinn, acht bhí an traen 'san bport sul a raibh sé thart. Tá an cath mór tugtha. Tá buaidhte ag an intinn agus ag an tuigsint ar an tréith neamh-aithnighthe do-thuigthe úd bhí ag iarraidh orm filleadh. Táim i lár na cathrach cheana féin. Tá an tuigsint ag labhairt arís: Nach bhfuil eólas céirde agam anois, rud nach raibh agam nuair a casadh an fear beag buidhe liom i dtosach? Duine ar bith d'fhéachfadh orm nach mbéadh fhios aige cé'n saidhbhreas mór a bhí 'mo leithéid, dá mbadh rud é go raibh eólas dá laighead aige ar shaoghal lucht taisbeántais. Ar ndóigh ní raibh orm acht a dhul chuig taisbeántas ar bith, an folt bréagach a chur ar mo cheann, na slabhraí práis a chur faoi mo chom agus faoi mo mhuinéal, mo ghruadh a dhathughadh, sgréach an fhir bhig bhuidhe a leigint agus bhéadh posta agam ar áit na mbonn! Nach raibh na slabhraí práis, agus an folt bréagach agus na dathanna féin 'san mbosga agam? Bhí saoghal mór rómham: Cáil mhór agus roinnt de'n tsaidhbhreas — an oiread is chothóchadh mé i nÉirinn nuair a thiocfadh an tsean-aois orm. Filleadh a-bhaile chuig mo mhuintir mar cheapas agus mé 'san traen? Ní raibh ann acht díthcéille. Nach raibh roinnt bheag airgid <L 61> agam? Nach raibh suas le dá sgór punnt le fagháil agam ó'n bhfear beag buidhe? Nach raibh áit le fagháil agam i dtaisbeántas ar bith, dá dtogróchainn a dhul ann? Agus céard d'fhéadfainn a dhéanamh 'san mbaile, áit nach mbéadh fáilte rómham b'fhéidir? Acht b'fhéidir nach gcuirfeadh an diabhal buidhe úd mo chuid airgid chugam go luath? B'fhéidir gur chaitheas an iomarca ar an turas? Isteach liom i n-áit chúlráideach agus chomhaireas a raibh agam 'san sparán. Ní mó ná sásta leis a bhíos. Acht bhí an oiread ann is chothóchadh mé go ceann dhá mhí ar a laighead. Acht má's rud é nach gcuirfidh an sumachán buidhe úd mo chuid chugam roimhe sin, céard a dhéanfas mé? Ní raibh an cheist úd réidhtighthe agam go dtáinic boladh trom feóla a bhí 'ghá gríosadh chugam i leith treasna na sráide ar an ngaoith. Bhí ocras orm. Ní mórán d'itheas ó d'fhágas Gaillimh. Bhí béile mhaith uaim gan aimhreas. Bhuaileas anonn agus isteach liom i dteach ithe, agus leagas ar an mbiadh a cuireadh rómham go fonnmhar agus go dícheallach. Ni raibh an biadh ithte agam baileach, go dtugas faoi deara go raibh beirt fhear 'n-a suidhe ag bórd i bhfogus dom, agus iad ag cur díobh go breágh. Fear mór a bhí i nduine aca, fear mór géagach cnámhach; fear beag lom a bhí 'san duine eile agus gan mórán le rádh aige acht gurab é bhí ag baint na cainte go léir amach, shílfeá. Anois agus arís do chaochadh sé súil ar an bhfear mór, agus nuair a chaochadh thosóchadh seisean ag sgaoileadh na cainte uaidh 'n-a chaise. Bhíodar beirt ró-fhada uaim le aon fhocal de'n chomhrádh a chlos; acht b'fhacthas dom ar bhealach éigin gur casadh an fear cnámhach úd liom cheana. B'fhacthas dom gur aithnigheas ar a mhodh labhartha é, bíodh is nach raibh fhios agam céard a bhí sé a rádh. 'Sa deireadh dhearc sé 'mo threó. Bhuail sé a dhá bhois i n-aghaidh a chéile. Tháinic meangadh gáiridhe ar a bhéal. D'éirigh sé. "Tusa tá ann," ar seisean, ag teacht i leith chugam. D'aithnigheas ar an bpointe é nuair a labhair sé liom. Cé bhéadh ann acht an fear mór úd a thug an chathaoir bheag dhom an lá fad ó agus mé 'san teach lóistín. Rugas <L 62> greim láimhe air. Thóg sé mo chroidhe duine chomh fial agus chomh croidheamhail leis fheiceál. Deágh-chomhartha bhí ann gur casadh a léithéid liom an chéad lá 'san gcathair dhom thar éis filleadh. Sheas sé ós mo chomhair amach. Chuir sé fáilte rómham. Cá raibh mé? Céard a bhíos a dhéanamh? Ar éirigh liom? Chuir sé céad ceist orm i ndiaidh a chéile sul a raibh uain agam aon cheann aca a fhreagairt. Sgaoil sé an chaint uaidh go millteach tapaidh, agus leis an oiread droch-fhocal agus mionn a bhí 'san gcaint aige, do cheapadh duine a bhéadh ag éisteacht leis, go raibh cuthach feirge air agus gur ag achrann liom-sa a bhí sé. Acht níor bh'eadh. Níor bhain sé an chiall ghnáthach as na droch-fhoclaibh. Ní raibh an bhrígh choitcheannta 'n-a chuid mionn. Ní rabhadar ag teastáil ó'n gcaint acht ar an nós céadna is bhíos gréas ag teastáil ó bhaill éadaigh na mban, le slacht a chur orra. Cuide de na droch-fhoclaibh sgaoil sé uaidh, níor chuir sé isteach 'san gcaint iad acht le snas a chur uirri, ar an mbealach céadna is chuireas file buadh-fhocal mór-fhuaimneach isteach 'n-a dhán leis an rannaidheacht a dhéanamh ceart. An fear bocht níor tugadh aon oileamhaint dó; agus munar hinnsigheadh aon tslighe eile dhó le n-a dheágh-chroidhe mhór a nochtadh, cé'n milleán dhó a shlighe féin a cheapadh? Ní rabhas thar deich nóiméid 'n-a chuideachtain go raibh fios fátha mo sgéil aige go beacht agus go hiomlán. "Téanam," ar seisean, "agus cuirfidh mise ar bhealach do leasa thú: is fada mé ag feitheamh le faill fhagháil ar an mbioránach buidhe bradach sin." "Bhfuil aithne agad air?" adeirim-se. "D'fhéadfá a rádh go bhfuil. Tá sean-aithne agam air, a mhic ó. Acht cér casadh leat-sa é?" D'innis mé sin dó. "Agus tá páidhe ráithe agat air?" "Tá." "Ar thairg sé aon phighin duit ag imtheacht duit?" "Níor thairg. Dubhairt sé go gcuirfeadh sé chugam é." "Agus tá fiadhnaidhthe agad, ar ndóigh?" "Tá." <L 63> "Caithfidh sé a chur chugad. Seo, beir ar do hata, agus téanam liom-sa." Thug sé go hoifig dligheadóra mé. Mhínigh sé mo sgéal dhó. D'éist an fear dlighe leis go foighdeach. Bhí togha aithne aige air, mar is iomdha duine a bhí ag éileamh a chirt thug sé chuige cheana. Chuir an fear dlighe cúpla ceist orm. Bhí ainm an Fhir Bhig Bhuidhe 'n-a leabhar aige cheana. Ní raibh ann acht cneamhaire de réir mo dhuine. Acht chuirfeadh seisean eagla air. Chuirfeadh sé ar creathadh é. Chuirfeadh an sparán mór a bhí aige i laighead. Bhain sé airgead as cheana, agus bhainfeadh arís, má bhí dlighe ar bith ann. An méid adubhras leis bhí sé sgríobhtha síos aige, agus thosuigh sé 'ghá léigheadh. "Bhfuil sé ceart agam?" ar seisean, nuair a bhí sé léighthe aige. "Ní'l tada ann faoi'n gcleamhnas," arsa mise. "Cé'n cleamhnas? Níor hinnseadh tada dhom faoi chleamhnas." "Cheapas nach raibh aon ghábhadh leis. Ní raibh ann acht cleas d'imrigheas air," agus b'éigin dom mo shean-sgairt a leigint nuair a chuimhnigheas ar an mbaileabhar rinneas ar an bhfear bheag bhuidhe. Acht ní raibh an fear dlighe sásta gur innsigheas an sgéal dhó. Bhí an fear mór cnámhach 'sna trithíbh acht meangadh féin níor tháinic ar bhéal an dligheadóra. "Agus chuir tú t'ainm leis — nár chuir?" ar seisean. "Chuir." "Agus a ndeachaidh aon duine i bhfiadhnaidhe air?" "Chuaidh beirt." "Táim ag ceapadh go bhfuil tú i dteannta aige. Mara bhfuil tú sásta an bhean óg a phósadh …" "Ní bean óg í," arsa mé féin ag cur isteach air go taodach. "Cuma sin … acht déanfad-sa mo dhícheall duit. Ná bíodh faithchíos ar bith ort nach ndéanfaidh." "Is mór an fear magaidh thú," ars' an fear mór liom-sa; "ar ndóigh, ní raibh cleamhnas ar bith ann?" Thosuigheas féin ag gáiridhe. Do cheap an bheirt eile gur ag déanamh grinn a bhí an bacach. <L 64> "Ná bíodh aimhreas ar bith ort nach bhfuighidh tú do chuid," ars' an dligheadóir, agus thosuigh sé ag sgríobhadh. D'fhágamar slán agus beannacht aige, agus d'imthigh linn. XVI. An sean-lóisdín fuair muintir an ospuidéil dhom atá agam arís. 'San sean-tseómra atáim, agus an phioctúir bheag úd 'n-a raibh an triúr fear óg ag ól go suaimhneach dhóibh féin, níor baineadh anuas de'n bhalla fós é. Ag dearcadh dhom ar an triúr fear óg úd (agus leis an gcaoi a bhfuil an ghrian ag deallramh orra, shílfeá go raibh an-bháidh aici dhóibh), táim ag iarraidh a dhéanamh amach cé'n fáth go bhfuil an fháilte mhór ag muintir an tighe seo rómham. Ní rabhas lághach croidheamhail. Is fánach labhrainn leó. A dhul amach ar maidin agus a theacht isteach tráthnóna, agus beannughadh dhóibh uair ar bith casfaidhe liom iad, sin a raibh de bhaint agam leó ariamh. Acht bhí an t-airgead agam. Bhíos i n-an' mo bhealach a íoc. Ní raibh pighin aca orm. Roimh an méid airgid a ceapadh a bheith agam bhí an fháilte aca, agus ní rómham féin. Nach aca bhéadh an fháilte rómham nuair d'innseóchainn dóibh go raibh mo chuid airgid caithte? Sgiúrtóg féin ní raibh agam anois. Bhí bean an tighe ag súil le roinnt uaim cheana féin. Níor iarr sí aon phighin orm fós, le n-a béal ar chaoi ar bith. B'fhéidir gurab amhlaidh bhí sí ag ceapadh go raibh an t-airgead agam agus nach rabhas sásta a thabhairt dhi, nach duine cneasda bhí ionnam ar chor ar bith. Níor ceapadh ariamh gur duine uasal bhí ionnam go dtainiceas 'un an tighe seo an chéad uair. Bhí flúirseacht airgid agam ann go dtí anois féin agus gan smeach oibre le déanamh agam, agus mar sin de, ní iongnadh ar bith é gur cheap an bhean seo gur duine mór a bhí ionnam. Ní meas mór bhí agam uirri, acht mar sin féin, ghoill sé go trom orm í a bheith ar a mhalairt de bharamhail. Ba mhian liom an droch-lá úd a chur ar cáirde. <L 65> Acht do chaithfinn airgead fhagháil le sin a dhéanamh. Cá raibh sé le fhagháil? Le mí anuas níor leigeas lá thart gan cuairt a thabhairt ar an bhfear dlighe. Ní bhíodh acht an sgéal céadna aige i gcomhnuidhe dhom, an sean-droch-sgéal nach raibh tásg ná tuairisg le fagháil ar an mbitheamhnach buidhe ná ar a thaisbeántas. Ní raibh fhios aige cé'n áird de cheithre áirdibh na cruinne a raibh sé acht go raibh sé cinnte dearbhtha go bhfuair sé an chéad litir seóladh chuige. Ní raibh aon mhaith dhom cuairt eile thabhairt air fós. Bhí sé ag éirghe tuirseach dhíom. Bhí bean an tighe ag éirghe tuirseach dhíom. Ní raibh a fhios agam cé'n lá cuirfidhe as an teach mé. Ní bhéadh aon mheas ag ceachtar díobh orm go mbéadh mo phóca lán arís. Ní hionann cláiríneach saidhbhir agus cláiríneach daidhbhir ar chor ar bith. Buaileadh doras an tseómra. Bean an tighe bhí ann go cinnte, agus í ag iarraidh a cuid airgid. Leigeas orm go rabhas 'mo chodladh ag ceapadh go n-imtheóchadh sí. Ní raibh baoghal uirri imtheacht. Bhuail sí an doras an ath-uair. Bhíodh an chos adhmuid ar chathaoir lem' ais agus mé 'san leabaidh, acht thagadh olc orm dá bhfeicfeadh duine ann í. Sháitheas isteach faoi'n leabaidh í. "Tar isteach," adeirim-se leis an duine bhí ag an doras. Chuir bean an tighe a ceann isteach. "Tá fear ag an doras agus deir sé go bhfuil gnótha aige dhíot: ní imtheóchaidh sé go bhfeicfidh sé thú, deir sé." "Cé'n sórt duine é?" arsa mise ag ceapadh gurab é, an bitheamhnach beag buidhe féin a bhéadh ann: dá mb'é — "Fear mór-chnámhach droch-labhartha," ar sise. "Sgaoil isteach é," adeirim-se. Cé bhéadh ann ár ndóigh acht é féin, an fear mór thug an chathaoir dhom an oidhche fad ó. Shuidh sé le cois na leapthan. "Tá dhá litir agam dhuit," ar seisean, "an fear dlighe thug dhom iad. Bhí fhios agam-sa go gcuirfidhe sgannradh ar an gcneámhaire buidhe úd; bhí fhios agam-sa go gcuirfidhe iallach air sgaradh leis an airgid. Ní raibh aon dul amudha orm-sa nuair a thugas chuig an dligheadóir úd thú. Tá seisean i n-an' —" "Tabhair dhom na litreacha," arsa mise ag cur isteach air. <L 66> Bhain sé dhá litir as a phóca. Leag sé ar an leabaidh iad. Bhí an t-airgead agam 'sa deireadh. D'fhéadfainn mo bhealach a íoc. Ní bhéadh orm a dhul ar lorg na déirce. Ni bhéad orm aon droch-chleas a dhéanamh. Chaitheas achar maith ag dearcadh ar na litreachaibh agus ag cur seo agus siúd trím' aigne. Páidhe ráithe! Suas le dhá sgór punnt! Bhíos saidhbhir. bhéarfadh lá bocht go deó arís orm. "Osgail iad," ars' an fear mór. Rugas ar cheann díbh, agus d'osgluigheas í. Níor thuit aon airgead aisti. "Ní hé an fear buidhe chuir an ceann seo chugam, arsa mise. "D'eile?" Dhearcas arís ar an litir. Ainm na mná móire raimhe a bhí léithi! Is beag nár imthigh an t-anam asam. "Tá ceann eile agat," ars' an fear mór. Shín sé an litir eile chugam. D'osgluigheas í. Ní raibh aon airgead innti. Níor fhéadas a léigheadh. Ní fhacas ós comhair mo shúl acht rudaí beaga miona dubha. Bhí an chéad litir d'osgluigheas ag an bhfear mór agus é 'ghá léigheadh ós árd. Gach uile sgairt gáiridhe chuireadh sé dhe, chluinfeá treasna na sráide é. "Mh'anam nár cheapas ariamh go mba duine de'n tsórt sin thú. Diabhal ceapadh. Nach aici atá an tóir ort? Nach í tá geanamhail grádhmhar? Agus mé a' ceapadh feadh an achair nach raibh suim ar bith agat 'sna mná! Acht eist leis seo! Éist leis!" agus thosuigh mo dhuine ag léigheadh: "A dhearbhrathairín ionmhuin, a mhic mo chroidhe istigh, seachain thú féin. Tá sé ar do thí. Tá an fear beag ar do thí. Ní bheidh sé sásta go deó, ní bheidh codladh na hoidhche go deó aige go mbeidh t'anam aige. Do mhionnuigh sé agus do mhóidigh sé go bhfuigheadh duine de'n bheirt — thusa nó eisean — bás gan mórán achair. Chuaidh sé ar a dhá ghlúin ar an mbóthar mór i lár na hoidhche ós comhair a bhfuil 'san taisbeántas, an Bíobla n-a ghlaic aige, a cheann nochtuighthe, an ghealach ag deallramh anuas air — ó, dá bhfeicteá é. chuirfeadh sé uamhan ar do chroidhe. Ó, dá n-éireóchadh aon anachain duit, is chomh geanamhail is bhíomar le chéile …" <L 67> Dá dhonacht dá raibh an sgéal agam, níor fhéadas gan gáiridhe. Leig an fear mór a shean-bhéic. "Léigh amach é," adeirim-se. Thosuigh air arís: "… Acht ní raibh aon cáll duit an taisbeántas breágh a bhí ar an mbóthar le — ní mé cé'n fhaid — a mhilleadh. Agus tá sin déanta agat. Chuaidh an droch-cháil rómhainn — breagáin ar fad a bhí 'san taisbeántas, dubradh. Sgríobhadh litreacha chuig na páipéir — agus, a' gcreidfeá é? Dubhradh i gceann díobh nach raibh ionnam féin acht bréagán, nach rabhas i ngar a bheith chomh trom ná chomh reamhar is dubhradh! Cheapas féin i dtosach gur tusa a bhí ag sgríobhadh na litreacha, acht, ar léigheadh an chinn sin dom, bhí fhios agam go rabhas ag dul amudha, mar ní innseóchthá bréag, agus ní raibh aon fhear ann a mba fhearr a bhí fhios cé'n meadhchan mór a bhí ionnam ná thú. Acht táim ag cailleadh feóla i n-aghaidh an lae gan thú. Sgealtar éin ní fágfar orm mara dtagaidh tú chugam, nó mara gcuiridh tú fios orm …" Dhearc an fear mór orm. Bhí greann 'n-a dhá shúil, acht ní raibh aon fhonn grinn orm-sa. Bhí olc orm é bheith ag magadh fúm. Sgiobas an litir uaidh. "Tá an-tóir amach 's amach aici ort," ar seisean, "ní bhéidhtheá acht ag déanamh do leasa, dá bpóstá í." "Mh'anam ó'n diabhal, mara n-éistfidh tú …" "Cailín lághach geanamhail agus í ag cailleadh na sláinte mar gheall ort: í ag fagháil bháis le cumha agus le briseadh croidhe!" ar seisean. ""Sgealtar féin ní fágfar orm mara gcuiridh tú fios orm"," ar seisean. Bhagair mé an maide croise air. Ní dheárna sé acht gáiridhe. Níor cheap sé go rabhas i ndáríribh, acht theann sé amach uaim. "Bean óg dhathamhail — is dócha go bhfuil sí dathamhail, a cha — bean óg dhathamhail sgiamhach ag dul i gcontabhairt a báis le méid a grádha dhó, agus ní chuireann sé fios uirri! Ní chuireann sé sgéala chuici go bhfuil sé slán, go bhfuil sé ar a aire! Mo náire thú! Mo náire shaoghalta thú! Agus tú i gcleamhnas léithi freisin! Nach mé bhí dall nuair d'innis tú dhúinn i n-oifig an dligheadóra go raibh tú i <L 68> gcleamhnas! 'Thoradh dhíoth! 'Thoradh dhíot! Badh chóir dhuit a pósadh!" Nuair a bhí an méid sin cainte déanta ag an bhfear mhór, leig sé siar 'san gcathaoir é féin, agus chuaidh 'sna falrachaibh gáiridhe. Bhí an litir eile 'mo láimh agam-sa agus mé 'ghá léigheadh. Ó dhligheadóir an fhir bhig bhuidhe ab' eadh í, agus é ag bagairt dlighe orm mar gheall ar an ngeallamhaint phósta thugas do'n mhnaoi reamhair, agus mar gheall ar na litreachaibh bréagacha chuireas chuig na paipéir ag masladh an fhir bhig bhuidhe agus ag cáineadh a thaisbeántais. Ní raibh mo chuid le fagháil agam go socróchaidhe an dá cheist. Dá luaithe shocróchaidhe iad b'amhlaidh ab' fheárr dhomh-sa. Bhéadh an fear buidhe féin sásta leis an méid airgid a bhí le theacht chugam mar pháidhe, acht go mbéadh orm sgéal na mná raimhe a shocrughadh ar a mhalairt de chaoi. Thug an fear mór an dá litir leis chuig an dligheadóir le go mbainfeadh seisean ceart amach dhom. Bhéadh ar an bhfear buidhe a chúnntas féin a shocrughadh cuma céard do dhéanfaidhe faoi cheist na mná. "Bíodh misneach agad; gheobhaidh tú do chuid fós," ars' an fear mór ag imtheacht dó, acht ní raibh fhios ag an duine bocht nach bhféadfainn fuireacht leis, nach raibh pighin ruadh 'san saoghal agam, go raibh ocras orm cheana féin. Tháinic droch-mhisneach orm nuair d'imthigh sé uaim. Tháinic brón ar mo chroidhe. Nach orm a bhí an mí-ádh gur fhill mé? Dá mbéinn 'san mbaile arís, nach mé d'fhanfadh ann? Dá mbéadh droichead idir an dá oileán, nach mé a shiubhalfadh é, bíodh is go rabhas ar leath-chois! Chuaidh bacach thart taobh amuigh. Is maith a d'aithnigheas an torann a rinne na maidí ar leacrachaibh na sráide. Ag iarraidh déirce, nó ag díol earraidhe beaga bhí sé, is dócha. Is beag nach ndeachas chuig an bhfuinneóig go bhfeicfinn é — go bhfeicfinn cé'n bhail a bhéadh orm féin gan mórán achair. Acht níor chorruigheas as an leabaidh. An chos adhmuid níor chuireas fúm an lá sin ná go raibh an mhaidin ann acht ag déanamh mo smaointe, agus ní smaointe áthais a bhí ionnta acht smaointe searbha duaibhseacha a ghoill ar mo chroidhe agus a chéas mé, smaointe géara goirte chuireas i dtuigsint do'n duine cé'n ghannchuid atá 'san saoghal, a chuireas i n-iúl <L 69> dó cé'n neamhchomhthromacht atá ann, smaointe beódha borba teó a ghearras an croidhe ann, agus nach leigeann dó féachaint ar an saoghal arís ar an mbealach céadna is d'fhéach cheana. Bhí ocras orm, agus ní ocras colna amháin a bhí orm an oidhche úd, acht ocras croidhe agus intinne agus anma. XVII. Níor fhágas an teach go ceann dhá lá agus is beag d'itheas i gcaitheamh an dá lá úd. An tríomhadh lá d'éirigheas agus bhuaileas amach. Bhí ceapaithe agam gan filleadh go mbéadh an oiread agam is d'íocfadh bean a' tighe, bíodh sé luath ná mall. Shíleas i dtosach go dtiubhrainn aghaidh ar oifig an dligheadóra ag ceapadh go mbéadh litir aige lem' aghaidh, acht ar dhearcadh ar chlog dhom, chonnaiceas nach raibh sé mórán thar an naoi: ní bhéadh an oifig fosgailte. Bhí páirc mhór i ngar dhom, agus bhuaileas isteach ann le cúpla uair a chaitheamh. Samhradh beag na Féile Michíl a bhí ann, acht bhí an ghrian chomh lonnrach soillseach is bhí i dtosach Lughnasa. Ní mórán daoine a bhí le feiceál thart chomh luath seo, acht i n-aon chúinne amháin de'n pháirc. Bhí an chúinne sin lán. Is ar éigin a gheobhthá leithead do dhá bhonn innti. Bhí an áit dubh leó, agus iad uile 'n-a luighe ar an talamh. Lucht fáin agus seachráin bhí ionnta go léir. Bhí cuid aca ann, agus b'é an chuid ba líonmhaire é, a bhí ar a mbéal fútha ar an talamh. Cuid eile ar shlatrachaibh a ndroma, agus aghaidh tugtha aca ar spéarthaibh neimhe. Cuid aca 'n-a gcodladh. Cuid eile 'n-a ndúiseacht. Fear annseo ag tabhairt na mionn a sgoiltfeadh carraigreacha na Bóirne. Fear thall ag síneadh na ngéag, agus 'ghá thochas féin; agus shílfeá air go mba mhór agus go mba mhillteach an obair air é. Na sean-chiolcaisí a bhí orra, má leigeann siad gaoth fhuar reóidhte an gheimhridh isteach, ar ndóigh leigeann siad teas breágh na gréine soillsighe isteach freisin ar an nós céadna. "Mara bhfuil agad móin, déan do ghoradh le gréin," ceapann siad uile go léir. <L 70> Níor chuir an chúinne seo de'n pháirc aon ní i gcuimhne dhom acht fathach mór fuathmhar a mbeadh galar gránna brocach air — galar millteach a bhí ag lobhadh a chuid feóla, agus 'ghá ithe go cnámh, agus a bhí le feiceál 'n-a spotaíbh móra dubha ag teacht amach thríd an gcraiceann. Agus leis an bpéin a bhí air ó'n ngalar bhí dath glas ar a chraiceann, shíleas; agus bhí lúbarnghail 'n-a chuid feóla a bhain crathadh as na spotaíbh dubha úd anois agus arís. Rinneas féin mo ghoradh le gréin freisin ar bhrollach an fhathaigh fhuathmhair ghalraigh úd. Ní'l aon áird agam ar na spotaíbh dubha atá ar a chraiceann. Táim ar lár mo dhroma. Tá croinnte móra ar gach taobh dhíom. Tá an ghaoth ag crónán 'n-a mbárr. Tá an duilleabhar go meidhreach agus go fuaimneach, acht nach bhfuil an ceól céadna dhá spreagadh aca is bhí i dtús an tsamhraidh. Táid meidhreach ar bhealach faoi leith i séasúr seo an éaga. Gach smathamh a bhuaileas na billeóga feósaidhe, déanann siad torann aisteach mar bheadh glugar an bháis ann. Acht tá meidhir agus aiteas ar na cinn eile go bhfuilid i n-an' seasamh amach chomh maith sin i n-aghaidh an bháis atá i ndán dóibh. Tuiteann ceann de na billeógaibh feósaidhe seo ar mo bhaithis. Leigim di fanacht 'san áit ar thuit sí. Tuiteann ceann eile ar mo bhéal. Táid ag tuitim go tiugh 'mo thimcheall. Ní'l ins na fearaibh fáin atá ag breacadh na páirce annseo acht billeóga móra feósaidhe a thuit ó chrann eicínt, dar liom … Tá sop féir le mo chluais. Nuair a thagann an ghaoth air, buailtear faoi mo chluais é, agus leigim orm féin go bhfuil an sop féir ag síor-iarraidh orm féachaint air gur rud beó é. Acht ní fhéachaim. Cuireann an sop féir úd fearg orm. Sínim amach mo lámh le n-a bhaint. Feicim feithide buidhe fad-chosach leath-marbh 'n-a bhárr. Nuair a chorruighim an sop, tuiteann sé agus cuireann sé na cosa i n-áirde uaidh le é féin a chosaint. Tugaim faoi deara go bhfuil an-chuimse aca ann, de'n chineál chéadna agus go bhfuil an chosamhlacht leath-mharbh orra uile go léir. Táid ag dul chun suain go ceann an gheimhridh. Dá bhféadfainn-se an cleas céadna a dhéanamh! Bainim an sop. Cuirim in mo bhéal é. Coiglim é ar nós bó. Ní leigim orm gur ocras atá orm … <L 71> Ocras! Céard a bhéarfadh go mbéadh ocras orm! Nár itheas mo shean-bhéile indé! Agus nach raibh an t-airgead ag fanacht liom i n-oifig an dligheadóra, b'fhéidir. Ní choinneóchadh an fear buidhe an t-airgead uaim. Ní raibh 'san litir úd do sgríobh sé acht magadh. Nárbh' é mo chuid féin é? Acht fágfad i n-oifig an dligheadóra é go ceann míosa, go ceann ráithe, go ceann bliadhna, má thogruighim é. Dá rachainn 'n-a choinne anois, b' fhéidir go gceapfadh an sumachán úd de dhligheadóir gur 'n-a easbaidh bhíos. Ní chuirfinn thairis é, dá sílfeadh sé go raibh ocras orm.! Gan cuimhneamh orm féin, d'fháisgeas an crios a bhí faoi mo chom agam. Choigligheas an sop féir a bhí le mo chluais go raibh dath glas ar mo bhéal uaidh. Buaileann clog. Clog teampaill eicínt. Cluinim gach buille. A haon — a dó — a trí — a ceathair … Acht ní fheadfadh sé a bheith a ceathair fós. Ar ndóigh, ní raibh sé acht an deich nuair a bhuail mé isteach annseo. Beidh an fear dlighe imthighthe a bhaile. Ní bhfuighead mo chuid airgid indiu. Caithfidh mé deifir a dhéanamh. Éirighim 'mo sheasamh go tobann agus bainim as chomh sgiobtha is tá 'san leath-chois. Tá méigrim 'mo cheann. Táim mar bhéinn ar meisge ag dul ó thaobh go taobh ar na maidíbh croise. Meisge atá orm gan aimhreas — meisge an ocrais atá orm. Na smaointe fánacha aisteacha atá ag teacht chugam, agus ag imtheacht uaim ar nós na gaoithe, ní'l ionnta acht smaointe fir mheisge, ní'l ionnta acht aislingí fir mhire. An bhféadfainn a dhul chuig geata na páirce gan an maide a bhí 'mo láimh dheis a bhualadh i n-aghaidh an talaimh acht an oiread seo d'uaireanntaibh? Dá n-éireóchadh liom, bhíos cinnte go mbéadh airgead an fhir bhig bhuidhe i n-oifig an dligheadóra rómham. Muna n-éireóchadh, bhéinn dá uireasbhaidh. Rinneas iarracht uathbhásach a dhul chuig an ngeata agus gan an maide a chur ar an talamh acht seacht n-uaire is dá fhichid. Nach mé bhí ag déanamh na hoibre? Nach mé bhí ag saothrughadh an turais? Bhí an t-allus liom 'n-a chaise agus an ghrian ag deallramh anuas go neamhthrócaireach orm. Bhéadh truaigh ag duine dhom, bhéadh gráin ag duine orm leis an gcaoi a bhíos dhom' chasadh agus dhom' lúbadh féin le dul chuig an ngeata. Acht, ár ndóigh, ní raibh neart air. Bhí orm a dhéanamh nó ní bhéadh an t-airgead rómham. <L 72> D'imthigh mo bhairéad leis an ngaoith. Ní dheachas 'n-a dhiaidh. Páisde éigin a bhí ag dul ó'n sgoil a chuir ar mo cheann arís é. Bhí go leór leór ag féachaint orm, agus ag dhéanamh iongantais dhíom. Nuair a bhíos i bhfoisgeacht deich slat do'n gheata, cheapas gur chuireas an maide trí huaire agus dá fhichid ar an talamh. Ní raibh agam acht ceithre iarraidh eile. Ní fhéadfainn a dhéanamh. Ba bheag nár bhris an gol orm, acht do chuimhnigheas ar beart. Chaitheas an maide uaim. Siúd ar aghaidh mé ar mo láimh agus ar mo leath-ghlúin. Bhaineas an geata amach gan an maidhe fhágáil ar an talamh acht trí huaire is dá fhichid. Bhí an t-airgead le fágháil agam. Agus nach mé chaithfeadh é? Céard a bhéadh le n-ithe agam? Sicíní? Dheamhan a mbéadh go dona díobh. Seadh, bhéadh sicín agam go cinnte. Sicín agus ruainne de bhagún agus cabáisde — dá mb'fhéidir a fhagháil. An biadh a bhí i bhfuinneógaibh na siopaí ní bhfuaireas aon tsásamh ann. Ní bhéadh aon bhlas air. Ní bhfuaireas aon bhlas air. Na sicíní a bhí uaim. Sicíní a bhéadh agam! Sicíní a bhéadh agam! Dubhras é seo liom féin seacht n-uaire déag mar pháisde bhéadh ag foghluim ceachta. Bhíos ag oifig an dligheadóra sul ar éirigh liom cosg a chur le mo smaointibh. Ní raibh 'san oifig rómham acht an cléireach. Ní dheárna sé acht féachaint orm. "Nár dubhradh leat go gcuirfidhe an t-airgead úd chugad dá dtiocfadh sé?" ar seisean. "Níor dubhradh a leithéid liom." "Cuirfear … acht fan. Cá gcómhnuidheann tú?" Bhí socruighthe agam gan a dhul ar ais chuig an lóistín. Thugas an chéad seóladh a tháinic 'mo ceann dhó, agus d'imthigheas. Ní rabhas taobh amuigh de'n doras gur thuigeas céard a bhí dhéanta agam. Dá mbadh rud é go gcuirfidhe an t-airgead chugam, ní mise a gheobhadh é. Thugas "amadán" agus "pleidhce" agus 'ch aon tsórt orm féin. An meisge ocrais agus an bhuile bhí orm 'san bpáirc d'imthigh siad dhíom. D'imthigh an t-ocras féin. Níor mhothuigheas a dhath dhe orm. Bhuaileas isteach 'san bpáirc an ath-uair. Chaitheas mé féin <L 73> ar an talamh ar mo bhéal fúm. Tháinic lag-mhisneach orm. Thosuigheas ag gol, acht níor airigheas go rabhas 'mo chodladh. Bhí an oidhche ann nuair a dhúisigheas. Acht b'eól dom, ó'n torann a bhí ag teacht chugam treasna na páirce ó'n gcathair, nach raibh ann acht tús oidhche. Thar éis an lae the, tháinic an oidhche fhuar, mar ba gnáthach i ndeire an fhoghmhair. Ní raibh mo chuid éadaigh go ró-dhona, acht mara raibh féin, b'fhacthas dom go raibh an fuacht ag dul go cnáimh ionnam. Shiubhlas go tapaidh treasna na páirce, mar dhuine a mbéadh saothar mór le déanamh aige. Ní raibh aon smaoineadh 'mo cheann acht cé'n bealach ab' fheárr dhom an t-ocras mór a bhí orm a chosg. "Biadh an leigheas is feárr," adubhras liom féin, agus thosuigheas ag gáiridhe. Na daoine atá ag gabháil an tsráid, stadann siad agus féachann siad orm le hiong- antas. Feicim ruainne aráin leathtaobh an chasáin. B'fhéidir gur páisde a chaill é ag gabháil chun 'na sgoile dhó. Beirim air. Glanaim é i sgiortaíbh mo chasóige. Ithim a leath dhe go buidheach beannachtach, agus cuirim an leath eile i dtaisge i bpíos páipéir 'mo phóca. Tá teach óil faoi n-a chuid solus ar m'aghaidh amach. Tá sgata fear 'n-a seasamh leis an mballa. Na creabhair a bhíos ag súghadh fola na gcapall agus na mbó, an rud a chuir siad i gcuimhne dhom. Sheasas leis an mballa 'n-a measg go neamh-aireach, díreach is dá mbéinn ann ó thús aimsire. Bhí fear caol árd, agus rian na bolgaighe 'n-a éadan 'n-a sheasamh lem' ais. Tháinic fonn cainte orm féin. Focal níor labhair mé le duine ná deóruidhe le dhá lá acht an cúpla focal úd a labhair mé leis an gcléireach. "A' raibh Alf Trott annseo indiu?" adeirim-se. (Alf Trott a bhí ar an bhfear bheag bhuidhe.) Tháinic iongantas air, nuair a labhair mé leis. "Trott — Trott — Alf Trott — Trott," agus dubhairt sé an t-ainm fiche uair i ndiaidh a chéile mar bheadh sé ag cur duine eicínt i gcuimhne dhó féin. Chuala cuid eile aca an cheist a chuireas air. <L 74> Thosuigh duine aca ar an bhfocal "Trott" a rádh arís agus arís eile, mar bheadh sé ag fagháil an-tsásaimh ann. Thosuigh duine eile ar "Trott — Trott — Trott," a rádh, agus thosuigh duine eile fós ar "Trott — Trott — Alf Trott," a rádh freisin. Ní raibh duine ann nach raibh an focal sin dhá chrádh. Cuid aca ag rádh go raibh sé ann ar maidin. Cuid eile nach raibh sé ann ó arbhú indé. Shíleas go mbeadh sé 'n-a achrann. "Nach é an fear mór beathuighthe é a bhíos ag imirt cárdaí annseo istigh gach tráthnóna," arsa duine. "Ní hé, acht an firín beag tanaidhe a bhíos le n-a chois," arsa duine eile. "Ní Trott atá ar an bhfear reamhar," arsa 'n chéad duine ar labhair mé leis, "acht Cocs." "Agus is Bocs atá ar an bhfear beag. Tá togha aithne agam air," arsa mise, agus fonn mór magaidh orm, "Bocs agus Cocs atá orra siúd." Chuir seo iongantas orra. Níor chuimhnigheadar ariamh go mb'fhéidir gur Cocs agus Bocs a bhí orra. Thosuigh sé 'n-a dhíosbóireacht faoi'n mbeirt. Bhí duine ann agus bhí a fhios aige cá mbíodh Cocs ag obair. Duine eile, agus bhí sé cinnte dearbhtha nach ndeárna sé smeach oibre le n-a bheó. Bhíos bodhar aca. D'fhágas annsin iad, agus iad ag cur síos ar Chocs agus ar Bhocs agus ar Trott. Acht tá sé an-fhuar agus tá an phian ghránna sin 'mo ghoile arís. Choiglim an chuid eile de'n arán. Tá an crústa chomh cruaidh le cloich, acht is amlaidh is feárr liom é, agus a laighead dhe atá agam. Is mór an sásamh dhom na fiacla geala géara a sháthadh isteach ann. Fáisgim an cóta 'mo thimcheall, agus greadaim liom go bhfuil allus liom, go bhfuilim beagnach ag tuitim ó'n tuirse, go bhfuil an leath- chos ag tabhairt uaithi, go bhfuil m'asgall tinn sgólta ó'n maide croise, go bhfuil orm mo sgíth a leigint i n-áit eicínt. Suidhim ar shuidheachán mór cois na habhna ('san áit ar leigeas sgread an Fhir Bhig Bhuidhe i dtosach an oidhche úd a ndeachas amudha 'san gceó), acht táim ró-thugtha ró-thraochta le sin a thabhairt faoi deara; táim ró-thuirseach ró-lag leis <L 75> an abhainn mhóir dhuibh atá ag sleamhnughadh tharm mar ollphéist fhuathmhair a thabhairt faoi deara, an ollphiast úd a bhfuil na mílte míle solus, na mílte míle súil, na mílte míle cloch luachmhar ag deallramh 'n-a chraiceann ní fheicim! Ní ghním iongantais ar bith dhi. Ní ghním iongantais acht dhíom féin. Bhí breacadh an lae ann nuair dhúisigheas. Ní raibh fhios agam céard a dhúisigh mé, acht cheapas gur sháith duine éigin saighead 'mo bholg. Ní raibh mé cinnte nach rabhas sáithte gur osgluigheas mo chóta agus mo léine. Ní raibh fuil ar bith le feiceál. Bhí sé tamall maith gur leigeas orm féin gur ocras a bhí ag gabháil dom, agus gurab é an constábla a bhí a gabháil thart a dhúisigh mé. D'éirigheas agus chuadhas ag spaisteóireacht ag ceapadh go n-eireóchadh liom cuimhneamh ar bheirt eicínt. I mbailtibh móra eile, nuair atá duine i gcruadh-chás, nuair atá náire agus ceannfaoi agus umhlaidheacht air, feictear dhó nach bhfuil na rudaí atá 'n-a thimcheall — na tighthe, na ballaí, an tsráid féin — ag iarraidh aon cheó a dhéanamh air, acht i Lonndain ceapann duine de'n tsaghas sin go gcuirfeadh na tighthe móra gruamdha dhá chois é — go dtuitfeadh siad air, le n-a bhrúghadh síos 'san talamh — dá mb'fhiú leó an trioblóid sin a chur orra féin i ngeall ar shuarachán mar é. Tighthe móra aoidheachta a bhí 'mo thimcheall anois. An brusgar d'fhágadh taobh amuigh de gach teach i gcannaíbh móra millteacha, bhí daoine 'ghá chartadh. Seandaoine idir fir agus mná a bhfurmhór, agus nuair a thiocfadh cuid aca ar ruainne aráin nó feóla d'fheicfeá iad ag breith air le n-a méaraibh caola tanaidhe, agus ag glanadh an tsalachair de'n bhiadh bhrocach sin le n-a gcuid iongan … Ag cromadh ós cionn na soitheach stáin úd dóibh, i mbreac-sholas na maidne, agus na tighthe móra aoidheachta ag féachaint anuas orra go sgigeamhail, ba gheall le sgata éan mór uathbhasach ocrasach allta iad a bheadh ag piocadh cnámha duine le n-a mór-chrobhaibh garbh-chnámach' i bhfásach. Ag dearcadh dhom orra, tháinic crathadh ball orm, mar thiocfadh ort agus tú ag éisteacht le duine ag sgríobadh gloine. <L 76> An Bhean Mhór Ruadh! Nuair a tháinic an smaoineadh chugam cheapas go raibh liom. D'fhéadfainn cuairt a thabhairt uirri siúd tráth ar bith. Bhain mé as, agus dhá mbeadh eochair na bhflaitheas in mo phóca, ní fhéadfadh níos mó luthgháire a bheith orm. Bhí mo chroidhe lán. Bheadh fáilte ag an mnaoi mhóir ruaidh romham. An Bhean Mhór Ruadh sin d'fhóirigh orm ar nós máthar. B'fhéidir go n-éireóchadh leis an mnaoi mhóir ruaidh sin a raibh éadan uirri mar bheadh ar Impire Rómhánach mé a thárrtháil. Agus d'éireóchadh marach go raibh an seómra fuar folamh rómham. Badh dócha le duine nár chomhnuidh neach ann leis na bliadhantaibh. Tháinic cumha orm. Tháinic lionndubh ar mo chroidhe nach raibh an bhean úd a d'fhóirigh orm ar nós máthar ann le fáiltiughadh rómham anois. Agus an tsúil a bhí agam leis an bhfáilte sin ó chroidhe! Bhuaileas fúm ar an urlár 'san áit ar shuidheamar beirt ós comhair na teineadh soillsighe an oidhche cheómhar fad ó. Fearacht Chloinne Lir, chumas dán — acht gurab iad mo dheóir na focail a bhí ann. Chaoineas agus chaoineas agus chaoineas go raibh mo dheóir 'gom' dhalladh. Ní heól dom aon ní, le croidhe duine a thógbháil mar an ngol, acht amháin an gáiridhe, mór-mhór nuair a thagas na deóir go réidh agus go héasgaidh chuig duine, mar tháiniceadar chugam-sa an mhaidin bheann- uighthe seo. Le chomh breágh réidh is shileas na deóir, rinne an dreas guil seo an-maith de'n tsaoghal dhom. Bhí baladh agus seitreach na gcapall aníos chugam thríd na siúntachaibh a bhí 'sna cláir. Bhí duine ann freisin agus é ag sguabadh na leac — ag sguabadh agus ag sguabadh agus ag síor-sguabadh, agus b'fhacthas dom nár oibrigh aon duine chomh dian le sguaib ariamh ó'n uair ar chéad-bhain Éabha beart fraoigh le n-a hárus a ghlanadh. Bhí an sguabadh seo dhom' chrádh agus b'in comhartha dhom nach raibh an t-ocras imthighthe, má bhí sos agam ó na piantaibh féin. Idir dhá thaom ocrais bhínn ag tabhairt suantais do neithibh beaga suaracha de-n tsaghas seo i gcomh- nuidhe agus bhídís dhom' chrádh. Ní i bhfad uaim a bhí an taom eile. Cé'n chaoi a dtiocfadh sé? Níor thugas faoi deara an raibh an duine a bhí thíos fúm 'san stábla ag <L 77> sguabadh nó nach raibh. An chéad taom eile, agus é sin amháin a bhí ag déanamh buaidheartha dhom. Ní raibh mé an t-achar seo gan biadh ariamh cheana, agus ní raibh aon eólas cruinn agam. Múisg? Ní headh — ní fhéadfadh múisg a theacht ar dhuine gan aon bhlas a bheith ar a ghoile … acht b'fhéidir go mbeadh a fhios ag an bhfear thíos cá raibh an bhean mhór ruadh úd a raibh éadan uirri mar bhéadh ar Impire Rómhánach — dá mbéadh 'fhios, bhí liom. XVIII. Ar a fheiceál dom an chéad uair, tháinic fuath agus gráin agus alltacht orm le chomh gránna is bhí sé 'n-a chlódh agus 'n-a phearsain. Sean-fhear a bhí ann — sean-fhear beag bídeach agus é chomh cromtha 's chomh lúbtha sin is go gceapfá go ndéanfaidhe dhá leith dhe dá dtugthaoi iarraidh faoi n-a dhíriughadh. An t-éadan a bhí air déarfá gur as an gcloich éibhir a gearradh é, acht nár fhan an ceárdaidhe le n-a shaothar a chríochnughadh, gur éirigh sé chomh tinn tuirseach sin de, le chomh gránna is bhí sé, is gur fhág sé dhá thuaradh é faoi fhearthainn agus faoi ghréin na síorraidheachta. Má bhí aon smaoineadh ann, acht an gliocas agus an feall, níor nochtuigheadh 'san éadan rocach chlochach sin é. Ar a theacht isteach an doras dhom féin, bhí sé 'n-a sheasamh le balla. An sguabh mhór a bhí 'n-a láimh aige, bhí sí i bhfad níos áirde ná é agus greim an fhir báidhte aige uirri. Ní raibh cor as. Ba gheall le sabhra é a cheapfadh diabhal a mbeadh fonn grinn air le masladh agus dímheas a thabhairt do'n chineadh daonna agus le magadh a dhéanamh fútha. Cuireadh cuid de chuma agus de chruth an duine air, acht fágadh an sguab 'n-a láimh le cruthughadh nach fear a bhí ann i ndáríribh, acht an cineál ainmhidhe bheadh 'san bhfear marach deagh-mhéin an Chruthuightheóra. Ceann de na comhar- thaibh uathbhásacha feictear anois agus arís, imeasg ball de'n chineadh daonna, a thugas léargus dúinn, i n-aghaidh ár dtola, cé'n bhail a bheadh orainn dá dtuitfeadh a leitéid seo nó a leithéid siúd amach i dtús-shaoghal an chinidh. B'fhéidir gur <L 78> duine dhá shaghas chonnaic an fear úd na n-aor agus na bhfuath agus na ngrádh, Dean Suift, sul ar cheap sé a aor millteach, Gullibhear imeasg na Yadhthú. Bhí na capaill chomh sleamhain slíoctha deagh-chumtha, agus chomh borb fíochmhar ceanndána, agus chomh breágh beathuighthe slachtmhar sin, agus eisean … Och! nach é a bhí gránna le n-a éadan rocach clochach, agus a ghuailne nach raibh ar aon áirde, agus a chruth droch-chumtha casta cromtha 'n-a dhá leith, agus a chomhartha chéirde — an sguab mhór árd a rinne níos lugha agus níos suaraighe agus níos uathbhásaighe é, agus a dhá shúil a bhí gan beódhacht, agus b'fhéidir gan mórán léarguis! Óch! … Tháinic gráin orm. An bhféadfainn aon chorrughadh croidhe a bhaint as? Dá leigfinn liúgh — liúgh an fhir bhuidhe — an gcuirfinn eagla air? Dá mbuailfinn buille i lár éadain air, an gcosnóchadh sé é féin? (Bhí an taom eile ocrais tagtha. B'eól dom sin ó'n meisg a bhí ag teacht orm ag machtnamh dhom ar fhear na sguaibe. Rinneas an-iarracht ar na smaointe aisteacha a bhí ag bhrúchtadh isteach im' aigne ar nós fuarlaigh earraigh a chosg. D'éirigh liom cosg a chur orra feadh sgathaimh bhig.) Ní raibh cor dhá chur dhe ag fear na sguaibe feadh an achair "Hóra!" adeirim-se 'mo shean-bheic. Chuir sé a lámh le n-a chluais. Bhí sé bodhar. Dhruideas chuige. Bhí sé smeartha salach le aoileach, agus a boladh agus boladh alluis mór-thimcheall air. "A' gcloisir?" adeirim-se. Cor níor chuir sé dhe. Bhí sé bodhar i ndáríribh. "Hóra!" adeirim-se arís isteach 'n-a chluais. Ní raibh aon maith ann, gidh go ndubhras i n-árd mo ghotha é. Go deimhin duit, leis an anál do tharraingeas, ghortuigheas mo bholg folamh go mór. Thosuigh na smaointe aisteacha ag teacht chugam arís. Ní raibh aon chosg leó. Acht bhí aon smaoineadh amháin i gcúl mo chinn, cé'n chaoi a bhfuighinn eólas ar áit chomhnuidhthe na mná móire ruaidhe. <L 79> Leigeas mo shean-liúgh isteach i gcluais mo dhuine. Chorruigh na capaill, acht ní dheárna seisean acht a cheann a chrathadh le cur i n-iúl dom nach raibh aon éisteacht aige. Briseadh ar an bhfoighid orm. "Go mbudh seacht measa a bhéas tú bliadhain ó 'nocht," adeirim-se go feargach, "cé'n fáth nár mhínigh tú sin dom cheana? A' gceapann tú go bhfuil sé d'uain agus d'ionbhaidh agam an lá a chaitheamh leat-sa?" D'fhágas annsin é. É féin agus a sguabh mhór! Bhí mála mine taobh istigh de'n doras. Chuireas mo lámh isteach ann, agus thugas la-n mo ghlaice liom. Taobh amuigh de'n doras bhí fear óg, agus dhá chapall i ngreim aige. Bhí sé tar éis a theacht. "Bhfuil fhios agad cá gcomhnuidheann an bhean mhór a bhíodh thuas an staighre anois?" "Mag Mhór?" "'Sí atá uaim." "Mara bhfuilim ag dul amudha go mór, atá sí faoi ghlas." "Faoi ghlas!" "'Seadh. Faoi ghlas — 'san gcarcar. Nach dtuigeann tú mé?" "Ó! tuigim." "Is ann atá sí, mara bhfuilim ag dul amudha go mór. Agus dheamhan a bhfuil de locht air mar áit chomhnuidhthe go ceann an gheimhridh … Mara n-éireóchaidh liom … b'fhéidir go mbeadh sé ar na crannaibh go gcuirfinn féin an geimhreadh isteach ann … dá nglacfá mo chomhairle-se, rachthá féin ann." Bhí fearg orm gur cheap sé go raibh an droch-bhail orm. Bhíos ag iarraidh cuimhneamh céard déarfainn leis, le go mbeadh fhios aige nach amhlaidh a bhí an sgéal agam-sa, nuair a shín sé amach a lámh chugam, agus pighin ruadh ar a bhois aige. "Cheannuigh ruainne aráin," ar seisean, "ní'l agam acht í." Ghlacas an phighin, agus d'imthigh liom gan oiread agus "sonas ort" a rádh. Bhí eagla an domhain orm, go leanfadh sé mé agus go mbainfeadh sé an t-airgead dhíom. <L 80> Nuair nár lean, mhothuigheas rud eile ag teacht ar mo chroidhe. Náire shaoghalta a tháinic orm gur ghlacas pighin uaidh. Nár ghlacas airgead ó ghiolla capall? Nár mhasluigh sé mé nuair a cheap sé go raibh ocras orm agus go mb'fheárr dhom a dhul isteach 'san gcarcar? Bhí mé náirighthe. Bhí mé náirighthe go deó na ndeór. Ní bheadh meas madra orm féin feasda. Ba mheasa go mór fada é ná an t-airgead a éileamh. Bheadh ciall annsin. Acht ba náireach an gníomh é an gníomh eile. Cheapas agus shocruigheas ar a dhul ar ais agus an t-airgead salach a chaitheamh leis, nuair a chonnaiceas builíní beaga deasa i bhfuinneóig. Ní bheadh orra acht pighin. Ó! ba bhreágh iad! Ní fhaca tú ariamh builíní beaga a bhí chomh deagh-dhaithte 'n-a n-íochtar agus 'n-a n-uachtar leó! Mholas an fuinteóir. Mholas an talmhaidhe agus a chuid cruithneachta. Mholas an teine, agus na daoine a bhain a hadhbhar as broinn na talmhan. Mholas an fear bhí dhá ndíol, ar an mbealach ab' fheárr leis an duine macánta sin, mar thugas mo phighin dó ar cheann aca, Coiglim go sásta an t-arán breágh úr atá deágh-dhaithte ó'n teine. Acht cé'n chaoi a dtug an giolla capall faoi deara go raibh ocras orm? (Ní raibh mé réidh leis fós, má bhí an builín féin dhá choigilt agam.) An raibh cosamhlacht an ocrais orm? Bhíos tanaidhe go cinnte. Acht nach mbíonn duine tanaidhe i ndiaidh taom dona thinnis? Nach mbíonn a shiubhal go lag lúbach corrach? Nach mbíonn féachaint aisteach 'n-a shúilibh? Dhearcas isteach i sgathán a bhí i bhfuinneóig siopa. Tháinic alltacht orm. Is ar éigin d'aithnigheas an chosamh- lacht a chonnaiceas 'san sgathán. Leigeas mo shean-sgairt gáiridhe, (ní heól dom anois féin cé'n fáth), agus thugas na cúl-sráideanna salacha suaracha orm féin. Gach ar cheapas ar maidin faoi fhear na sguaibe, d'fheil sé dhom féin chomh maith. Daoine a dhearcadh orm, chuireadar fearg orm. Bhíodar dhom' mhasladh. Acht ba dhóigh liom go raibh an ceart aca sin a dhéanamh, dá mbadh rud é gur diabhal magamhail a chruthuigh mé leis an gcineadh daonna a mhasladh, mar cheapas gur chruthuigh sé an fear úd a bhí 'san stábla ar maidin. <L 81> Chuireas mo theanga amach le gach n-aon a dhearc orm, agus ghluais liom, ag déanamh an-torainn ar na leacrachaibh le mo mhaide croise. Chuadhas isteach i bpáirc. Chaitheas mé féin ar an talamh faoi bhun crainn daraighe. Tháinic méigrim 'mo cheann. Luigheas siar ar mo dhruim. Dhúnas mo dhá shúil. Chon- naiceas na céadta dath agus iad dhá mheasgadh 'n-a chéile, agus ag déanamh na mílte pictiúr breágh ioldathach, agus leanfadh pictiúr pictiúr eile chomh tapaidh sin go raibh m'intinn tuirseach sáruighthe aca. Nuair a thiubhrainn iarracht faoi n-a dhíbirt, thiocfadh ceól in mo chluasaibh agus bhíodh na fuaimeanna ceólmhara dhá n-atharrughadh ó am go ham ar an nós céadna is bhí an pictiúirí … Thuit an oidhche. XIX. Baineadh geit asam sul a raibh mórán de'n oidhche caithte. A leithéid de bhúrghail agus de sgréachghail agus de ghleó níor chualas ariamh cheana. Bhí daoine, 'n-a sluaightibh agus 'n-a táintibh, ag déanamh caol díreach treasna na páirce. 'San áit ar a raibh a dtriall, bhí an chuid íochtarach de'n spéir dearg, agus d'fheicfeá trillseán de lasair ag éirghe i n-áirde 'san spéir, mar bheadh teanga fhada chaol ann, agus í ag iarraidh fola a lafairt. Ní rabhas 'mo dhúiseacht i gceart gur thosuigh mo bholg dhom' chéasadh. Chuireas mo lámh 'mo phóca, agus as an mbrusgar a bhí bailighthe ann — clocha beaga, cnaipí, ruainní, miotail agus eile — bhaineas cnaipe cnámh agus isteach leis 'mo bhéal. Thosuigheas ar na smugairlíbh a tháinic timcheall air a shlugadh. B'fhacthas dom gur laghduigh sin an phian mhór. Bhí na daoine ag imtheacht tharm fós 'na dtáintibh. Is minic a thugas faoi deara bealach aisteach atá le sluaightibh. Tá an sluagh ar nós duine. Nuair atá fearg ar an sluagh, cheapfá le féachaint air go bhfuil fearg ar gach aon bhall atá 'san tsluagh. Déarfá freisin go mbéadh áthas ar gach duine a bheadh 'san láthair, nuair a bheadh áthas ar an sluagh <L 82> féin. Bíonn fonn ar dhuine a dhul an bealach céadna le sluagh, mar bheadh cumhacht ag an sluagh air. Na braonacha beaga uisge atá 'san abhainn, gluaisid uile go léir an bealach céadna. Bhí an cumhacht seo ag an sluagh a bhí ag imtheacht tharm orm-sa ar chaoi ar bith. Leanas é. I dtosach ní raibh aon smaoineadh agam acht a dhul 'n-a measg, acht leis an aimsir cheapas go bhfuighinn biadh nó deoch, nó b'fhéidir airgead ar bhealach eicínt. Leis an méid daoine a bhí ann, agus leis an deifir a bhí orra, bhéadh sé i n-aghaidh nadúire mara gcaillfeadh cuid aca sparán, nó sgilling, nó pighin féin. Choinnigheas mo dhá shúil ar an talamh, a bhí lán-soillseach le lasair an dóighteáin, acht má chailleadar aon cheó, ní mise a fuair é. Ní raibh an oiread sin de'n ádh orm. Teach mór déantúis a bhí thrí theine. An tsráid ós a chomhair amach bhí sí leathan, acht má bhí, bhí sí lán de dhaoinibh. Bhí daoine móra agus daoine beaga ann. Daoine daidhbhre agus daoine saidhbhre. Lucht oibre agus lucht díomhaointis. Fir mhóra ghalánta faoi 'n-a léintreachaibh geala agus a mbairéid árda dubha ag teacht ó n-a hamharclannaibh. Bhí daoine ann, ar ghnáthach leó a bheith ag glacadh aeir na hoidhche gach uile oidhche 'san mbliadain mar mé féin. Bhí lucht múchta na dteinte ann 'n-a gcéadtaibh, agus abhainn mhór uisge dhá sgairteadh aca ar na lasrachaibh a bhí ag briseadh amach 'gach uile áit dhá míle buidheachas, agus ag éirghe níos airde agus níos airde 'san spéir le gach iarraidh. Nuair a theangmhóchadh na lasracha úd, a bhí ag dul i dtreise agus i neart gach aon nóiméad, leis na hearraidhe éagsamhla ceimiceacha a bhí istigh 'san ndéantúsán, thagadh dathanna iongantacha orra — idir croidhearg agus corcra agus liath- ghorm — dathanna bána, dathanna buidhe, dathanna gorma, dathanna glasa, agus bhíodh ná dathanna éagsamhla seo ar aighthibh na ndaoine a bhí mór-thimcheall ag dearcadh ar an dóighteán agus ar an gcnámhlach. B'iongantach an radharc é. Bhí cineál cearnóige bige ar aghaidh an déantúsáin amach ar an taobh eile de'n tsráid. Bhí balla cloiche mór-thimcheall ar an gcearnóig bhig seo, agus sgata mór ban a bhíodh ag obair 'san ndéantúsán 'n-a <L 83> seasamh 'n-a bhárr. Bhí conspóirt mhór ar siubhal imeasg na mban seo a bhí ar an mballa. Bhí cuid aca ann a bhí go lúthgháireach agus go geal-gháireach agus go haiteasach i ngeall ar an déantúsán a bheith trí theine. Ní cáil mhaith a bhí ar an áit, agus b'iomdha pionnús d'fhulaingeadar ann. Bhí cuid eile ann a bhí faoi leath- trom agus brón mór go raibh a gcuid oibre caillte aca. Go deimhin an fear ar leis an déantúsán ní raibh sé leath chomh brónach le cuid dhá lucht oibre. 'Tuige a mbeadh? Ní hé a bheadh caillte leis an dóighteán. 'Tuige a mbeadh leath- trom air, agus luach a gcaillfeadh sé le fagháil arís aige ó Chumann an Urrudhais? Maidir leis an dream a bhí luthgháireach geal-gháireach, ní fhaca tú ariamh daoine a raibh an oiread áthais orra is bhí orra siúd. Bhíodar le buile go raibh brón ar chuid dhá gcomh-oibrightheóiríbh i ngeall ar an mbladhm úd a bhí ag baint slighe beatha dhíobh. Chuireadar i gcuimhne dhóibh an méid dhá gcomrádaidhthibh cailleadh ó'n nimh a bhíodh 'sna hearraidhibh ceimiceacha a bhíodh dá n-oibriughadh aca. Chuireadar i gcuimhne dhóibh freisin ar fhulaingeadar féin ann. Mhasluigheadar iad agus thugadar daoine gan spioraid orra. Bhuailfidís iad dá n-éireóchadh leó a dhul 'n-a n-airicis. Acht níor fhéad cuid de'n dream seo cuimhneamh ar aon ní acht an cruadh-shaoghal a bheadh aca go mbeadh an déantúsán tóigthe arís. Imeasg na ndaoine a bhí luthgháireach, thugas suantas do mhnaoi mhóir. Bhí sí an-chorruighthe, agus í ag spreagadh a muintire féin chun amhráin aitis a chanadh le cur i n-iúl do gach n-aon, cé'n meas mór a bhí aca ar an ndéantúsán, agus ar an muintir ar leó é. Tosuigheadh ar an amhrán aitis, agus canadh go bríoghmhar agus go buadhmhar é. Agus bhí fuath ann freisin. Gach ar fhulaingeadar de phiantaibh agus de phionnús agus de dhroch-úsáid 'san ndéantúsán a chuir an fuath 'san amhrán. Acht ba threise leis an aiteas … nach raibh an droch-úsáid agus an ghéar-fhulaint thart go ceann tamaill ar chaoi ar bith? Lasadh suas éadan na mban lúthgháireach agus na mban brónach chomh maith le chéile. Ní chreidfinn ó mo dhá shúil é go mb' í Mag Mhór, mo chara dílis féin, an bhean mhór ruadh úd a bhí 'n-a seasamh ar an mballa ag gríosadh na mban Acht 'sí bhí ann. <L 84> Dhruideas 'n-a haice le labhairt léithi. Chuaidh lasair a raibh dath na fola uirri, i n-áirde 'san spéir. Leig an bhean mhór ruadh liúgh aisti, agus ní bheadh aon duine chomh mí-thuigseanach is go gceapfadh sé go mba liúgh dubróin an liúgh sin. D'éirigh liúgh ó na mnáibh eile — liúgh millteach áthais — agus thosuigheadar ag greadadh bos. Na mná a raibh brón orra ar ball, bhíodar ag teannadh isteach leis an muintir eile i leabaidh a chéile, agus gach uile dhuine aca a thiocfadh chuici leigfeadh an Bhean Mhór Ruadh liúgh eile aisti. Shíleas labhairt léithi. Níor aithnigh sí mé, bhí sí chomh corruighthe sin. Thosuigh na lasracha ag éirghe i n-áirde mór-thimcheall an tsimné áird taobh amuigh, mar bhéadh na céadta athair nimhe fíochmhar. "Go dtuitidh tú! Go dtuitidh tú!" arsa an Bhean Mhór Ruadh 'n-a sean-liúgh. Rinne na mná eile an athchuinghe chéadna. Do réir mar bhí na lasracha ag teangmháil leis na hearraidhibh ceimiceacha a bhí istigh, bhíodh atharrughadh datha ag teacht orra Bhíodar ar gach dath dhá bhfuil 'san mbogha ceatha. Ní rabhadar ar aon dath i n-aon dhá áit de'n teine bhúithrighe sin. Lasair bhán annseo. Lasair bhuidhe thall. Lasair dhearg fhuilteach 'san gcúinne eile. Agus mar bheadh draoidheacht ann, suaithtí na dathanna éagsamhla seo ionnus nach mbíodh ionnta acht aon dath glórmhar aon uair amháin. "Fuil na mban a cailleadh leis an nimh," arsa mise 'mo shean-bhéic. Chuala an bhean mhór ruadh an focal, acht ní raibh a fhios aici cé labhair. "Fuil ná mban a cailleadh leis an nimh," ar sise i n-árd a gotha cinn. Bhí na lasracha dearga ag éirghe i n-áirde as an ndéan- túsán fós. "Fuil na mban a cailleadh leis an nimh," arsa na mná go léir d'aon ghuth i dtreó go gcuala gach n-aon an liúgh. Chuala bainisteóir an déantúsáin an gháir freisin. Tháinic creathán 'n-a bhallaibh. <L 85> Faoi dheóidh thosuigh an spéir ag gealadh 'san oirthear. D'fheicfeá ballaí dubha losgtha an déantúsáin i n-aghaidh na spéire, mar bheadh beithidheach millteach i lár teineadh íodhbairte dhaoine allta agus a cheithre chrúb i n-aer aige ag iarraidh trócaire orra. Bhíos ag éirghe chomh corruighthe leis na mnáibh. "Tá beithidheach céasta na mban ar lár," arsa mise. Glacadh suas an focal. Thosuigh an sluagh 'ghá rádh le chéile. 'Sa deire sgaoileadh an focal amach ó n-a míltibh sgórnach i n-aon gháir mhór amháin. "Tá beithideach céarta na mban ar lár." Thosuigh bainisteóir an déantúsáin losgtha ag spreagadh na síothmhaor chun na sráide a ghlanadh. Bhí eagla agus sgáth air roimh an sluagh fíochmhar seo. Bhí droch-cháil ar a dhéantúsán. Ní raibh fágtha dhe anois acht na ballaí dubha, agus cuid de na ballaíbh féin tuitthe. Bhí na teinte ag dul i ndísg. Acht anois agus arís d'éireóchadh lasair bhán aníos, mar bheadh leisg uirri sgaradh leis an sean-déantúsán mí-áthasach. Nuair a d'éireóchadh na lasracha seo i n-áirde do leigfeadh na mná go léir gáir aitis. Bhí an bainisteóir agus ceann na gconstáblaí i gcómhrádh. "Caithtear 'san teine é!" arsa bean. "Caithtear san teine é!" arsa bean eile. Bhí cuthach ar na mnáibh. B'éigin an tsráid a ghlanadh. Chonnaiceas an bhean mhór ruadh i n-áirde ar bhalla ag bualadh bos agus a gruaig le gaoith; d'fhéachas arís acht bhí sí imthighthe. 'San rúille-búille, is beag nár chailleas í, acht is dócha gur aithnigh sí mé féin, mar níor airigheas ariamh gur cuireadh dhá láimh thréana lán-láidre 'mo thimcheall, gur tógadh ón talamh mé mar do thógfaidhe leanbh, agus gur tosuigheadh ar mo phógadh arís agus arís eile. An bhean mhór ruadh a bhí ann. D'aithnigh na mná oibre eile mé. Thugadar faoi deara gur mé a thosuigh ar na gáirthibh, agus shíleadar mé a bhreith leó le ómós a thabhairt dom. Acht bhagair an bhean mhór orra gan bacadh liom, mar bhí sean-aithne aici orm agus ba duine muinteardha dhi mé. <L 86> Ní bhfuaireas cead uaithi coisméig a shiubhal. D'iompruigh sí fad an bhealaigh mé, agus a Thighearna! nach í bhí tréan cumasach? Is iomdha gaisgidheach cliúmhar nach raibh chomh láidir léithi. Lean na mná oibre eile sinn. Níor sgaradar linn go rabhamar ag teach na mná móire. Níor sgaradar linn annsin féin, acht d'fhanadar taobh amuigh ag canadh amhrán i n-onóir dom-sa go raibh sé 'n-a lá. XX. Thosuigh an bhean mhór: "Óra, nach ort atá an droch-bhail? Nach ort atá — cosamh- lacht an ocrais agus an ghorta? Nach tú a chuaidh i dtanaidheacht? Nach tú chaill na feólta? Cá raibh tú, nó céard d'éirigh dhuit, nó cé'n tubaisde tháinic 'do bealach go bhfuil an dóigh seo ort? Is geall le duine a mbrúighfidhe idir dhá bhróin mhuilinn thú! Go sabháilidh Mac Dé sinn! Labhair liom, agus innis dom cár imthigh tú uaim? Ní raibh aon tsúil agam go leagfainn súil arís go deó ort, ní raibh sin …" Nuair a thosuigheadh an bhean mhór seo ag caint, is beag faill chainte bhíodh ag aon duine eile. Bhaineadh sí as 'san gcaint, ar nós capaill a bheadh ag imtheacht 'n-a chosanáirde. Nuair a bhíodh sí corruighthe, mar bhí anois, ní raibh aon bhreith uirri. Bheadh ort cluas le héisteacht a chongbháil ort féin ar fhaitchíos nach gcloisteá gach focal, bhídís ag teacht chomh mear sin as a béal. Agus ní raibh an chaint críochnuighthe aici fós. Rug sí ar mo cheann, agus do dhearc sí go géar orm. "Ó! nach tú atá cosamhail le mo dhearbhráthairín dílis, Éamonn beag, beannacht na ngrás le n-a anam? Ní fhacas a oighre ariamh acht thú. Thiubhrainn an leabhar beannuighthe gurab é a bhí ann …, marach an timpist d'éirigh dhuit. A mhaisge, ba lághach an fear óg é Éamonn le n-a linn …" Thosuigh na deóir ag teacht 'n-a súilibh. "… Agus is iomdha uair a bhíos ag iarraidh a dhéanamh amach céard a thug dom an oiread sin ceana a bheith <L 87> agam ort, duine nach bhfaca mé acht aon uair amháin roimhe seo — agus níor éirigh liom an sgéal a réidhteach gur thuiteas mo chodladh oidhche agus go bhfacas aghaidh Éamuinn ag dearcadh anuas orm. Bhí sé ann chomh cinnte dearbhtha is tá tusa annsin. Shíleas gur ós-cionn na phictiúire úd thall a bhí sé, agus an fhéachaint thruaighmhéalach thug sé dhom! Shíleas go raibh sé ag iarraidh labhairt liom, acht nár fhéad sé … Agus na súile a bhí 'n-a cheann, b'iad do chuid súl-sa iad. Agus a bhéal! Ó, a Thighearna! … agus ní raibh aon dearbhráthair eile agam acht é. Dá mairfeadh sé, ní hí seo an bhail a bheadh orm indiu. Acht toil Dé go ndéanamaoid. Fáilte roimh thoil Dé … Acht táim dhod' bhodhradh — agus b' fhéidir … acht nach mise an óinseach? Ní'l aon cheó ort acht an t-ocras — ní bhéinn ag dul amudha go mór dá n-abróchainn nár ith tú mórán le mí …" agus thosuigh uirri ag gléasadh bídh dhom. D'innis mé mo sgéal dhi, acht nár bhacas le sgéal an fhir Bhig Bhuidhe ar eagla go gcuirfidhe gáiridhe orm sul a mbéadh an biadh ithte agam. Leag sí mias mhór ós mo chomhair. "B'fheárr dhuit gan an iomarca ithe i dtosach, an chéad uair," ar sise, "braonín bainne, b'fhéidir …" "Sé ab' fheárr," arsa mise, agus saint chun an bhídh d'alpadh orm, acht go rabhas faiteach. Fuair sí an bainne, agus thosuigh sí 'ghá choinneál liom, mar choinneóchadh sí le páisde é. Le gach spúnóig d'ólfainn, leagadh sí lámh ar mo bhaithis, agus thosóchadh ag tochas mo chuid ghruaige, agus déaradh sí anois agus arís mar bhéadh sí ag caint léithi féin, "a mhúirnín," "a mhic mo chroidhe," "a dhearbhráthairín óg mo chroidhe," agus ráidhthe eile dá saghas. An fhaid is bhíos ag ól an bhainne, bhí plúid aici os comhair na teineadh, agus b'éigin dhom é chur 'mo thimcheall agus a dhul isteach 'n a leabaidh go mbeadh mo léine nighthe aici. Rinneas sin. Shuidh sise ar chathaoir cois na leabthan. Bhí greim láimhe aici orm, agus í ag dearcadh ar m' aghaidh tanaidhe caithte, agus ar mo mhéarannaibh fada caola, agus ar na féitheachaibh móra gorma a bhí ag éirghe aníos as mo lámhaibh, agus ar mo bhaithis agus ar mo mhuinéal. Thuig sí <L 88> cé'n droch-úsáid a bhí fághta agam go mbéidís ann. Thuig sí é sin, agus leis an gcaoi a raibh sí ag cur mo chuid méar thrí n-a cuid méar féin, b'fheasach mé cé'n truaigh mhór a bhí aici dhom, acht b'fhéidir nár thuigeas i gceart é go bhfacas an fhéachaint a bhí 'n-a súilibh. Bhí na súile sin ag dul i ngrádhmhaireacht, agus i dtruaighe, agus i séimhe leis an aimsir go dtí go gceapfá nach bhféadfadh sí é fhulaint gan rud eicínt a dhéanamh, seachas a bheith 'n-a suidhe annsiúd 'san gcathaoir cois na leabthan gan cor aisti. Níor fhéad acht an oiread. D'éirigh sí de gheit agus thosuigh dhom' phógadh … Bhí an bainne te ag cur na fola ag borradh 'mo chuis- leachaibh. Bhí mar bheadh néal beag codalta ag teacht orm, acht nár chodladh a bhí ann ar chor ar bith, acht an suaimhneas agus an sógh a bhí agam a bhí dhom' dhéanamh leisgeamhail. Dhúnas na súile, agus thosuigheas ag smaoineamh ar an mnaoi úd a bhí i ngreim láimhe ionnam fós. Níor fhéadas a dhéanamh amach i gceart an uair sin cé'n cineál mná a bhí innti, acht cheapas ó shoin go mba geall le fuarlach cheapfaidhe a chosg í: an fuinneamh agus an cumas a bhí innti ó dhúthchas do camadh agus do lúbadh iad, acht nár féadadh a milleadh. Bean de na mnáibh móra úd ghnídheas gleó mór 'san saoghal. Bean a bhéadh 'n-a naomh nó 'n-a deamhan de réir mar bheireadh an chineamhain uirri. Le chomh ciúin is bhíos féin, shíl sise go rabhas 'mo chodladh. Chuir sí a leiceann le mo leicinn-se agus thosuigh dhom' phógadh go miochaireach agus go faiteach mar bhéadh sí ag iarraidh a dhéanamh i ngan-fhios dom. "A dhearbhráthairín! a dhearbhráthairín!" an focal deireannach chualas uaithi sul ar thuit mo chodladh orm. Dhá lá d'fhanas aici. Fuair sí lóisdín dhom i dteach Éireannaigh i ngar dá lóistín féin, agus gheall sí dhom a theacht ar cuairt ann go minic. <L 89> XXI. An ceanntar 'n ar chuireas fúm anois, is domhan beag Gaedhealach a bhí ain leith-bhliadhain ó shoin. Éire bheag a thugadh an Sasanach air. Dob' as an Mumhain a raibh ann, acht fíor-chorr-dhuine. Bhí daoine ann a raibh oighreacht na bhfileadh agus na mbárd aca. Ní raibh duine ar bith ann nár aithnigh na comharsain, agus ní hé amháin gur haithnigheadh é féin, acht bhí togha eóluis aca cé na daoine dar díobh é. B'as aon límistéar amháin iad fré chéile. Bhíodh an sgoraidheacht ann 'san oidhche: bhí an bheidhleadóir agus an píobaire agus fear na fídeóige le fagháil 'n-a measg. An fear a bhí i n-an' cur síos go cruinn agus go beacht ar ar sgríobh Céitinn 'n-a stair bhí sé ann chomh maith leis an bhfear nach raibh aon eólus aige air. Agus dá gcuirtí i n-aghaidh an fhir eólusaigh seo, ní dhéanfadh sé acht a dhul chuig an gcomhrainn mhóir thug sé leis as Éirinn, agus beart a bhíodh foluighthe i línéadach a bhaint aisti. D'osgluigheadh sé an bheart seo, agus bhaineadh sé leabhar mór láimhsgríobhtha aisti. Agus nach é bhíodh cúramach leis an leabhar mór úd! Thasbáineadh sé dhuit 'n-a dhubh agus 'n-a bhán ann cé'n dul amudha a bhí ort. Agus nuair a dhúnadh sé an leabhar le n-a chur i dtaisge 'san gcomhrainn mhóir arís, do dhearcadh sé ort ar bhealach is go gceapfá go raibh faoi "anois céard déarfá leat féin?" a rádh, acht nach n-abróchadh sé focal ar bith. Agus an fear seo a bhíodh ag léigheadh staire agus ag meabhrughadh dánta go saothrach d'oidhche bhíodh an phiocóid agus an tsluasaid mar ghléasannaibh oibre aige de ló. Na béasa agus na gnáis a chleachtuigh Clanna Gaedhal ar bhántaibh agus ar shléibhtibh na Fódla leis na céadtaibh bliadhan chleachtuigh an pobal beag seo iad i gcathair choimhthighigh. An oighreacht Ghaedhal a leig Gaedhil an tsaidhbhris uatha le aithris a dhéanamh ar an eachrannach a chuirfeadh go tóin na fairrge móire iad dá bhféadfadh sé, choinnigh na daoine bochta seo iad mar choinneóchthá seód uasal. Thuigeadar, 'n-a mbealach féin, nach raibh mórán de dheagh-thréithribh ná de dhroch-thréithribh ag aon chineadh acht iad siúd a tháinic anuas chuca ó n-a sinsearaibh. <L 90> Choinnigh na daoine seo tréithre agus nósa agus teanga a gcinidh. Choinnigh a gclann na tréithre, acht chailleadar an teanga agus cuid mhaith de na nósaibh. Chaill clann a gclainne teanga agus nósa, agus mórán de na tréithribh. An chuid de thréithribh na nGaedhal nár chailleadar, ní raibh ionnta siúd acht na droch-thréithre. Innseochaidh lucht tógtha ainmhidhthe dhuit go mbíonn droch-mhianach an dá chineadh 'sna hainmhidhthibh shíolruigheas ó chineadhchaibh éagsamhla. Deir dream eile, ámhthach, nach mbíonn ionnta acht an deágh-mhianach. Ní abróchainn féin nach bhfuil mórán de'n fhírinne ag an dá dhream, acht go bhfuil an fhírinne go hiomlán ag an gcéad dream dá mb'iad muintir an cheanntair seo agus iad amháin a bhí faoi sgrúdughadh aca. Nuair a chuadhas féin 'n-a measg, ní raibh thar dhá sgór de na daoinibh a d'fhág Éire i ndiaidh an ghorta beó. Bhí cuid de na sgéalaidhthibh agus de na seanchaidhthibh agus de na ceóltóiribh orra siúd. Acht bhí a ré beagnach thart. Bhí clann na sgéalaidhthe agus na sean- chaidhthe ann, bhí agus clann a gclainne, acht nár mhór an chreideamhaint dóibh iad. Duine de na seandaoinibh seo d'fhág an tír i ndiaidh an ghorta a bhí i Seaán Ó hAichir, nó "An Casúr," mar tugadh air. Tugadh an leas ainm úd air, mar bhí dúil mhór 'san díosbóireacht aige ariamh, agus nuair a bhíodh an ceann-is- feárr fágtha aige ar an té bhíodh ag cur n-a aghaidh, ní abróchadh sé acht "Sin tairnge eile i gclár agam." Bhíodh cóta mór, a chaith a shéan-athair air gach séasúr de'n bhliadhain. Ba chuma cé'n teas mór a bhíodh ann, ní fhágfadh sé an cóta sin uaidh. Bhíodh maide daraighe i gcúl a ghlaice aige go gnáthach — maide mór a bhain sé féin 'n-a bhaile dhúthchais nuair a thug sé cuairt seachtmhaine ar an áit. Smeach oibre ní dheárna mo dhuine ó chuir sé an teach lóistín 'n-a rabhas féin faoi láthair ar bun. Bhí seandaoine 'san gcomharsanacht, seandaoine a raibh aithne ac ar a mhuintir 'sa mbaile, agus dubhradar nach raibh 'san "gCasúr" acht duine fallsa spadánta agus go mba dhual muintire dhó a bheith amhlaidh. Acht níor tugadh aon áird orra. Bhíodh a chathaoir taobh amuigh de'n doras aige, i n-áit a mbíodh fosgadh aige ó theas na gréine 'san samhradh, agus taobh istigh de'n doras i n-áit a mbíodh goradh aige ó'n teinidh <L 91> 'san ngeimhreadh. Taobh istigh nó taobh amuigh, ní bhaineadh sé an cóta mór dhe, ní leagadh sé an maide daraighe uaidh agus Éireannaigh a chomhnuidh 'san gcomharsanacht agus a bhí ró-shean le aon cheó a dhéanamh d'fheiceadh sé iad ag gabháil na slighe dhóibh, agus nach aca a bhíodh an díosbóireacht? I ndeireadh an chómhráidh chloisfeá focal an "Chasúir": "Sin tairnge eile i gclár agam." Bíodh "An Casúr" leisgeamhail nó ná bíodh, ní raibh a bhean Brighid leisgeamhail. Is uirri a bhí cúram an tighe. Mara nglanfadh sí féin na seómraí agus na leapracha bhéidís gan glanadh. Mara ngléasfadh sí an biadh (ní raibh de bhiadh le gléasadh aici acht a ndéanfadh iad féin, agus ba leór léithi sin), bhéidís gan biadh. Mara nighfeadh sí na héadaigh, bhéidís gan nigheachán. Acht nuair a bhíodh an méid sin déanta aici, ní raibh obair an lae críochnuighthe aici. Ba bheag an baoghal go mbeadh an oiread sin de'n ádh uirri. Bhíodh sí ag obair ó Luan go Luan, agus ó éirghe gréine go meadhon oidhche agus ní bhíodh an obair críochnuighthe aici. Ní bhíodh baoghal uirri a bheith críochnuighthe. Bhíodh gothadh na hoibre uirri i gcomhnuidhe 'gcomhnuidhe, agus í fliuch salach smeartha. Ní bhíodh ar "An gCasúr" acht a rádh, "Muise, nach beag a ndeárna tú ó mhaidin, a Bhrighid?" nuair a thosóchadh sí air. "Dá mbadh fear a bhéadh agam," adeireadh sí, "ní orm a thuitfeadh an obair ar fad …" Agus leanfadh sí uirri gan cead a thabhairt dó focal a chur isteach. Is beag duine nach bhféadfadh "An Casúr" a rádh léis i ndeireadh na cainte "Sin tairnge eile i gclár agam," acht le n-a mhnaoi féin. 'Sí a chuireadh an tairnge i gclár i gcomhnuidhe, agus chuireadh sí go doimhin 'san gclár freisin é. Bhí a gclann tógtha agus sgaptha orra acht aon mhac amháin a bhí i n-aois a sheacht mbliadhna fichead agus nach ndéanfadh aon rath go deó. Dubhradh nach raibh a chiall cheart aige, acht ba ghile le Brighid é ná aon mhac eile dár thóg sí. Níor thug sí ariamh air acht "an créatúr," agus nuair nár thug bhí daoine 'san gcomharsanacht agus níor bh' eól dóibh a ainm baiste, cé go raibh aithne aca air ó rugadh é. "Mac an Chasúir" thug muintir na háite air. Níor mhaith le n-a athair é, nó leig a athair air nár mhaith leis é. (Dubhradh gur cheap <L 92> sé go mba náireach an sgéal é beirt fhear a bheith díomhaoin i dteach), agus níor thug sé air le deireannas acht "An Boicín," i ngeall ar an slabhra beag cruadhach a bhíodh dhá chaitheamh aige. "A mháthair a cheannuigh an slabhra dhó ar sgilling — acht sin rud nach raibh a fhios ag "An gCasúr" tada faoi. An lá ar ceannuigheadh an slabhra, chuadhas féin ann. Tháinic an Bhean Mhór Ruadh i n-aondtigh liom le mé féin a chur i n-aithne do mhuintir an tighe. Bhí fhios aca go rabhas ag teacht, agus go raibh an Bhean Mhór Ruadh leis an oiread seo 'san tseachtmhain a thabhairt dóibh ar mo leabaidh. Sin rud nach raibh a fhios agam-sa. Cheapas go bhfuighinn beagán cáirde uatha, agus go mbéinn i n-an' a n-aisíoc, nuair a gheobhainn an obair úd, ag glanadh na mbuidéal d' fhear an tighe óil úd, 'n-áit ar casadh an Fear Buidhe liom i dtosach; do gealladh do'n Mhnaoi Mhóir Ruaidh go raibh sé le fághail agam. Bhí an-fháilte aca rómham. Bhéinn go breágh compórtamhail aca. Bheadh leabaidh bhreágh ghlan agam 'san seómra mhór i n-aondtigh le seisear nó mór-sheisear eile — "buachaillí deasa," thug Brighid orra. "B'fhéidir go mbeadh cupán tae agad anois," ar sise. "Beidh cupán againn go léir," ars' "An Casúr." "Cuir an tulán ar an teine," ar sí le duine a bhí i seómra eile. "Cuirfead." Glór mná a bhí ann, agus shíleas gur aithnigheas an glór sin. Tháinic an bhean amach as an seómra, agus a lán gréithre tae aici. Bhíos féin ag cur síos ar Cheist na Talmhan leis "An gCasúr," agus ní fhacas i dtosach í. Acht mara bhfaca chonnaic sise mé, agus leis an iongantas a bhí uirri me fheiceál, thuit a raibh de ghréithre aici ar an úrlár agus briseadh iad. Ar chloisint an torainn dom, thógas mo cheann agus d'fhéachas ar an mnaoi ar éirigh an timpist dhi, agus mh'anam go raibh iongantas agus an-iongantas orm féin. An Bhean Reamhar bhí agam ann. <L 93> XXII. Fuair sí faill chainte liom sul a ndeachas a chodladh. D'innis sí a sgéal dom — an méid nár hinnsigheadh cheana dhom san litir. Ó d'fhágas féin an taisbeántas, ó'n oidhche úd fad ó nuair a chuireas an clampar ar siubhal, níor éirigh leó. Bhí an droch-cháil orra. D'imthigh na daoine is fearr a bhí aca. Thosuigh an Fear Beag Buidhe ag ól … "Cá'l sé 'nois," arsa mise, "go bhfaighe mé greim air, go gcuirfidh mé iallach air —" "An fear bocht!" ar sise. "Cá'l sé, adeirim? Cá'l sé?" arsa mise agus cuthach orm. "Fainic thú féin air," ar sise, "fainic thú féin, a chuid." Ní innseochadh sí dhom cá raibh an bitheamhnach. Acht b'fhacthas dom uirri go raibh sí cinnte dearbhtha go raibh seisean ar tí mo mharbhtha. 'N-ár suidhe ar lic na fuinneóige, taobh amuigh, bhíomar 'nós nach gcloisfeadh muintir an tighe an cómhrádh. Nuair a bhíodh duine ag gabháil tharainn, bhí orainn a bheith 'n-ár dtost go n-imtheóchadh sé. Bhí duine ag gabháil thart ar an bpointe seo, is b'éigin domh-sa leigint orm nach raibh cuthach orm. "Céard a thug annseo thú?" adeirim-se. "Ó sgaras leat," ar sise, "ó d'fág tú liom féin mé," ar sise ag tabhairt súil na glasóige orm, ní dheárnas aon mhaith. Mar dubhras leat 'san litir bhíos ag cailleadh na feóla i n-aghaidh an lae le cumha 'do dhiaidh … Ceapadh 'san deire nach raibh mé sáthach reamhar ar chor ar bith le bheith 'mo fheic … féach anois mé," ar sise ag éirghe 'n-a seasamh, "nach iomdha bean d'fheicfeá níos raimhe go mór ná mé?" Ní raibh sí ag rád acht an fhírinne. Bhí lóchrán sráide ar a cúl, agus bhí an-amharc agam uirri. Cuma cé'n chaoi ar chaill sí an fheóil bhí an fheóil mhór caillte aici, acht go dtiubharthá bean reamhar uirri fós féin, gan éagcóir a dhéanamh uirri acht a oiread. "Ar ndóigh, b'éigin dom slighe bheatha eile a ghlachadh chugam," ar sise, "táim ar aimsir annseo. Tá sean- aithne agam ar mhuintir an tighe. Acht maidir le Alf bocht — <L 94> b'in é an fear beag buidhe — rinne seisean a dhíceall mé leigheas. Na biadhtha is buirbe agus na dighthe is cumhach- taighe, an sógh agus an suaimhneas tugadh dhom iad. Acht ní raibh aon mhaith ann. Ní raibh aon ghoile agam, le cathughadh 'do dhiaidh dá n-abróchainn focal fút, cheapfá gur ar mire bhíodh sé. Seachain thú féin air! Seachain thú féin air, adeirim!" Shuidh sí le mo thaobh arís. Tháinic na deóir 'n-a súilibh. Do cheapas go raibh sí ar tí mo phogtha agus mo fháisgthe mar rinne sí go minic cheana, acht ní dheárna sí acht greim fhagháil ar mo láimh agus féachaint orm go cásmhar. Chuaidh Iodálach thart agus gléas ceóil aige. Thosuigh sé ar fhonn a sheinnt dúinn ar an orgán. "… Dheamhan cuimhne a bhí agam," ar sise ag fáisgeadh barróige orm, "dheamhan cuimhne a bhí agam go mbéadh an oiread de'n ádh orm is go gcasfainn leat-sa annseo." "Acht cár fhág tú an bioránach buidhe?" arsa mise. "An fear bocht!" ar sise. "An fear bocht! Nach air a bhí an mí-ádh? Nach air atá an droch-bhail? Mo thruaigh é anocht! Sos á suaimhneas ní bhfuair sé ó'n lá ar chuir túsa an t-achrann ar bun, agus an fear bocht! ní raibh aon cheart agad a dhéanamh, agus gan é bheith ag iarraidh acht mise agus tusa a chur faoi bhrat an phósta. Ní raibh aon cheart agad a dhéanamh, má bhí an braoinín beag ólta féin agad …" "Acht céard d'éirigh dhó?" "Ó, muise! níor éirigh dhó acht gur briseadh suas a thaisbeántas breágh a bhí ós cionn dhá fhichid bliadhain ar an mbóthar. Ní rabhas féin ann, nuair a tháinic an chreach mhór — dhá mbeadh, ní fhágfadh sé croidhe ar bith ionnam a leithéid de thaisbeántas breágh fheiceál dhá sgaipeadh — acht ní raibh aon bhaile mór dá dtéidheadh sé ann, nach mbíodh litreacha 'sna paipéir roimh se ag fógradh do'n tsaoghal láimhe cé na hiongantais bhréagacha a bhí aige. Mo chreach agus mo chrádh! Rinne na litreacha bréagacha úd an tubaisde orainn —" "Acht cé bhíodh ag sgríobadh na litreacha?" <L 95> "Cheap seisean i gcomhnuidhe gur tusa sgríobh iad. Sin é chuir olc air." "Mise?" "Is minic adubhairt sé nach raibh éinne eile ann le n-a sgríobhadh acht tú. "An sramhachán leath-chosach" — sin é an t-ainm a thugadh sé ort — "sin é tá 'ghá sgríobhadh" deireadh sé. Acht bhí aimhreas orm féin. Níor cheapas go sílfeá an taisbeántas a chreachadh agus mise ann … acht ní chreidfeadh seisean ó'n tsaoghal nach tú a bhí ag déanamh an mhilleáin — ní chreidfeadh — agus, a chara mo chroidhe, chuaidh sé ar a dhá ghlúin thíos i Sligeach agus thug sé mionn go mbéadh do chuid fola aige … Óra! a stóir mo chroidhe thú — fainic thú féin air — tá an sgian fhada aige fós agus faobhar uirri. —" "— sgian a bhfuil lorg na fola uirri fós féin! dhá pighin! Dhá phighin an duine!" arsa mise ag déanamh aithris ar an bhFear Bhuidhe. "Ní adhbhar magaidh chor ar bith é," ar sise, agus briseadh ar an ngol uirri, "acht bhítheá ag magadh fúm-sa i gcomhnuidhe — sin nós a bhí agad … Acht céard a dhéanfá dá marbhóchadh sé thú? … Óra, a dhuine! Dá bhfeicteá é! (A dhá láimh i n-áirde aici agus na súile tugtha ar an spéir aici.) Dhá bhfeicteá thíos i Sligeach é agus é le cuthach! Chuaidh sé ar a dhá ghlúin i lár an bhóthair an oidhche a mb' éigin dó an chathair a thréigeadh, agus thosuigh sé ag labhairt leis an sgin fhada, mar bheadh sí beó, agus dubhairt: — "Dubhras go raibh rian fola ort cheana," ar seisean; "beidh a chuid fola-san ort sul a dtí i bhfad." Mh'anam go ndubhairt sé é ar uair mhairbh na hoidhche, i lár an bhóthair uaignigh úd thíos i Sligeach. A dhuine! a dhuine! chuirfeadh sé uathbhás ort! Agus an sgian fhada fhaobhrach ag deallramh faoi lonnradh na gealaighe! Ochón! ochón! (Thosuigh sí ar a bosaibh a ghreadadh.) Ba mhillteach an radharc é! —" Tháinic an smigeadh gáire a bhíos ag iarraidh a chosg ó thosuigh sí ar eachtra an fhir bhuidhe a aithris ar mo bhéal gan buidheachas dom. Chonnaic sise an smigeadh sin. "Dá bhfeicteá é," ar sise, agus tháinic na deóir 'n-a súilibh, "ní gáiridhe a dhéanfá. Ní gáiridhe a dhéanfá, dá <L 96> mbeadh a fhios agad an imnidhe a bhí orm ó sgapas leis, fhaitchíos go dtagadh sé treasna ort, agus go sáithfeadh sé thú … Is minic a d'éirigheas as mo chodladh i lár na hoidhche agus an fuar-allus ag tuitim anuas díom, an áit a mbíodh droch-bhrionnglóid agam. Tháinic brionnglóid chugam tá seachtmhain ó shoin ann, agus bhí tusa agus Alf ann —" "— Ná tabhair Alf air feasda," adeirm-se; "tabhair an Fear Beag Buidhe air." Sin é an t-ainm is mó a thaithnigh liom. "— Bhí tusa agus A-A-l — agus an Fear Beag Buidhe ann. Ar dhearcadh dhom ort-sa an dara huair, bhí tú ar lár. Bhí seisean ós do chionn. An sgian fhada fhaobhrach úd 'n-a ghlaic, agus í ag deallradh faoi lonnradh na gealaighe, mar bhí an oidhche úd ar bhóthar Shligigh. Leigeas sgread, agus dhúisigheas … Bhí sibh os comhair mo shúl agus mé 'mo dhúiseacht féin. Is beag nach ndeachas i laige." Bhí an-chion aici orm go dearbhtha. Bhíos ag iarraidh dhéanamh amach cé'n fáth go mbéadh cion aici ar dhuine de mo shaghas, agus an bheirt againn 'n-ár suidhe ar leic fuinneóige an tighe loistín faoi shoillsiughadh an lóchrain sráide. Bhíos ag déanamh machtnaimh ar ar aithnigheas de mhnáibh ariamh, agus na tréithre a bhain dóibh. Bhí mná deasa agus mná gránna, mná a mbeadh cion agad orra agus mná nach mbéadh, ar m' aithne. Cad chuige go dtugaid searc a gcroidhe d'fhear seachas fear eile? Agus an dara fear níor deise 'n-a bhealach agus 'n-a mhéin ná an chéad duine de réir baramhla gach n-aoin, acht amháin an bhean! Acht is dócha nach bhfeiceann siad neithe ar an mbealach céadna linn-ne. Bhfuil beirt bhan ar bith d'fheicfeadh an áilleacht chéadna i bhfear? … Nuair fheiceas, bíonn achrann ann … Acht ní'l réidhteach na ceiste agam go fóill. Ní'l baoghal orm … Bhíos ag machtnamh chomh dian nár airigheas lámh na mná raimhe timcheall ar mo mhuinéal. B'fhéidir nach raibh fhios aici féin go raibh a lámh ann, mar bhí sí go smaointeach agus í ag feachaint i bhfad uaithi. Ní hé an lóchrán sráide a bhí i bhfogus dúinn, ná na tighthe beaga suaracha a bhí ar <L 97> an taobh eile de'n tsráid, ná na daoine a bhí ag dul thart a chonnaic sí, acht rud a bhí i bhfad níos áilne, agus níos seanda agus níos taithneamhaighe, dar léithi féin. Nuair a chuireas-sa cor díom, briseadh isteach ar mhachtnamh na mná. Bhain sí a lámh de mo mhuineál mar bheadh sí ag iarraidh a dhéanamh i ngan-fhios dom, agus dhearc sí orm mar dhearcfadh aingeal a chosanta ar dhuine a bheadh ag dul i n-ócáid an pheacaidh, agus dubhairt: "Seachain thú féin air, a chuid." Bhaineas an piostal a cheannuigheas ó'n mairnéalach as mo phóca. "Béad-sa ullamh 'n-a chomhair," arsa mise ag tasbáint an phiostail dhi. Nuair a d'fheicfeadh sí go raibh piostal agam-sa, agus go rabhas ullamh 'n-a choinne, ar ndóigh, shíleas go mbeadh luthgháir uirri. Acht go bhfeicidh Dia an t-ádh ort! Ní hamhlaidh a bhí. Thosuigh sí ag tabhairt na súl, agus níor fhan aon chaint aici feadh i bhfad. Daoine a bhí ag dul thart, cheapadar go ndeárnas rud eicínt uirri a chur ag caoineadh í. Sheas cuid aca le réidhteach a dhéanamh, acht nuair a thuigeadar nach raibh aon achrann ar bun, d'imthigh leó. Nuair a tháinic an chaint chuici ní chloisfeá uaithi acht na focail: "Sgeana agus piostail agus fuil!" "rún dain- gean aca a chéile a mharbhadh!" "Ó, a Thighearna! nach cráidthe atáim!" Bhíos ag imtheacht nuair adubhairt sí, "Leig dom thú phógadh." Leigeas. Bhí truaigh agam dhi. Bhí sí go cráidhte buaidheartha gan aimhreas. Chuadhas isteach agus thugas an leabaidh orm féin. Bhí an fhuinneóg a bhí le hais mo leabthan ós cionn na fuinneóige ar a rabhamar 'n-ár suidhe. Bhí sise ann fós. Níor fhéadas aon chodladh a dhéanamh go ceann i bhfad. Bhíos dhom' chaitheamh féin ó thaobh go taobh 'san leabaidh, agus ag éisteacht le sranntach na ndaoine a bhí i n-aon tseómra liom. Cad chuige a raibh sí chomh faiteach go n-éireóchadh aon ní do'n Fhear Bhuidhe? Shíleas go mbeadh aiteas uirri é fheiceál ar lár Acht ní raibh. An raibh cion aici ar an duine úd <L 98> freisin? Agus i n-éis a ndeárna sé uirri! Is deacair intinn mná a thuigsint. Agus nach dána agus nach amaideach an fear adéarfadh gur thuig? Féach an Fear Beag Buidhe úd agus tá cion aici air! Cad chuige? Caithfead ceist a chur uirri i mbárach … Acht, ní éad a bhéadh orm leis siúd, cheapas, agus bhris smigeadh gáire amach ar mo bhéal. Chuirfinn an cheist uirri i mbárach … leis an sgéal a réidhteach — le fios fátha an sgéil fhagháil … Chualas an Bhean Reamhar ag dul a chodladh 'san seómra ab' fhogus dúinn, sul ar thuit aon néal orm féin. XXIII. Dúisigheadh tamall beag roimh an deich a chlog mé. Ní raibh a fhios agam céard a dhúisigh mé, mar ní raibh 'san sheómra acht beirt, agus bhíodar-san 'n-a dtrom-chodladh de réir gach cosamhlachta. Bhíos ag cuimilt mo shúl agus ag ceapadh néal beag eile bheith agam, nuair a buaileadh an fhuinneóg a bhí lem' ais go haireach le slait. D'árduigheas amach. Cé d'fheicfinn 'san bhfuinneóig eile — fuinneóg a seómra féin — acht an Bhean Reamhar, agus an tslat 'n-a glaic aici. "Nach deacair thú a dhúiseacht?" ar sise. "Bhí trom-chodladh orm." "Seo cupán tae agus ruainne aráin ime … déan- faidh sé maith dhuit," agus sheachaid sí an lón dom, "bhíos leath-uair ag iarraidh 'do dhúiseacht … ar ndóigh, ní'l an bheirt eile 'n-a ndúiseacht," ar sise. "Ní'l — acht céard a bhí ort nár thug tú isteach é?" arsa mise. "Go bhféachaidh Dia ort!" ar sise, "ní'l eólas na háite seo agad fós. Ar ndóigh, tá glas ar an doras sin agaibh-se ag Brighid." "Glas ar an doras! 'Tuige a mbeadh glas ar an doras aici?" <L 99> "Ar fhaithchios go n-imtheóchadh na daoine a thagas isteach ar chíos oidhche i ngan-fhios dhi … acht tá sí féin ag teacht, cluinim torann a bróg ar an staighre … Feicfidh mé ar ball thú," agus d'imthigh a ceann go tobann. Bhíos ag ól an tae agus ag déanamh mo smaointe. An bheirt eile a bhí 'san seómra, chuirfidís cor díobh anois agus arís, agus leigfidís osna. Thíos uaim san tsráid bhí na daoine ag gabháil thart, ag gabháil thart i gcomhnuidhe. Chualas guth "An Chasúir" thíos fúm. Ba dhóigh liom gur ar leic na fuinneóige ar ar shuidheas féin agus an Bhean Reamhar aréir a bhí sé. Ní raibh an tae ólta agam gur chualas a ghnáth-fhocal "Sin tairnge eile i gclár agam." Bhí a bhean, Brighid, le clos freisin. Bhí sí ar a dearg- dhícheall ag obair, acht mar sin féin, sgaoileadh sí rann uaithi, anois agus arís, ar an mbealach seo: "Do raghainn-se go dtí an t-aonach leat, A Eibhlín a rúin: Do raghainn-se go dtí an t-aonach leat, A Eibhlín a rúin: Do raghainn-se thar sáile leat …" Nuair a bhíodh an méid seo ráidhte aici, thosóchadh sí ar an rann an ath-uair, díreach is dá ndíbreóchaidhe an chuid eile dhe as a ceann le méid a saothair. Bhí an bhean reamhar féin le clos agam, acht ní haon rann a bhí aici sin, má bhí gleó mór féin dhá dhéanamh aici, rud a bhí. Acht céard a bhí uirri siúd go dtug sí cion do bheirt fhear i n-aondtigh? Mé féin agus an fear beag buidhe! Ní raibh a leithéid de mhnaoi eile le fagháil! Agus an bheirt dá dtug sí gean a bheith chomh mór sin i n-aghaidh a chéile! Agus gan aon chosamhlacht a bheith eatorra, i méin, ná i dtréithribh, ná i bpearsain! Dá mbadh áluinn léithi duine aca, ar ndóigh, badh chóir go mbeadh sí gan aon tsuim a chur 'san duine eile? Bhí an sgéal i n-aimhréidh orm. Acht bhíos ceaptha agus lán-cheaptha a réidhteach. Bhí sé ag déanamh buaidheartha dhom, acht thosuigheas ag gáiridhe nuair a smaoineas go raibh mé ag cur suime innti. Ní hinnti a bhíos ag cur na suime acht 'san gceist úd a bhí ag déanamh buaidheartha dhom … <L 100> Bhí sí taobh amuigh de'n doras le cabhrughadh liom síos an staighre. "Má tá uain agad," arsa mise nuair a bhíomar 'n-a bhun, "badh mhian liom beagán cainte a dhéanamh leat i n-áit eicínt nach gcuirfidhe isteach orainn." Bhí iongantas uirri. Acht má bhí, bhí áthas uirri freisin gur chuireas an oiread sin suime innti, is go labhairfinn léithi, gan í a theacht le labhairt liom-sa i dtosach. Chuamar go stábla a bhí ar chúl an tighe loistín faoi am dhinnéara. Ní raibh capall ná aon bheithidheach eile ann. Shuidheas ar chloich, a bhí ag congbháil an dorais ar osgailt. Shuidh sise ar an bhféar ós mo chomhair amach. Ní raibh a fhios aici faoi cheithre áirdibh na cruinne céard a bhí le rádh agam léithi. Choinnigh sí a dhá súil orm go mbeadh fonn orm labhairt, rud nár fhéadas a dhéanamh go ceann sgathaimh. Ní raibh a fhios agam cé'n bealach a dtosóchainn. "Tá cion agad orm-sa," arsa mise léithi faoi dheireadh. "Nach bhfuil fhios agad féin go bhfuil?" ar sise, agus tháinic luisne 'n-a gruaidh. "Agus tá fhios agad go ríogh-mhaith nach bhfuilim féin agus an Fear Buidhe mór le chéile." "Tá fhios." "Tá tusa mór leis. B'fheárr leat é is dócha ná —" "Ná duine ar bith eile — acht thú féin," ar sise. Bhí fearg ag teacht orm. "Cad chuige thú bheith chomh geanamhail sin leis? Nach bhfuil fhios agad go maith nach raibh sé do do bheathughadh le togha gach bídh acht le n-a phóca a mhéadughadh? Nach ndeárna sé thú chomh reamhar le — le — le — le — ní heól dom cé'n rud — le iongantas a dhéanamh dhíot le tuilleadh airgid a bhaint asad? Bhfuil náire ar bith ort? Bhfuil meas ar bith agad ort féin? Mo ghráin thú!" Má bhí fearg orm, ní i ngeall ar a ndeárna an Fear Buidhe uirri é, acht i ngeall ar a ndeárna sé orm féin. "Tá — an-chion agam — air," ar sise, agus a ceann fúithi, "acht tá cion agam ort-sa freisin." <L 101> Sháruigh sé sin a bhfacas ariamh! Bhí cion aici ar an mbeirt! Phósfadh sí an bheirt dá bhféadfadh sí é! Acht bhí náire uirri. Bhí a ceann cromtha fós aici. Nár mhaith an comhartha é sin? "Dá mbéadh sinn-ne pósta," arsa mise le baint aisti, "an mbéadh grádh agad dhó annsin?" "Bh — bh — bhéadh," ar sise. "Agus bhéadh grádh agad dhomh-sa freisin, nach mbéadh?" "Bhéadh. Bhéadh. An-ghrádh." Bhí an mí-ádh uirri. D'fhanas féin tamall 'mo thost. Cheapas go raibh sise ag caoineadh, acht d'éirigh sí de gheit, agus rug sí greim láimhe orm. Choinnigh sí greim chomh cruaidh sin orm nár fhéadas an lámh a thabhairt uaithi. Dhearc sí go truaighmhéalach orm. Bhí sí corruighthe. "Má leigim mo rún leat," ar sise, "ní innseóchaidh tú do aonneach beó é." "Ní innseóchad." Bhí sí tamall 'n-a tost, agus a ceann fúithi. Annsin dubhairt sí: "'Sé m'athair é." Is beag nach ndeachas i laige. "Acht dubhairt sé liom nár phós sé ariamh," arsa mise, nuair a tháinic an chaint chugam. "Níor phós. Acht is 'san teach seo rugadh agus tóigeadh mé go ndeachas i n-aondtigh lem' athair 'san taisbeántas," agus mhínigh sí an sgéal dom, acht ó nach bhfuil aon bhaint aige le mo sgéal féin ní bhacfad leis. Nuair a bhí an sgéal innsighthe aici ghread léithi go tobann. Thosuigheas féin ag machtnamh, agus d'fhanas chomh fada 'san machtnamh sin go dtáinic gealbhann beag dána a bhí ag tóiridheacht bídh ar an urlár chugam, agus gur sheas ar bhárr mo mhaide croise, a bhí leigthe isteach le mo ghualainn. B'é toradh an mhachtnaimh úd nach raibh duine ar bith eile ann a bhí chomh dall liom féin, nár thuigeas cé'n gaol a bhí ag an bhFear Bheag Bhuidhe leis an Mnaoi Reamhair úd a cheap sé thabhairt dom mar chéile. <L 102> XXIV. Tá ráithe curtha dhíom agam i dtigh lóistín "An Chasúir." Bím ag obair trí lá 'san tseachtmhain i dtigh ósta — an teach céadna ar casadh an Bhean Mhór Ruadh liom i dtosach. Ag glanadh na soitheach agus na mbuidéal 'san soiléar a bhím, acht ní fhághaim mórán air i ngeall ar an leath-láimh agus an leath-chois a bheith caillte agam. Ó tá saoire agam indiu, níor bhacas le héirghe. Táim 'mo luighe ar an leabaidh 'san tseómra mhór, cois na fuinneóige úd thríd ar chuir an Bhean Reamhar an cupán tae chugam an chéad mhaidin annseo dhom, agus le ceart a thabhairt di, níor dhearmad sí aon mhaidin ó shoin mé. Tá grian an gheimhridh go soillseach isteach thríd an bhfuinneóig; tá glórtha beaga boga na bpáisdí chugam isteach ó'n tsráid, agus an bheirt fhear a tháinic isteach go deireannach aréir, agus iad ólta, nílid ag cur isteach orm, óir mór dhúisigheadar fós. Tá "An Casúr" féin 'n-a shuidhe ag doras na sráide ag congbháil cainte le duine de na lóisteóiríbh. Tá mór- sheisear nó ochtar eile dhíobh ag imirt cártaí agus ag ól leanna san tseómra is goire dhom. Cluinim ag easgaine agus ag achrann le chéile ó am go ham iad. Tá na páipéir seo atá breactha agam caithte ar gach taobh dhíom ar an leabaidh, acht ní thig liom a dhul ar aghaidh le mo sgéal faoi láthair. Na smaointe cheapas a nochtadh imthigheann siad uaim go tapaidh. Nílim i n-an' greim fhagháil orra, mar déarfá. Táim mí-shuaimhneach mí-shásta liom féin agus leis an saoghal. Is cosamhail le sean-leomhan a bhéad gonta nó iolar na haille a chaillfeadh lúd na sgiathán mé, agus mé ag cur mo chroidhe amach le díombáidh agus le neamhdhóchas nach bhféadaim mo shaoghal a chaitheamh mar ba dhual do dhuine. Nach mé tá tuirseach de'n áit seo? Nach mé tá tuirseach de'n dríodar seo atá ar lóisdín ag "An gCasúr"? Nach agam atá an ghráin do'n dream úd atá ag easgaine agus ag tabhairt na mionn 'san tseómra is goire dhom! Na sráideanna beaga suaracha gránna! An saoghal gránna fealltach a nochtuighthear gach lá ós comhair mo shúl! An crádh agus an brón agus an tuirse croidhe agus an gábhatar! An bhochtanacht atá ós a gcionn, 'n-a sgamall <L 103> mhór, an galar colna agus anma is uathbhásaighe dá bhfuil ann! Ó, a Thighearna, dá bhféadfainn imtheacht as! Dá bhféadfainn mo sgamhóga a líonadh arís le gaoith ghlain úir na hÉireann! Dá séidtí chugam, thríd an bhfuinneóig seo lem' ais, smathamh beag de'n ghaoith atá ag corrughadh brollaigh Chuain na Gaillimhe indiu! Acht ní'l sin i ndán dom. Is dócha nach bhfeicfead an cuan breágh mór-leathan úd arís go bráthach, nó an chathair úd atá ar a bhruach, nó an loch úd na n-oileán craobhach, nó na sléibhte móra árda a bhíodh i bhfad uam agus mé 'mo pháisde, le go ndéanfainn síor-iongnadh díobh … (Caithfidh mé mo sgíth a leigint: ní féidir liom focal a sgríobhadh leis an torann agus leis an ngleó agus leis an achrann atá ar siubhal ag lucht na gcártaí.) … Acht ní'l carcar, dá, dhoimhne é, nach mbíonn sólás éigin ann. Gabh i leith annseo, agus féach ar an bhfear mhór fhéasógach atá 'san teach úd thall. Tig liom-sa é fheiceál gan mo cheann a thógbháil dhe'n phiolúr. Tá sé ag gabháil ag obair. Ní fhillfidh sé go mbeidh sé an dó a chlog anocht. Tá an chlann 'n-a thimcheall. Pógann sé gach duine aca go díl, acht bheir sé dá phóig dá mhnaoi … thugas faoi deara cheana é, ag sgríobhadh na staire seo dhom, agus bhíos éadmhar. Bhíos éadmhar go raibh saoghal sona aige-san, agus saoghal dona agam féin. Thagadh na céadta pioctúir ós comhair mo shúl nuair d'fheicinn an fear úd thall, agus a bhean agus a gcúram. D'fheicinn teach beag deas ar chiumhais coille; bean agus páistí ann, gean agus grádh aca orm féin … an saoghal a cheapas a bheith ag an bhfear a bhí 'san teach beag úd thall, a bhí do dhíth orm-sa … Dá bpósfainn an Bhean Reamhar nach dtóigfeadh sí clann dom? Mara raibh aon tsuim agam innti, nach raibh mórán eile 'san gcás céadna nuair a phósadar? Agus nár mhinic, agus nár rígh-mhinic tháinic an gean nuair a bheadh an pósadh déanta? Ní chuireann sí aon ghráin orm anois mar a chuireadh go minic nuair a bhíomar i n-aondtigh leis an bhFear Bhuidhe. Go cinnte, ní hé ar chaill sí de'n feóil a d'athruigh ar an nós sin mé. Ní hé sin é, acht an chaoi a mbíodh sí ag iarraidh gach ní a dhéanamh dhom. Dá mbeadh cnaipe caillte agam as mo bhrísde, cé chuireadh ceann eile <L 104> 'n-a leabaidh acht í? Dá mbeadh mo léine gan nighe, cé nigheadh í? Dá mbeadh sí caitthe, cé d'fhágadh ceann eile faoim' adhairt? Bhí dearg-ghráin agam uirri ar dtús — anois, nach minic a leig mé dhi mo phógadh? … B'fhéidir, amach annseo nuair a bhéad tuilleadh eólais agam uirri, nuair a bheadh sinn i gcuideachtain a chéile i bhfad, agus nuair a thóigfeadh sí clann dhom — b'fhéidir annsin go mbéadh gean agam uirri? … An chéad uair eile, sul iarras sí cead orm mé phógadh, bhéarad féin póg i dtosach dhi. An fear atá 'san teach úd thall, tá dearmad déanta aige ar rud eicínt. ('Séard a leigeas orm acht gur le n-a mhnaoi a fheiceál arís d'fhill sé ó bhí an uain aige chuige). Buaileann sé amach agus órd mór ar a ghualainn aige. Bhí fearg orm nár fhill sé le n-a mhnaoi fheiceál arís, mar cheapas … … Acht tá gráin agam orm féin! Nár fheicidh Dia an t-ádh orm! Nach bhfuilim chomh dona leis na hughdair úd a cheap nach raibh 'san saoghal seo acht taithneamh gréine agus blátha áilne agus páirceanna breágha glasa 'n-a mbíonn na nóiníní agus na buidheáin agus na méaracáin Mhuire ag cromadh a gcinn, agus ag glacadh comhairle le chéile gach uair agus gach tráth shéideas gaoth? Nach bhfuil an dul amudha céadna orm-sa, a chum úrsgéal bréagach faoi'n duine féasógach sin nár fhill acht le n-a órd a fhagháil, nach bhfuil an dul amudha céadna orm-sa is bhíos ar na filíbh úd nach bhfuil i ndá dtrian a saothair agus a saoghail acht aislingí bréagacha, béithe nár mhair ariamh agus spéar-mhná nach raibh ariamh 'sna spéarthaibh? Go dtachtar sibh, a lucht na gcártaí! Cad chuige nach leigeann sibh dhom mo smaointe a nochtadh? Ní'l aon mhaith ann: ní fhéadfaidh mé a thuilleadh a sgríobhadh indiu leó. Cluinim glórtha boga na bpáisdí atá ag déanamh aoibhnis dhóibh féin thíos fúm ar an tsráid. Rachad 'n-a measg agus innseochad sgéal dóibh. Táim 'mo shuidhe ar an gcasán, leathtaobh na sráide, ar agaidh tighe "An Chasúir" amach. Tá na páisdí bailighthe timcheall orm, suas le céad aca. Tá na fuinneóga ar fhosgailt 'san teach lóisdín, agus tig liom a bhfuil ann a <L 105> fheiceál idir lucht na gcártaí agus eile. Acht ní'l aon áird ag na daoinibh beaga atá 'mo thimcheall ar an sean-teach lobhtha atá ag tuitim ó chéile le sean-aois, ná ar lucht na gcártaí atá ag tabhairt na mionn agus ag ól leanna ag an bhfuinneóig, ná ar "An gCasúr" atá "ag cur tairnge eile i gclár," ná ar an tsráid bhig ghránna 'n-a bhfuilmid, ná ar an droch-bhalad sheóltaoi chugainn ar uairibh ar an ngaoith. Táid i bhfad ó'n áit; táid i dtír aoibhinn áluinn i bhfad i gcéin, áit nach mbíonn ocras ar pháisdíbh, ná fearg ar fhearaibh, ná feall i gcroidhthibh na mban. "… agus d'imthigh an mac ríogh isteach 'san gcoill úd a bhí faoi dhraoidheacht, agus casadh óigbhean áluinn leis …" chualas na focail a bhíos féin a rádh; acht ní raibh am ag an mac ríogh agus ag an ógmhnaoi aithne chur ar a chéile go dtáinic fear dá dtugaidís Cing-Cang air, lóisteóir de lóisteóiríbh "An Chasúir," le cuid de mo lucht éistthe a mhealladh uaim. Bhí a phóca lán aige, agus thosuigh sé ag roinnt ubhall ar na páistíbh is lugha a bhí ann. Duine aisteach atá ann gan aimhreas. Fear foghlumtha atá ann; ba mhór le rádh é, lá, dubhradh, acht cuireadh cúig bliadhna príosúntacht' air, agus nuair a tháinic sé ní raibh sé i n-an' aon cheó a dhéanamh, acht cuireann dearbhráthair leis deich bhfichead 'san tseachtmhain chuige gach Satharn. Na tréithre is mó a bhaineann leis an gean atá aige ar pháistíbh, agus an t-eólas mór atá aige ar theangachaibh. "Oibrigh leat," ar seisean liom, "ní thuigfeadh mo dhream-sa do sgéal. Ní'lid sáthach sean fós." "… agus do labhair an óigbhean leis an mac ríogh, agus d'innis sí dhó cá raibh an crann draoidheachta a raibh na hubhla órdha ag fás air, agus d'imthigh leó, beirt cos ar chois go dtáinic siad go dtí an crann …" Ní raibh cuid de na páisdíbh a bhí le Cing-Cang sásta nach raibh sé ag tabhairt a thuilleadh ubhall dóibh. Ó am go ham, do cuirtí lámh bheag bhídeach isteach i bpóca na n-ubhall, acht nach leigfeadh seisean air go raibh an lámh ann go mbíodh an t-ubhall bainte amach as a phóca. Annsin do bhéaradh sé ar an láimh bhig, do bhaineadh sé an t-ubhall aisti, agus do bhéaradh do pháisde eile é. Ní raibh a sháith ubhall aige le ceann a thabhairt do gach páisde, agus nach ann a bhí an t-achrann nuair a bhí sé 'ghá roinnt! <L 106> Níor fhéadas féin aon cheó a dhéanamh leis an dream óg úd a bhí le Cing-Cang. Bhíodar ró-óg leis na sgéaltaibh a thuigsint, agus bhíodh eagla orra rómham, bhí m' éadan comh casta millte sin, acht mar sin féin, thagadh duine aca a raibh an dánaidheacht ann, anois agus arís, agus sháitheadh sé a cheann catach isteach faoim' uilinn agus rian na milseán ar a bhéal. "… Bhí gaoth mhaith láidir ann an lá sin, agus do sheas an óigbhean áluinn agus an mach ríogh faoi bhun an chrainn, agus do chualadar an ceól ba bhinne dár chuala cluas duine, ó na hubhlaibh órdha nuair a buailtí i n-aghaidh a chéile iad …" Tháinic solus i súilibh na bpáisdí bhí ag eisteacht liom agus b'é an solus úd a tháinic 'n-a súilibh a mbuidheachas do'n sgéalaidhe. Ní raibh uaim acht an solus sin fheiceál, mar bhí a fhios agam annsin gurab é ceól na n-ubhall n-órdha a bhí 'n-a gcluasaibh agus nár chualadar ceól an mhelóideon a bhí 'ghá sheinnt i dteach lóisdín "An Chasúir" ar chor ar bith. Agus gach uile uair d'fheicinn an solus sin 'n-a súilibh d'fheiceadh na páisdí an solus céadna — (solus nár bh' eól dóibh a bheith 'n-a súilibh féin), d'fheicidís 'mo shúilibh-se é agus bhíodh iongnadh croidhe orra. Ní mórán de na hubhlaibh órdha bhí bainte ag an mac ríogh gur cuireadh isteach orm féin. Chualas duine ag glaodhach orm ós árd: "A Mhichil! a Mhichil!" Thógas mo cheann, agus cé d'fheicfinn i bhfuinneóig de'n teach lóisdín acht an Bhean Mhór Ruadh. "A Mhichil! a Mhichil!" "Ní bheidh mé nóiméad uait," arsa mise 'mo shean-bhéic. "Déan deifir! Déan deifir! Tá sgéal mór agam," ar sise. Cheapas mo sgéal féin a chríochnughadh i dtosach, acht ní leigfeadh sí dhom. B'éigin dom a dhul isteach. Chuala lucht na gcártaí an chaint agus thosuigheadar ag magadh fúinn Ag dul suas an staighre dhom, chualas duine aca ag tosnughadh ar sgéal (a mb'éigin dom féin a chlos maidin dá raibh glas ar dhoras ár seómra codlata ag Brighid), sgéal a bhí ró-gháirseamhail le hinnseacht i n-aon áit acht i dtóin ifrinn. <L 107> Bhí áthas orm nuair chonnaiceas beirt nó triúr dá raibh ar lucht na gcártaí amuigh ar an tsráid 'n-a dhiaidh sin. Níor fhanadar leis an sgéal. XXV. An Bhean Mhór Ruadh d'osgail an doras dom. "Suidh annsin," ar sise go mí-mhúinte. Shuidheas ar an gcathaoir. Dhearcas uirri. Is iomdha duine chonnaiceas le cuthach le mo linn, acht a leithéid siúd ní fhacas go dtí sin. Bhí a dhá súil ar lasadh. Bhí anfadh 'n-a gnúis. Bhí buile 'n-a glór. "Agus tá tú le pósadh!" ar sise, agus rinne sí an- iarracht ar a rádh go leanbach neamh-urchóideach, acht theip uirri. D'fhéachas féin uirri. D'fhéachas thart thimcheall an tseómra. Bhí an Bhean Reamhar 'san gcúinne ab' fhuide uaim agus creathadh géag uirri. Bhí a héadan chomh bán leis an sneachta séidte, agus an fuar-allus léithi. "Agus tá tú le pósadh!" ars' an Bhean Mhór Ruadh arís. "Molaim do rogha," ar sise, agus d'éirigh léithi an fhearg a bhí uirri a cheilt. Cheap an Bhean Reamhar bhocht focal éigin a rádh, acht d'fhéach an bhean eile uirri. D'fhan sí 'n-a tost. "Agus cheapadar a dhéanamh i ngan-fhios dúinn gan cuireadh chun na bainse féin a thabhairt dhúinn," ar sise; bhí sí ag éirghe fonóideach, acht má bhí, ba le teann feirge é. "Cé dubhairt leat go raibh mé le pósadh? Má tá, cá bhfuil an bhean?" arsa mise. "Sin í thall í," ar sise, "agus is breágh mór toirteamhail an bhean í, bail ó Dhia agus ó Mhuire agus ó dhaoinibh uirri." Shíleas féin gáiridhe a dhéanamh acht bhí cineál sgátha orm roimpi. Dá mbéinn leis an Mnaoi Reamhair a phósadh féin, cé'n gnótha bhí aici-se a chur eadrainn? Cé'n bhaint a bhí aici leis an sgéal? Nach raibh cead agam a pósadh dá dtogróchainn é? Acht b'fhéidir go bhfuil grádh ag an Mnaoi Mhóir Ruaidh féin dhom … Labhair sí arís. <L 108> "Gabh i leith annseo, a chuid," ar sise leis an mnaoi eile, "agus tabhair póg dó." Chuir an Bhean Reamhar cor-dhi. Do cheapfá gur biorán a sáitheadh 'n-a ceathramhain. Níor éirigh sí. "Nach tú tá cúthalach?" ars' an Bhean Mhór Ruadh go magamhail, "nach bhfuil sean-aithne agam-sa oraibh beirt?" Níor chorruigh an bhean eile. Bhí sí i riocht a dhul i laige. "Féachfaidh mise amach thríd an bhfuinneóig," ars' an Bhean Ruadh, "nós nach bhfeicfidh mé chor ar bith sibh. 'Nois." Chuaidh sí chuig an bhfuinneóig, agus do dhearc amach. Grádh bhí aici dhom go cinnte, agus bhí sí éadmhar go raibh an bhean eile le mé fhagháil. Cheapas greann a bhaint aisti. "Gabh i leith annseo," arsa mise leis an mnaoi eile, "agus suidh lem' ais." "Déan," ars' an bhean a bhí ag an bhfuinneóig gan féachaint orainn. D'éirigh an Bhean Reamhar agus tháinic sí chugam go mall. Shuidh sí ar chathaoir le mo thaobh. "Tabhair póg dom anois, a chuisle," arsa mise, "aon phóg amháin." Bhí an bhean a bhí ag an bhfuinneóig ar buile. Chonnaiceas a dhá dorn dúnta aici, acht nach í féin adubhairt liom a pógadh? "Aon phóg amháin, a chuid," arsa mise chomh lághach is d'fhéadas é. Bhí eagla orm go bpléasgfainn ag gáiridhe. Cheap an Bhean Reamhar go rabhas i ndáríribh. Chrom sí ós mo chionn. Thug sí an phóg dom, acht má thug, thug an bhean eile leadóg faoi'n gcluais dhi a leag ar shlatrachaibh a droma ar an urlár í. "Mo náire thú! mo náire thú!" arsa mise leis an Mnaoi Mhóir Ruaidh. "Éirigh," ar sise leis an mnaoi a bhí 'n-a suidhe ar an urlár, "éirigh, adeirim leat, nó …" D'éirigh sí. "Gabh anonn annsin agus fan thall 'san áit ar chuireas thú. Má chorruigheann tú —" Chuaidh an Bhean Reamhar anonn. Thug an bhean eile aghaidh orm-sa. <L 109> "Is beag a bheireadh orm," ar sise, "an íde chéadna thabhairt ort-sa. Marach an bhail atá ort," ar sise, "bí cinnte nach rachthá saor. Go ndéanfadh mac t'athar is do mháthar a leithéid! go bpósfadh sé inghean an gheócaigh! go bpósfadh sé í síud! féach uirri! féach uirri! "Nach bhfuil cead agam mo rogha dhuine a phósadh?" arsa mise le baint aisti. "Ó tá, tá," ar sise go sgigeamhail. D'osgail an Bhean Reamhar a béal le labhairt. D'fhéach an bhean eile uirri. D'fhan an béal ar osgailt. Bhí lucht na gcártaí ag canadh amhrán. Bhí na páisdí ag déanamh grinn dhóibh féin ar an tsráid; "An Casúr" ag díos- bóireacht ag an doras; mé féin agus an bheirt bhan ag achrann 'san seómra, má's ag achrann a bhíos féin, acht níor bh' eadh acht ag déanamh grinn dhom féin. Beirt bhan i n-éadan a chéile i ngeall orm! I ngeall ar dhuine dhem' shórt-sa! Agus an bheirt úd! Cé cheapfadh ar an Mnaoi Mhóir Ruaidh é! Cé cheapfadh nach gean máthardha thug sí dhom? Acht níor bh' eadh! Dá mbéadh, an mbéadh cuthach uirri nuair a shíl sí go rabhas féin leis an mnaoi eile a phósadh? Bhí sí éadmhar. Leigeas orm féin go raibh mé an-gheanamhail leis an Mnaoi Reamhair; cheapfá orm go mba ghile liom í ná a rugadh ariamh de mhnáibh. Ba dhóigh léithi-se go raibh mé i ndáríribh, agus má bhí sí faiteach féin, bhí ríméad an domhain uirri nach raibh ag éirghe leis an Mnaoi Mhóir Ruaidh an cleamhnas a bhriseadh. Agus ar ndóigh, cheap an Bhean Ruadh go raibh an cleamhnas ann, agus ní raibh uaim acht go gceapfadh sí é. Is agam a bhí an greann! "Bhfuil tú sásta an cleamhnas seo atá déanta agad le hinghin an gheócaigh a bhriseadh?" ars' an Bhean Mhór Ruadh. "Ní'l," arsa mise. "Bhfuil tú sásta an cleamhnas a bhriseadh?" ar sise an darna huair. "Ní'l," arsa mise go dána. "Bhfuil tú sásta an cleamhnas a bhriseadh?" ar sise an tríomhadh huair. "Ní'l," arsa mise agus fonn gáiridhe orm. Níor dhubhairt sí focal eile acht a dhul chuig an doras agus a ghlaodhach ar Bhrighid. Tháinic sise. <L 110> "Tabhair dhom an eochair," ars' an Bhean Mhór Ruadh. "Nach bhfuil sé sáthach —" arsa Brighid, acht chuir an Bhean Mhór Ruadh isteach uirri, agus ní raibh a fhios céard a bhí fúithi a rádh. "Tabhair dhom an eochair," ar sise go bagarthach. Fuair sí í. D'imthigh léithi ag cur glais ar an doras 'n-a diaidh. "Brisfear an cleamhnas seo anocht," ar sise ag gabháil amach dhi. "Mise mo bhannaidhe go mbrisfear." Phléasgas féin. Chuadhas 'sna trithíbh gur cheap sí go raibh fúm an Bhean Reamhar a phósadh, gur cheap an Bhean Reamhar féin é. Acht cé'n fáth ar chuir sí glas ar an doras ar an mbeirt againn? Tháinic an Bhean Reamhar chugam. Shuidh sí taobh liom. Bhí sí lághach geanamhail. Shíleas go n-éireóchadh sí, agus go dtosóchadh sí dhom' phógadh dhom' bhuidheachas mar rinne sí go minic cheana. Bhí an gean i lár a dhá súl. "Cheapas go ngéillfeá," ar sise; "bhí eagla an domhain orm go ngéillfeá," ar sise. "Go ngéillfinn?" arsa mise. "Seadh — go mbrisfeá an cleamhnas," ar sise. "Beag baoghal a bhí orm," arsa mise. "Bhí fhios a'm sin, a chuid, bhí fhios a'm é nuair a leig tú dhi glas a chur ar an doras." "Acht cad chuige dhi glas a chur ar an doras?" arsa mise. "Ó, cé nach bhfuil fhios agad! le mise agus tusa a choinneál annseo go dtigidh do mhuintir!" "Go dtigidh mo mhuintir!" "'Seadh. Nach bhfuil fhios agad gur chuir sí fios orra?" ar sise, "nach bhfuil fhios agad go mbeidh t'oncal agus a inghean annseo faoi cheann cúpla uair. Bhíodar ar do thóir ó cuireadh an t-achrann ar siubhal 'san taisbeántas i nGaillimh. 'Sí an bhean ruadh d'innis dóibh cá raibh tú. 'Sí d'innis dóibh cé'n droch-bhail a bhí ort —" "Agus béidh m'oncal agus a inghean annseo faoi cheann cúpla uair, deir tú," arsa mise go ciúin socair, bíodh is go raibh mo chroidhe ag léimnigh. "Béidh. Nár innis an Bhean Ruadh dhuit é?" <L 111> Níor thugas freagra uirri. Bhíos trí n-a chéile. Tá daoine ann agus nuair nach n-éirigheann leó téidhid ag iarraidh cabhrach ar a gcáirdibh gaoil. Ní raibh mise ar an dream sin ariamh. An lá ba mheasa dá raibh an saoghal ag éirghe liom ní chuirfinn a-bhaile chuig mo mhuintir acht an deágh-sgéal. Acht bhíos náirighthe anois. Bhéadh fhios aca gach uile shórt fúm. Dá mbéadh fhios agam go raibh an sgéal iomlán ar a n-eólas, ní fhanfainn leó ar chor ar bith. "Agus d'innis sí dhóibh cé'n droch-bhail a bhí orm-sa annseo," arsa mise. "D'innis." "Agus d'innis sí dhóibh go rabhas i nGaillimh agus ar fud na hÉireann 'mo gheócach agus 'm' uathbhás agus 'm' fheic ag an mbioránach buidhe sin d'athair atá agad: ar innis sí sin dóibh?" "D'innis." "Agus gur chaitheas tréimhse eile ar fán agus ar seachran an tsaoghail gan blas agam le cur 'mo bholg: gur thug sí féin rud le n-ithe dhom agus mé beagnach préachta — ar innis sí sin dóibh?" "D'innis." "Agus le bárr ar gach cleas, is dócha gur innis sí dhóibh go rabhas i gcleamhnas — go rabhas i gcleamhnas le mnaoi a bhí i dtaisbeántas le n-a saoghal agus a bhí seacht gclocha fichead meadhchan!" "O, a Mhichíl! a Mhichíl! ní rabhas seacht gclocha fichead ariamh: ní raibh, a Mhichíl! ní raibh. M'athair a bhíodh 'ghá rádh …" "Ar innis sí dhóibh é?" "D'innis." "Agus cé dubhairt léithi go raibh cleamhnas ann?" arsa mise go fíochmhar. Bhí an greann thart. "Agus nach bhfuil, a Mhichíl? Nach ndeárnadh an cleamhnas an lá fad ó i nGaillimh …? Bhí fhios agam go raibh tú toilteanach nuair a phóg tú mé Dia Domhnaigh seo caithte — phóg tú mé uait féin, uait féin, a Mhichíl … Cheapas nach raibh tú ag fanacht acht go mbéadh na pighneacha bailighthe agam-sa. D'innis mé dhi go rabhamar le pósadh, a Mhichíl. … Bhí buile uirri … Beag nár mharbh sí mé, a <L 112> Mhichíl — bhí sí ar mire. Cheap sí an cleamhnas a bhriseadh. Dubhairt sí go mbéadh náire ort roimh do mhuintir … go mbéadh náire ort mar gheall orm-sa, a Mhichíl, agus nach bpósfá mé … Le go bhfeicfidhe an bheirt againn i n-aonfheacht chuir sí glas ar an doras … ag ceapadh go mbéadh náire ort … acht bhí fhios agam-sa nach mbéadh: nár leig tú dhi a dhéanamh?" Rug sí greim láimhe orm nuair a bhí an méid sin cainte curtha dhi aici. Acht tharraing mé an lámh uaithi. Rugas ar chnap an dorais, agus thosuigheas 'ghá chreathadh. Bhí sé go daingean aici. Bhíomar beirt i ngéibheann. Nuair a chuala lucht na gcártaí ag creathadh an dorais mé, thosuigheadar ag gáiridhe agus ag magadh fúinn. Is aca a bhí an greann. Bhí buile orm féin. Bhí an bhaileabhar déanta agam orm féin. Greann agus magadh a bhí ann i dtosach. Mise ag leigint orm go rabhas ar tí an Bhean Reamhar a phósadh. An bhean eile éadmhar mar shíleas. Í i ndáríribh fíre ag iarraidh an chleamhnais nach raibh ann a bhriseadh! Acht bhíos náirighthe anois. Cos ní fhéadfainn fhagháil 'mo bhaile dhúthchais arís go deó. Bhéadh malraigh an bhaile ag féachaint 'mo dhiaidh ag gabháil an tsráid dhom, agus ag innseacht dá chéile go bhfaca siad 'san taisbeántas mé 'mo uathbhás agus 'mo fhear buile. Chuirfeadh máithreacha eagla ar a gclainn ag innseacht dóibh go raibh "sgian fhada ghéar agus rian fola uirri" 'mo phóca agam. Agus céard a cheapfadh Máire mo cholceathar féin, an bhean úd a shíleas a phósadh sul ar fhágas Gallimh i dtosach nuair a d'fheicfeadh sí an bhean a bhí fúm a phósadh anois? Rugas ar chnap an dorais arís agus chreathas é. Ní raibh aon mhaith ann. Ní fhéadfainn an seómra fhágáil. Bhí an doras trom. Bhí an glas láidir. Bhéadh orm fanacht go dtagaidís. Shuidheas cois na fuinneóige. A dhul amach thríd an bhfuinneóig? Dá mbéadh lúth na ngéag agam, ní eireóchadh liom. "A Mhichíl! a Mhichíl!" ars' an Bhean Reamhar agus í ag druideadh liom. "Fan amach uaim," arsa mise, "nó …" <L 113> Níor tháinic sí 'mo ghar. Nár bh' iongantach an tsuirigheacht í? Mise 'mo shuidhe cois fuinneóige ag cur mo chroidhe amac le náire agus le díombáidh agus le cantal. Ise 'n-a suidhe ar an leabaidh ag sileadh na súl nach rabhas ag labhairt léithi, nach rabhas mór léithi, nach raibh ríméad an domhain orm bheith 'n-a cuideachtain, agus gan aon eólas aici cad chuige mé bheith go cráidhte. Tá sé ag cur shneachta. Tá brat uasal bán ar na sráidibh gránna salacha agus ar na sean-tighthibh atá ag tuitim ó chéile leis an aois. Ní'l torann dá laighead le clos 'san teach lóistín. Tá na lóisteóirí uile go léir ag ól thall 'san teach leanna. Mise 'mo shuidhe cois fuinneóige ag féachaint anonn orra agus ag fanacht le mo cháirdibh gaoil. An bhean 'n-a suidhe ar an leabaidh ag gol ós íseal. Labhrann sí: "Tá eochair agam, má's mian leat imtheacht sul a dtioc- faidh siad … má's rud é go bhfuil náire … ort … go … bhfeic — … go … bhfeicfeadh do … do mhuintir … mé fhéin." Tá na deóra 'ghá dalladh agus ag cosg na cainte uirri. "Ní mian liom imtheacht." "Má théidhim … má théidhim-se i n-aon … i n-aondtigh leat, a Mhi … a Mhichíl." "Téanam," arsa mise ag breith greim láimhe uirri, "téanam." Anuas linn go breágh réidh. Níor cuireadh aon chosg linn. Do bhuaileamar amach ar an tsráid. XXVI. Oidhche Dia Sathairn a bhí ann nuair a d'éaluigheas leis an Mnaoi Reamhair, agus bhí an Saturnalia ar siubhal 'san gcomharsanacht. Bhí páidhe na seachtmhaine ag na daoinibh, agus bhíodar 'ghá chaitheamh. Bhéadh achrann agus troid ann sul a mbéadh an oidhche caithte. Bhí an bhean agam: acht cad chuige ar thugas liom í? Céard ab' fheárr dhom a dhéanamh léithi? Í seóladh a bhaile chuig an teach lóistín? Nó í phósadh? <L 114> Níor fhéadas an cheist a réidhteach ar an láthair sin. Ní dheárnas acht a dhul isteach i dteach ósta le cáirt a ól le grád geal mo chroide. Agus nach í bhí go lúthgháireach agus so-mheanmnach go rabhas féin aici 'sa deiread thiar? 'Seadh, is le olc agus gráin a chur ar m'oncal agus ar an Máire Ní Laoigh úd nach bpósfadh mé agus mé 'mo bhuachaill luath láidir d'éaluigheas leis an Mnaoi Reamhair. Táid 'san teach lóisdín cheana féin, is dócha. Nach ar Mháire bhéas an t-iongantas nuair fheicfeas sí an áit? Céard déarfas sí leis "An gCasúr" agus le n-a mhnaoi, agus leis na lóisteóiríbh? Céard déarfas sí leis an saoghas a bhí ag an bhfear óg úd dá dtuig sí gean a croidhe lá? Cé'n meas a bhéas aici ar an mnaoi úd atá fáighte aige? An meas céadna is bhí aige-sean ar an bhfear a fuair sí fhéin, is dócha. Acht ní fheicfid sí í. (Bhí an bhean a bhí le mo thaobh ag féachaint go ríméadach orm agus mé ag déanamh na smaointe seo.) … Bhéadh áthas an tsaoghail orm, a Mháire, dá bhfeicteá í. Bhéadh fhios agad annsin nach raibh aon bheann agam oraibh. Ó, dá bhfeicteá í! "Ar thug tú do phioctúir leat?" arsa mise leis an mnaoi a bhí le mo thaobh. "Níor thug. Ní raibh aon am agam." "Tá sé crochta ar an mballa fós, mar sin," arsa mise. "Tá. Nach é an truaigh é? Mo phioctúir breágh! Nach mé bhí ag féachaint go háluinn an lá a tógadh an phioctúir sin? An lá ab' fheárr a bhíos!" An lá is raimhe dá raibh sí! Nach ar Mháire bhéadh an t-uathbhás nuair d'fheicfeadh sí í? Acht tá sé ag éirghe deireannach. Tá an t-achrann ag tosnughad. Tá an gabháil amhrán agus an rí-rá agus an rúille búille ar siubhal. Tá daoine, idir fear agus bean, dhá gcaitheamh amach as na tighthibh ósta. Iad ag easgaine agus ag tabhairt na seacht mionn déag céard tá fútha a dhéanamh. Focail gháirseamhla ag gabháil thríd an aer, ó dhuine go dhuine, mar spréachaibh teineadh ó bhéalaibh deamhan. Glórtha boga binne na bpáistí. Glórtha árda na mban ag sgréachghail. Glórtha borba fíochmhara na bhfear ag troid. <L 115> "Caithfidh mé cuairt a thabhairt ar Sheaán Mhac Donnchadha sul a n-imtheóchad as an gcomharsanacht," arsa mise leis an mnaoi. "A' bhfanfaidh mise leat annseo?" "Ná fan. Tar i n-aonfheacht liom." Ghluais linn thríd an sneachta. Fear óg a chuir suim mhór 'san nGaedhilge a bhí i Seaán. Marach é, ní bhéinn i n-an' focal a sgríobhadh: ní bhéinn ag breacadh páipéir leis na starthaibh seo. Bhí seómra mór millteach ar cíos aige, agus bhí cead ag Éireannach ar bith bualadh isteach ann. Ní mórán Gaedhilge bhí aige nuair a thóg sé an seómra seo i dtosach, acht fuair sé a lán ó na seanóiríbh bhíodh ar cuairt aige gach oidhche. Shroicheamar an teach. Chuamar suas an staighre, agus do dhearcamar isteach thríd an doras gloine bhí ar an seómra mór. Ba bheag nár thuit an bheirt againn. Cé bhéadh ann acht m'oncal agus Máire agus an Bhean Mhór Ruadh agus an Fear Beag Buidhe féin agus iad ag congbháil cainte le Seaán. Nuair a chonnaic an bhean a bhí i n-aonfheacht liom-sa a hathair istigh, d'imthigh sí ar nós na gaoithe. Bhí eagla uirri go mbeireadh sé leis í. Acht d'fhanas féin ag an doras ag féachaint isteach. Bhí Máire Ní Laoigh 'n-a seasamh i lár an urláir agus í ag féachaint ar a hathair a bhí 'n-a shuidhe ar chathaoir mhóir chois na teineadh. Bhí an duine creideamhnach úd ag féachaint ar an bhFear Bhuidhe agus iongnadh air. Bhí an Bhean Ruadh ag féachaint ar an bhFear Bhuidhe, agus iongnadh uirri freisin. An duine macánta sin ag sgaoileadh na cainte uaidh 'n-a chaise. Anois agus arís d'osgluigheadh Máire Ní Laoigh a béal le labhairt, acht níor éirigh léithi aon fhocal a chur isteach. Ó, dá mbéad fhios aici go rabhas féin ag an doras! Dá mbéadh fhios aici go rabhas go mí-fhoighdeach go gcluinfinn glór a béil! "M'inghean atá uaim" adeireadh an Fear Beag Buidhe, "mo inghean atá uaim, adeirim, agus an teach ní fhágfad go bhfeicfead í. Cé ghoid m'inghean uaim? Cé ghoid í? Cá bhfuil sí i bhfolach agaibh? Dubhradh liom go raibh sí annseo. Go bhfacthas í i gcuideachtain an diabhail mhalluighthe sin a mhill an taisbeántas breágh orm … go raibh sé ag <L 116> cur iallach uirri a phósadh … Cá bhfuil siad i bhfosach agaibh …?" Thosuigh sé ag cuartughadh timcheall na háite. Chuartuigh sé i bhfus, chuartuigh sé thall. Chuartuigh sé faoi'n mbórd, faoi na suidheacháin agus i ngach áit, agus é ag cur dhe feadh an achair. B'é an Fear Beag Buidhe céadna é i gcomhnuidhe. B'fhacthas dom féin go raibh sé roinnt craithte; nach raibh cuma na maitheasa air mar bhí nuair a chuireas aithne air i dtosach. Acht bhí an tsrón fhada chrotach air fós, agus an smigín biorach agus iad a bheith ag iarraidh a bheith ag pógadh a chéile le linn labhartha dhó. Bhí an phioctúir bheag ar ar thráchtas cheana ag an Mnaoi Ruaidh. Thug sí do Mháire Ní Laoigh í. "Agus an í sin í?" ar sise agus uathbhás uirri. Tháinic an fear buide chuca. Rug sé ar an bpioctúir, agus thosuigh 'ghá pógadh. "M'inghean! M'inghean bhreágh dhathamhail! An bhean lághach charthannach atá chomh neamh-urchóideach leis an bpáisde nár rugadh." Tháinic meangadh beag gáiridhe ar bhéal Mháire Ní Laoigh. Ní raibh fhios agam an fúm féin agus mo chéile bhí sí ag gáiride nó faoi'n bhFear Bheag Bhuide acht chuir sí an-olc orm. "Deirim leat nach bhfuil sí annseo," arsa an Bhean Ruadh leis, "nár chuireas féin faoi ghlas iad go dtagadh na daoine uasle seo —" "Cá bhfuil sí? Cá bhfuil sí uaim?" adeireadh an Fear Beag Buidhe. "An tseóid uasal, an réaltóg thaithneamhach, mo chuid de'n tsaoghal sgiobtha uaim ag an ruibhíneach bradach úd, agus síbh-se ag cuidiughadh leis … Ó! a Thighearna, nach mé tá cráidhte anocht?" Bhuail sé faoi ar chathaoir. Chuir sé a cheann idir a dhá lámh, agus thosuigh dhá luasgadh féin anonn 's anall. Cheap a raibh ann go raibh brón mór air an inghean a bheith caillte aige; níor cheapas féin acht go mb'é cuid dá chuid cleasaidheachta é. Bhí an phioctúir bheag ag m'oncal agus é ag féachaint uirri. Thagadh greann 'n-a shúilibh ó am go ham, acht d'imthigheadh sé go tobann arís. <L 117> "Dubhras leat go raibh straighin aisteach ann i gcomh- nuidhe," ars' eisean le n-a inghin ós íseal. "Ó mhuintir a athar thug sé leis é," ar sé. "Marach go bhfuil, ní bhéadh an oiread de'n díthchéille air is go bpósfadh sé í siúd," ars' a inghean ag dearcadh ar an bpioctúir dhi. "Is maith a shaothruigh an fear bocht an saoghal." "Is maith," ars' an inghean, "… agus marach mise, d'fhanfadh sé 'sa mbaile …" "Bí sé i ndán dó," ars' a hathair. "Nach aige bhí an tóir uirri agus í thabhairt leis ó n-a hathair bhocht," ars' an inghean. Dhearcadar ar an "athair bhocht" a bhí ag cur a chroidhe amach le cumha i ndiaidh na hinghine, dá mb'fhíor dhó féin. Bhí truaigh aca dhó. Bhíos cinnte gur shíleadar gur diabhal críochnuighthe bhí ionnam féin, cneamhaire a bhain an tslighe bheatha dhe, a ghoid a inghean uaidh, a d'fhág lom bocht dealbh é. Bhíos ag smaoineadh ar céard ab' fheárr a dhéanamh le cur i dtuigsint dóibh nach raibh aon bheann agam orra, nach raibh aon mheas agam orra ná ar a mbaramhail. An náire a bhí orm i dtosach go gcloisfidís an sgéal, go mbéinn 'mo staicín aithbhéise ag muintir mo bhaile dhúthchais, ní raibh a rian orm anois. Bhí orm gan cos fhágáil i dtír mo dhúthchais arís go deó; bhí orm-sa a rug ar lán mo ghlaice de ghaineamh na hÉireann ar chéibh Phortláirge nuair a chuadhas i dtír ann leis an bhFear Bhuidhe, bhí orm-sa a d'fháisg an gaineamh úd go raibh an fhuil ag briseadh amach thríd an gcraiceann, bhí orm fanacht i bhfad amach ó'n mball dob' annsa liom ar domhan. Acht cheapas sásamh a bhaint amach; cheapas sásamh a bhaint de'n dream úd ba chinn-tsiocair leis; cheapas iad a mhasladh ar bhealach éigin; iad a umhlughadh, iad a náiriughadh, iad a chur faoi chois … Tháinic an Bhean Reamhar go ceann an staighre go bhfeic- feadh sí céard a bhí ar siubhal agam féin. Rinneas comhartha léithi a theacht chugam. Bhí sgata fear agus ban ag gabháil thart ar an tsráid agus iad ag gabháil fhuinn. Bhí fhios agam ó n-a nglór go rabhadar ar leath-mheisge, Bhí fhios agam go raibh cuide de lóisteóiríbh "An Chasúir" orra. Dubhras leis an Mnaoi Reamhair glaodhach orra, Rinne sí amhlaidh. <L 118> Tháiniceadar chugam, deichneabhar díobh ar a laighead, idir fear agus bean, cannaí stáin a bhí lán de bheóir ar iomchur aca, iad fliuch báidhte leis an sneachta, iad giobalach droch- labhartha. Chuir an Bhean Reamhar a lámh faoi m'asgail; d'osgail duine éigin an doras dhúinn, agus bhuaileamar isteach. Do lean an comhluadar sinn. XXVII. Gach a dtárla dhom ó d'fhágas an baile le beagán airgid a shaothrughadh leis an mnaoi uasail seo a bhí 'mo láthair anois a phósadh, bhí sé ós comhair mo shúl. An timpist a d'fhág 'mo bhacach agus im' uathbhás mé; an saoghal náireach a bhí agam leis an bhFear Bhuidhe; an cleamhnas a rinne seisean dom i dtosach; an easbhaidh agus an t-ocras agus an gábhatar bhí orm, agus mé ag fanacht le mo chuid airgid; an chaoi ar fhóir an Bhean Ruadh orm; teach lóistín "An Chasúir" agus a raibh de ghadaidhthibh agus ruibhínighibh ann; an chaoi a mb'éigin dom suidhe chun buird le dríodar na cathrach ann; an chaoi a mbíodh an Bhean Reamhar ar mo thóir; do chonnaiceas an méid sin agus tuilleadh ag teacht agus ag imtheacht 'n-a bpioctúiribh soiléire ós mo chomhair. Bhí fhios agam gur duine cneasta creideamhnach a bhí im' oncal. Bhí fhios agam cé'n droch-mheas a bhí aige ar lucht an óil. An té nach raibh an oiread de mhaoin an tsaoghail aige is bhí aige féin, ní raibh aon áird aige air. An té bhí saidhbhir ní fhéadfadh sé gan a bheith go toghtha, dar leis. Ní raibh a inghean, Máire, an bhean úd a thug gean a croidhe dhom uair, ar an mbaramhail chéadna, acht bhí cuid de'n mhianach chéadna innti. Bhí fúm dímheas a caitheamh orra beirt. Bhí fúm a chur i gcéill dóibh cé'n bharamhail a bhí agam orra. "Seo í an bhean atá fúm a phósadh," arsa mise, nuair a bheannuigheadar dhom. D'fhéachadar ar an mbeirt againn agus alltacht orra. Níor labhradar focal acht d'umhluigheadar do'n Mhnaoi Reamhair go múinte. <L 119> Bhí an Fear Buide sgathamh beag uainn. Seaán Mac Donnchadha agus an Bhean Ruad i ngreim ann. "Cá bhfuil mo sgian? Cá bhfuil mo sgian, adeirim, go gcuiridh mé go feirc ann í?" adeireadh sé 'n-a shean bhéic. Bhí a inghean ar mo chúl agus creathadh ball uirri. Acht leis an gceart a rádh níor bh' fhada gur glac sí misneach. Chuaidh sí idir mé fhéin agus an Fear Buide. "Cuirfidh tú an sgian ionnam-sa i dtosach," ar sise agus do shín sí a dá láimh amach uaithi le mise a chosaint. Bhí m'oncal agus a inghean ag féachaint ar an dream a tháinic isteach i n-aonfheacht linn. "Chuig an mbainis tháiniceadar," ars' mise leó; "cáirde liom-sa iad," arsa mise; "cuirfead i n-aithne dhíbh iad," arsa mise. Níor chuireadar 'n-a aghaidh. Bhíodar ró-mhúinte. Acht cheapas go raibh Máire Ní Laoigh ar tí na deóir a shileadh le cantal go raibh sí 'n-a leithéid de chuideachtain. "Cing-Cang," arsa mise. Tháinic an duine sin i láthair, agus d'umhluigh dóibh go múinte. "Labhair leis," arsa mise lem' oncal, "i n-aon teangain dá bhfuil ar Roinn na hEórpa indiu agus labhróchaidh sé leat." D'umhluigh mo dhuine an ath-uair go múinte agus go béasach. "D'fhoghluim tusa Frainncis 'san gCoinbhint," arsa mise le Máire Ní Laoigh. Cheap Cing-Cang beagán Frainncise a labhairt, acht bhí sé ró-ólta le teanga ar bith a labhairt. Dob' éigin dó suide "Seo é Mac Uí Fhirghil, nó "Fan go Fóill," mar tugtar air," arsa mise. D'umhluigh m'oncal agus a inghean dhó. "Má tá fear troda uait, cuir fios air," arsa mise. D'umhluigh mo dhuine dhóibh. "Séamus Ó Síothcháin," arsa mise, agus tháinic fear mór cumasach chugam. Shílfeá go leagfadh sé an teach dá dtog róchadh sé. D'umhluigheadar dó. "Fáilte rómhat. Fáilte rómhat, a bhean uasal. Chun na bainse tháinic sibh-se freisin, is dócha?" <L 120> B'in é an chéad fhocal a labhradh, agus dob' é an focal deireannach é gur chuireas a raibh ann i n-aithne dhóibh chomh módhmhail múinte is dá mbéinn i gcúirt ríogh. "Tá fhios agad anois, a Mháire," arsa mise, "nach bhfuil aon easbaidh cáirde orm 'san tír seo." "Nach uathbhásach na daoine iad?" ar sise ós íseal. "Is millteach an saoghal é," ars' a hathair; "ní chreid- finn go mbéadh mac mo dhearbhshíre 'n-a leitheid d'áit agus 'n-a leitheid de chuideachtain. Ní chreidfinn é … Ó, dá mbéadh do mháthair beó … a Mhichil! "Seadh." "Ceart duit a theacht a-bhaile i n-aonfheacht linn- ne …" "Táim ar fheabhas annseo. Nach bhfuilim le pósadh —" "Cé'n tóir atá agad uirri? Bhfuil ciall ar bith agad? … a Mhichil," ar seisean i ndiaidh tamaill bhig, "a Mhichil," ar seisean go cáirdeamhail, "má tá fonn pósta ort, a Mhichil, gheobhaidh mise bean duit i nGaillimh, bean bhreágh óg …" "Cheapas féin bean bhreágh óg fhagháil ann cheana," arsa mise ag cur isteach air, "acht níor éirigh liom. Phós sí duine eile," arsa mise, agus do dhearcas ar Mháire. D'fhanadar beirt 'n-a dtost. Bhí an Fear Buidhe ag a iarraidh a dhul chugam feadh an achair seo, agus beirt i ngreim ann. Na daoine a thugas isteach le cur i n-aithne do mo cháirdibh gaoil, bhíodar ar a suaimhneas ag cur síos ar an bpósadh. Thugas féin aghaidh ar an bhFear Bhuidhe. Chuireas lámh i bpóca mo bhrísde, agus bhaineas an piostal a cheannuigheas ó'n máirnéalach an oidhche úd fad ó as an bpóca. Chuireas gothadh troda orm féin. "A chneamhaire an tsaoghail," arsa mise go bagarthach, "cá bhfuil mo chuid airgid? Bhailigh a raibh ann timcheall orainn. Rugadar ar an mbeirt námhad. "Bhain an piostal de," arsa duine. "Bhain an sgian de," arsa duine eile. Bhí sé 'n-a raic ann. Gach uile dhuine ag cur a ladair fhéin isteach. M'oncal agus a inghean ar leathtaoibh ag <L 121> féachaint ar an ngleó, agus uathbhás orra. An Bhean Reamhar eadrainn beirt, agus í ag sgreadghail. "Sgeana agus piostail agus fuil!" adeireadh sí, "sgeana agus piostail agus fonn orra a bheith ag marbhadh a chéile! Ó, nach mé tá cráidhte aca beirt?" adeireadh sí. Acht tháinic an Bhean Ruadh ar nós fuarlaigh ó shléibhtibh reóidhte sneachta ag sguabadh a raibh ann roimpi. "Marach go bhfuil leisg orm," ar sise, "do bhéarfainn ar chúl cinn ar an mbeirt agaibh agus do chaithfinn thríd an bhfuinneóig sibh. Nach sibh na fir troda? Nach sibh na seadairí tréana?" Rinneadh réidhteach. Féachaint dá dtugas ar Mháire, agus bhí sí ar creathadh. B'fheárr léithi a bheith i n-aon áit eile fá'n mbith ná 'san mball a raibh sí. Bhuaileas anonn chuici. "Ar shíl tú an seanfhear bocht a mharbhadh?" ar sise. "Marbhóchad fós é …" "Ná habair rud mar sin, a Mhichíl." "Ní abróchainn é, agus ní dhéanfainn é marach go bhfuil sé tuillte aige. An diabhal!" arsa mise ag dearcadh anonn air. Dhearc seisean orm, agus ní féachaint chneasta thug sé orm. "A Mhichíl," ars' an bhean a bhí le mo thaobh agus a lámh ar mo ghualainn aici, "a Mhichíl!" ar sise. "'Seadh." "Nach mór an t-athrughadh atá tagtha ort, a Mhichíl?" ar sise ag féachaint orm go cásmhar. "Cé'n t-athrughadh é?" arsa mise go sgigeamhail, "acht go bhfuilim níos sine, go bhfuilim ar leath-chois agus ar leath- láimh agus nach bhfuilim chomh dathamhail is bhíos nuair a chuir tusa spéis ionnam, nuair d'fhágas mo bhaile dúthchais le beagán a shaothrughadh …" Bhí na deóir 'n-a súilibh. Cheap sí cosg a chur leó acht ní mó ná go maith d'éirigh léithi. Tá an dúil chéadna 'san ór i gcomhnuidhe agad," arsa mise go tobann léithi. Tháinic na deóir. Ní raibh truaigh ar bith agam dhi. Ba bheag liom d'fhéadfainn a dhéanamh uirri. <L 122> "Bhí an-chuimse airgid ag an bhfear úd a fuair tú," arsa mise, "ní fhéadfainn-se an méid sin a shaothrughadh go deó … dá mbéadh an oiread céille aige is bhí —" Níor fhéadas an chaint a chríochnughadh. Thosuigh sí ag sileadh na ndeór go fras. B' aoibhinn liom gur éirigh liom an bhean uasal bhreágh seo a mhill mo shaoghal orm a chur ag gol. Marach an dúil mhalluighthe bhí aici féin agus ag a hathair 'san airgead, bhéadh a mhalairt de sgéal le hinnseacht agam-sa. Rinneadh an cleamhnas dhi le boicín gan rath, acht go raibh an t-airgead aige, rud nach raibh agam-sa ariamh, acht nuair a tugadh an dá chéad go leith sin dom nuair d'éirigh an timpist dom … "Dá mbéadh an oiread de'n chéill aige is bhí de'n airgead, ní phósfadh sé thú, mar bhéadh fhios aige nach dhó thug tú gean do chroidhe: dá mbéadh an oiread de'n mhaith leat …" "Bí 'do thost," ar sise ag cur isteach ar an gcaint go feargach. Shíleas féin a dhul ar aghaidh, acht d'iompuigh sí orm. "Bhí 'do thost," ar sise, "agus ná cáin an té atá imthighthe … ar láimh dheis an Tighearna go raibh sé …" "Agus ar cailleadh é?" arsa mise agus iongnadh orm. "Nár chuala tú tada faoi?" "Dheamhan focal. Dá gcloisfinn …" "Marbhuigheadh é trí ráithe ó shoin. Thuit sé dá chapall ag gabháil ar an aonach dhó." Bhíomar beirt 'n-ár dtost. Bhí an Fear Buidhe agus m'oncal i gcúinne. Seaán Mac Donnchadha agus an Bhean Ruadh agus beirt nó triúr eile i gcúinne eile. An comh- luadar a thugas isteach, bhíodar go sgléipeach. Bean ag ól leanna i bhfus. Fear ar gabháil cheóil thall. Duine ag moladh an chleamhnais. Duine eile 'ghá cháineadh. An sneachta ag bualadh i n-aghaidh na fuinneóige. Glórtha feargacha, glórtha ciúine, glórtha borba leitheadacha chugainn ó'n tsráid. An bhean úd a cheapas a phósadh fad ó le mo thaobh agus í 'n-a baintreabhaigh; an bhean úd a cheap mise a phósadh, dhom' bhuidheachas, 'n-a suidhe léithi féin, agus í ag dearcadh anonn orainn. 'Sí Máire a labhair i dtosach. <L 123> "Ní'l aon lá ó d'fhág tú Gaillimh, a Mhichíl," ar sise, agus bhí tocht 'n-a glór, "ní'l aon lá ó d'imthigh tú an chéad uair nár ghuidheas Dé ar do shon." Bhí an lámh aici ar mo ghualainn arís. Bhí sí ag féachaint go geanamhail orm. "An n-abruigheann tú paidir ar bith ar mo shon-sa?" ar sise, "ar iarr tú ar Dhia ariamh mé chur ar bhealach mo leasa …?" "Dá mbéadh a leithéid ann," arsa mise. Bhain sí an lámh de mo ghualainn. Theann sí amach uaim roinn. "Ó, tú atá athruighthe go mór," ar sise, "bhí an mí-ádh orm gur leigeas duit imtheacht an chéad uair … go maithidh Dia na Glóire dhom é …" Thosuigh fear a bhí i gceann an tseómra ar amhrán a ghabháil. Rinneas féin comhartha leis an Mnaoi Reamhair a theacht i leith chugam. Tugadh cathaoir dhi le mo thaobh. Chuaidh Máire Ní Laoigh anonn chuig a hathair. Thosuigh an ceól. Thosuigh na hamhráin. Bhí an bhainis ar siubhal. Bhí an obair ar siubhal nuair a d'éaluigheas féin uatha. Amach liom ar an tsráid. Níor airigheadar ag imtheacht mé. Dá n-aireóchadh féin, is beag an ceapadh bhéadh aca nach raibh fúm filleadh. Is beag an tóir a bhéadh ag mo mhuintir orm feasta. Nach mé thasbáin dóibh cé'n meas a bhí agam orra? Agus an comhluadar úd a thabhairt i láthair Mháire Ní Laoigh! An bhean uasal bhreágh! Nach orm a bhí an díthcéille ag a cheapadh go mbéadh náire orm rómpa? Orra-san ba chóir an náire a bheith! Marach iad, ní hé an bhail seo bhéadh orm anocht! Ghluais liom thríd an sneachta chomh tapaidh is d'fhéadas, agus áthas mór orm gur umhluigheas, gur mhasluigheas agus gur náirigheas iad. Acht céard seo? Sráid bheag bhrocach. An sneachta 'n-a phuiteach faoi chosaibh na ndaoine. Dath liathghlas air. Sgata fear agus ban agus páisdí. Iad corruighthe go mór. Uathbhás orra. Alltacht orra go léir. Ar an sneachta fliuch salach liathghlas tá bean óg 'n-a luighe. Ní'l cor aisti. Tá fear le n-a cois, ord mór caithte ar an talamh le n-a ais, é ar leath-mheisge; cúigear <L 124> fear i ngreim ann; fonn orra uile é do mharbhadh láithreach bhonn. An bhean atá san tsneachta, 'sí a bhean í. An t-ord úd atá caithte ar an talamh is leis é (nach bhfacas é ar maidin indiu 'ghá bhreith leis), agus mara bhfuil an bhean marbh, tá a naoideanán nua-bheirthe marbh … Tháinic dochtúir agus síothmhaoir. Gabhadh an ruibhíneach. Tugadh an bhean leath-mharbh chun bealaigh. Cuireadh bráithlín timcheall ar chorp an naoidheanáin agus tugadh go teach na marbh é. Tá sé ag tosughadh ar an sneachta a chur arís. Ní baoghal do na daoinibh imtheacht. Shílfeá go bhfuilid greamuighthe de'n áit, agus is ag dul i méid atá an plód atá ann. Na daoine atá ar leath-mheisge, táid ag éirghe as. Is éigin do na síothmhaoir a gcongbháil ó'n áit ar thuit an bhean 'san sneachta. Cuireann siad an gníomh uathbhásach a rinneadh thrí n-a chéile … Agus sul ar tugadh an fear agus a bhean agus a naoidheanán marbh rugadh san sneachta chun bealaigh, shíleas féin go mba geall le súilibh ainmhidhe uilc nár thaithnigh an cineadh daonna leis na fuinneóga faoi n-a gcuid solus a bhí ins na tighthibh beaga dubha ar gach taobh. Agus nach iad na súile sin a dhearc anuas go sgigeamhail ar an sgata beag daoine faoi n-a gcuid giobal fliuch, agus ar an mnaoi a bhí 'n-a luighe leathmharbh 'san sneachta, agus ar an naoidheanán nach bhfaca solus ariamh, agus ar an athair ólta a bhí gabhtha ag na síothmhaorthaibh? … Ghabh uamhan mé féin. Do mhothuigheas 'mo chroidhe go ndeárnadh gníomh mór, gníomh uathbháis ar an mball 'n-a raibh mé. Níor fhéadas fanacht ann. Bhí cumhacht an ghnímh a rinneadh do mo dhíbirt ó'n áit, bhí an cumhacht céadna ag tarraint na mílte eile ann. A dhul chomh fada i nÉirinn is d'féadfainn ó'n mball úd — ní raibh uaim acht sin. An saoghal gránna a bhí agam le fada an lá a thréigeadh. An Bhean Reamhar fhágáil 'mo dhiaidh … Dá bpósfainn í, is cinnte nach ndéanfainn acht í mharbhughadh mar mharbhuigh an beitheamhnach úd a bhean féin … Ag gabháil thar ospuidéal dhom, do chonnaiceas malrach 'n-a sheasamh taobh amuigh de'n doras 'san sneachta. Bhí sé <L 125> ag gol go mór; d'aithnigheas é; nach minic d'innis mé sgéal dó féin agus dá chomrádaidhthibh beaga? Mac an fhir úd a phógadh a bhean faoi dhó gach maidin, mach an fhir úd a mharbh a bhean leis an ord a bhí ann. Do lean an geárr-bhodach corp a mháthar go doras an ospuidéil … Bhaineas as, agus an diabhal ag ithe an chroidhe ionnam. XXVIII. Ní'l an t-earrach fós ar fagháil acht tá súil agam féin agus ag mo cháirdibh leis. Ní turus fada a thugas an oidche úd a rinneadh an choir. Ní dheachas tar an bpáirc úd ab' fhacthas dom go mba fathach galrach an chuid dhí a mbíodh na truagháin 'n-a luighe ann. Táid ann fós. Acht ní geall le spotaíbh dubha ar fheóil an fhathaigh anois iad. Ní headh, acht le smugairlíbh rón d'fhágfaidhe ar an tráigh i ndiaidh taoille. Agus b'fhada agus ba ró-fhada iad ag feitheamh leis an taoille tuile chuireadh ar snámh arís iad. Acht an leis an taoille atáid ag feitheamh? B'fhada uatha é. Is leis an earrach nuair a thiocfas brígh agus spreacadh i ngach ní atá beó atáid ag feitheamh. Is leis an ngréin a chuireas teas 'n-a gcnámhaibh atáid ag feitheamh. An tráth fhéadfas siad gluaiseacht leó go bríoghmhar teann ar fud na tíre chomh neamhspleádhach le rígh. Go dtigidh an tráth úd tá orm-sa, agus orra-san, fanacht annseo. Mara bhfuil ag Dia, tá orm-sa fanacht ann i gcomhnuidhe. Dhá bhfágtaoi lúth mo chos féin agam! Lúth mo chos féin! Nach ait an focal é? Acht nuair atá ocras ar dhuine, nuair atá droch-mhisneach agus cantal ar dhuine, nuair atá air an oidhche a chaitheamh amuigh faoi fhearthainn agus faoi ghaoith an gheimhridh gan mórán le n-a chlúdach, ní hé an donas a bhuail 'n-a threó fad ó is mó is cás leis, acht an droch-bhail atá air faoi láthair. Acht dá mbeadh lúth mo chos féin agam nach bhféadfainn bóthar a chur díom chomh maith leis an lucht fáin atá 'mo thimcheall faoi lathair. Agus <L 126> chomh cinnte is bhíos fonn gluaiseachta ar na fáinleógaibh ar theacht an gheimhridh bíonn fonn gluaiseachta orra siúd. Níor ghoill an donas a bhí orm féin ariamh chomh mór orm is do ghoill nuair a chonnaiceas ag imtheacht i ndiaidh a chéile iad 'san earrach. Ó, dá bhféadfainn an chathair mhalluighthe fhágáil! Tá an t-earrach ann i ndáríribh indiu. Tá an ghrian go geal-gháireach 'san spéir mar mháthair a bheadh ag iarraidh gach sonas agus gach sógh a bhí 'n-a cumas a thabhairt dá clainn. An t-uisge atá 'sa linn úd thall a bhí faoi leac-oighre cóicthigheas ó shoin, féach indiu é 'n-a loch airgid ag damhsa faoi lonnradh na gréine! Agus an ghaoth a ndeas! Nach áluinn í? 'San gcathair féin bíonn fáilte roimpi. Tá an súgh ag éirghe ins na crannaibh. Ní'l luibh 'san bpáirc nach bhfuil borracht agus beódhacht innti. 'Mo luighe annseo 'san bhféar dhom, imeasg na dtruaghán, feicthear dhom go bhféadfadh duine a mbéadh an radharc go géar aige an féar fheiceáil ag fás. Leagaim mo cheann ar an talamh … Thuit rud eicínt ar mo shróin. Rugas air. Feithide caol fada glas a bhí 'n-a dhúiseacht d'éis trom-shuain an gheimhridh. Tháinic barradh 'mo chroidhe féin. Tháinic misneach chugam. Leagas an feithide caol fada a thuit orm ar shean-bhilleóig a d'fhan ar an talamh i gcaitheamh an gheimhridh. Thosuigheas 'ghá sgrúdughadh go géar. Chonnaic cuid de na bochtáin eile mé. Bhailigheadar timcheall orm. B'fhéidir go bhfuaireas píosa airgid 'san bhféar. Thosuigheadar ar cuartughadh. Níor airigheas im' aice chor ar bith iad. Bhí iongnadh orm roimh an mór-iongantas a bhí ar siubhal 'mo thimcheall. Munar airigheas iad, d'airigheadar an focal adubhras: Tá Dia Láidir. Bhí sean-fhear ann a raibh cosamhlacht dhiadhanta air. Maoise Mhichil Angeló chuirfeadh sé i gcuimhne dhuit le n-a fhéasóig fhada bháin, agus a aghaidh uasail … acht ar chlos dó an focal adubhras-sa, thosuigh sé ar Dhia-mhasladh agus ar easgaine agus ar na seacht mionna déag a thabhairt. Thug sé an leabhar gurab é an Fear Mór a bhí i n-áirde. Thug sé an maide coisrig go raibh na déithe <L 127> caillte leis na bliadhantaibh. Ní chuirfeadh an cirteach dearg leath an oiread uilc ar tharbh is chuir ainm Dé ar an sean- fhear bán-fhéasógach ocrasach úd a chuirfeadh Maoise i gcuimhne dhuit. Bhí cuid eile ann d'aontuigh leis. Cheapadar siúd mo bhualadh. Bhí dream eile ann a cheap gur ag magadh fútha a bhíos. Bhíodar-san ar tí mo bhualadh freisin. Cuid eile a raibh díombáidh orra nach raibh aon cheó fághta againn, agus súil aca leis. Bhíodar-san bagarthach. Bhí olc orra go léir. Chuireadar an ruaig orm as an bpáirc. Ná bíodh aon mhugadh-mhagadh ort, a Mhichíl, ná bí ag iarraidh a bheith 'ghá cheilt ort féin go bhfuil an t-ocras mór ort. Cé'n chabhair dhuit é? Má d'ith tú ruainne aráin agus feóla a d'fhág fear oibre 'n-a dhiaidh ar phláta i dteach ósta, céard is fiú dhuit an méid sin, a Mhichíl? Nach bhfuil pé nidh atá 'do bholg dhá mhaistreadh ann? Ní'l ceó maitheasa dhuit do chrios d'fhásgadh faoi do chom. Nach bhfuil sé fáisgthe cheana faoi thrí agad? Acht má leigir dhuit féin cosamhlacht an ocrais agus an donais a theacht ort féin, a Mhichíl, ní bheidh aon fhagháil agad ar an bposta beag úd a gealladh dhuit … An posta úd a bhí ag déanamh imnidhe dhom na laethe seo. Nach mé dhéanfadh an fear faire? Nach mé bhéadh géar- shúileach fad-bhreathnuightheach ar eagla go mbrisfidhe mé? Gheobhainn lóisdín deas compóirteamhail. Bhéadh seómra beag faoi leith agam féin. Bhéadh mo chuid leabhar agus mo chuid páipéar ann. Bhéadh biadh glan folláin gléasta rómham ar theacht a bhaile dhom thar éis na hoidhche. Bhéadh fuinneóga an tseómra ar an taobh thoir-ndeas de'n teach ionnus go mbéadh an ghrian ag deallramh isteach thríotha gach maidin nuair a thiocfainn a bhaile. An Bhean Reamhar? Nach orm a bhí an t-ádh nár phósas í siúd. Nach orm a bhí an t-ádh gur mhasluigheas mo mhuintir? Ní bheidís ar mo thóir feasta … A Sheóirse Fott, molaim thú. Marach thú, a Sheóirse ghil Fott, bhéinn gan posta go ceann i bhfad. Go n-éirighidh an saoghal leat, a Sheóirse. Go raibh bhean ar do mhian agad, a Sheóirse! go raibh clann gan droch-bhéas agad, a Sheóirse! <L 128> 'San oidhche i mbárach béad ag faire dhuit, a Sheóirse. Beidh an droch-shaoghal thart. Beidh an saoghal nua tagtha. D'fhéachas isteach i lochán uisge go bhfeicfinn an raibh aon droch-chosamhlacht orm. Ba dhóigh liom nach raibh. Bhíos ar fheabhas, cheapas. Nuair a bhéadh an punnt sin sa tseachtmhain agam d'fhéadfainn mé féin a ghléasadh. Punnt san tseacht- mhain! Ní fhéadfadh duine pósadh air … acht dá mbéadh an bhean ag saothrughadh airgid freisin? Dá mbéadh punnt eile aici-se, bhéadh an sgéal go maith againn … agus ní bhéinn ró-shean nuair a bhéadh an chlann ag éirghe suas 'mo thimcheall. Ní'lim mórán le deich mbliadhna fichead fós … dá mbéadh an dá phunnt 'san tseachtmhain agam, ní bhéadh stródh ar bhith orainn roinnt bheag a chur i dtaisge gach seachtmhain. B'fhéidir go n-éireóchadh linn an oiread a bhailiughadh is thiubhradh go hÉirinn sinn 'san samhradh. Do dhéanfadh deich bhpunnt cúis … Acht ní fhéadfainn cuairt a thabhairt ar mo bhaile dhúthchais go mbéadh dearmad déanta ag cách ar m'eachtraíbh tráth bhíos ar an mbóthar leis an bhFear Bhuidhe. Nach orm a bhí an t-ádh nár phósas a inghean? An bhean a bhéadh agam (an bhean atá agam ba chóra dhom a rádh, mar bhí sí fáighte agam cheana 'sna brionnglóidíbh); an bhean a thoghfainn bheadh sí árd dubh; bhéadh a dhá súil ar dhath an áirne; a leaca ar dhath an róis; agus a béal … Chuimhnigheas ar a raibh de mhnáibh áilne ar an saoghal ariamh ó Helen na Gréige anuas, agus b'fhacthas dom nach raibh aon bhean díobh chomh háluinn chomh huasal leis an mnaoi úd a bhí agam-sa — an bhean úd a bhí agam-sa i mbrionnglóidibh. Dhearmadas an t-ocras. Ní raibh aon bheann agam ar an saoghal cráidhte seo. Nach mbíodh an chuideachta áluinn ban seo 'mo láthair de ghnáth? Nach mbídís ag labhairt liom? Nach raibh comhrádh aoibhinn agam leis an mnaoi sin tré'r sgriosadh an Traoi? Bhí gliondar uirri go raibh i hainm i mbéal na ndaoine fós; bhí aiteas uirri go rabhas féin ag cuimhneamh uirri. "Canfar m'ainm," ar sí, "canfar m'ainm go deiread aimsire," agus d'imthigh léithi ar an ngaoith. Tháinic Déirdre searc Naoise annsin, agus mé 'mo luighe ar lár mo dhroma 'san bpáirc … agus níor bh' í an Déirdre bhrónach í, acht Déirdre bhuadhmhar ghlórmhar; <L 129> acht nuair a shíleas ceist a chur uirri faoi Chlainn Uisnigh d'éaluigh sí uaim. Mná áilne a mhill na ríoghachta ghluais- eadar tharm treasna na spéire: Bhí Gormfhlaith na nGaedhal agus Donna Elbhír na Spáinneach ar an gcuideachtain bhrónaigh seo; mná áilne eile a thóg a dtíortha — Siubhán De hArc ar an each bhán, agus a claidheamh 'n-a glaic aici, agus a lán le n-a cois nár aithnigheas. Bhí Meadhbh ann agus Cleopatra na hÉighiphte 'n-a fochair agus iad go mór-chúiseach agus go leitheadach, agus mná borba uaibhreacha 'n-a ngar; mná a chuir ár agus achrann ar siubhal le n-a dtoil a chur i bhfeidhm … Na daoine móra a bhí ag dul thart 'n-a gcóistíbh breághtha gleóite, ní fhacadar na hiongantais seo 'san spéir. Na truagháin a bhí n-a luighe ar an talamh, ní fhacadar iad. An bacach, agus an bacach amháin a chonnaic iad. Acht muna ndíbreóchaidhe tú na haislingí, a Mhichil, ní gheobhaidh tú an posta sin ó Fhott. Gread leat, a Helen na Gréige! Imthighidh libh, a Mheadhbh agus a Chleopatra! … Cé'n mhoill atá oraibh annsin? Nach bhfuil fhios agaibh go bhfuil orm mé féin a nighe 'san lochán úd thíos, nach bhfuil fhios agaibh go bhfuil orm mo chuid éadaigh a ghlanadh i dtreó go mbeidh an deágh-chosamhlacht orm nuair a rachas mé i láthair Sheóirse Fott leis an bposta úd fhagháil uaidh. Tá deifir mhór orm. Imthighidh libh go beó, adeirim … acht tig libh filleadh — nuair a bhéas an posta agam. Mo mhallacht ort, a Sheóirse Fott! Mallacht na naomh ort, a Sheóirse! Mallacht na n-aingeal ort, a Sheóirse! Mallacht na lag ort! Mallacht na láidir! Mallacht na mbráthar, mallacht na sagart, mallacht na n-easbog ort, a Sheóirse bhradaigh Fott! Mallacht na máthar ort, a Sheóirse! Mallacht a gclann! Go ngoillidh an saoghal ort, a Sheóirse! Go luighidh an leac go trom ós do chionn! Nach agad a bhí an deágh-chomhairle dhom, a Fhott an mhí-ádha? A dhul go teach na mbocht! Agus ar cheap tú gur ag iarraidh comhairle ort a bhíos? Ar cheap tú gur dhíbrigheas an chuideachta uasal a bhí ar cuairt agam le dhul ag iarraidh <L 130> comhairle ort-sa, a Fhott bhradaigh? Bhíos tráth agus dá n-abróchaidhe an focal úd liom, ní fada go mbéidhtheá ar lár, a Sheóirse! Acht d'imthigh sin agus tháinic seo. Ní'l ionnam anois aon bhuille a thabhairt. Ní'l an misneach agam chuige. Ní'l ionnam acht thú a mhallachtaighe … mo mhallacht ort, a Sheóirse Fott! … B'fhéidir go mbéadh mo mhallacht níos cumhachtaighe, dá sgríobhainn ar pháipéar é … agus do sgríobhas é 'mo shuidhe faoi bhun crainn daraighe, i lár páirce, i Lonndain Shasana, an mhaidin áluinn earraigh seo, an naomhadh lá déag de mhí an Aibreáin 'san mbliadhain naoi gcéad déag agus a seacht. Táim ag feitheamh leis an gcuideachtain shéimh a dhíbrigheas le cuairt a thabhairt ar Sheóirse Fott. Acht nílid ag teacht chugam; ní thagann chugam acht smaointe duaibhseacha nach dtig liom a dhíbirt, smaointe dubha duaibhseacha agus meisge an ocrais … Acht ní i gcomnuidhe a bhíos na dubh-smaointe dhom' chiapadh. Fuaireas cúpla pighin indé as ucht capall a chongbháil. Cheannuigheas ruainne cáise agus blúire aráin. D'ólas gloine leanna. Bhuaileas isteach 'san bpáirc, agus shuidheas faoi bhun an chrainn daraighe. Tháinic meidhir ar mo chroidhe. Mhothuigheas an fhuil ag borradh 'mo chuisleachaibh. Bhí an ghrian ag soillsiughadh anuas orm. Bhí a lán daoine 'san bpáirc, acht ní raibh a fhios aca cé'n lúthgháir a bhí ar an mbacach a bhí ag gabháil amhráin go croidheamhail faoi bhun an chrainn daraighe … Fríoth an fear bocht marbh faoi bhun crainn daraighe, i lár páirce, i Lonndain Shasana. Bhí cuid de na páipéir seo 'n-a phóca. Bhí piostal le n-a thaobh acht níor caitheadh aon urchar as ariamh. Ní raibh ann acht bréagán a theip ar an bhfear a d'iomchuir é. Bhí sean-sgian le n-a thaobh, sean- sgian mhaol mhanntach, agus is léithi marbhuigheadh é … acht ba bheag an ceapadh a bhí ag mo charaid bhocht go loicfeadh an piostal úd a cheannuigh sé ó'n mairnéalach air — acht nár loic an saoghal? A CHRÍOCH.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
