Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Caisleán Bhaile Chairbre
Title
Caisleán Bhaile Chairbre
Author(s)
Ní Chinnéide, Máire,
Composition Date
1908
Publisher
Dominican Fathers
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
CAISLEÁN BHAILE CHAIRBRE. MÁIRE NÍ CHINNÉIDE. “Agus an é sin Caisleán Bhaile Chairbre? an sean-fhothrach gránda so ná fuil cuma ná slacht air? Mhaise, go deimhin féin, is beag meas a bheidh agam arís ar na rudaíbh is mó a thaithneann leat-sa, m'á's é seo an caisleán breagh a bhí agat le taisbeáint dom! Ár ndóigh, ní hamhlaidh atá tú chum pictiúir — pictiúir, go bhfóiridh Dia orrainn — a dhéanamh de'n tsean-chabhlach so! Cuir uait i n-ainm Dé, & téanam ort a bhaile — nó ragham ag triall ar an Observatory nó ar rud éigin eile gur fiú féachaint air … Ní thiocfair, an eadh? Beannacht leat, má 'seadh, & go gcúitighthear do shaothar duit!” D'imthigh mo dhearbhráthair leis annsoin, & ní deirim ná gurab amhlaidh abhfearr liom é. Cé go rabhamar an-cheanamhail ar a chéile — ní raibh acht an bheirt againn ann — is beag meas a bhí ag ceachtar againn ar na rudaíbh a thaithn leis an duine eile. B'fhearr liomsa ná éinnidh eile an lá a chaitheamh amuigh 'sna páirceannaibh ag féachaint ar na scamaill sa spéir & ar an atharrughadh cuma a tháinig ortha gach ré nóimid, no dul ar fán timcheall na duthaighe ag déanamh pictiúirí beaga de gach dún no fothrach caisleáin nó a leithéid a bhí i ngiorracht deich míle dár n-áit chomhnuighthe. Díomaointeas ab'eadh iad so go léir, dar lem' dhearbráthair, ámh — saghas caitheamh aimsire nár fhoghn acht do chailíníbh, & ní féidir iad do chur i ghcomórtas le hiománuidheacht ná le rámhaidheacht ná a samhailt siúd. Mar sin is annamh a bhí sé im' theannta ar na turusaibh seo, & nuair tháinig féin, ní bhíodh sé ró-shásta le n-a bhfaca sé. Tháinig ana-fhuadar orm chum oibre nuair bhí mo dhearbhráthair imthighthe, agus do thógas mo phinn luaidhe & mo scuaibíní dathuighthe amach as an mbosca acht sar ar thosnuigheas, d'fhanas tamaillín ag féachaint ciacha taobh de'n chaisleán dob'fhearr chum pictiúir a dhéanamh dhe. Tá an caisleán féin suidhte ar innse bhig & a chosa beagnach san uisce. Tá Bágh an Daingean le feicsint lasmhuigh & Abh na Fearta ag rith isteach ann. “Ar an dtaobh thall de'n Ghabhailín” tá Cathair Uibh Ráthaigh & a drom le Binn a' Tighe, & tá Cnoc na dTobar ar an dtaobh thiar de'n chaisleán. Tá crois le feicsint ar a bhárr so, & deirtear linn gur dhein sagart paróiste a bhí annso Turus na Croise do chur ar thaobhaibh an tSléibhe & go mbidhtear ag déanamh urnaighthe ann fós. Tá an ghrian ag taitneamh ar an uisce, & tá na
tonntacha beaga ag lonnradh mar airgead fé n-a soillse & iad ag rinnce go ceólmhar ar a dtriall ar an muir mhóir. Tá an deatach ag eirghe ós na similéiríbh thall sa Chathair & tá obair an tsaoghail ar siubhal ann, acht tá an áit seo chomh ciuin & dá mba i gcathair éigin na marbh a bhí sé. Níl fuaim le cloisint acht amháin “canntann na n-éan” & amhrán na habhna & bfhéidir fothraimín beag anois is arís nuair léimeann iasc san uisce. Lá chum machtnuighthe is eadh é & ní fada go dtuiteann na scuaibíní as mo láimh & go dtagann mar bheadh néall codalta thar mo shúilibh. Do cuireas díom é, ámhthach, & do thosnuigheas ar obair. Ní raibh puinn déanta agam nuair do thuit an t-iongantas amach. Ní raibh an ghrian ag taitneamh a thuille ná na héin ag déanamh ceoil, acht bhí tuitim na hoidhche ann, & i n-ionad an tsean-fhothraigh luim,'sé bhí ann ná caisleán breagh daingean láidir, & bhí mar bheadh taobh bainte de'n chaisleán i dtreo is gurbh' fhéidir liom gach a raibh ar siubhal istigh sa chaisleán d'fheicsint. Bhí a lán daoine sa chaisleán idir fhearaibh & mnáibh, acht ní rabhadar i dteannta a chéile ann. Bhí éadach áluinn dathamhail saidhdhir ortha go léir, gur mhór an deifridheacht idir é & an t-éadach a bhíonn ar na daoiníbh fé láthair. Bhí léinteacha síoda ar chuid des na fhearaibh & bratacha go raibh fabhraí óir ortha, & bhí triúis & ionar sróil ar chuid eile aca. Bhí mionna de'n ór bhuidhe ar fholt na mban, & bhí slabhraí óir & bioráin óir go raibh clocha loghmhora ionnta & fáinní óir ortha go léir ná faca a leithéid riamh roimis seo. Bhí dhá bhórd ar faid an tseomra ba mhó sa chaisleán & bhí gach éan-tsaghas bidh & dighe ba bhlasta ná a chéile leathta amách ortha. Bhí lampaí práis & umha ar crochadh as na frathachaibh & bhí teinteacha móra i lár an tseomra mar rabhthas ag ullmughadh an bhidh, & bha gheal deas comportach an seomra é, cé go raibh an sneachta ag teacht anuas go tuigh lasmuigh. Bhí a lán daoine 'na suidhe ar gach taobh des na bórdaibh & corn adhmaid no meadar os comhair gach duine aca, & é lán d'fhíon iasachta no de shein- mhiodh, & ní raibh éan-easbaidh ar an mbiadh acht chomh beag. Bhí cruitire ar thaobh an Taoisigh & bhí ceol binn na clairsighe le cloisint ó am go ham, & dob' aereach sultmhar scléipeach an chuideachta iad. Dubhart cheana ná raibh na fir & na mná i dteannta 'chéile ag an bhfleidh. Is amhlaidh a bhí a nGrianán féin aca son, & dá dheise & dá ghile an seomra a bhí ag na fearaibh, ba sheacht n-uaire níos deise & níos gile an seomra a bhí ag na mnáibh. Bhí lasracha na dteinteacha níos lonnraighe ann & solus na lampaí níos gile, & geallaim duit go raibh an biadh & an deoch an uile bhlúire chomh maith & bhíodar sa tseomra eile, cé ná raibh an oiread des na fíontaibh iasachta úd nó des na “deocha garbha gabhálta” eile ann. An fhaid is a bhíos ag féachaint ar na radharcannaibh breaghtha so tháinig dubh-scamall idir mé & an caisleán. Ba dhóigh liom go raibh na
soillse go léir múchta & gur imthigh an caisleán féin as mo radharc ar fad. Nuair chonnac arís é, bhí solus an lae ghil ag taitneamh air, & bhí sluagh daoine na thimcheall & bhí báid sheoil sa' chuan thíos. Bhí teanga bhinn na Spáinne le cloisint ó chuid des na daoinibh seo, & bhí an dath céadna & an folt céadna ortha atá ar roinnt mhaith dár ndaoine féin i n-iarthar na hÉireann — ins na háiteachaibh is mó gur tháinig na Spáinnigh ar tír ann. Mná ab'eadh urmhór na nGaedheal a bhí ann & bhí na clócaí breaghtha fairsinge ortha mar bhíonn ar na mnáibh fós i n-áiteachaibh. Bhí a gcuid earraidhe leathta amach aca go léir ar fhánaidh an chaisleáin — fíonta & síoda & éadaighe eile ag na Spainnigh, & olann & uibheacha & duileasc & a leithéid ag na Gaedhil, & bhí ceannuidheacht ar siubhal aca go dian. Do labhair gach duine aca a theanga féin, & do thuigeadar a chéile go dian-mhaith. Annso is annsúd bhí beirt nó triúr aca ag cainnt le chéile & iad ag cur cursaí an tsaoghal tré chéile as Gaedhilg & as Spáinís & iad chomh ceanamhail son ar a chéile & dá mba comharsoin sa bhaile iad i n-ionad na gcéadta míle a bheith eatortha. Annson, do thuit rud iongantach amach. D'airigheas fuaim mór éigin. D'imthigh na Spainnigh & na Gaedhil i dteannta 'chéile as mo radharc & 'na n-ionad bhí saighdiúirí Gallda ann — fir láidre cumasacha go raibh an ceann bearrtha nach mór ag gach duine aca, & ionair leathair ortha & lúireacha iarainn. Bhí gunnaí móra aca & bhíodar tar éis puill mhóir a dhéanamh ar thaobh an chaisleáin. Bhí saighdiúirí na nGaedheal ann leis ag iarraidh an chaisleáin a chosnamh acht is beag maitheas a bhí sna pícíbh & sna gunnaíbh beaga a bí aca so seochas na n-úirlisí uathbhásacha a bhí ag na Gaill. Bhí misneach 'na gcroidhe, ámhthach, & throideadar go dian duthrachtach, acht bhí an poll úd sa chaisleán ag dul i méid gach nóimid & puill nuadha dá ndéanamh ann, & anois is arís do thuit blúire de'n tsean-fhalla thíos & do leagadh roinnt de'n lucht chosanta fé. Bhí an lá ag dul i gcoinnibh na nGaedheal i n-aimhdheoin a gcrodhachta & a gcalmachta & ní raibh puinn chathuighthe orm nuair thuit an bhrat dorchadais idir mé & an caisleán arís, cé nár fhéad sé screadach na ndaoine ngortuighthe do bhaint dem' chluasaibh go ceann tamaill. Níor imthigh an dorchadas i n-eanchor an taca so & fé dheire do thuigeas gurab amhlaidh a bhí tuitim na hoidhche ann arís. Bhí a lán daoine timcheall an chaisleáin & bhí bratacha & cótaí móra ar a n-urmhór mar bhéidís chum turuis fhada a dhéanamh. Bhí na mná ag gol go bog sámh, & bhí roinnt leanbhaí ann leis, & a súile ar leathadh aca ag iarraidh a dhéanamh amach cad a bhí ar siubhal. Bhí bád ag teacht isteach sa chuan & chomh luath & a tháinig, d'fhág na fir óga slán ag na mnáibh & ag na leanbhaíbh & ag na seandaoiníbh & d'imthigheadar fé n-a dhéin. Níor thuigeas féin cad bhí ar siubhal acht chuir garsún an cheist ar shean- fhear a bhí ag iarraidh na luinge a bhí ag tabhairt a thriúir mhac thar sáile uaidh d'fheicsint tré dhorchadas na hoidhche. Cuir an sean-fhear a
lámh ar fholt chasta an gharsúin & dubhairt, “Siad so na Géanna Fiadhna, a Dhiarmuidín, a chara, & béidh tráct ortha i nÉirinn & clú & meas go bráth. Táid ag eitilt thar lear ag iarraidh congnamh do sholáthairt dár sean-mháthair Éire & tiocfaid siad thar n-ais arís, lé congnamh Dé, chum saoirse a bhaint amach dá dtír dúthchais.” “Agus an dtiocfaidh Séamus & Seán & Muiris thar n-ais, a shean-athair?” ars an garsún arís. Ní bhfuair sé éin-fhreagra, acht do neartuigh ar chaoineadh na mban. Bhíodhar go léir ag féachaint amach thar sáile, & chonnach go raibh seól an bháid dhéidheannaigh á chailleamhaint fé dhorchadas na hoidhche. Nuair bhí sé imthighthe as radharc ar fad, d'iompuigheas chum an chaisleáin arís. Ní raibh duine le feicsint 'na thimcheall & bhí breacadh an lae ag teacht sa spéir anoir & i n-ionad géar-ghuil na mban ní raibh le cloisint acht screadaigheal na n-éan mara, & na mílte aca, idir faoilinn & cuir- liúin & eile, ag teacht isteach ó'n bhfairrge. Annson, d'airigheas go raibh fuaim éigin eile ann i dteannta scread na n-éan, saghas crónáin a bhí ag teacht ó fhothrach an chaisleáin. D'fhéachas isteach ann & chonnac sluagh mór daoine brúighte ar a chéile ann, & iad go léir ar a nglúinibh. Bhí saghas altorach i n-aice an fhalla leath-stigh & sagart ag léigheamh Aifrinn ann. Seanduine liath caithte ab'eadh é go raibh rian an tsaoghail ar a éadan & ar a ghnúis tanaidhe, acht bhí rath Dé le feicsint ann leis má tá sé le feicsint i ngnúis éinne. Bhí an fhéachaint chéadna beagnach, ar na daoinibh go léir — ba dhóigh leat ortha go raibh Flaithis Dé le feicsint go soiléir aca ar an altóir bhoicht suaraigh úd. Is annamh a chidhtear a leithéid sna heaglaisibh móra maiseacha atá againn fé láthair, faraoir! Sar a rabhas i bhfad ag féachaint ortha, do rith garsún beag isteach & saothar air, & do ghlaoidh sé amach go raibh na saighdiúirí ag teacht. Chuaidh triúr nó ceathrar des na daoinibh ba láidre timcheall an tsagairt, phreab an chuid eile 'na seasamh, & d'imthigheadar go léir chomh tapaidh sin gur dhóigh leat gurab amhlaidh do shloigh an talamh siar iad. I gcionn cúig nóimidí ní raibh duine ná daonnaidhe san áit acht mé féin. Bhí an ghrian ag dul fé ar an uisce, & bhí an sean-fhothrach chomh lom uaigneach & bhí nuair chonnac ar dtúis é. D'airigheas scread ó'n dtraen agus é ag dul siar go Rinn Áird, & mhothuigheas go raibh ocras an domhain orm féin. D'fhéachas ar m'uaireadóir & ba mhór an iongnadh bhí orm nuair chonnac go raibh ceithre huaire an chluig caithte ó thánag go dtí an caisleán ar dtúis. Ní raibh solus mo dhóithin ann chum éan- dathughadh a dhéanamh, & do cheapas nárbh' fhearr éinnidh a dheunfainn ná triall abhaile. Do gháir mo dhearbhráthair fúm — nidh nach iongnadh! — nuair chonnaic se a raibh déanta agam de bhárr an lae, & ní chreidfeadh sé focal uaim i dtaobh a bhfaca. Deir sé gurab amhlaidh a tháinig taidbhreamh orm. Ní fheadar!
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services