Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Aiste, Ceachtanna Gaeilge, Agallamh
Title
Aiste, Ceachtanna Gaeilge, Agallamh
Author(s)
Údair éagsúla,
Composition Date
1920
Publisher
Ní fios
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N Ir.H.J._1920> <L 8> <B 1920> <C Prós> <M 8> <T The Irish Home Journal> <U Údair éagsúla> <F Ní fios> AN BIOTÁILLE SA tSEAN- AIMSIR IN ÉIRINN. EOIN MAC NÉILL T.D.E., OLLAMH. Más fíor dom nár cleachtadar an chraos-ól acht le linn na bhfleadh, ba leór a bhfuaradar dá dhíoghbháil sa meid sin. Sa leabhar úd ar a dtugann Seán Ó Donnabhain “Fragments of Irish Annals,” tá tuarasgbháil ar an gcraos-ól nach furusda a shárughadh fághail i stair ná i seanchus. Is amhlaidh atá an t-ughdar a trácht ar dhá mac Fhearghail rí Éireann, Aodh Allán agus Niall Frasach agus ar na tréithibh a bhain le gach duine acu leith ar leith. Fear deighbhéasach deighiomchair do b'eadh Niall. Fear ainshrianta ainmh- ianach a dhearbhráthair Aodh. I dtráth bheith sultmhar — níor shultmhaire cách ná é. Bheir an sgéal tuairisg dúinn ar an gcuma bíodh ar an tigh fleidhe maidin lá ar n-a bhárach, tuairisg a chuireas i dtuisgint dúinn nach bhfuil aon ní úrnua faoi sholus gréine. Do réir na sgéalta, is de bharr fleidhe agus fíon- óil a thárla easaontas idir na Fianaibh, i dtreó gur mhilleadar agus gur sgriosadar a chéile. Tamall i ndiadh aimsire Pádraig, ba rí ar Éirinn Muircheartach Mac Earca. Ba chalma agus ba chumhachtach an t-árdrí Muir- cheartach. Do chuir sé a smacht go daingean ar chúigeadaibh agus ar tuathaibh fódla. An cunntas atá ar a bhás ag na séanchadhaibh is follus gur fáithsgéal filidheachta é. Do loisg teine é, do mhill síon é, agus do bháith fíon é. Isé is tuigthe as an gcunntas sin, go raibh an t-árdrí ag ól fleidhe oidhche amháin, i dtigh Cleitigh ar bhruach na báinne a bhí sé. D'ól sé leis go dtí go raibh sé ar lán-mheisge — do bháith fíon é. D'éirigh doineann agus anfadh gaoithe — do mhill síon é. Do chuaidh an teach tré theinidh — do loisg teine é. Do cailleadh an t-árdrí i lár an tóiteáin agus é ar meisge. Do bhí an gnás sin caithte na bhfleadh agus trom-óil an leanna le n-a linn ag gach cineadh oá raibh i n-Iarthar thuaisceart an domhain sa tseanaimsir. Dá olcas é, níor b'ionann é agus an gnáth-olachán, rud nach cuímhn liom trácht air i seanchus Gaedheal. Tuig- imíd ó Ghildas go raibh daoine áirithe de Fhlathaibh Breatan ró-dhúlmhar sa chraosól, acht cé gurbh' iad na Breath- naigh an cineadh ba ghoire gaol do Ghaedhealaibh, ní fhágann sin gurbh' ionann béasa dhóibh. Tá a fhios againn ó fhiadhnaise Tacitus go raibh béasa na mBreathnach ag dul i n-olcas tas éis géilleadh don Impireacht Rómhánaigh dhóibh; gur bhrostuigh na taoisigh Rómhánacha iad chun droichbhéasa do chleachtadh, d'fonn go mbadh lughaide a bhfearamhlacht agus a ndúil sa tsaoir- seacht; agus fós gur dhroichbhéas de na droichbhéasaibh sin, féasdaí breaghtha galánta do chaitheamh go móir-mhinic. Ní beag de chomhartha sin gur éirigheadar ní ba craoisaighe craosólaighe faoi cheannus na hImpireachta ná bhíodar roimhe sin. Níl amhras ar bith ná gurbh' iomdha droch-iarsma d'fhág riagaltas na Rómhánach ar an gcineadh bhreathnach an méid dóibh a tháinig fó smacht na hImpireachta. An méid nár ghéill dí. níor chailleadar a bhfearamhlacht, agus nuair do thréig na Rómhánaigh an Bhreatain, do chosnuigheadar a gceart go cródha ar na Sasanaigh. Ní thig liom a rádh ciacu a raibh na Sasanaigh ní ba dúlmhaire san ól ná na Breathnaigh nó nach raibh, an fhaid do bhí a saoirse agus a reacht féin acu; acht tá a lán fiadhnaise ar an méid seo, nuair a daingnigheadh neart Feodálach na Normannach ar Shasana, agus bhféidir dá dheasgaibh sin, bhí cáil an chraos-óil ar mhuinntir Shasan thar aon chineadh eile i n-iarthar na hEórpa. Dá bhrígh sin ní baoghal a rádh gur de bárr gabáltais na Normannach i nÉirinn a d'fhás an urchóid chéadna sa sa tír seo. Nuair a tháinig na Normanuaigh go h-Éirinn, b'í sin an aimsir go díreach n-ar thosuigh saoghal na mbailte mór sa taoibh seo den domhan. Bhí na Lochlan- naigh tar éis socrughadh fútha i mBaile Átha Cliath, i bPortláirge, i Luimneach, i Loch gCarman, agus i n-áiteannaibh eile cois cuain. B'é toradh Cluana Tairbh, ma's mall a tháinig sé i na thoradh, gur thréigheadar a ndúil i mbroid agus i bhfóirneart agus gur chlaoidheadar le cúrsaí tráchtála, le ceannuigheacht agus le maraidheacht ó thír go tír, ag díol sa ceannach ollmhaitheasa gach tíre. Do chuir ríghthe Sasan a smacht go daingean ar gach caladhphort a bhí ag cineadh Lochlann i nÉirinn, agus má chuir, thugadar comairce agus cabhair do lucht ceannuigheachta i n-aghaidh uaisle ná tíre idir Gaedhil agus Gaill. Bhí cairt ag gach baile cuain agus ag gach baile margaidh ó rígh Sasan. Tháinig mórchuid de mhuinntir Shasan do chomh- nuidhe sna bailtibh sin. Ba ghearr go raibh Béarla Shasan na ghnáth-theangaidh isna cathrachaibh cois cuain, agus is cinnte gur lean nósa agus gnása na Sasanach sa tslighe chéadna. Ba h-insna cathrachaibh sin a chuir mhuinntir na h- Éireann a gcéad-eolus ar antabhair ne nó ar an tigh leanna. Tá a dhearbhadh sin ar sgéal a léigh- tear ag Seathrún Céitinn sa leabhar darab ainm Trí Biorghaoithe an Bháis. Deir an sgéal sin go ndeachaidh Éire- annach anonn go Sasana uair amháin, agus gur bhuail sé isteach i dtigh ósta. Fuair sé fáilte agus féile dar leis féin ó fhear an tighe agus óna mhuinntir, acht nuair a bhí sé ag imtheacht, chuireadar iongantas mór air. Tháinig fear an tighe chuige agus i n-ionad slán agus beannacht a chur leis, dubhairt sé “make reckoning,” agus bhain sé luach a raibh ithte agus óltha aige dhe, rud nár thárla dhó riamh an fhaid is bhí sé ina thír féin. <L 13> AGALLAMH AR ÍOSAGÁN. (Is fóirstinighe an t-agallamh seo síos do aimsir na Nodlag ná ceacht Gramadaighe. Cumadh é ag cailín ann- seo ar son rang páiste a bhí aici. B'fhiú é a theagasc do pháistibh i ngach áit i n-Éirinn. Teagascthar go mall é; baintear úsáid mhaith as gach ráidhte, agus go h-áirithe as gach briathar.) ÍOSAGÁN. 1. Máirín: Go mbeannuighidh Dia dhuit! 2. Brighdín: Dia 's Muire dhuit! 1. Caidé mar tá tú? 2. Ní'l ádhbhar gearáin agam, buidheachas do Dhia. Caidé mar tá tú fhéin? 1. Tá mé mar tchidh tú. Cá bhfuil tú ag dul? 2. Tá mé ag dul a shiubhal (nó, ag siubhal). An dtiocfaidh tú liom? 1. Tá go maith. Cá rachamuid? 2. Rachamuid go dtí an Teampall. 1. Go dtí an Teampall! Caidé atá ar siubhal ann indiu? 2. Ní'l dadaidh ar leith ann; ach, nach cuimhin leat caidé dubhairt an sagart 's an scoil 's againne lá amháin? 1. Ní cuimhin liom. Caidé dubhairt sé? 2. Dubhairt sé gur chóir dúinn cuairt a thabhairt ar Íosagán am ar bith nach mbéadh dadaidh eile le deanamh againn. An cuimhin leat anois é? 1. Is cuimhin liom; ach, tá sé i ndiaidh a ceathair anois, nach bhfuil fhios agat? 2. Tá fhios agam i gceart; ach, is amh- laidh is fearr. Is dócha nach bhfuil duine ar bith ag Íosagán anois. 1. Ó! Tá mé dearbhtha nach mbeadh. 'Sé leis féin. Ná bíodh eagla ort nach mbéadh duine éighinteacht i n-a chuideachta. 2. Agus an saoileann tú go mbíonn daoine 's an Teampall 'ach a'n uair 's a' lá? 1. Saoilim go mbhíonn. Tá fhios agam go rabh a lán daoine ann oidhche ar bith a rabh mise ann. 2. Ó! Seadh! Ins an oidhche. Sin rud eile. Ach, nach mbíonn tú ann 'sa' lá ar chor ar bith? 1. Ní bhím. 2. Bhal, bím-se ann go tric minic; agus is minic nach mbíonn aon- duine ann ach mé fhéin agus Íosagán. 1. Agus cad chuige a dtéid tú chuig an Teampall chomh minic sin? 2. De bhrigh go bhfuil grádh agam ar Íosagán; agus tá fhios agam go bhfuil grádh mór aige orm. Fuair sé bás ar a' chrois ar mo shon, agus ar son a bhfuil de dhaoine ar dhruim an domhain. An oidhche sul a bhfuair sé bás, d'fhág sé an t-Sacraimint Naomhtha againn 'sa' dóigh a mairfeadh sé againn go deo. 1. Is fíor sin go díreach! Tá grádh mór ag Íosagán ar gach uile dhuine ar an domhan, is cuma caidé an tír ar as é, nó bíodh sé dubh nó bán. 2. Tá, maise! Caidé an fath nach dtéid tú chun an Aifrinn gach maidin? 1. An dtéid tusa ann? 2. Téidhim; agus téidhim 'sa' Comaoine fosta. 1. Is méara dhuit! Ba mhaith liom dá dtiocadh liom-sa Corp Chríosta a ghabháil. 2. Agus cad chuige nach dtig leat? 1. Deir mo mháthair go bhfuil mé ro-óg chuig sin go fóil. 2. Ní'l tú ro-óg ar chor ar bith. Tá aithne agam ar ghirsigh bhig atá níos óige ná thusa agus théid sí 'na' Comaoine gach maidin. 1. 'mBíonn mórán páisde ag an Altóir gach lá. 2. Mo bhrón! Ní bhíonn; ní bhíonn ach cúigear nó seisear aici; agus saoilim gur as Rang na Gaedhilge iad uilig. 1. As Rang na Gaedhilge mise. An cuimhin leat caidé an t-ainm a chuir an sagart ar an rang Gae- dhilge is againne? 2. Is cuimhin liom go maith. Bhí mé i láthair an oidhche a thug sé an t-ainm air: “Rang Néillí Bige” a thug sé air. 1. Nach deas an t-ainm sin? 2. Is deas go díreach. 1. Ar chuala tú iomrádh ar Néillí Bhig ariamh? 2. Chuala — céad uair. Bhí grádh mór ag Néillí ar Íosagán ins an t-Sacraimint Naomhtha. Ghabh sí é nuair a bhí sí an-óg: ní rabh sí ach ceithre bliadhna d'aois. Ó 'n lá sin go dtí an lá a fuair sí bás is beag lá a leig sí thairsti gan É a ghabháil. Ní rabh sí cúig bliadhna d'aois nuair a thug Íosagán chuige féin í. <L 14> 1. An saoileann tú go bhfuil sí ins na Flaithis anois? 2. Tá mé dearbhtha go bhfuil. Agus seo rud eile a bhfuil mé dearbhtha de: go mbíonn brón mór ar Néillí bhig nuair a amharcann sí anuas ar maidin, agus nach bhfeic sí ach triúr nó ceathrar de na páistibh as a rang féin ag an Altóir, agus an chuid eile i n-a luighe ar a leapthachaibh gan smaoin- eadh ar bith ar Íosagán dhílis. 1. Agus dá rachadh 'ach a'n duine a bhfuil i Rang Néillí Bige chuig an Altóir gach lá an mbéadh athas oirthe? 2. Bhéadh, cinnte. Agus rud níos fearr le n-a chois: bhéadh athas mór ar Íosagán. 1. Má's mar sin atá rachaidh mé 'na' bhaile anois agus innseóchaidh mé do mo mháthair caidé d'innis tú damh fá Íosagán, agus tá mé cinnte go leigfidh sí damh dul go dtí an t-Aifreann gach lá ó seo amach. 2. Cuireann sé athas mór orm bheith ag éisteacht leat as tú ag cainnt mar sin. Seo rud eile budh chóir duit a dheanamh. 1. Caidé sin? 2. An chéad uair eile a bhéas tú ins an Rang, innis do na girseachaibh eile 'ach a'n rud a gcuala tú uaim, agus ná bhí sásta go dtí go bhfeicfidh tú an Rang go léir ag an Altóir gach lá a n-éireóchaidh an ghrian. 1. Dheanfaidh mé mo dhícheall; agus bhéarfaidh mé geall duit, fhad is bhéas mo shláinte agam, nach bhfánaim ó'n Altóir lá ar bit de mo shaoghal. 2. Beannacht Dé ort, a leinbh mo chroidhe! Budh chóir dúinn bheith 'sa' bhaile anois. Tá sé ag éirghe mall agus: Féach! 1. Tchidhim. Níor mhothuigh mé an t-am ag dul thart. Caithfidh mé bheith ag imtheacht anois. Beannacht leat! 2. Go dtéidh tú slán; agus ná dean dearmad bheith 'sa' Teampall maidin i mbárach. Béidh mé ag súil leat. 1. Ní dheanfaidh. Béidh mé annsin, le cuidiughadh Dé. Beannacht Dé go ded leat! MAIGHREADH NICH EOIN. <L 26> AN BIOTÁILLE SA tSEAN- AIMSIR IN ÉIRINN. EOIN MAC NÉILL T.D.E., OLLAMH. Sé Shakespeare an chéad ughdar, dom eolus-sa, adubhairt riamh go raibh dúil ag muinntir na hÉireann san uisge beathadh. Do réir gach cosamh- lachta ní raibh eolus ar bhith ar uisge beathadh ná ar cheird a dhéanta i n-ár dtír-ne sa tseanaimsir. Ní i nÉirinn a fuair an déoch sin a ainm, óir níl san ainm seo uisge beathadh acht aistriu' focal ar fhocal ar an ainm laidne aqua vitae. Is furusta aithinte a laighead taithighe a bhí ag uaisle na nGaedheal, ní deirim ag an sluag choitcheannta, ón sgéal a hinnistear ar Mhac Mhathghamhna i gcath Cionn Sáile. Do chuir ceann- phoirt na Sasanach buidéal uisge beathadh chuige ar nós bronntanais dfhon go bhfuigheadh sé fios ar chomhairle na dtaoiseach Gaedhealach. Is maith an dearbh so go raibh an t-uisge beathadh go fíorghann ag na Gaedhil, ma bhí sé acu i n-aonchor, agus gur i measg na nGall is mó a bhí a thaithighe. Do léigheas i n-áit éigin nach cuimneach liom anois, agus gur fada ó léigheas é, go ndearnaidh riaghaltas Sasan i n- aimsir Eilíse a lán dícheall chun thigthe tábhairne do chothu' agus do chur i líonmhaireacht i Sasana féin. D'aon- toisg a rinneadh so, d'fhonn go mb'fhusaide smacht a chur ar an choit- cheanntacht. Tá 'fhíos ag lucht staire go raibh an choitcheanntacht ag éirghe borb míriaghalta san aimsir sin, agus go raibh gach aon saghas mío-shástacht ag fás tríotha. Roinnt bhliadhanta roimhe sin, nuair a bhí an t-athrú' creidimh dhá chur ar bun, do rinneadh athrú' eile san ain céadna. Bhí mórán de thalamh na ríoghachta i seilbh na mainistreach. Na hÚird riaghalta so adubhairt rí Sasan leó, tá siad go míriaghalta. Tá siad drochbhéasach. Tá siad díomh- aoineach. Bhain sé na fearannta dhíobh agus thug dá chúirtéirí féin iad. Ba ghearr go raibh an saoghal nua níos measa go mór ar gach uile dhóigh ná an sean-t-saoghal. Thar aon dream eile amach dhá rádh gur cheart dóibh cruth ní b'fhearr a chur ar chreideamh agus ar chrábhadh agus fuaradar éisteacht ón bpobal míoshásta. B'iad sin na Púritánaigh. Chuireadar eagla mhór ar lucht Stáit. Chaitfidhe an Púritánacht so a bhriseadh, nó a bhogadh. Níor mhór an bheart a imirt go glic, agus if glic a himrigheadh. Is Iongantac an neart atá sa mhíoshástacht, acht tá rud amháin a sgaoileas agus a sgaipeas an neart sin, is é sin an t-ólachán: Do líonadar Sasana leis na tighthibh leanna, agus d'fhágadar an sluagh ag snámh ar a mbolg ar lántuile an ólacháin. Is na dhiadh sin, agus ina lorg sin, a cuireadh na tighthe tabhairnc ar bun ar fud Éireann. Ní baoghal a rádh go rabhadar chomh éifeachtach céadna sa tír seo, nó geall leis, agus do bhíodar i Sasana. Do léigheas féin i leabhar éigin, agus ní deimhneach liom anois cia an leabhar é, ag trácht dó ar stáid na hÉireann go haithgearr roimh an Act of Union, go raibh license nó cead díolta biotáille ag gach seachtmhadh tigh i nÉirinn. Tá a fhios ag cách gur mór a chuidigh an t-ólachán le fóirneart an námhad le linn na hEirghe Amach. Mar adeir an Seoigheach san amhrán úd “The Boys of Wexford.” Ba mhaith liom go dtuigfeadh fir óga agus mná óga na hÉireann, nach duil dá gcineadh a bheith tugtha don ólachán. Ní h-ionann an t-ólachán agus an t-ól. Acht ní h-ionann an aimsir seo agus an tseanaimsir. Sa tseanaimsir ní raibh an biotáille dhá sháthadh faoi shróin duine gach uair sa ló agus gach áit dá dtéigheadh. Ní bhíodh aon tráth óil ag ár sinnsearaibh acht an tráth do thigidís i gceann a chéile ag caitheamh fleidhe. Bíonn a holc féin ag gach aimsir agus bíonn leigheas ar leith i n-aghaidh uile na haimsire. Sé an leigheas atá againne ar olc ar n-aimsire féin, más mian leat an t-ólachán a sheachaint, seachain an t-ól. Ní leor dúinn an t-ól a sheachaint dúinn féin. Is cóir dúinn gan a bheith pháirteach i n-ól na comhursan. Do nós na tréatála atáim ag tagairt. Is fáda ó thuig an file urchóid an nóis sin, gur nocht sé smaointe air sa rann so: “Nós do mhill na mílte i n-Éirinn áin, Ól na buidhne is íoc an aon-sparáin.” <L 28> LIOM. AGAM. THARAM, &rl. AN SGÉAL: Bhí mé a'siubhal ar an bhóthar lá. Bhí mé a'siubhal ar an bhóthar lá. Bhí madadh liom, agus bhí bata in mo láimh agam. Chuaidh fear tharam, agus hata air. Thug sé a hata damh, agus thug sé mo bhearad uaim. Chuir mé orm an hata; ach, ní mór (cha mhór, is beag) nach rabh sé orm nuair a bhain sé díom arís é, agus as go brath leis. Bhí mo chroidhe ag léimnigh istuigh ionnam, agus is maith nar léim sé asam: Bhí mo luirgneacha a' crothadh faom leis an eagal a bhí orm. Chuir mé gasúr chuige ar ath-lá, agus thug an gasúr an hata annsorm (= ionnsuidhe orm = chugam). Lá eile bhí mé a'siubhal ar an bhóthar. Bhí an gaduidhe a'siubhal rómham, agus claidheamh in a láimh aige. Shiubhail mé thairis; ach, rith seisean tharam arís, agus fearg mhór air. Thionntuigh sé ar a sháil agus labhair sé go chrosta liom. Bhí troid eadram agus é annsin. Chuir sé an claidheamh fríom. Bhí sgian in mo láimh agam, agus chuir mé an sgian fríd. Thainig fear eadrainn annsin, agus sgar sé ó chéile sinn. Thainig mé 'na' bhaile ar charrán. Ní raibh mé ach 'sa' bhaile nuair a thuit mé i laige ar an urlár. Bhí mé in mo luighe ar mo leabaidh agus mé lag gan lúth ar féadh sé míosa. Chuala mé go bhfuair an gaduidhe bás. Bheirim maitheamhnas dó ó mo chroidhe amach; agus tá súil agam gur mhaith Dia dó fosta. Sin mo sgéal-sa: agus má's bréag é, is iomdha sgéal nach bhsuil fíor; ach, dheanfaidh sé cúis chomh maith leis an fhírinne, agus d'fhéadfaidhe (b'Fhéidir) níos fearr. <L 42> CÉADAOIN AN LUAITHRIGH. Ní dócha, a phobul, go bhfuil aon nídh le fághail fé bhun Dé ar an dtalamh so is mó gur cheart gráin a bheith air agus fuath a bheith dhó 'ná naomhthacht bhréagach. Rud grána d'aon duine iseadh bheith 'ghá leigint air go bhfuil tréithe maithe ann agus gan iad ann, agus a fhios aige ná fuilid. Bréag 'na beathaidh iseadh beatha an duine sin. Ach nuair a luighean duine amach ar a chur i n-iúil dúinn go léir gur duine ana naomhtha é, agus a fhios aige istigh na chroidhe ná fuil sé ach ghá leigint air, is ró dheacair ainm a dh'fhághail a bheidh olch a dhóithin do'n ghníomh feill atá ag an nduine sin 'á dhéanamh. Tá sé olc a dhóithin ag duine bheith 'n-a dhroch pheacach i láthair Dé, ach bheith 'ghá leigint air, sa n-am gcéadna, i láthair daoine, gur naomh é! Is ró dheacair do Dhia na glóire, moladh go deo leis, foidh- neamh leis an nduine sin Ar dhaoine de'n tsórd san iseadh do labhair an Slánuightheóir an chaint seo atá i Soisgéal an lae seo againn. “Deinid siad,” ar seisean, “a gcean- nacha mí-lítheach i dtreó gur dhóich le daoine iad a bheith ag dhéanamh tros- gaidh.” Ansan deir sé focal eile agus is cóir dúinn machtnamh a dhéanam air go dlúth. “Deirim libh, go deimhin,” ar seisean, “go bhfuil a ndíoluigheacht féin fághalta achu.” Tá an baothaire againn anois chómh maith agus a bhí an uair sin. Déanfaidh sé gníomhartha fóghanta, gníomhartha do chuirfeadh isteach go flathas Dé é, do chosaibh tiorma, dá mb'áil leis gan iad do lot le n-a chuid baothaireachta, ach gníomhartha ná fuil aon rud d'á mbárr aige ach an moladh a gheibhean sé, mar is chuige sin a dhéinean sé iad. Tá an fear eile úd againn, leis, an fear … atá 'ná naomh lasmuich agus 'na dhiabhal laistigh, an tuama aolta. Tá a thuarasdal gearrtha amach dó san leis, agus gheobhaidh sé é. Is olc an tuarasdal é, ach tá sé tuillte go maith aige. Bréag ab eadh a bheatha go léir ar an saoghal so. Cá bhféadfadh sé dul ar an saoghal eile ach síos go h-Ifrean, ag triall ar athair na mbréag? Síos a raghaid siad araon. Is é athair na mbréag athair an uabhair. Is le h-athair an uabhair an baothaire. Is ar an uabhar a mhair sé i gcaitheamh a shaoghail. Éileóchaidh an mac mallacht ain an bheirt agus gheobhaidh sé an bheirt. <L 58> I. MODH COINGHEALLACH 1 — (a) Thuitfeadh an leabhar ach ab é (mura mbéadh) mise. (b) Bhrisfeadh Cáit an fhuinneóg ach ab é mise. (c) Bhuailfeadh sí Brighid, acht ab é mise. “Ach ab é mise bhris- feadh sí an fhuinneóg.” (c). “Ach ab é mise, bhuailfeadh sí Brighid.” Is í atá dána! Ach ab é mise bhrisfeadh sí an fhuinn- eóg: agus ach ab é mise bhuail- feadh sí Brighid. (a) Ar thuit an leabhar? Níor thuit; ach, thuitfeadh sé ach ab é tusa. Similarly: ar bhris; ar bhuail. (b) AN dtuitfeadh …? Thuitfeadh. AN mbrisfeadh sí an fhuinneóg? AN mbhuailfeadh sí Brighid? II. Rithfinn, Bhrisfinn, Bhuailfinn. (1) “Dá mbéadh rud ar bith cearr le mo chorp rithfinn chuig an dochtúir ar dtús.” — Agallamh I. (2) A Cháit, ach ab é mise, caidé dhéansá? Cáit: Bhrisfinn an fhuinneóg; agus bhuailfinn Brighid. Rithfinn, bhrisfinn, bhuailfinn. III. An rithfeá, mbrisfeá, mbuailfeá. Dá mbéadh rud ar bith cearr le do chorp, caidé dhéanfá? Rithfinn, &c. An rithfeá? Rithfinn. Dá mbuailfinn thú caidé dhéanfá? Bhrisfinn do shrón. An mbrisfeá Bhrisfinn. A Cháit, ach ab é mise, an mbrisfeá an fhuinneóg? Bhrisfinn. An mbuailfeá Brighid? Bhuail- finn. an rithfeá, an mbris- feá, an mbuailfeá (4) Thuitfeadh Bhrisfeadh Bhuailfeadh An mbrisfeadh An mbuailfeadh Dá mbéadh Rithfinn Caidé dhéanfá Bhrisfinn Bhuailfinn Dá mbéadh Caidé dhéanfá Rithfinn An rithfeá Dá mbuailfinn Bhrisfinn An mbrisfeá An mbuailfeá (5) 1. Bhris finn. 2. Bhris feá. 3. Bhris feadh sé. 1 (a) Bhrisfeadh Cáit. (b) Bhrisfeadh sé, sí, sinn, &c. <L 71> II — MODH COINGEALLACH. Agallamh — THUITFEADH AN LEABHAR. Pádraig: Thuitfeadh an leabhar ar an urlár, ach ab é mise. Bhrisfeadh Cáit an fhuinneóg leis an bhata, ach ab é mise: agus bhuail- feadh sí Brighidh: O! 'Sí atá dána! Pádraig (ag labhairt le Cáit): A Cháit, an mbrisfeá an fhuinneóg ach ab é mise? Cáit: Bhrisfinn, cinnte. Pádraig: Agus an mbuailfeá Brighid? Cáit: Bhuailfinn. Pádraig: Bhal, dá mbrisfeá an fhuin- neóg, bhrisfinn do shrón; agus dá mbuailfeá Brighid bhuailfinn go teann te thú. Cáit: Dá mbuailfeá mé, 'bhfuil fhios agat caidé dheanfainn-sé? Pádraig: Ní'l fhios agam ar chor ar bith caidé dhéanfá. An gcaoinfeá? Cáit: Maise, Ní chaoinfinn. Pádraig: Innis damh caidé dhéanfá? Cáit: Rithfinn amach, is thógfáinn cloch is bhrisfinn d'fhuinneóg i smidir- ínibh. Pádraig: Go bhfóiridh Dia orainn! Má's mar sin atá, ní bhuailfidh mé ar chor ar bith thú. Cáit: Is fearr duit gan mo bhualadh. Comhairle Chuilmcille comhairle gan gó (= bréag.) Rud nac mbain duit ná bain dó. Pádraig (ag labhairt leis an Rang): Tabhairigidh aire do'n chailín sin! Dubhairt sí dá mbuailfinn í go rithfeadh sí amach, is go dtógfadh sí cloch, is go mbrisfeadh sí m'fhuin- neóg i smidirínibh. Béidh mé críonna, agus ní bhuailsidh mé ar chor ar bith í. III. MODH COINGEALLACH. MAR NIGHFINN LEANBH. bh — Finn — Feá — Feadh — óchainn — óchthá — óchadh 1. Dá mbéadh — Leanbh le nighe agam, seo mar 2. Nighfinn — é:— 3. Gheobhainn — Tubán, galamhnach (soap) agus spúins. Gheobhainn — Éadach le uisge fionn- fhuar (tepid). 5. Nighfinn — A cheann ar dtús agus é ar mo ghlúnaibh. 6. Chuirfinn — Isteach 's an uisge é. 7. Nighfinn — síos é. Is cosamhail (dócha). 8. Go gcaoinfeadh — Sé 9. Dá gcaoinfeadh — Sé, Is dual do leanbh caoineadh agus é d'á nighe. 10. Bhuailfinn — Go teann te é; agus 11. Bhéadh — Faill mhaith agam ar sin do dhéanamh. 12. Bhuailfinn — é mar is duine crosta canncrach mé; ach 13. Dá mbadh — A mháthair a bhéadh — ann, 14. Ní bhuailfeadh — sí ar chor ar bith é; ach, 15. Phógfadh — sí go dílis é, agus 16. Gheallfadh — sí 17. Go dtabhairfeadh — sí milseán dó. Annsin 18. Sguirfeadh — sé de'n chaoineadh. Nuair a bhéadh — sé nighte agam 19. Thógfainn — amach as an uisge é. 20. Thriomóchainn — (thiormóchainn) go cúramach é. 21. Chuirfinn — a leine air; chuirfinn an fáisgtheóir (binder) air; agus chuirfinn air an chuid eile de n-a cheirteachaibh (wee duds); agus 22. Chóireochainn — go galánta é. 23. Dá mbádh — a mháthair a bhéadh ann, 24. Phógfadh — sí arís é: agus 25. Déarfadh — sí leis bheith in-a ghasúr (gharsún) mhaith, agus gan é fhéin a shalughadh. 26. D'éireóchainn — annsin, agus 27. Dhéanfainn — réidh an meadhon-lae (dinnéar). 28. Rachadh — an leanbh ar lámhacán ar an urlár, agus 29. Shalóchadh — sé é fhéin asís; agus gan i bhfad (roimh i bhfad) 30. Bhéadh — sé seacht n-uaire ní ba mheasa ná bhí sé asiamh. 31. Sin — nós na leanbh. 32. Go mbeannuighidh — Dia iad; agus 33. Go ndéanaidh — Sé sinne cosamhail leobhtha; óir 34. Deir — Sé féin linn “Mura bhfilltí agus mura mbíonn sibh in mur leanaibh, ní rachaidh sibh isteach i Righeachta Neimhe.” (Mura bhfilltí = unless you be con- verted: fill, return.) <L 101> “Dia Luain, Dia Mairt, Dia Luain, Dia Mairt, Dia Luain, Dia Mairt, “Agus Dia Ceadaoin.” Ní gádh do Shasanach choidhche aon eagla bheith aige roimis an Éireanach an fháidh ná bheidh ag an Éireanach ach an Béarla briste. Ní bhíon lasthíor de chaint bhriste ach aigne bhriste. — AN tATH PEADAR. <L 106> GIOTAÍ. Beidh duais le fáil gach mí ar an scéilín nó an tomhas nó an rann is fear a cuirfear chughann ach gan é bheith ró-fhada. TOMHAISEANNA. Chaith mé suas é, chomh geal le sneachta Is thuit sé anuas 'na ór bhuidhe ar leachta. — Ubh Saighdiúirín dearg i mbárr na gcrann, Cloch 'na lár is caipín ar a cheann. — Caor sgeiche. Siúd thall ort é, ní trom leat é, Ní ball de bhallaibh do chuirp é, Is tá sé ort 'na dhiaidh sin. — D'ainm. Bíonn sé ar mhóinfhéar is ní gearrtar é, Bíonn sé san abhainn is ní báidhtear é, Bíonn sé san siopa is ní díoltar é. — Ga Gréine. Capall bán 's a dhruim le h-aill Agus é ag plubarach. — Eas. AN CHÉAD SHEANS EILE. Bhí Páidín Ruadh ag dul a pósadh agus chuaidh Micheál mac an Tiomanaí chuige go bhfeiceadh sé an bhfaghadh sé a thiomáint. Dúbhairt Páidín leis gur tháinig sé ró-dhéidheanach “Uell, anois, a Pháidín,” arsa Micheál, “Tá éagcóir déanta agat orm. Nach bhfuil fios agat gur phos d'athair cheithre h-uaire agus gur orm-sa do thuit an t-ádh agus an plé siúr é do thiomáint gach uair?” “Mhaise, a Mhichíl, a chara,” arsa Páidín, “is truagh liom nach féidir liom rud a dhéanamh ort an turas so, ach bead ag dul a pósadh níos mó ná aon uair amháin le congnamh Dé, agus geallaim dhuit go bhfaghaidh tú an chéad sheans eile!” “TÁ AN DIABHAL ORT.” San aimsir chuaidh thart sar a tógadh na droichid bhí fear áirithe ag iomchar sagairt treasna aibhne i n-Omeith. Tharla dhó gur sheas sé ar chlochaibh géura ag dhul thríd an abhainn ionnus go ndearna sé tuisle uair nó dhó. “Tá an diabhal ort,” arsa 'sagart; “má tá,” ars'an fear, “ní fuide bhéas!” agus leis sin do chaith sé an sagart síos san abhainn, dá chur a n-umhail do gurb' é féin an diabhal!! FÁILTE. Suidh, a mhinic nár thig; Mar dá suidheadh minic nár thig Chomh minic le minic a thig, Ní bhfaghadh minic a thig fáilte!
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
