Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Eagrán 1919
Title
Eagrán 1919
Author(s)
Údair éagsúla,
Composition Date
1919
Publisher
Muintir Gill
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N IMN1919> <L i> <B 1919> <C Prós> <M 8> <T Irisleabhar Muighe Nuadhad> <U Údair éagsúla> <F Muintir Gill> THE COLUMBAN RECORD IRISLEABHAR MUIGHE NUADHAD AR NA CHUR AMACH DO CHUALLACHT CHUILM CILLE, COLÁISTE PHÁDRAIG, MAGH NUADHAD Ar na chlóbhualadh ag MUINTIR DOLLARD agus Ar na chraobhscaoileadh don choitchiantacht ag MUINTIR GILL I mBaile Átha Cliath. 1919 <L ii> <L 1> IRISLEABHAR MUIGHE NUADHAD. THE COLUMBAN RECORD. AN SEACHTMHADH BLIADHAIN DÉAG. 1919. <L 8> CÚRSAÍ LITRIDHEACHTA SA nGAEDHILG. THÁINIG athrú' mór ar chúrsáibh na h-Éireann i rith na seachtmhadh h-aoise déag. Do briseadh ar chómhacht na nGaedheal; do cuireadh a n-uaisle agus a soillse chun fáin agus do fágadh an mhuinntir sa mbaile gan cabhair gan coimirche 'na dtírín féin. Ba thubaisteach an scéal é agus tá a rian ó shoin ann. Bhí an t-aos léighinn agus an t-aos scoláireachta scaipithe ar fuid na h-Eórpa, nó an méad díobh nár imthigh leó féin níor fágadh caoi acu ar leanamhaint le léighinn ná le scoláir- eacht. Bhí an lámhuachtar ag an Sasanach sa dtír agus a thoil féin 'á imirt aige ar na daoinibh. Ní baoghal gur leigheann ná scoláireacht a bhí ag déanamh buartha dhó; bhéadh sé maith go leór aire do thabhairt dóibh-san thall sa mbaile acht, ní oirfidís do mhuinntir na tire seo, agus níorbh fhuláir dhó cosc do chur leó ar fad. “Ar mhaithe leis féin a dheineann an cat crónán.” Annsin 'seadh thosnuigh an toirmeasc. Do leagadh na scoileanna, do dóigheadh na leabhair, do scaipeadh na báird agus do cuireadh cosc le sean-réim na litridh- eachta. B'é toradh na h-oibre go raibh deire go deó leis an ndeibhidhe agus leis an ndán díreach, le cómhaireamh na siolladh agus le cinnteacht na gceathramhan. Acht ní raibh deire leis an litridheacht féin. Do tosnuigheadh ar litridheacht nuadh do shaothrughadh — litridheacht na ndaoine, mar is ó mheón agus ó threó aigne na ndaoine a bhí sí 'á cumadh. Na cursaí léighinn a chuirfeadh ar chumas na bhfilí litridheacht do réir na sean-mheadarachta do chumadh, do sciobadh uatha iad, agus na daoine go mbéadh áird agus meas acu ar a leithéid díbreadh as an dtír iad. Ní ceart a cheapadh ó'n méad sin, ámhthach, go raibh deire leis an sean-réim ar fad, ná gurab shin é an chéad uair a chualadh trácht ar an réim nuadh. I ndiaidh a chéile a deintear gach rud, agus go h-áirithe i saothrughadh na litridheachta. Níor réidhtigh an choit- chianntacht ro-mhaith leis na dántaibh líomhtha léigheannta cor ar bith. Níor eirigh leó an dath agus an déanamh a bhí ortha do thuiscint agus ní ar néithibh ab' eól dóibh a bhíodh trácht ins na dántaibh. Rud a thaithneóchadh leis an gcluais agus a bhain- feadh spreagadh as an gcroidhe a theastuigh uatha. Amhrán ceólmhar i n-ionad “an dán díreach” a bhí uatha. Ba chuma leó siolladh nó dó sa mbreis i líne an fhaid is a bhéadh dul maith air. Ní móide, mar sin, go mbéadh litridheacht dóibh féin acu, acht nár cuireadh morán suime innti go dtí gur cuireadh an stró ar na scoile- annaibh agus ar an scoláireacht. Nuair a bhí léigheann sa dtír, bhí litridheacht léigh- eannta, idir prós is filidheacht ann, acht nuair a cuireadh cosc leis an léigheann, agus an lucht a bhíodh ag gabháilt dó ar fán, ní raibh ann acht daoine neamh-chliste ar chruaidh-riaghlachaibh an mhódh léigheannta, agus thosnuigh an litridheacht nuadh 'á saothrughadh, litridheacht a bhain le gnáth- shaoghal na ndaoine féin, le h-adhbhar a smaointe, le n-a gcursaíbh bróin agus soláis, litridheacht a tháinig díreach ó'n gcroidhe gan athchumadh na scoláireachta <L 9> do bheith uirthi. Is furuiste a thuiscint, d'á bhrigh sin, cé an fáth gur filidheacht ar fad nach mór atá againn ó'n aimsir sin, mar ní raibh leabhair ná paipéirí ann, agus nuair ba mhaith le duine rud éigin do bhuanughadh i gcuimhneamh na ndaoine ba dhóichighe gur i bhfilidheacht a dhéanfadh sé é. B'fhuruiste greim do choimeád air sa n-amhrán agus thaithnigh an ceól leó. Bhí simplidheacht ag baint leis an bhfilidheacht nuadh, rud éigin so-thuisciona nach raibh ins na dántaibh agus b'shin a theastuigh ó'n gcoitchiantacht. Níorbh fhéidir leis na filíbh leanamhaint leis an sean-mhódh, pé'r domhan é, mar ní raibh an chaoi acu, acht bhí féith na filidheachta ag briseadh amach ar nós an dúthchais, agus tháinig na h-amhráin chucha go nádúrtha. Tháinig athrú' ar mhodh cumtha na litridh- eachta, mar sin, do réir mar a tháinig athrú' ar threó shaoghail na ndaoine. Nuair a bhí an tír fútha féin ag na Gaedhealaibh agus a dteanga féin fé bhláth acu ó cheann ceann na tíre bhí caoi acu ar Prós agus filidheacht do shaothrughadh fé mar ba mhaith leó féin. Shaothruigheadar go maith iad, agus dá leigfí dóibh leanamhaint leó bhéadh litridheacht sa nGaedhilg againn indiu chómh flúirseach agus tá ag muinntir aon tíre eile 'na dteangain féin. Níor leigeadh dóibh, ámhthach, agus níor mhiste cuimhneamh air sin nuair a bhítear ag dhéanamh litridh- eacht na Gaedhilge do mheas. Ní masla do Ghaedhealaibh é nach bhfuil líonmhaireacht leabhar acu ag baint leis na h-ealadhnaíbh agus le cúrsaíbh an tsaoghail atá indiu ann; is masla é, ámhthach, do'n bhodach a bhrugh fé chois iad ar chuma go raibh deireadh le gach rud i bhfuirm léighinn nó oideachais, agus tá fhios ag an saoghal cé an bhaint atá idir an litridheacht agus iad-san. Bhí sainnt agus ailp ag gabháil do mhuinntir Shasana agus thuigeadar nárbh fholáir dóibh cosc do chur le gach a mbain le dúthchas agus le neamh-spleadhchas na nGaedheal dá mba mhaith leó Éire do bheith go glan fé smacht acu. Thuigeadar an méad sin go h-álainn, agus ba ghearr go raibh dlighthe i bhfeidhm acu d'á réir. Do thugadar fé'n teanga do dhíbirt ar fad agus fágadh na daoine gan scoil, gan maighistir, gan oideachas acht amháin an méad de a tugadh dóibh i n-aimhdheóin na ndlighthe. An rud a theip ar mhuinntir Shasana do dhéanamh le faobhar chlaidhimh nó le déine dlighe dheineadar le neart an mhí-oideachais é. Ní raibh na Gaedhil i n-umar na h-aimléise i gceart go dtí gur thárla dhóibh bheith gan múinteóireacht gan eolas. Cionnus a bhféadfaidís litridheacht do chumadh agus iad sa riocht mhí-ádhmharach sin? Níor leór dóibh bheith i bpian agus i n-anbhroid gan a n-aigne bheith 'á dhalladh dhóibh mar bharr na h-aindeise. 'Sé iongnadh an scéil é go bhfuil litridheacht ar bith againn ag baint leis an aimsir sin, agus i n-a dhiaidh sin is uile ní beag le rádh a bhfuil againn, i n-áilneacht agus i bhflúirse. Acht, mar adubhramar cheana litridheacht do réir an treó saoghail a bhí ar na daoinibh 'seadh í. Ní raibh aon bhreith ag muinntir na hÉireann an t-am sin ar shuim do chur i n-ealadhnaibh, ná i neithibh léigheannta, ná fiú amháin i gcursaíbh an tsaoghail mhóir, agus uime sin níl tagairt dos na rudaíbh sin sa litridh- eacht. Ní raibh chaoi ar bith acu ar oideachas d'fhághail agus, ní nach iongnadh, níl rian an oideachais ar an litridheacht. Ní raibh ach aon nidh amháin ar aigne acu .i. an cos-ar- bolg agus an géar-leanamhain a bhí 'á imirt ar a dtír. Bhíodar géar-chráidthe le h-aindlighthibh agus le daoirse, agus ó's é an rud is giorra do'n chroidhe is giorra do'n bhéal ní h-iongnadh gur mhinic Éire 'á caoineadh acu sa litridheacht. Acht ní caoineadh ar fad a bhí acu. Má bhíodar fé chois bhí súil acu le fuascailt. Cheapadar dá bhfillfeadh clann Stiobhairt go mbéadh ceart agus cóir le fághail acu arís. Do luadhadar a ndóchas sa bhfilidheacht agus <L 10> thaithnigh an port leis na daoinibh. Mar sin is do ghéire na bpian, agus do'n tsúil le fuascailt is mó atá tagairt i bhfilidheacht na h-aimsire sin. Tá trácht ar a lán rudaí eile innti, gan amhras, mar a chífear ar ball, acht na h-amhráin ab'fhearr, na h-aislingí, cuir i gcás, 'sí ceist an chráidh is bun agus barr leó. Muna bhfuil baint le ceisteannaibh mhóra an tsaoghail ionnta, fé mar ba mhaith linn a bheith, agus fé mar ba chóir i litridheacht tíre ar bith, tuigfear nárbh é locht na nGaedheal féin é. Ní fhéadfaidís gan acht an t-aon phort amhain do bheith acu, mar ní raibh acht an t-aon rud amháin ag déanamh buartha dóibh. Bhí Éire le caoineadh acu agus chaoineadar go h-uasal í. Bhí misneach le múscailt i gcroidhthibh na ndaoine agus níorbh é a locht munar mhúscladar é. Adhbhar filidheachta, direach, ab eadh na smaointe a bhí i n-a n-aigne acu, óir is usa a scaoileann féith filidheachta leis nuar a bhíonn mar a bhéadh scamall suidhte ar an dtír, agus rud eile, is mó a bhaineann filidheacht, na h-amhráin acht go h-áirithe, le féith ná le léigheann. Baineann an prós le léigheann agus le scoláireacht. Duine oilte, cuir i gcás, scríobhfadh sé prós ar nós an Chéitinnigh, agus d'a chomhartha san is beag de'n bprós, prós gur fiú trácht air, a saothruigheadh ar feadh na h-ochtmhadh h-aoise déag. Taisbeántar go soiléir, ámhthach, i scríbhinnibh an Chéitinnigh go reidhtigheann an Ghaedhilg le gach saghas adhbhar smaointe, agus gur féidir cur síos go beacht as Gaedhilg ar rud ar bith fé'n spéir nó ós a chionn. Tagann an smuaineamh céadna arís, dá mba rud é nár bhac aoinne leis an dtír seo cionnus a bhéadh an scéal? Acht is beag an sólás é sin dúinn. Do bacadh leithi. Do bascadh is do brughadh fé chois í. Do stolladh as a chéile í, do stracadh a caomh-chorp agus fágadh i riocht bháis í.” Do sladadh an corp, gan amhras, acht níor marbhuigheadh an sprid cé gur dhóbair dó. 'Sa bhfilidheacht a coimeádadh beó i. Do chuir na filí meanma agus misneach i gcroidhthibh na ndaoine. Chuireadar na smaointe dóchais ar lasadh ionnta leis. Ní ceart é do thógáilt ortha toisc gur chuireadar a ndóchas i bhfilleadh an Stiobhairt mar b'é an t-aon súil amháin le fuascailt a bhí acu, agus ní h-iongnadh gur taobhuigheadh leis. Bhíodar féin go faon- lag gan comhacht gan caraid acht bheith ag brath ar chneastacht ó'n nGall, agus ní raibh aon bhreith acu air sin muna bhfillfeadh an Stiobhairt. B'é túis agus deireadh gach rainn ag na filíbh é, pé'r domhan é, go mór-mhór ins na h-aislingíbh óir b'í an aisling an t-iomchur dob' oireamhnaighe dos na smaointibh sin, agus glacadh go mór leithi. Ag cuimhneamh ar chruadhchás a dtírín dóibh, ar an gcrádh a bhí 'á fulang aici, agus ar an gcabhair ar a rabhdar ag brath cúcha thar lear chun an daorsmact do bhoghadh, bhí adhbhar aislinge ar an bpointe acu. Samhluightí do'n bhfile gur bain- rioghan scéimheach í Éire, bainrioghan a chonnaic sé “tré n-a néal” nó a thárla dhó 'na thaisdiol. Fiafruigheann sé fios a h-ainme dí agus nochtann sise a scéal dó. Innsean sí cionnus mar a bhí sí uair fé urraim agus fé réim go dtí gur tháinig an Gallphoc a thóg uaithi a cuid is a céile, agus cionnus mar atá sí anois ag feitheamh le filleadh a céile chun a cuid do bhaint amach dí arís, agus an chathaoir ríoghdha as ar dibreadh í do thabhairt thar n-ais dí. Dob' fhada an feitheamh é, fairíor! acht d'a fhaid í an oidhche tagann an lá, agus tá an dubh- scamall 'á scaipeadh cheana féin. B'fhéidir nach fada uaithi an fhuascailt fé dheireadh. Go dtugaidh Dia é. Mar sin a ceaptaoi na h-aislingí agus na h-amhráin eile ag na filíbh acht amháin go mbíodh atharú' ar an bport acu do réir mar a bhíodh an scéal le n-a linn. Nuair a bhí Aodhagáin Ó Rathaile, an t-é ba shine <L 11> ortha, ann, cuir i gcás, ní raibh na daoine ag cuimhneamh ar chabair fós acht bhí an fuath do'n namhaid úr 'na gcroidhthibh. Tá sé le feiscint i bhfilidheacht Aodhagáin: “Tír gan eaglais chneasta ná cléirigh, Tír le mioscais nach d'itheadar faolchoin, Tír do cuireadh go tubaisteach traochta, Fá smacht namhad is amhas is méirleach.” Do rugadh Seán Clárach i mbliain an áir 1691, agus bhí sé 'na fhear díreach nuair a bhí an trácht ar fhillead an Stiobhairt. Tá smaointe an dóchais aige: “B'fhéidir fós le righ Neimhe Go dtiocfadh an laoch thar sáil Do reidhfeadh Fódla go h-uile Ó thurcachaibh daora an áir.” Bhí sé beó leis i 1746 nuair a bhí breall ar an ndóchas agus an t-amhrán is fearr d'ár chum sé, baineann sé le h-imtheacht an Stiobhairt: “Bím ar buadhairt gach uair do'n ló Ag caoi go cruaidh 's ag tuar na ndeór, Mar scaoileadh uaim an buachaill beó As ná ríomhthar tuairisc uaidh, mo bhrón.” Seo rann d' “Amhrán an Dóchais” a scríobh Piaras Mac Gearailt (1700-1797): “Is annamh dhom maidin ar amharc an laoi Nac bainim chum reatha go fairge síos, Mo dhearca d'á leathadh ag faire do shíor Ar bharcaibh an fharaire ag gearradh na slighe.” Ní raibh fhios acu an t-am sin cé an lá a bhéadh cabhair ar an gcuan chúcha — “torann na dtonn le sleasaibh na long, ag tarraing go teann 'nár gceann ar cuaird.” Cheapadar go raibh lá na saoirse buailte leó. Bhí “barra na gcraobh ag déanamh sceóil nach fada bheidh Gaedhil i ngéibheann bróin.” Do cliseadh ortha, ámhthach, agus le linn Eoghain Ruaidh bhí deire leis an ndóchas, acht gur lean sé sa bhfilidheacht. Do thaithnigh an aisling le h-Eoghan Ruadh agus bhain sé feidhm aisti mar adhbhar filidheachta. Is mar gheall ar an bhfilidheacht féin a bhíodh Eoghan ag scríobhadh, is 'sé an rud is mó a thaithnigh leis a bhí 'á chur innti aige i n-ionad an rud a bhí. Dhein sé dearmad ar an Stiobhairt agus ar chúis na tíre nach mór acht lean sé leis an aisling. Ní h-eadh nach raibh grádh aige do'n tír, mar bhí, agus ba mhinic é “ag cásamh oidhidh na seabhach,” agus nárbh í Éire an spéir- bhean mhánla go bhfuil an trácht go léir aige ar mhaordhacht a snodh agus ar áilneacht a pearsan? Is amhlaidh gur thréise ar an bhfilidheacht ná ar na smaointibh aige, agus leanadh sé leis ag cur síos ar an gcúil- fionn cómh maith is dá mba cuilfionn a bhí ann dairíribh: “Ba cháblach cíortha casta Taclach dlaoitheach dathach Scáinneach trillseach fada Fáinneach go féar A blath-fholt binseach beartach Cárnach bíseach snaidhmeach Ó árd a cinn 'na dlathaibh Táith-leabhair leí.” “Bhí scáil na gcaor ar lasadh Tré bháine an líl 'na leacain Mánlacht míne is maise Táithte na scéimh.” Mar sin, gnás amhránuigheachta a bhí sa n-aisling ag Eoghan Ruadh, agus ba bhreágh uasal an saghas amhránuigheachta í. Ní raibh scéal an Stiobhairt cómh mór i n-aigne na ndaoine um an dtaca so, agus bhí caoi ag na filíbh ar bheith ag cuimhneamh ar rudaíbh eile. Is mar sin a bhí an scéal ag “filidhe na Máighe” leis. Bhídís “ag cabhrughadh le Seán Clárach chun an Stiobhairt do bhréagadh anall,” acht bhídís ag “aoradh a chéile” agus ag cur síos ar a lán rudaí eile, leis. Ní fuláir a admháil amhthach nach mbhíodh an fhilidheacht ar fheabhas acu <L 12> acht nuair a bhíodh an sean-phort acu. Seo rann a scríobh Aindrias Mac Craith: “Is fada mé i gcumha gan tnúth le téarnamh Go dubh-chroidheach, tréith-lag, tláith gan treoir Im' bhascadh ag búir 's im' bhrughadh ag baoth-laig I lúibh luim faoi bhrách 'an bhróin.” Sin é an saghas litridheacht atá againn ag baint le cúrsaí na tíre ó'n ochtmhadh h-aois déag, agus má's furuiste locht d'fhághail uirthi, is furuiste adhbhar molta agus adhbhar maoidhte d'fhághail innti, leis. Tá binneas ceóil agus spreagadh croidhe ag baint léi. Tá na smaointe misneamhail meanmnach ar chuma gur scaipeadar an brón a bhí ar na daoinibh. Acht an rud is fearr díobh go léir, tá dúthchas na nGaedheal ins an bhfilidheacht sin. Nuair a bhíonn tír fé chois agus cosc 'á chur le gach a mbaineann le n-a stair agus le n-a sinnsir is furuiste d'a muinntir an dúthchas do chailleamhaint. Sin é an baoghal is mó a théidheann le h-anbhroid i gcómhnaidhe, agus b'shin é an baoghal ba mhó a bhí ar Éirinn an t-am sin. Acht ba lughaide an baoghal an litridheacht do bheith acu. An fhaid is bhíonn cuimhneamh na laoch agus smaointe an tír-ghráidh 'á canntain ag na daoinibh 'na dteangain féin ní chaillfidh siad an dúthchas. Tá dluth- bhaint idir an teangain agus an dúthchas acht tá buadh na teangan sa litridheacht. Bhí filí eile ann san ochtmhadh h-aois déag seachas iad atá luaidhte againn, filí nár bhain le ceist na “polaitidheachta” cor ar bith 'na gcuid filidheachta, acht is beag muna sáruigheann siadh an dream eile le h-áilneacht agus le h-uaisleachta a saothair. Ní dhéanfad acht na daoine ba mhó clú ortha d'áireamh annso, agus duine acu san Donnchadh Ruadh Mac Conmara (1713-1808). “Eacthra Ghiolla an Amaráin” agus “Bán-chnuic Éireann óigh'” an dá rud is fearr a scríobh sé, acht ní mar a chéile iad. Ar nós na caithréime atá an “Eachtra,” acht amhrán gearr an ceann eile gur deacair a shárughadh d'fhághail le binneas agus le cothrom: “Dob' árd a cóillte 's ba dhíreach réidh, 'Sa mbláth mar aol ar mhaoilinn géag — Atá grádh agam' chroidhe am' intinn féin Ar bhán-chnoic Éireann óigh!” Brian Mac Giolla Meidhre duine eile acu ché nach bhfuil morán eoluis againn 'na thaobh acht gur scríobh sé “Cúirt an Mheadhoin Oidhche.” Is iongantach an dán é seo le neart agus le deise na Gaedhilge atá ann. Gluaiseann na focail agus na smaointe go h-éasga le chéile gan “fuigheall ná easba” ortha. Tá ciall fighte le ceól ann agus iad ag iomchuir a chéile ar fheabhas an domhain. Taisbeántar go soiléir cad a d'fhéadfaí a bhaint as litridheacht na Gaedhilge, agus má deinfear iarracht arís ar an scéalaidheacht do dhéanamh sa bhfilidheacht níor mhiste aithris do dhéánamh ar Bhrian. Sheo mar a thosnuigh- eann “Cúirt an Mheadhoin Oidhche”: “Ba ghnáth mé ag siubhal le cuimhais na h-abhann Ar bháinseach úr 's an drúcht go trom, I n-aice na gcoillte i gcuim an tsléibhe, Gan mhairg gan mhoill le soillse an lae. Do ghealfadh mo chroidhe 'nuair chidhinn Loch Gréine, An talamh, an tir, is ioghar na spéire, Ba thaithneamhach aoibhinn suidheamh na sléibhte Ar bagairt a gcinn tar druim a chéile.” Tadhg Gaedhealach agus an Reachtabhrach beirt eile nár mhiste tagairt dóibh. Thug Tadhg filidheacht naomhtha dhúinn agus thug an Reachtabhrach gach uile saghas filidheacht dúinn, idir amhráin grádha agus amhráin diadha, cursaí an tsaoghail agus seanchus. Tá stair na h-Éireann sa bhfilidheacht aige <L 13> i “Seanchus na Sceiche”; i “gCill Aodáin” foillsigheann sé treithe a bhaile dhúthchais le suairceas, agus i n-“Anach Cuain” baineann sé uaigneas as na foclaibh ag cur síos ar bhathadh dream daoine i mbád. Is iongantach gurbh féidir leis a leithéid do dhéanamh agus a laighead oideachais aige acht is dócha gur treise dúthchas ná oileamhain. Bhí daoine eile ann ag saothrughadh na litridheacht sa n-ochtmhadh h-aois déag, acht is leór an méad sin chun a thaisbéaint an treó a bhí ar an litridheacht sin; ní h-aon chúis náire dúinn í, pé scéal é, agus ba chóir go gcuirfí suim innti mar is fiú an tsuim í. Dubhramar cheana go raibh an scéal go dona ag lucht na litridheachta sa n-ochtmhadh h-aois déag, acht má bhí, bhí sé i bhfad níos measa i rith na naomhadh h-aoise déag. Bhí Gaedhilg gan léigheann ann san ochtmhad h-aois déag, acht ní raibh Gaedhilg ná léigheann ann sa naomhadh h-aois déag. Bhí an Ghaedhilg ag fághail bháis i n-aghaidh an lae, agus an Béarla agus an Galldachas ag leathadh a h-ionad. “Bhí an Béarla mar smúid ins an spéir ins gach chlúid agus dhall sé na h-Éireannaigh fíora.” Bhí sé 'á bhuaileadh isteach i n-aigne na ndaoine gurab amhlaidh ab' fhearr dóibh a luaithe is bhéadh an Ghaedhilg caillte acu, agus bhí daoine ann go mbéadh scáth ortha dá gcloisfí 'ghá labhairt iad. Ceap magaidh ós cómhair an tsaoghail iad ag baint tosaigh ó'n a chéile ag cur uatha an t-aon rud amháin a chruthóchadh gur de shliocht ársa na nGaedheal iad. Níor thuigeadar an scéal, óir dá dtuigfidís ní scarfaidís leithi gan troid. Níor thuigeadar agus ní raibh aoinne ann chun an scéal do chur i dtuiscint dóibh. An lucht poilitidheachta a bhí ann, níor chuireadar aon tsuim innti. Bhí Dómhnall Ó Conaill féin 'na coinnibh cé go raibh sí go flúirseach aige féin is ag a mhuinntir. Muna mbéadh Tomás Dáibhis níor chuir muinntear “Young Ireland” aon tsuim innti acht cómh beag. Béarla a bhí le cloisint ó's na sagartaibh leis, agus nuair nach raibh meas acu-san uirthi ní h-iongnadh nach raibh meas ag na daoinibh féin uirthi. Taisbeánann sé an méad maitheasa nó dióbhála is féidir leis an sagart do dhéanamh i gcúis na Gaedhilge. Ní raibh an barr ar an aindeis i gceart, ámhthach, go dtí gur cuireadh na scoileanna nuadha ar bun timcheall 1830. Scoileanna “naisiúnta” a tugadh ortha, acht do cuireadh ar bun iad d'aon ghnó chun an ghreim a bhí ag na daoinibh ar an gcreideamh agus ar an dteangain do bhogadh. Dá n-eireóchadh leó an dá rud sin do dhéanamh bheádh a réim caithte ag an nGaedheal sa dtír seo. Do theip ortha go glan leis an gcreideamh, acht ba dhóbair dóibh deireadh do chur leis an dteangain ar fad. Ní raibh acht Béarla 'á mhúineadh sa scoile- annaibh, fiú amháin dos na paistíbh nár chualaidh riamh focal de go dtí gur thangadar chun na scoile. Seadh, agus bhí' greadadh maith le fághail acu dá labhairfidís Gaedhilg le chéile, buille slait i n-aghaidh gach focail. Do h-innstí dóibh gur comhartha cabóigeachta agus sclábhuigheachtha an Ghaedhilg agus i ndiaidh a chéile do chreideadar é. Ní raibh aon rud ag baint le n-a dtirín féin le cloisint acu acht an Galldachas ó thuis deireadh. Nuair a bhí a leithéid sin de dhroch-thabhairt suas ins na scoileannaibh agus na sean-daoine gan taca gan treoruidhe, bhí an scéal go dona i dtaobh na Gaedhilge, agus litridheachta na Gaedhilge. Ní h-eadh nach raibh aon rud nuadh a chumadh sa litridheacht, acht cailleadh a lán de'n tsean-litridheacht a bhí i lámh- scríbhinnibh annso is annsúd ar fuid na tíre. Bhíodar ag na daoinibh acht níor thuigeadar a luach agus deineadh gach saghas rud leó. B'uathbhásach an scéal é. B'é an Béarla gnáth-theanga na ndaoine um an dtaca seo, agus thosnuigh litridheacht 'á shaothrughadh ann, litridheacht <L 14> do réir sprid agus dúthchais na nGaedheal acht i dteangain na nGall. Bhí sluagh mór d'filíbh ag gabháilt do'n litridheacht sin agus is ionmholta toradh a saothair. Tomás Dáibhis, An Mangánach, Tomás Ó Múir agus filí nach iad dho bhí ann. Do dheineadar-san a lán maitheas gan amhras acht bhí an Ghaedhilg caillte nach mór mar theangain litridheachta. Pé áit 'na raibh sí beó ní raibh innti acht “teanga teinn- teáin,” agus í ag dul ar chúl i n-aghaidh an lae. Acht “nuair is géiré an phian 'seadh is giorra an fhuascailt” agus bhí an fhuas- cailt i ndán do'n Ghaedhilg. Tháinigh “casadh na taoide” mar adearfeá, nuair a cuireadh Connradh na Gaedhilge ar bun i 1893. Bhí obair 'á dhéanamh ar son na Gaedhilge roimhe sin, gan amhras, obair thabhachtach, leis, acht dob' iad muinntear an Chonnartha an chéad dream a thug fé'n Gaedhilg d'aithbheodhadh mar theangain dhúthchais na tíre. Do dein Eoghan ó Cómhraidhe a lán obair leis na lámh- scribhínnibh, agus is mór an chreideamhaint atá ag dul dó d'a bhárr. Do cuireadh “Society for the Preservation of the Irish Language” ar bun i meadhon na naomhadh h-aoise déag, agus chuireadar cuid de litridheacht na lámh-scribhinn i n-eagar, acht níor dheineadar aon rud chun an teanga do shábháil. D'eirigh níos fearr leis an “Irish Texts Society,” mar chuireadar leabhair i gcló a bhí níb' oireamhaighe dos na daoinibh. Tá buidheachas na h-oibre ar fad tuillte ag an gConnradh, ámhthach, agus ag na daoinibh a chuir ar bun é, Dúglas de h-Ide, Eoghan Mac Néill agus an t-Athair Eoghan Ó Gramhna. Bhí brigh na teangan 'á thaisbeánt an t-am sin ina lán tíortha beaga ar fuid na h-Eórpa, tíortha iad san a cuireadh fé chois ag lucht na h-alptha i gCómhdail na Siothchána i 1815 i Bhienna, acht bhí laincis na daoirse 'á 'scaoileadh acu an t-am 'san agus tugadh fé ndeara gurb é aithbheodhadh na teangan naisúnta ba bhun leis an nua-sprid a bhí ag teacht ionnta. Do socruigheadh ar triail a bhaint as an seift chéadna sa dtír seo. Ba mhór an obair a chuireadar rómpa do dhéanamh. Dá mba mhaith leó an Ghaedhealg do bheith mar ghnáth theangain ag muinntir na h-Éireann níorbh fholáir dóibh litridheacht do sholáthar 'na mbéadh trácht ar chúrsaíbh an tsaoghail, ar na h-éaladhnaibh agus ar gach rud a bhaineann le smaointe an duine. Is ionann é sin agus a rádh go gcaithfear litridheacht nuadh do shaoth- rughadh, sa nGaedhilg, litridheacht na ficheadh h-aoise déag. An féidir é sin? Tar éis a tuigtear gach beart, b'fhéidir go bhfuil sé beagáinín luath fós chun buille do thabhairt fá'n gceist. Acht ar a shon sin féin má bhreathnuighmid an scéal, cionnus mar atá sé anois seachas fiche bliain ó shoin, tuigfimíd gur mór an dul ar aghaidh atá déanta, agus go bhfuil bunús litridheachta nuadha ann cheana féin. 'Sa chéad ásc tá na daoine ag glacadh leis an nGaedhilg anois ar chuma gur ar éigin a bhí súil ag aoinne leis. Tá sí 'á múineadh do'n aos óg ins na scoil- eannaibh, tá sí á fághail ag daoinibh fásta i mbuidhnibh i rith an gheimhridh, agus 'sa coláistibh Gaedhealacha sa samhradh; is éigean do mhacaibh léighinn í do bheith aca 'sa gcéad scrudú ins an oilscoil, agus leanann a lán acu leithi i gcóir na céime. Tá na sagairt ag taobhughadh leithi go duthrachtach murab ionain is na sagairt céad bliain ó shoin; go mór-mhór, na daoine atá i gceannas na tíre anois, le rogha na ndaoine, táid siad a fógradh dóibh an Gaedhilg do labhairt is an Béarla do chur i leath-thaoibh, rud nach féidir a rádh i dtaobh aon dream poilitidheachta d'á raibh againn ó tháinig na Gaill. Is mór le rádh an méad sin, agus 'sé is bun le saoth- rughadh na litridheachta .i. gádh do bheith leithi agus dúil ag na daoinibh innti. Ní <L 15> baoghal nach dtiocfaidh sí agus an scéal mar sin. Agus féach an tosnú atá déanta! Sa mbliain 1893 bhí aon phaipéar amháin á' chur amach as Gaedhilg, paipéar míosamhail .i. “Irisleabhar na Gaedhilge,” agus cuireadh deireadh leis i 1898. Cuireadh “An Claidheamh” ar bun i 1898, Irisleabhar an Chonnartha agus bhíodh a lán de'n Bhéárla ann. Tá an paipéar sin 'á chur amach fós, acht tá paipéar míosamhail, “An Stoc,” 'á chur amach 'sa nGaillimh, agus gan innti acht Gaedhilg ar fad. Bíonn tagairt do cúrsaíbh poilitidheachta agus d'á lán rudaí ann; 'sé an céad ceann d'a shórt é. Tá paipéar míosamhail eile 'á chur amach i gCorcaigh, “An Lóchrann;” bíonn scéalta agus amhráin agus aistí ann. Tá “An Crann” acu sa dtuaisceart, paipéár i n-aghaidh an ráithe, acht bíonn cuid de'n Bhéárla ann. An ceann is fearr díobh go léir ámhthach 'sé “An Branar” é, mar ní ar phoilitidheacht ná ar ghnáth chúrsaí a bhíonn trácht ann acht ar rudaí léigheannta agus ar cheistibh mhóra. Fíor-shaothrughadh na litridheachta nuadha atá ann, agus deagh- chomhartha na h-aimsire é. Tá súil againn gur gearr go mbeidh a lán d'á leithéid le fághail, agus gealltar ceann eile, “An Lasair,” ó Chorcaigh dúinn. Tá na leabhair 'á chur amach, leis, cé gur bhain ganntanas an phaipéir agus costas na clodhaireachta siar díobh le déidheanaighe, acht tá biseach mór ar an scéal seachas fiche bliain ó shoin. An t-am sin bhí na daoine ag brath ar láimh- scríbhinnibh, agus ar na scéalta a bhí i mbéalaibh na ndaoine i gcóir litridheachta. Ba cheart aire do thabhairt dóibh gan amhras, agus baineadh feidhm maith asta, acht ní fuláir leabhair nuadha do bheith againn ag cur síos ar gach rud a bhaineann le saoghal agus le smaointe na ndaoine. I ndiaidh á chéile a foillseóchar iad, agus ní miste bheith sásta le n-a bhfuil déanta cheana. Ní gádh acht na scríbhneóirí is fearr d'ainmnuighadh chun a chruthughadh go bhfuil scoláireacht ag baint le litridheacht na nGaedheal arís, agus go bhfuil gach chomhartha go mbeidh an litridheacht sin cómh líomhtha, léigheannta le h-aon litridheacht eile fós. I gcúige Mumhan tá an t-Athair Peadar, an Dochtúir Ó Siothcháin, Séamas Ó Dubhghaill, Tadhg Ó Donnchadha, Pádraig Ó Siochfradha agus daoine nach iad, togha scribhneóra gach duine acu. I gcúige Connacht tá Pádraig Ó Conaire, Dúglas de h-Íde, agus Micheál Ó Máille agus tá cion fir déanta ag gach duine acu. Tá scríbhneóirí i gcúige Uladh, leis, acht ní bhfuaradh an oiread leabhar uatha agus fuaradh ó mhuinntir an dá chúige eile. Tá an méad seo le rádh 'na dtaobh sin go léir ámhthach nach bhfuair duine ar bith acu a chuid oideachais nó a scoláireacht sa nGaedhilg mar níl scoil ar bith againn fós chun daoine do mhúineadh as Gaedhilg, cé go bhfuil deagh-shómpla 'á thabhairt ins na coláistibh Gaedhealacha. Nuair a bheidh oilscoil Ghaedhealach againn agus oideachas 'á thabhairt as Gaedhilg ins na scoileannaibh bheaga beidh breacadh an lae ag litridheacht na Gaedhilge. Déarfaí, is dócha gur fada uainn é sin, acht bh'féidir nach fada, agus má gheobhaimídh an tír do bheith fúinn féin is cinnte nach fada. Do dhéanfadh bogadh an daorsmáchta a lán rudaí d'fheabhsughadh dúinn, agus ní h-é feabhas na litridheachta an toradh is lugha a thiocfadh as. An fhaid 's támuid ag feitheamh leis an lá sin, ámhthach, ní gádh dhúinn bheith diamhaoin. Is féidir linn snas agus slacht do chur ar ár gcuid féin de'n Ghaedhilg, suim agus spéis do chur sa tsean-litridheacht atá againn, go mór-mhór i litridheacht na h-ochtmhadh h-aoise déag, agus gach congnamh is cabhair atá ar ár gcumas do thabhairt do lucht saothruighthe na litridheachta nuadha. MICHEÁL MAC AMALTOINN. <L 20> AN DRÉIMIRE DEIREANNACH. PÁDRAIG Ó GALLCHOBHAIR ab' ainm do'n bhuachall seo atá i gceist agam acht b'é “Páidín” an t-ainm ba ghnáthach ag na cómhursanaibh air. Bhí a mháthair 'na baintreabhach le fada anois agus, ar ndóigh, is uirthi-si a bhí an briseadh croidhe nuair a fhuair a fear bás agus bhí sé d'fhiachaibh uirthi Páidín do choimeád sa mbaile. Bhí an sagart agus an máighistir scoile ar aon aigne go raibh Páidín ar na buachaillibh ba shaoth- raighe agus ba thuisgeanaighe 'sa cheanntar agus 'siomdha uair a bhíodh an bhaintreabhach ag rádh léithi féin: “Beidh mo bhuachaillín ar na fearaibh is áirde clú 'sa tír fós! Cá bhfios dómh-sa ná d'aoinne eile nach é an chliar atá i ndán dó?” Annsin thosnóchadh sí ag urnuighe agus ag iarraidh ar Íosagán agus ar Mhuire Mháthair, Páidín do choimeád fé'n A gcomairce féin agus gan é do leigint ar bhealach a aimhleasa go deó. Bhí a mhalairt de scéal aici, ámhthach, nuair a tháinig an bás ar a fear chéile, Niall, agus an lá úd gur sheas sí ar imeall na h-uaighe ag éisteacht leis an gcré 'á caitheamh isteach ar chómhrann Néill, bhí deireadh le gach súil taobh le Páidín. D'fhan an buachaill 'sa mbaile ó'n am sin agus tá sé ag obair go dian ar a fheilm bhig go dtí an lá indiú, ag soláthar dó féin agus d'á mháthair. Ó's rud é go mba olc leis éirghe ar fud as na leabhraibh, caitheann sé tráthnóna anois agus arís ag léigheamh Stáire na h-Éireann nó ag fóghluim na Gaedhilge agus mar sin ní misde a rádh go bhfuil sé ag dul ar aghaidh go h-ionghantach “i n-aos agus i n-eólas.” Sin díbh anois Páidín Ó Ghallchobhair! “A chara,” arsa Páidín liom lá d'á rabhas ag cainnt leis, “b'ionghantach ar fad í an aisling a bhí agam cúpla oidhche ó shoin.” “Cad í an aisling, a mhic ó?” arsa mise, “Mhaise ní fheadar an neósfaidh mé dhuit í i n-ao' chor,” ar seisean, “táim cinnte go dtosnóchaidh tú ag magadh fúm acht, pé'r domhan é, seo dhuit í!” “Cheapas gurab amhlaidh bhíos lá ag siubhal i m-aonar cois na fairrge agus mé ag smaoineadh ar morán rudaibh acht, go mór-mhór, bhíos ag smaoineadh go dubhrónach ar dhál Éireann boichte. ‘Nach caillte an scéal é,’ arsa mise liom féin, ‘go bhfuil an iomad Éireannach gan suim, gan spéis i gcinneamhain a dtíre dúthchais! Bhéadh ár saoirse agus ár dteanga agus ár mbéas- anna féin ar ais againn fad ó muna mbéadh na daoine seo. Is mór an náire dóibh é go cinnte agus — Ar an nóimeint sin chualas glór iasachta ag glaodhach orm agus dhearcas mór-thimcheall orm go tóirigheacht, féachaint cé'rbh leis é. ‘Glór mná 'seadh é sin,’ arsa mise liom féin, ‘ní fheadar cad a bhéadh 'á dhéanamh ag a leithéid annso, acht go bhfóiridh Dia orm cad í an áit í seo in ao' chor?’ Ní raibh a fhios agam ar dhruim an domhain, a chara, cá rabhas im' sheasamh. Bhí an fhairrge le feicsint go fóill acht bhí faill mhór, árd ós mo chomhair amach nár fhachas <L 21> riamh roimhe sin. Faill an-aisteach ar fad ab' eadh í mar badh dóigh leat uirthi gurab í staighre na bhfathach a bhí innti. Bhí sí ar nós dinde, tá fhios agat, acht bhí gach “céim” dí chómh h-árd sin nárbh fhuláir do dhuine dréimire fada a bheith aige ag dul ó chéim céim uirthi. “A Pháidín,” arsa'n glór arís. D'fheuchas suas ar an bhfaill an uair seo agus cad a chífinn acht maighdean óg áluinn agus í ag bagairt orm chuici. Ní gádh dhom a rádh go raibh iongnadh mór orm agus dubhras liom féin nach fuláir nó gur éascaidh an cailín í bheith i n-an dul chómh h-árd sin ar an bhfaill! Bhí sí le feicsint ag bun an dara “céime,” mar adeirfeá, ó bhárr na faille. Dhruideas isteach níos giorra do'n fhaill agus annsin do thuigeas cionnus ar éirigh leis an maighdean dul suas. 'Samhlaidh go raibh dréimire mór, leathan idir gach “céim” de'n fhaill acht b'in íad na dréimiridhe ba ghreannmhaire d'ár bhfacthas riamh. “Bhfuil fhios agat, a chara, cad é an t-ádhbhar as ar deineadh iad?” arsa Páidín liom. “As an adhmad, is dócha,” arsa mise. “Ní h-eadh,” ar seisean go caithréimeach, “ná as an iarrann acht chómh beag! Cad adeirfeá nuair a chloisfidh tú gurab iad na fir óga a bhí mar taobha agus mar chéimeanna ar gach dréimire acu?” “Cad adéarfainn,” arsa mise, “acht amháin nach bhfuil bun nó bárr le do chuid cainnte, agus má's dóigh leat nach bhfuil le dhéanamh agam-sa acht bheith ag éisteacht le n-a leithéid sin de ráiméis —” “Stad anois,” arsa Páidín, “fan go mbeidh an scéal go léir agat!” “Dubhras leat gurab' as na fearaibh óga a deineadh gach dréimire. 'Seadh, bhíodar annsin, gach ógánach 'ná sheasamh ar ghualnaibh ógánaigh eile mar taobha an dréimire, agus cuid eile díobh 'na luighe beagáinín ós cionn a chéile mar chéimeanna. Dréimiridhe daonna a b'eadh iad mar sin, tá fhios agat. Bhí na fir go léir ag féachaint suas go h-imnidheach chumh na maighdine i slighe go mba dhóigh leat ortha go rabhadar ag brath ar rud éigin do chloisint uaithi. Nuair a chuadhas i n-aice leó thosnuigheadar go léir ag cur fáilte romham agus ag rádh liom teacht suas gan mhoill go dtí an mhaighdean. ‘Tá gnó tábhachtach aici díot-sa agus de gach ógánach eile ded' leithéid’ ar siad. Thosnuigheas ag dul i n-áirde ortha go cúramach annsin agus níorbh fhada go rabhas im' sheasamh taobh leis an maighdean. Ní bréag dom a rádh, mhuis,' gurab í sin an bhean ba dheise d'ár bhfacas siamh. Tháinig sí chugham agus mion- gháiridhe uirthi. ‘Fáilte romhat, a Pháidín, a mhic,’ arsa sise, ‘is fada táim ag feitheamh leat.’ ‘Cia h-í tusa, a mhaighdean ó?’ arsa mise. ‘Éire is ainm dom agus tá fhios agam go bhfuil grádh mór agat dom.’ ‘Tá go cinnte, a Éire, a chroidhe,’ arsa mise léithi, ‘agus aon rud is mian leat a órdughadh dom, déanfad í go fonnmhar.’ ‘An bhfeiceann tú aon rud thuas annsin?’ ars' an mhaighdean. D'fheuchas suas agus cad a chífinn ar bhárr na faille acht seód mór lonnrach agus é ag soillsiughadh chómh geal sin is nach fada a fhéadfeá bheith ag féachaint air. Ba dóigh le duine gurab í an ghrian féin a bhí ann! ‘Cad é sin, a Éire?’ arsa mise. ‘'Sé Seód na Saoirse é sin,’ ars' an mhaighdean go h-aithmhéileach, ‘agus nach fada liom go mbeidh sé agam! Féach, a Pháidín, tá mé im' sheasamh ag bun na céime seo anois acht ní fuláir dom dul suas ar a bharr gan mhoill. Dá mbéinn annsin bhéadh staighre breágh, órdha, dain- gean agam le dul suas go bárr na faille ag glacadh an tSeóid úd. Staighre na Teangan 'seadh an staighre sin, a Pháidín, agus nach fada liom go mbeidh mé 'ghá bhun! Annsin ní bhéadh le dhéanamh agam acht dul suas agus an Seód do glachadh gan a thuilleadh trioblóide!’ ‘Mar sin an scéal?’ arsa mise, ‘acht an bhfuil fhios agat, a mhaighdean ó, cionnus a fhéadfeá dul thar <L 22> an gcéim seo atá eadrainn agus Staighre na Teangan?’ ‘Tá, a Pháidín, ar sise, ‘rachad thar an gcéim seo ar an gcuma chéadna ar a chuadhas thar na céimeannaibh eile thíos. Timcheall ocht gcéad bhliadhain ó shoin, nuair a bhíos ag bun na faille seo cheapas nach n-eireóchaidh liom coidhche teacht aníos annso acht tháinig na h-ógánaigh chródha, dílse agus chabhruigheadar liom agus mé i gcruadh-chás. Dubhras leó go raibh sé d'fhiachaibh orm dul suas go Staighre na Teangan nó ní fhéadfhainn choidhche mo Sheód d'fághail ar n-ais. Thuigeadar go cruinn cad a bhí uaim agus shocruigheadar iad féin gan mhoill ar nós dréimire. Thángas annso go righin mall, a Pháidín, mar is iomdha buachaill a bhí i n-easnamh orm i gcómhair céim mo dhréimire acht fuaras iad go léir, buidheachas le Dia, agus d'éirigh liom an bhuaidh d'fhághail ar gach toirmeasc. Anois, a chroidhe, tá an toirmeasc deir- eannach romham agus ní fuláir dom an dréimire deireannach chumh Staighre na Teangan do shroiseadh. An rachaidh tusa mar céim 'sa dréimire seo, a Pháidín?’ ‘Rachad, a Éire, a stór,’ arsa mise, ‘agus is orm-sa atá an t-áthas agus an lúthgháir é bheith ar mo chumas rud éigin éifeachtach do dhéanamh ar do shon fá dheireadh!’ Thug sí a lámh dom annsin agus phógas í agus thosnuigheas 'ghom shocrughadh féin mar chéim 'sa dréimire nuadh. “Is ar éigin a bhíos socruighthe fúm nuair a chualas glór feargach ag screadadh orm. ‘Bhitheamhnaigh leisgeamhail, gan mhaitheas! An é it' chodhladh táir? Feuch ar an dteine! Feuch ar an dtulán! Feuch —!’ Phreabas im' shuidhe arís acht bhí an mhaighdean agus an fhaill agus na dréimiridhe imthighthe. D'fheuchas mór-thimcheall agus sórt scannradh orm acht ba ghearr gur thuigeas gurab amhlaidh bhíos im' chodhladh ar feadh an am go léir agus nárbh í an mhaighdean óg, áluinn a ghlaoidh chómh feargach sin orm acht mo mháthair féin. Bhíos im' shuidhe taobh leis an dteine ag feitheamh léithi nuair a thuiteas im' chodhladh, tá fhios agat, agus tháinig sí abhaile sar a dhúisigheas arís. Bhí sí fliuch ó'n fhearthainn agus préachta leis an bhfuacht agus, rud ba mheasa, dar léithi, bhí an teine múchta agus gan braon 'sa tulán! Dar ndóigh is domh-sa a thug sí an báirseacht de bhárr an fháilte a bhí roimpi ar teacht abhaile dí. Ba bheag liom an mhéid sin, ámhthach, i gcomparáid leis an aisling bhreágh a bhí agam. Nac ceart é sin a chara? Tá fhios agam anois cad atá le déanamh agam ar shon mo thírín bhoicte agus ní h-é orm-sa a bheidh an locht muna mbeidh aon chéim amháin, pé scéal é, de'n staighre deireannach ag an maighdean óig.” “'Seadh, a Pháidín, a mhic ó,” arsa mise leis, “agus rachad-sa i n-éinfeacht leat mar chéim eile agus, le conghnamh Dé, ní fada go mbeidh Staighre na Teangan fé chosaibh ár stóirín! Nach orainn-ne a bheidh an t-áthas agus an bhród nuair a ghlachfaidh sí a Seód fá dheireadh! 'Seadh, a bhuachaill, táim an-bhuidheach díot gur chuiris ar mo chumas dul mar chéim 'san Dréimire Deireannach! ANTÓIN Ó STÁNLAIGH. “Má thug an deonughadh dhi, (a Dhia), Sacsa nuadh darbh' ainm Éire, Bheith re a linn-si i láimh bíodhbhadh Do'n inse is cáir ceileabhradh.” — FEARFLATHA Ó GNÍMH cct <L 28> AN CHOMHARSA BHODARACH. BHÍ páiste ann tráth. Togha cailín a bhí innti. Do sháruigh sí thar a bhfacais riamh le h-áilneacht is le naomhthacht; le cródhacht is le cráibhtheacht. Pé uair a bhíodh sí i riocht contabharta d'iompuigheadh sí ar an Uile-Cómhacthach. Anois ba ghairid uaithi comharsa áirithe 'na chomhnuidhe; buachaill is a comh-n-aois ab eadh é. Acht ambasa cad é an deifrigh- theacht idir an bheirt! Mar budh ghnáthach, ba treise an buachaill, acht mar sin féin ní raibh ann acht maoidheadóir cladhaireach. Is nadúrach do pháistibh óga dúil a bhéith aca i mbréagánaibh, agus ní h-aon eisceacht an cailín seo 'gainne. Bhí a lán díobh aici — longa, pingne, saigdiúirí, brataca, agus rl., acht ní túisce a bhídís 'na seilbh aici ná mar a bhídís goidthe, agus scuabtha le fíor- neart 'ghá comharsain, agus 'n-a theannta sin chuireadh sé nimh a shúl ins gach bhlomach a bhlasadh sí. Uair ar bith a theagadh sí ar choimirce aoinne eile, b'é leith-scéal a bhíodh ag an mbuachaill ná go raibh droch-usáid aici d'á baint as na bréagánaibh is í 'ghá gcur chun a h-aimhleasa, agus d'á bhrigh sin nach raibh sí acht ag déanamh dioghbhála dí féin is dá comharsanaibh. Cleas suarach eile a bhíodh aige ná clábar a chaitheamh ar a gúna bán, agus annsin “Straoille” a chur mar leas-ainm uirthi. Do gheibheadh sé an lámh-uachtar uirthi go coitcheann. Faoi sheach i n-ionad bheith níos truaighmhéiligh dí, tugadh fé ndeara gurb amhlaidh go raibh sé ag dul i ndánacht is i gcruadháil, go dtí go raibh an cailín bocht chom croidhe-chráidhte sin leis nár fhéidir sí cad ba cheart dí a déanamh chun teithte as a ghreim. Bhí sé ag druidim isteach ar an Nodhlaig, agus is fada roimhe sin go raibh sé lán- cheapaithe aici leitirín a chur chun Santa Clás ag iarraidh bhronntanais speisíalta air. Do scríobh sí an leitir. Nárbh fhada léithi uaithe go dtagadh sé le dúil a croidhe. Fé dheireadh thiar thall tháinig Oidhche Nodhlag. Bhí sé sáithte isteach ina haigneadh aici fanamhaint ina dúiseacht go dtagadh Santa Clás. D'fhan agus cluas uirthi ag éisteacht. Níorbh fhada dí ag feiteamh nó gur airigh sí coiscéim chuice. Badh ghearr nó go raibh an duine ina sheasamh ós a comhair 'sa seómra. Ba mhaith a d'aithin sí é. Nárbh mhinic a chonnaic sí a steille-bheatha i bpictiúraibh — an aghaidh shultmhar, ghrádhmhar, ghreannmhar; an fhéasóg liath, fhada, dheagh- ghearrtha; an fhalluing mhór, dhearg, lúbarnac; agus an mála breágh, reamhar, teannaigthe, caithte síar ar a ghualainn. “Fáilte! céad míle fáilte rómhat, a chara mo chroidhe,” ar sise, agus í ag buaileadh basa, is a gnúis go geal le h-áthas. “An bhfuil mo bhronntanas luachmhar dílis agat? An bhfuairis mo leitir?” ar sise, agus séideán innte le neart díograise. “A leinbh dhílis,” arsa Santa Clás agus é ag bagairt méire uirthe, “tá an iomarcha ag teastáil uait láithreach bonn. Fantar go bhfeictear.’” Lom láithreach do thuit a lug ar a lag uirthi. "Acht a laoigh," ar seisean, “tá tabhartas eile agam dhuit. Féach! Ó nach deas é!! Súgruigh go <L 29> cneasta, ciúin, ceannsa leis: Tabhair aire mhaith dí, agus b'fhéidir go mbéadh an brontanas eile le fágháil agat am éigin eile.” “Coiméad agat féin é sin,” ar sise, agus ag díriughadh a méire ar an mbeart a bhí idir a dhá láimh, agus í ag silt na ndeór. “Níl beann agam anois ar aon bhréagán eile sa domhan acht amháin ar an gceann atá mé a iarraidh.” “Cuirfear d'fhiachaibh ort é do thógaint,” ar seisean go feargach, rud nár dhual do dhuine chomh carthannach leis do réir deall- raimh. Leis sin do chaith sé an beart ar a glúin, agus siúd cun siubhail leis an doras amach. Acht bhí sí chomh glic leis, Do chaith sí an beart díreach fá n-a chosaibh ar an dtáirsigh. Ag tuitim ar an dtalamh do'n bheart, do thárla gur scoilt an clúdach ioldathach; agus cad badh dhóigh leat a bhí istigh acht bosca dubh gránda agus scríobhnóireacht áirithe air.” “A bhitheamhnaigh de ropaire,” ar sise dá ionnsuidhe go colgánta, crosta, agus é lán-cheapaithe aici sásamh eigean a bhaint as, “glan leat as an dteach seo ar an bpoinnte boise.” Ba ghearr a bhíodar i n-achrann nó gur rug sí greim ar a fhéasóig, agus má rug, tháinig an fhéasóg léithe n-a láimh, mar nach raibh innte acht féasóg bréige, agus chonnaic sí nárbh é Santa Clás a bhí aici acht “An Chomharsa Bhodarach.” Do shleamhnuig sé amach is a cheann faoi, mar ba bheag a cheap sé go nochtóchtuidhe a chalaois. An oidhche chéadna do chuaidh sí a chodhladh agus réamh-fhaisnéis éachtach istigh ina h-aighne. Bhí rún aici gan athchuinge d'iarraidh ar strainséar go bráth arís. Bhí sean-bhréagán aici — ceann a d'éirigh leithe a choinneál slán ó'n am in ar chuir sí aithne ar an gcomharsan bhodaraigh an céad uair. Bhí sé caithte ar leath-thaoibh i gcúinne áirithe leis féin, agus é clúdaighthe le luaithreadh toisc gan aon usáid bhéith ghá bhaint as. Do thóg sí cuichi féin é, agus uaidh sin amach tháinic grádh chómh mór sin n-a croidhe air gurbh annamh dí gan an sean-bhréagán le feiscint 'na seilbh aici. Ba dheacar leithi fíor-spóirt a bhaint as ar dtúis, acht le neart taithighe agus le seasmhacht d'éirigh leithi. B'fhearr leithi é ná gach uile bhréagán eile d'á raibh aici, agus dá mhéid taithighe a bhí aici leis seadh is amhlaidh ba mhó a thaithin sé léithe. Iar n-a chlos sin don Chladhaire d'éirigh sé feargach mar bhí gráin agus fuath aige ar an mbréagán so. Bhí sé ar aigneadh aige uaidh soin amach críocha chur leis an sean-bhréagán, mar thug sé fé ndeara go raibh an cailín ag éirghe neamh-spleadhach, dána mar gheall air. Do rigneadh sé iarracht ar í do bhréagadh agus do mhealladh chun é do chur ar leath- thaoibh arís. Do gheall sé go dtiubhradh sé bronntanais 'na míltibh dí agus go mbeadh sé níos flaitheamhla, níos fiala is níos trócairighe feasta; acht, airiú, ba bheag an mhaitheas dhó é. Fé dheireadh thiar thall nuair a theip air í do mhealladh ar aon chuma d'iompuigh sé ar an láimh-láidir:— Do bhuail sé í, do gabh sé de chosaibh innte, do chuir sé fé ghlas í, acht d'á áindheoin sin is uile, níor staon sí roimhe riamh. Bhí rud eicint ghá innsint dí go mbrisfeadh sí an cath air, agus is iomdha uair nuair a bhíodh sí i riocht géillte go gcuirfeadh sé seo misneach nuadh innti. Do lean an sceul mar seo go dtí go raibh an Foghmhar ann. Um an dtaca sin bhí an tuirse ag teacht ar an gCladhaire. Do chinn sé go dianghabháilte ar chath dheireannach sar a n-éirigheadh sé as an leath-trom. B'é sin an cath ba fíochmhaire agus ba mhilltighe, d'ar thug sé. Ní raibh seift ná beart a ceapadh riamh nár chuir sé i bhfeidhm chun a rún a chóimhlíonadh. Do thug an cailín go calma, cródha fé gach ionnsuidhe d'ár dhein sé, agus i ndeireadh na dála do bhris sí an cath air go h-iomlán. Anois, buidheachas le Dia, tá an cailín beag a buailtí fé chois chomh <L 30> fada san, tá sí fuasgailte ó'n daor-bhruid n-a raibh sí, agus ná déantar dearmad ar an sean-bhréagán a chuir misneach innte le buille a bhualadh agus pianta a fhulaingt ar son a saoirseachta. Do thárla gurb é sin an rud ba mhó tairbhe dí, agus dá bhárr sin beidh sé d'uain aici súgradh i síothcháin is i n-aondhacht le n-a cuid saighdiúirí, le n-a cuid long, le n-a pinginn; agus a cuid bídh a chaitheamh go compóirdeamhail gan aon cur isteach uirthi ó'n gCladhaire bodarach. Is dócha, a léightheóirí, nach ghádh dom a innsint daoibh gurb í “Caitlín Ní h-Uallacháin,” an cailín atá i gceist agam; “Seán Bhuidhe,” an Chomhursa Bhodarach; “Saoirse,” an bhronntanas do hiarradh ar Santa Clás; “Mock Convention,” an bosca dubh; “Saighdiúracht do d'aimh- dheoin,” an sgríobhnóireacht a bhí air; agus “An Ghaedhilg bhinn bhlasta,” an sean- bhréagán fé ndear an bhuaidh. Bhí sí le fada caithte ar leath-thaoibh, faraor, gan meas ag Caitlín uirthe, gan tuigsint cheart ar a áilneacht agus a luachmhaire a bhí sí. Acht anois, moladh le Dia, ní baoghal go mbéidh sí faoi dhroch-mheas arís. Nár leigidh Dia go mbéadh, agus go mba fada buan an t-é a chuideóchas léithe, mar is uaithe a thiocfas saoirseacht gheal na hÉireann. MICHEÁL MAC SUIBHNE Tá cláirseach na h-Éireann le fada faoi bhrón, Agus lionndubh, ochón! ar a téadaibh, An chláirseach do bhí 'na lúthgháire do'n chroídhe, Atá sí gan bhrígh, a's í réabtha. Acht sgéithfidh sí ceól ann sna spéarthaibh go fóill, Béidh guth ins gach téad do bhí briste, Imtheóchaidh droch-shíon, soillseóchaidh an ghrian Ar shlóightibh na bhFiann bhí sgriosta. — AN CRAOIBHÍN AOIBHINN, cct. <L 44> SEAGHÁN Ó DONNABHÁIN. “As ní coitchind soilléir fon uile domhan in gach ionadh i mbí uaisle nó onóir in gach aimsir dá ttáinicc riamh diaidh i n-diaidh nach ffuil ní as glórmhaire agus as airmittnighe onóraighe (ar adhbharaibh iomdha) iná fios seandachta na sean-ughdar agus eolas na n-airech agus na n-uasal ró bhádar ann isin aimsir rimpo do thabhairt do chum soluis, ar dhaigh co mbeith aitheantas agus eolas ar gach druing i n-deadhaibh aroile cionnus do chaith- siot a sinnsir a ré agus a n-aimsir, agus cia h-airitt ro báttar i tticcearnas a ndúithche i ndignit nó i n-onóir diaidh i n-diaidh agus créd í an oidheadh fuairsiott.” — Micheál Ó Cléirigh do sgríobh. IS corruighthe mí-sheasmhach an saoghal atá ann faoi láthair. Athrughadh ádhbhalmhór ag teacht ar 'chuile nídh. An domhan mór tré n-a chéile nach mór. Gan trácht ar rud ar bith ach ar an gcogadh atá thart agus ar an gcogadh nár tháinig fós, acht atá ag teacht do réir na ndaoine atá cliste, eolasach i n-a leithéid sin d'eolas. (Atá súil agam go gclisfear ortha seo.) Trácht ar “chumannaibh ceard,” ar “stailceannaibh” agus ar na “Bolséibhícigh” féin, agus ar a lán rudaí iongantacha eile nach raibh aon trácht ortha go dtí le deireannach. Sgéal an lae indiu agus é ag bréagnughadh sgéil an lae indé. An bhréag 'á cur i riocht na fírinne agus an eagcóir i riocht an chirt. Daoine 'á rádh nach bhfuil acht uisge faoi thalamh 'á imirt ag na daoine móra atá i n-áird-réim. Filidheacht 'á cumadh mar is gnáthach i n-aimsir an chruadhtain. Daoine agus iad go dubhach, díombáidheach, neamh- shuaimhneach 'na lán d'áiteanna. Daoine agus iad cortha de'n toirmeasg agus ar lorg síothchána, ach go bhfuil sise ag éalódh uatha ar nós scáile. Daoine ag cogarnach ós íseal; iad sgannruighthe: an tsean- cheist 'á fiafruighe acaib go léir — “cadé an deire bhéas leis?” Gan a fhios ag éinne — na daoine cliste féin do luadhas. Ag sin mar atá an sgéal ag 'chuile tír nach mór, agus ní taise d'Éirinn é do réir cosamhlachta acht amháin go ndeirtear nach bhfuil sise chomh cráidhte le cách. B'fhéidir sin. Ach ní h-ionann sin agus a rádh go bhfuil sí socair sásta i gceist- eannaibh áirighthe. Tá sean-cheisteanna faoi lámhaibh aici fós gan réidhteach ortha. Ceisteanna deacra iad bhaineas le saoirse phoilitidheachta agus leas na tíre do bhainnt amach. Ceisteanna gan áireamh aici gan réidhteach ortha. Seadh, seana-cheisteanna iad go léir. Ach dá mhéid é an toirmeasg agus dá fhaid í oidhche an dubhróin deirtear nach baoghal don teangain dúthchais. Deirtear go bhfuil an tsean-cheist sin ar bhealach a leasa faoi dheireadh thiar thall. Ní ceart d'éinne breitheamhnas obann do thabhairt ar an gceist seo, ach má déanfar machtnamh air, chífear nach bhfuil mórán dul-amugha <L 45> ann. Ní gábhadh dúinne an sean-sgéal d'aith-innsint: is tearc duine nach dtuigeann um an dtaca seo a thábhachtaighe atá ceist na teangan dúthchais. Tá ré na scoláireachta bréige i ndáil le bheith thart, agus, do réir cosamhlachta, tá an chuid is mó de'n ainbhfios a d'éirigh aisti i ndáil le bheith thart freisin. Tá na daoine ag éirghe níos tuigsionaighe i dtaoibh gach a mbaineas leóbhtha. Acht is mithid dhóibh é. Caithfear a admháil nach rabhadar ro-thuigsionach chuige seo. Ag sin an chéad athrughadh foghanta seachas a chéile atá le tabhairt faoi ndeara indiu: tá sé lé feiceáil go soléir dá mhéid é an clampar agus an toirmeasg. Ceist; cadé an rud is mó is ceann-tsiocair leis an athrughadh sin? 'Chuile dhuine agus réidhteach a thola féin aige ar an gceist sin. Ní bhacaim le n-a lán aca. Ach bacaim le daoine dheireas gurab é Connradh na Gaedhilge is mó is ceann-tsiocair leis — nó mar adéaradh dream aca — dream nach fiú trácht ortha — is mó atá “cionntach” leis. Tá crut na fírinne 'san scéal ar a laighead muna bhfuil a h-iomláine ann. Tá cúig is fiche bliadhain go díreach anois ann ó cuireadh an Connradh ar bun. Nach mó cor, idir deagh-chor águs droch-chor, atá curtha ag an tsaoghal mór de i rith na h-aimsire sin! Ach tá éirighthe leis an gConnradh. Ní h-ionann sin agus a rádh go bhfuil buaidhte aca ar a ndéarnadh de chruadhtan agus de chur isceach ar an obair a bhí idir lámhaibh acaib. Obair i n-aghaidh an chnuic dob eadh an obair sin, ach is dóigh linn go bhfuil na cnuic úd ag dul i n-ísleacht i n-aghaidh an lae. Ach ná meastar nach bhfuil a rian ann fós. Ar a shon sin is uile ba dhóigh leat gurab ag dul i mbreis agus i ndéine atá cuid aca. Acht le rith na h-aimsire buaidh- fear ortha seo freisin. Cuireadh bun-chloch an Chonnartha go daingean agus tá a rian sin air indiu agus ar a bhfuil déanta de thairbhe d'á bhárr. “Obair gan bhiadh gan phágh” í nach mór ar dtúis: “obair gan fonn gan fiadhach” uirthi í go cinnte. Tá a mhalairt de sgéal ann faoi láthair. Cuireadh an sílín beag bídeach go cúramach cúig is fiche bliadhain ó shoin, agus tá toradh agus bláthanna ar an gcraoibhín indiu. Go mbadh buan dó-mheathta an toradh sin! Ach ní ar shaothar Connartha na Gaedhilge amháin atá ár seasamh sa cheist seo; níl annsúd ach cuid na h-oibre. Cuid ana riachtanach é go deimhin. Ní h-é amháin gur cuireadh an Ghaedhilge i mbéal na ndaoine an ath-uair; ní h-é amháin gur cuireadh i gcaoi a tarrthála í. Tháinig athrughadh eile gur fiú trácht air — athrughadh a raibh ana-ghábhadh leis le go gcuirfidhe an Ghaedhilge 'san áit badh dhual dí ó cheart. Rug an árd-ealadha agus an árd-sgol- áireacht ar láimh uirthi agus cuireadh faoi cháil agus meas í ins gach áit a bhfuil an scoláireacht féin faoi mheas — ní amháin sa mbaile acht i gcríochaibh i gcéin freisin. Tuigtear anois nach aon rud suarach í, ach go bhfuil maoin — maoin léighinn agus maoin liteardhachta — innti nach ceart a fágbháil faoi árd-droch-mheas gan a tabhairt chun leasa agus úsáid fhóghanta do bhainnt di. Tá sí dlúth-cheangailte don sgoláireacht anois agus is cinnte gurab ag dul i méid agus i ndlúithe bhéas an ceangal sin 'san aimsir atá rómhainn amuich. Ba mhór an thubaiste í do chúis na teangan dá sgarfaidhe saothar Connartha na Gaedhilge agus an sgoláireacht ó chéile: ba cheart gurab ar sgáth a chéile mhairfidís. B'fhéidir go ndéarnadh dearmad ró-mhór chuige seo agus a rádh nár aontuigheadh iad mar ba cheart; is ionann an gnó atá aca acht amháin nach bhfuil an modh céadna aca chuige. Caithfear iad do thabhairt lé chéile más mian linn buan-thoradh d'fhaghbháil uatha. Ag seo an dara athrughadh mar sin atá le tabhairt faoi ndeara, go bhfuil an Ghaedhilge agus an árd-scoláireacht aon- tuighthe go dlúth daingean le chéile, agus, <L 46> do réir cosamhlachta, in ionad aon laghdughadh do theacht ar an gceangal sin atá eatorra, gurab ag dul i ndéine agus i ndlúithe bhéas sé ins na bliadhantaibh atá le teacht. Athrughadh foghanta iseadh é sin: ní mar sin do bhí an sgéal i gcomhnuidhe. Téidhimís ar ais ar “bhóithribh na smaointe” go dtí an t-am sar ar tosughadh ar an athrughadh, beagnach céad bliadhain sar ar cuireadh Connradh na Gaedhilge ar bun. Ba bheag bainnt a bhí ag ealadhain ná sgoláireacht leis an nGaedhilge an uair sin. Cé an chaoi a dtáinig an t-athrughadh? Cadé an tosach a bhí leis? Dar liom-sa tháinig sé de thoradh saothair Sheagháin Uí Dhonnabháin go h-áirighthe, agus de thoradh saothair scoláirí a chomh-aimsire. Do chuir Seaghán Ó Donnabháin i n-úil don tsaoghal go raibh maoin uasal de liteardhacht againn i n-Éirinn; go raibh an liteardhacht sin i bhfolach ins na láimh-sgríbhnibh a bhí le faghbháil ins gach uile áit, ní amháin i n-Éirinn ach taobh amuich di freisin, agus gurbh fhiú é an liteardhacht sin do nochtadh agus do chraobhsgaoileadh mar mhaithe le muinntir na h-Éireann agus daoine nárbh iad. Fear déanta thosaigh dob eadh Seaghán Ó Donnabháin; fear réidhte slighe é i gcómhair na h-árd-scoláireachta i nGaedhilge agus gach ar bhain léithi do luadhas. Ionnus go dtuigfear an chumaoin atá curtha aige-sean orainne atá ag bainnt úsáide d'á shaothar, agus go ndéanfar taithighe air i gcaoi éigin atá trácht air san aiste seo. Caithfear súil-fhéachaint ghéarr do thabhairt ar dtúis ar an tsaoghal a bhí ann i n-Éirinn sar ar thosuigh sé ar an saothar úd, ionnus gur fearrde a thuigfear gach a gcuirfear síos 'na thaobh san méid leanas. I dtosach na naomhadh aoise déag is amhlaidh bhí muinntir na h-Éireann ag éirighe aníos, beagán i ndiaidh an bheagáin, ón daoirse agus ón sglábhaidheacht a bhíodh 'á mbrúghadh agus 'á réabadh as a chéile. Is minic adeirtear go raibh droch-chor ortha, acht is ar éigin do dhubhaigh ortha ariamh leath an oiread agus do dhubhaigh le linn na h-aimsire sin. Ag féachaint siar dúinn anois is dócha go raibh de chrann ortha ariamh bheith faoi anbhroid agus dúr- smácht ag a náimhdibh, acht is amhlaidh an uair is mó an anachain agus an ghéir- leanamhaint is eadh is goire an chabhair. Bhí an chabhair sin ag teacht anois: breacadh an lae a bhí ann. Dubhairt duine éigin — ní cuimhin liom cé h-é — gurab ionann stair tíre agus stair na ndaoine is mó cáil bhaineas léithi agus is mó stiúruigheas í ar bhóthar a leasa. Agus de bhrígh nach bhfuil sé ar chumas na tíre labhairt uaithi féin, déantar a smaointe do nochtadh leis na daoine seo adeirim Mar sin dhá fheabhas agus dá dhéine a déantar an obair sin leo, fé mar do dhéanfaidís da mbadh í a gcúis féin a bhí 'á pléidhe aca, is amhlaidh is fearr don tír go léir é. Má's lom dá ríribh iad chun luighe isteach go cineálta dúthrachtach leis an obair bhíos idir lámhaibh aca, béidh a dheagh-rian sin ar an dtír go léir; ach 'na dhiaidh sin, munab mar sin bhéas an sgéál aca, is ar an dtír go léir freisin thuitfeas an díoghbháil d'á mbárr. 'Siad seo na daoine is mo chuireas an tír faoi chumaoin, ach tá siad ar na daoine is mó atá cionntach leis an gcoir agus leir an gcruadh-chás thigeas aisti freisin. Ach más fíor é go raibh sé de chrann ar Éirinn ariamh an droch-chor do bheith uirthi, is fíor chomh maith leis a rádh nach raibh easbaidh slánaightheora ná taoisigh a stiúruighthe uirthi chun an chirt ba dhual di do chur i bhfeidhm an uair is mó bhí gábhadh leis. Níor thaise dí é sin le na linn seo a bhfuilmíd ag trácht uirthi ach an oiread. Bhí taoisigh agus scoláirí le faghbháil agus 'sé rud a chuireadar rómpa amach go seasmhach dian an ceart ba dhual d'á dtír agus d'á dteangain do chur i bhfeidhm agus <L 47> i bhfuascailt ón droch-shuim a cuirtí ionnta roimhe sin. Thugadar faoi ndeara go sár-mhaith nach mar sin a bhí an sgéal ag tíorthaibh eile taobh amuigh d'Éirinn, agus do cheapadar 'na n-aigne gurbh é badh lugha badh ghann dóibh féin a gcionn féin do dhéanamh mar mhaithe le h-Éirinn freisin. 'San aimsir atá i gceist againn annseo bhí trí gluaiseanna áirighthe a bhíodh ag suathadh agus ag bodhradh aigne na ndaoine do réir mar bhíodar ag éirghe aníos mar adubhras cheana. Le n-a linn sin is amhlaidh bhíodh na dlighthe cruaidhe a bhíodh 'á gcur i bhfeidhm ortha 'á gcur ar neimhnídh i n-aghaidh an lae. Ach bhí a n-iarsma ann fós, agus b'shin faoi deara an ghluaiseacht do chuir an leomhan cródha neamh-eaglach úd, Dómhnaill Ó Conaill, ar bun chun saoirse do bhainnt amach do na Catoilicigh cráidhthe go mór-mhór ón “ndeachmhadh” úd a bhíodh le tabhairt do lucht an chreidimh Ghallda. Cuireadh an dara gluaiseacht ar siubhal chun seal- bhachas na talmhan do bhainnt amach do na daoinibh ar dhual dóibh í, seachas í bheith ag tighearnaíbh talmhan — daoine a raibh cómh- nuidhe ortha i Lonndain thall gan chos 'á cur aca ar fhód ghlas na n-Éireann le n-a ré. Badh mhór, riachtanach gach aon ghluaiseacht dhíobh sin, agus muna mbéadh iad agus na daoine a raibh bainnt aca leóbhtha is cráidhte an sgéal a bhéadh ag muinntir na h-Éireann indiu b'fhéidir. Ach bhí ceist eile le réidhteach an uair sin. An dá cheist do luadhas is amhlaidh bhí bainnt aca le corp na ndaoine, mar adéarthá. Bhí ceist eile agus bhí bainnt aici le h-anmain na ndaoine. B'í ceist í sin ná ceist na teangan. Is amhlaidh bhí faillighe 'á tabhairt ar an nGaedhilge le fad aimsire roimhe sin. Ní raibh meas uirthi mar do bhí nuair a bhí filidheacht 'á cumadh innte roimh deireadh na h-ochtmhadh aoise déag. Badh é an droch aimsear agus go mór-mhór aimsear an ghanntanais mhóir ba mhó faoi deara sin. Múchadh an fonn chun saothair a bhí ins na daoine. Bhí an sgéal ag dul i n-olcas agus an cruadh-chás ag dul i méid i n-aghaidh an lae. Badh dhóigh le duine air nach mbéadh leigheas air, ach ní mar sin thárla. Bhí daoine áirighthe ann agus is amhlaidh bhíodar ag faire go géar cruinn ar gach a raibh ar siubhal. Bhíodar 'á ngléasadh féin i gcómhair oibre móire — leigheas an uilc. Do thuigeadar go sár-mhaith dá leanfaidhe den bhfaillighe a bhí 'á tabhairt ar an nGaedhilge agus ar an maoin litear- dhachta a bhí innti, gur ro-gheárr go mbéadh deireadh léithi ar fad agus go mbadh bhoichte iad muinntir na h-Éireann 'na h-éagmais. Níorbh é luach saothair ná tuarasdal a bhí 'á spriocadh chun na h-oibre sin, acht amháin an meas a bhí aca ar liteardhacht uasail na nGaedheal, agus do bhrígh gur thuigeadar go cruinn lán-eolasach cadé an tubaiste mhór a bhéadh ann muna ndéanfaidhé í. Fear ar an mbuidhin sin — fear a bhí ag faire go tuigsionach, fear a bhí ag ceapadh an t-olc mór do léigheas dob eadh Seaghán Ó Donnabháin. Seisean an fear is mó a thosuigh ar an athrughadh mór a bhfuil a thoradh le feiceáil go soiléir indiu. Seisean an fear ceannais nó an fear tosaigh ar na sgoláirí thar-áireamh a raibh bainnt aca le teangain na Gaedheal leis na bliadhantaibh tar a éis-sean go dtí an lá indiu. Do thuig sé cadé an tairbhe a bhí le bainnt a sean-sgríbhnibh na h-Éireann. Do thuig sé go mbadh mhór de sgéal é, dá gcuirfidhe i n-íul do mhuinntir na h-Éireann mar ba cheart, cadé an mhaoin fhoghanta úd nach raibh ach ainbhfios, nó neamh-shuim ar a laighead, aca féin uirthi. Bhí sé ceapaithe aige nach gcuirfidhe ath-shuim i dteangain dhúthchais agus i seanchas na h-Éirann choidhche nó go nochtfaidhe an tsean- liteardhacht, agus na dhiaidh sin nach fada <L 48> go mbéarfadh an árd-ealadha agus an árd-sgoláireacht greim do-sgaoilte uirthi agus sa chaoi sin go gcuirfidhe faoi mheas í imeasg scoláirí a raibh bainnt aca le comh-ghaol teangan. Tosughadh dob eadh é sin. Tosughadh maith é go cinnte. Muna mbéadh é is dócha go mbéadh a lán eolais ár leasa ag teastáil uainn indiu. Badh chóir go mbeimís buidheach den fhear tosaigh: badh chóir go mbéadh taithighe againn air féin agus ar an tsaothar do sholáthruigh sé. Faraoir, ní féidir linn 'san aiste seo ach trácht géarr do dhéanamh air agus ar a ndeárna sé mar mhaithe le liteardhacht na h-Éireann. Rugadh Seaghán Ó Donnabháin i gConndae Chille Ceannaigh sa bliadhain 1806 — bhí baramhail aige féin gur 'sa bhliadhain 1809 a rugadh é. Mac d' Éamonn Ó Donnabháin é; de sliocht Eoghain Mhic Oiliolla Oluim agus de sliocht Mhogha Nuadhat é. Deirtear gur ghnáthach le n-a athair trácht go minic ar an ngeinealach neamh-choitcheanntach sin, agus gur fhág sé faoi chúram a chlann-mhac, agus é i riochtaibh an bháis, gan dearmad do dhéanamh ar an ngeinealach sin choidhche. Nuair a cailleadh an t-athair sa bhliadhain 1817 chuaidh Seaghán óg chun tigh a dhearbhráthar, ach faoi dheireadh thiar tháinig an bheirt aca go Baile-Átha-Cliath agus chuireadar futha annsin. Bhí togha na Gaedhilge ag Seaghán an uair sin. Deireann sé féin go raibh sé in ann Gaedhilge mhaith do sgríobhadh agus gan é ach naoi mbliadhna d'aois. Thug a dhearbhráthair an tabhairt suas agus an t-oideachas is fearr a bhí ar a chumas dó i mBaile-Átha-Cliath, agus deirtear gur cinneadh don tsagartacht é acht is dócha nar éirigh leis sa cheist sin. Is treise an dúthchas ná an t-oideachas, ámh, agus i n-ionad aon fhaillighe do thabhairt ar a chuid Ghaedhilge is amhlaidh is géire agus is dúthrachtaighe do lean sé di as sin amach. Bhí ana-dhúil aige i seanchas. B'fhéidir gurbh é dearbhráthair a athar dárbh ainm Pádraig ba mhó faoi deara sin, mar deirtear nach raibh blúire eolais a bhain le seanchas Chonndae Chille Ceannaigh agus le ceanntaraibh eile taobh amuigh di nach raibh de ghlan-mheabhair ag Pádraig. Le linn Seaghán do bheith ar oileamhaint mar sin casadh fear air dárbh ainm Séamas Ó Scoruidhe — fear a bhí tar éis teacht go dtí Baile-Átha-Cliath ó Phortlairge. Ba ghéarr an t-achar nó go ndeachaidh an bheirt i gcarthannas le chéile. B'é sin an fear a chuir an ealadha úd ar a dtugtar Ársaidh- theóireacht (nó Archæology i mBéarla) i n-úil don Donnabháineach don chéad uair. Chomh luath agus cuireadh i n-úil dó í do chuir sé ana-spéis innti. Ba ghéarr 'na dhiaidh sin nó gur casadh scoláire eile air, mar atá Seaghán Ó h-Argadáin. Is beag duine nar chualaidh trácht air-sean uair éigin. Is amhlaidh bhí sé ag soláthar na gcunntas úd ar a dtugtar “Records” anois, agus nuair cuireadh an scoláire óg i n-aithne dhó do thug sé faoi ndeara ar bonn go n-oirfeadh sé dhó agus d'á chuallacht ag aithsgríobhadh na sean-scríbhne a bhain le stair agus seanchas na tíre. Cuireadh an obair faoi n-a chúram agus ní misde a rádh gur éirigh leis go breagh innti. B'fhuras a aithint air gur duine aigeantach lán-intleachtach é agus a fheabhas agus a chruinne do rinne sé an obair deacair a bhí idir lámhaibh aige annsin. Is le linn é bheith ag gabháil don obair seo d'aithsgríobh sé Gráiméar na Gaedhilge a fuair sé i láimh-sgríbhinn áirighthe a soláthruigheadh le Peadar Ó Conaill. Mar sin dó go dtí an bhliadhain 1829 nuair a cuireadh malairt de chúram air. Cheithre bliadhna roimhe sin cuireadh cuallacht áirighthe ar bun chun tomhas nó forrachánacht cruinn do dhéanamh ar an dtír. “Ordnance Survey” a tugadh ortha i mBéarla. Sé rud do chuir an chuallacht sin <L 49> rómpa, an tír do bhreithniughadh agus do thomhas go h-aireach agus cruinn-éolas na tíre do thabhairt faoi ndeara go géar i gcaoi go bhféadfaidhe léarsgáil den tír ar fad do sholáthar. Bhí ceist agus cruadhtan san obair sin, ámh, agus níor éirigh lé lucht na cuallachta í réidhteach. Is amhlaidh bhí ainmneacha na n-áiteanna sgríobhtha i nGaedhilge ins na sean-scríbhnibh agus ins na sean-chunntais a bhí aca agus ní rabhadar i n-ann an litriughadh a bhí ortha-so do thuigsint, agus ní mó nár éirigh leo iad d'aithsgríobhadh. Ní raibh Gaedhilge ag lucht na cuallachta do ghnáth, agus nuair a chloisfidís na h-ainmneacha céadhna 'á labhairt ag na daoine níor thuigeadar iad. B'éigean dóibh annsin a iarraidh ar sgoláire dárbh' ainm Éamonn Ó Raghallaigh a gcuid cheisteanna do réidhteach dhóibh. Ach nuair a cailleadh an fear sin seal geárr 'na dhiaidh sin, is amhlaidh ní raibh fear eile a oirfeadh dóibh leis an obair sin do dhéanamh acht Seaghán Ó Donnabháin. Glaodhadh air agus d'aontuigh sé. Is maith mar thárla gur aontuigh mar bhus léir ag ceann tamaill. Dob éigean dó, tar éis tosuighthe ar an obair sin, a raibh de sean-leabhraibh agus de sean-sgríbhnibh do sgrúdughadh go cruinn ionnus go bhféadfadh sé a chur i n-úil don chuallacht adubhras 'chuile bhlúire éolais a oirfeadh dóibh san obair a bhí rómpa. Ní raibh ach nua-Ghaedhilge aige nuair a thosuigh sé ach níorbh fhada go raibh eolas aige ar an tsean- Ghaedhilge ó bheith ag gabháil dí ins na sean- scríbhnibh a bhíodh á sgrudughadh aige. Lean sé den obair sin gan stad gan staonadh, ag léigheamh agus ag aith-léigheadh, ag sgríobhadh, ag ceartughadh agus ag fromhadh. Agus ní h-é amháin gur chaith sé a aimsear ag gabháil dona sean-sgríbhnibh mar a raibh an t-eolas oireamhnach le faghbháil, ach mar aon leis sin ba ghnáth leis cuairteanna fada do thabhairt ar fuid na tíre i dtráth agus i n-antráth ionnus go bhféadfadh sé na h-áiteanna a raibh ceist ortha agus na daoine féin d'fheiceáil uaidh féin i gcaoi gur cruinnede agus gur fearrde a soláthróchfaidhe an t-eolas a bhí ag teastáil uaidh. Badh ghnáthach leis an t-eolas sin do chur ag triall ar lucht na cuallachta i mBaile-Átha-Cliath. Na litreacha do chuireadh sé chuca le n-a linn sin atá siad le feiceáil fós agus ní bréag a rádh gurab ar éigin atá a leithéidí le faghbháil i n-áit ar bith eile, chomh líonmhar cruinn agus chomh lán sin de gach saghas eolais fhoghanta atáid. Is ionnta atá an cunntas is cruinne d'á bhfuil le faghbháil ar an ndul a bhí ar an tír, ar nósaibh agus ar aigne na ndaoine sar ar tháinig aimsear an ghanntanais mhóir ortha. Muna mbéadh na litreacha seo is deimhin go mbéadh mór-chuid de shean-ainmneacha áiteann na h-Éireann ar easbaidh orainn indiu. Anois tá an bhrígh atá ionnta ar eolas againn. Nach mór a oirfeadh litreacha de shaghas litreacha an Dhonnabhánaigh don fhear a bhéadh ag brath ar stair chruinn na ndaoine a sholáthar! An fhaid a bhíodh sé ag gabháil don obair sin ba ghnáthach leis aistí do sgríobhadh 'na chuireadh sé síos ar neithibh a raibh spéis ag na daoine ionnta. Aistí a bhain le seanchas agus sean- bhéasaibh na tíre an t-úrmhór díobh, agus b'fhuras a aithint ortha gur fear eolasach cliste 'na leithéid sin d'eolas a sgríobh iad. Cuirtí i gcló iad i n-irisleabhar ar a dtugtaoi i mBéarla an “Dublin Penny Journal” an uair sin. 'Sa bhliadhain 1833 scríobh sé aiste ar “Shanas Chormaic”: b'é sin an t-aiste deireannach d'ár scríobh sé san irisleabhar úd. Sé brígh atá leis an méid sin thuas go gcuireann sé i n-úil dúinn a dhéine agus a dhúthrachtaighe bhí sé ag obair. Ach bhí a fhios aige cadé an mhaith a bhí ann. Bhí a fhios aige go raibh ana-ghábhadh le n-a leithéid sin d'obair an uair sin chun aigne na ndaoine do mhealladh ionnus gur móide an spéis <L 50> agus an tsuim a cuirfidhe i neithibh a bhain le seanchas agus ársaidhtheóireacht a dtíre. Sa bhliadhain 1841 cuireadh cumann spesiálta ar bun ar a dtugtar “Cumann na h-Ársaidhtheóireachta” (nó “Archæo- logical Society” i mBéarla). Sé rud a chuir an cumann sin rómpa, sean-scríbhne na h-Éireann do chur i n-eagar agus i gcló don chéad uair ionnus go mbéadh uain ag muinntir na h-Éireann a léigheamh agus a dtuigsint. Is amhlaidh bhí na láimh- sgríbhne sin mar a raibh liteardhacht na Gaedhilge sgríobhtha curtha i leath-taobh i dtreo nach raibh a fhios ag urmhór na ndaoine a leithéidí do bheith ann cor ar bith, gan trácht ar an mbrígh ná ar an eolas agus léigheann a bhí ionnta. Ach nuair a cuireadh an cumann réamhráidhte ar bun, i ndiaidh a chéile cuireadh mór-chuid de'n tsean-liteardhacht i n-eagar agus i gcló. Nídh nárbh iongnadh, bé Seaghán Ó Donnabháin a rinne an chuid ba mhó de'n deagh-obair sin. An chéad leabhar a cuireadh amach leis an gcumann úd b'eisean a chuir i n-eagar é. Dán dob eadh é a sgríobhadh le file áirighthe dárbh ainm Cormacon timcheall na bliadhna 943. Áird-fhile a bhí ag Muirceartach Mac Néill, rí dá raibh ar Aileach uair, dob eadh an Cormacan úd, agus is amhlaidh rinne Muirceartach cuaird ríoghdha timcheall na h-Éireann agus bhí an file seo i n-éinfheacht leis. Do scríobh sé an dán an bhliadhain 'na dhiaidh sin, agus tá cur síos ann ar gach ar thuit amach faoi an gcuaird dhóibh. “Cormacon Ecces Mac Maoilbrighde an t-áird-fhile cecenit” an teideal atá air, agus fuair an Donnabháineach an dán sin i láimh-sgríbhinn an “Leabhair Ghabhála.” Seal géarr 'na dhiaidh sin do chuir sé “Fleadh Dúin na n-Gedh” agus “Cath Muighe Rath” i n-eagar. An Ghaedhilge atá ionnta seo is ar éigin is féidir í sárughadh, mar sgríobhadh í sar ar tháinig rian an Bhéarla isteach uirthi, agus mar aon leis sin atá an cunntas is fearr d'á bhfuil le faghbháil ar nósaíbh agus ar smuaintíbh na ndaoine sar ar tháinig an Ghalldacht 'na measg le faghbháil ionnta seo. Muna mbéadh leabhair agus saothar d'á shórt sin ní fhéadfaidhe stair do scríobhadh a bhéadh ealadhantach cruinn agus thar locht. Cuir i gcás Tomás Ó Mórdha. Bhí stáir na h-Éireann beagnach críochnuighthe aige nuair a cuireadh i n-úil dó don chéad uair go raibh sean-sgríbhne le faghbháil mar a raibh maoin mhór eolais agus liteardhachta i bhfolach. Is ar éigin cuireadh d'fhiachaibh air críoch do chur leis an obair ar a raibh tosuighthe aige, agus bhí rian an aineolais le feiceáil uirthi nuair a bhí sí críochnuighthe. Is dócha go bhfuil a fhios ag chuile dhuine ar cad dubhairt sé nuair a chonnaic sé cuid mhór do na sgríbhnibh úd i dtigh Eoghain Uí Chómhraidhe: “Is ar éigin do sgríobhadh iad sin le h-amadánaibh agus lucht gan chiall,” ars' eisean. Ní mó nár sgríobhadh. Bliadhain 'na dhiaidh sin do chuir an Donnabháineach láimh-sgríbhinn eile i n-eagar as “Leabhar Leacain” maille le h-aistriughadh agus gach saghas nótaí. “Tuarasgbháil Ua Máine” an teideal atá ar an leabhar so. Ní fios an í an bhun-sgríbhinn de Leabhar Leacain a bhí aige annseo nó arbh' aithsgríbhinn í, acht is deimhin, cibé sgéal é, go bhfuil sí ar an sgríbhinn is greannmhaire agus is deacra d'á bhfuil san Leabhar Leacain ó thús go deireadh. Mar badh ghnáthach cuireadh léar-sgáil amach leis an leabhar agus fós clár geinealaigh Ua Máine “ón sinnsear gus an sóisear.” An bhliadhain chéadhna cuir sé “Geinealach Ua Bhfiachrach” i n-eagar as láimh-sgríbhinn Dhubhaltaigh Mhic Fhirbisigh agus a sliocht de sgríbhinn Ghiolla Íosa Mhic Fhirbisigh. Ní fuláir dúinn a admháil i dtaoibh an tsaothair dheireannaigh seo nár cuireadh leabhar i n-eagar leis an Donnabháineach is mó <L 51> chuireas i n-úil dúinn an t-uathbhás eolais a bhí aige ar gach uile cheist a bhain le seanchas na h-Éireann agus le géagaibh geinealaigh na dtreabh ba mhó cáil agus réim dá raibh innti ná an leabhar seo. Is féidir le lucht eolais an lae indiu locht d'fhaghbháil ar an tsaothar sin, acht is cinnte nach raibh aon bhreith ar an bhfear a sholáthruigh é le n-a linn féin. Mar is léir, bhí neart oibre tairbhighe déanta aige chuige seo acht is amhlaidh is treise agus is dúthrachtaighe bhí sé ag gabháil dí fós. Ní thigeadh tuirse ar a láimh ná measgán-mearaidhe ar a aigne an fhaid a bhí sé ag obair mar sin mar mhaithe le muinntir na h-Éireann. Is amhlaidh atá an chuid is mó cáil d'á shaothar gan trácht uirthi fós. An fhaid a bhí sé ag gabháil do na sean- sgríbhnibh bhíodh taithighe 'á déanamh aige ar an tsean-Ghaedhilge nó go raibh greim daingean aige uirthi. B'é toradh na taithighe sin gur chuir sé “Ghráiméar na Gaedhilge” amach 'sa bhliadhain 1845. San ngráiméar seo tá an nua-Ghaedhilge ar n-a chur i gcomparáid leis an tsean-Ghaedhilge agus taisbéantar go soiléir an deifrigh- eacht agus an cómhghas atá eatorra. Bhí iarracht ann ar stair na teangan do sgríobhadh. Cuireadh síos ar an athrughadh a bhí tagaithe ar an tsean-Ghaedhilge agus an chaoi 'nar cruthuigheadh an nua-Ghaedhilge aisti. Iarracht a bhí ann, mar adubhart, ach b'í an chéad iarracht í, agus má gheibhtear locht innti indiu cuimhnighmís nach raibh an chaoi chéadna ag an ughdar agus atá againne indiu. Cuimhnighmís nach raibh an árd- sgoláireacht buailte leis mar atá sí buailte linne. Nárbh'é an t-ughdar féin an duine is mó faoi deara í? Muna mbéadh déanta de saothar aige acht an méid sin amháin táim ceapaithe go mbéadh a ainm faoi chlú agus cáil mar gheall air. Badh mhór an t-éileamh a bhí ar an ngráiméar sin ag na scoláirí a tháinig ó shoin. Bhain- eadar eolas a leasa as, agus tá an t-eolas céadna le bainnt as fós. Do chuir lucht an chumainn réamhráidhte rómpa cnuasacht do dhéanamh de na láimh- sgríbhnibh dob fhearr d'á raibh le faghbháil ionnus go gcuirfidís i n-eagar don phobal iad ar fhaitchíos go gcaillfidhe iad. “Miscellany” a tugtar ar an gcnuasacht sin i mBéarla anois. Tá dán san gcnuas- acht sin ar n-a chur i n-eagar leis an Donnabháineach, agus tá sé ar n-a thabhairt as Leabhar Buidhe Leacain. Dán a cumadh le Colm Cille é. Deirtear gur sgríobh Colm Cille é ionnus go gcuirfeadh sé ruaig ar gach a raibh d'iarsma geintlidh- eachta san tír le n-a linn féin. Deirtear fós gur sgríobh sé é tar éis na breithe úd a tugadh air le Árd Rí na h-Éireann mar gheall ar an mac-leabhar a bhí aith- sgríobhtha aige as Leabhar Fhionntain Naomhtha. Tá cur síos ar an gceist sin i mbeatha Chuilm, mar leanas:— “Rachad- sa i g-ceann mo bhráithreach, edhon, Cinel Conaill agus Eoghain, agus do bhéar cath duitse <don Árd-Rí> a n-eruic na droch breithe rugais orm fá cheann an leabhair agus a ndioghuil mic rígh Chonnacht do marbhadh ar do choimirce.” D'éaluigh an naomh leis 'na dhiaidh sin amach a bruidhin an áird-rí agus thug sé na sléibhte garbha air féin agus is annsin do chum sé an dán. “M'aonar domh 'san sliabh” an teideal atá air. Sholáthruigh an Donnabháineach aistriughadh bríoghmhar ar an ndán agus scríobh 'sé neart nótaí ag míniughadh ceist- eanna áirighthe do bhain leis. Do chuir sé aistí eile i n-eagar san “Miscellany” ach níl uain againn cur síos ortha annseo. Níorbh fhada 'na dhiaidh sin gur thosaigh sé ar “Leabhar na gCeart” do chur i n-eagar. Fuair sé adhbhar an leabhair sin, cuid de i Leabhar Leacain agus cuid eile i Leabhar Baile-an-Mhúta. D'aithsgríobh a bhuan-chara Eoghan Ó Cómhraidhe an chuid ba mhó de'n tsean-sgríbhinn dó agus do <L 52> chuir sé féin i n-eagar don phobal é. “Geasa agus buadha Ríogh Éireann” an teideal atá ar an leabhar agus déantar cur síos ann go cruinn ar an gceart ba dhual do gach rí in Éirinn; cuir i gcás, “Dligheadh Righ Chaisil,” “Dligheadh Righ Chruachain,” agus rl. I ndeireadh an leabhair chéadna atá aiste darbh ainm “Beannacht Phádruig agus ceart Riogh Éireann a d-Teamhraigh.” Is tairbheach foghanta an saothar é seo mar atá cunntas thar-bhárr ann ar staid na tíre san aonmhadh aois déag. Do chuir sé aistí i n-eagar ar foráileamh an “Chumainn Cheiltigh” nó “Celtic Society” i mBéarla, mar atá “Geinealach Chorca Laidhe,” “Dán ar Cath Dúin” ar n-a sgríobhadh le file dárbh ainm Giolla Bhrighde Mac Connmidhe. 'Sa bhliadhain 1861 thosuigh an Donna- bháineach ar dánta a sgríobhadh le Seaghán Mór Ó Dubhagáin agus Giolla na Naomh Ó Huidhrin do chur i n-eagar. Bhí na dánta sin sgríobhtha san “dán díreach,” agus bhí cur síos ionnta ar áiteannaibh agus ar treabhaibh na h-Éireann le linn na ceathramhadh aoise déag. Do réir na sean- leabhar is léir gur “saoi seanchaidh eisidhe agus ollamh Ua Máine” an Dubhagáineach úd. Is amhlaidh chuaidh sé ar fuid na tíre chun ainmneacha áiteann na h-Éireann do sgríobhadh síos agus is uime sin cumadh an dán leis “chun tuille feasa ar Éirinn Óigh” mar do sgríobh an file eile Giolla na Naomh Ó Huidhrin. Sé tosach an dáin sin “Triallam timcheall na Fódla.” 'Sa bhliadhain chéadna d' aistrigh sé “Féilire Dúin na nGall” a sgríobhadh san seachtmhadh aois déag le Micheál Ó Cléirigh, an bráthair ha mhó cáil ar an g-Ceathrar Maighistir. Níor cuireadh an saothar sin i gcló go dtí 1864 — sé sin tar éis bás d'fhaghbháil don Donnabháineach. Is náireach an sgéal é go raibh Seaghán Ó Donnabháin beo bocht an uair sin tar éis a raibh déanta aige mar mhaithe le liteardhacht na Gaedhilge. Mar gheall air sin bhí sé ceaptha aige imtheacht thar sáile ionnus go bhféadfadh sé slighe bheathadh do tharraingt chuige. Ní mar sin do thuit amach, ámh. Le n-a linn sin go díreach cuireadh cumann áirighthe ar bun chun sean-dlighthe na h-Éireann do chur i n-eagar ó na láimh- sgríbhnibh 'na rabhadar sgríobhtha. Thosuigh Seaghán Ó Donnabháin agus a chara Eoghan Ó Cómhraidhe ar an obair mhóir sin sa bhliadhain 1853. Do leanadar de'n obair go dúthrachtach dícheallach ag cuardughadh na sgríbhne dob fhearr chuici ní amháin i n-Éirinn acht ins na leabharlannaibh móra i Lonndain agus i n-Ath-an-Daimh. Ní raibh curtha i n-eagar aca ach cuid bheag de na dlighthibh úd nuair cailleadh an bheirt aca. Tá an chuid sin le faghbháil i seacht n-imleabhraibh anois. Ní miste a rádh gurab ana-mhór an bhreis an méid sin féin do liteardhacht na Gaedhilge, cé gur cruaidh neamh-choitceanntach an Ghaedhilge atá le faghbháil ann. An fhaid a bhí an obair sin ar siubhal, fuair an Donnabháineach blúirí d' Annálaibh na h-Éireann a h-aithsgríobhadh 'sa bhliadhain 1643 le Dubhaltach Mac Firbisigh le h-aghaidh ughdair an leabhar úd ar a dtugtar “Cambrensis Eversus.” Tá cur síos ionnta ar stair na h-Éireann ó 573 go dtí 913, agus tá cunntas cruinn ann ar cad a bhí ar siubhal i rith na h-aimsire sin ní amháin i n-Éirinn acht fós i Sasana agus i mBreatain. Cuireadh na blúirí sin i n-eagar maille le h-aistriughadh leis an Donnabháineach. Is le n-a linn sin freisin do sholáthruigh sé an t-aguisín d'fhoclóir an Raghallaigh. Ba mhaith chuige sin é, mar is ar éigin bhí focal i nGaedhilge nach raibh ar eolas aige mar bhí sé i ngach ceanntar i n-Éirinn nach mór ar na cuair- teanna do luadhas ó chianaibh, agus bhí Gaedhilge gach ceanntair aca de ghlan mheabhair aige dá bhárr. Ach bhí an Donnabháineach ag dul i n-aois anois, agus bhí an cruadhtan agus an <L 53> t-anró d'fhulaing sé ar feadh a shaoghail ag goilleamhaint air go mór. An misneach iongantach a bhí 'na chroidhe riamh roimhe sin agus an neart a bhí 'na láimh, is amhlaidh bhí laghdughadh ag teacht ortha anois i n-aghaidh an lae. Bhíodh na sgoilteacha ag dul i n-achrann ann ó bheith amuich faoi'n aer agus faoi'n bhfuacht agus faoi'n bhfearthain i dtráth agus i n-antráth le fad aimsire, agus b'iad sin badh thruaig báis dó faoi dheireadh thiar thall. Ach ní raibh deireadh le n-a obair fós. Ní h-í an chuid d'á shaothar a bhí gceist againn chuige seo is mó chongbhóchas ainm an ughdair i gcuimhne na ndaoine agus faoi cháil ag na scoláirí thiocfas fós a mbéidh bainnt aca le liteardhacht na h-Éireann mar bhí sé faoi cháil ag na scoláirí clúmhara a tháinig 'na dhiaidh féin. Chomh fada agus béidh liteardhacht faoi mheas in Éirinn, agus táim ceapaighthe nach gcuirfear faoi droch-mheas arís í le n-a beo, béidh cuimhne ar Sheaghán Ó Donnabháin, agus a rádh gurab eisean do chuir “Annála Ríoghachta Éireann” — nó “Annála na gCeathrar Maighistir.” an t-ainm is mó tugtar ortha anois — i n-eagar maille le h-aistriughadh i mBéarla. “Summum opus” da chuid saothair go léir é seo. Aoinne a bhfuil an saothar seo ar eolas aige admhóchaidh sé go réidh gurbh uathbhás oibre é d'aon fhear amháin gan trácht ar a raibh de saothar soláthruighthe aige cheana. Nach mó scoláire de gach saghas léighinn, cibé stair nó liteardhacht nó sean-nós é, nach féidir leis dul ar aghaidh le n-a chuid léighinn gan bainnt leis an tsaothar úd! Mar adubhairt scoláire nach beag a cháil agus é ag cur síos ar na h-Annálaibh seo “chomh fada agus léighfear Annála na g-Ceathrar Maighistir léighfear mar aon leo an t-aistriughadh do sholáthruigh an Donnabháineach ortha.” Ach ní mór an meas a bhí ag an Donnabháineach ar na h-Annálaibh úd. Ní raibh ionnta, dar ndóigh, acht bunúdhas staire — rud nach gcuirfeadh an léightheóir morán spéise ann. Dubhairt an Donnabháineach féin gurbh é b'fhada leis cuid d'á eolas féin ar sheanchas agus sgéalta fiannaidheachta na ndaoine do mheasgadh air. Badh nádúrtha an fonn é sin mar bhí sé chomh léigheanta cliste sin 'na leithéid sin d'eolas gurbh ar éigin do chosg sé é féin gan an fhian- naidheacht do mheasgadh ar an bhfírinne. Ach cé go bhfuil urmhór na n-Annála 'na chroinic ar an dtír ó chéad ghabháil na tíre, is 'mó sgéal greannmhar agus tuairisg chatha agus sgéal ar easbog nó scoláire nó file atá le faghbháil 'san chuid is deire- annaighe díobh. An Ghaedhilge atá ionnta tá sí cruaidh, neamh-choitcheanntach, ársa nach dtuigfidhe an chuid is mó di indiu acht le duadh mar is amhlaidh aithsgríobhadh urmhór na n-Annála ó sean-sgríbhnibh atá caillte le fad aimsire, agus ní h-aon iongnadh dá bhrígh sin go bhfuil an chainnt atá ionnta dó-thuigsé dúinne. Ní gádh dhúinn cur síos níos cruinne ar na h-Annálaibh féin: is eól d'á lán iad cheana. Is amhlaidh bhí láimh-sgríbhinn na n-Annála 'na dhá chuid; an chéad chuid ag cur síos ar stair na h-Éireann ó tosach an domhain go dtí 1171, agus an dara chuid ar leanamhaint ón uair sin go dtí 1616 nuair a críochnuigheadh iad. Bhí an chéad chuid i n-eagar cheana ag an Dochtúir Ó Conchubhair ach ní raibh ann acht iarracht bhocht lag. Ní raibh an leabhar saor ó lochtaibh, agus, rud ba measa ná sin, bhí aistriughadh i Laidin ann. Níor tuigeadh agus níor léigheadh an leabhar sin le mórán daoine. 'Sa bhliadhain 1848 chuir Seaghán Ó Donnabháin an dara chuid de na h-Annálaibh i n-eagar maille le h-aistriughadh agus mórán nótaí ag réidhteach ceisteanna a bhain le dinnseanchas agus ceisteanna nárbh iad. D'aithsgríobh sé ádhbhar na coda sin ó láimhsgríbhinn Mhichíl Uí Chléirigh — láimhsgríbhinn a bhí tar éis teacht ó leabhar- <L 54> lann áirighthe i Roinn na h-Eórpa seal geárr roimhe sin (sa bhliadhain 1832) agus do cheannuigh an Peitrígheach í le h-aghaidh an Acadaimh ar fhaitchíos go gcaillfidhe í. Cuireadh an dara chuid amach leis sa bhliadhain 1851. Ní raibh aige mar ádhbhar na coda seo acht a raibh curtha i n-eagar cheana leis an Dochtúir Ó Conchubhair, ach bhí dhá sgríbhinn eile ar eolas aige agus tar éis iad go léir do chur i gcomparáid a chéile, bhí sé sáthach cinnte gur aithsgríobhadh iad seo ó bhun-sgríbhinn Mhichíl Uí Chléirigh agus d'á bhrígh sin bhí sé i n-ann a lán de lochtaibh agus de dhearmadaibh do cheartughadh innti. Bhí cur síos féin i gceann aca 'á rádh gur aithsgríobhadh í le duine áirighthe dárbh ainm Seaghán Ó Fearghusa ó sgríbhinn Mhichíl Uí Chléirigh. Mar badh ghnáthach leis an Donnabháineach sgríobh sé mórán aistí ar dhinnseanchas na n-áiteann agus ar ghéagaibh geinealaigh na ndaoine a raibh trácht ortha ins na h-Annálaibh. Is ar éigin atá rath ná tulach na sean-fhothrach ar fuid na tíre nach bhfuil i gceist ann. Thug Eoghan Ó Cómhraidhe congnamh dó ag soláthar an tsaothair sin agus is uiriste rian a léighinn agus a éirime aigne d' aithint ann. Ach ná meastar ó n-a bhfuil ráidhte agam go bhfuil an saothar seo saor ó lochtaibh. Níl, agus ba mhó d'iongnadh é dá mbéadh: is mór an t-iongnadh go bhfuil sé chomh saor uatha agus atá sé, agus a laighead eolais a bhí aca an uair sin ar na ceisteanna thar áireamh atá go soléir so-thuigseach indiu de thoradh na sgoláireachta. Ná meastar go raibh an congnamh céadna le faghbháil aca an uair sin agus atá anois: ní raibh adhbhar conganta aca: b'éigean dóibh é sholáthar ar dtúis. Ag sin suim de shaothar Sheagháin Uí Dhonnabháin. Uathbhás oibre, adéarfar. Seadh, agus níor staon sé don obair nó go bhfuair sé bás 'sa bhliadhain 1861. Nach raibh sé ar a chumas-san seachas a dtáinig de scoláirí clúmhara na focla céadna adubhairt an sean-fhile págánta agus é ag maoidheamh a shaothair féin, a rádh i dtaobh an tsaothair a bhí soláthruighthe aige féin Exegi monumentum aere perennius. Bhí sé buailte isteach 'na aigne go raibh i liteardhacht na h-Éireann mar bhéadh glór agus guth binn a shinnsear agus é ag tabhairt teagaisg uaidh — teagasg a stiúróchadh an lucht a bhí le teacht. Teachtaireacht ón aimsir i n-allód a bhí innti agus ba mhór uasal an teachtaireacht í, dar leis an Donnabháineach. Bhí sé ceapaithe aige an teachtaireacht sin do chraobhsgaoileadh ó cheann ceann na tíre do na daoine ar seóladh chuca í, ionnus gur fearrde thuig- fidís-sean an ceangal a bhí eatorra féin agus a sinnsear agus go gcóimhlíonfaidís an teagasg úd a cuireadh i n-úil dóibh innti. Agus bhí sé buailte isteach 'na aigne leis go raibh sé i ndán dó féin an craobhsgaoileadh sin do dhéanamh. Seóladh chugainn é an uair is mó bhí gábhadh leis, nuair a bhí an Galldachas 'gár sughadh agus 'gár mealladh ón mbóthar díreach agus ag déanamh díoghbhála agus toirmisg 'nár measg. Thug seisean an díoghbháil agus an toirmeasg sin faoi ndeara. Thug sé faoi ndeara, leis, an galar intinne a bhí figthe fuaighte leo, agus, ar nós an fhir leighis thuigsionaigh, thosuigh sé ar an ngalar sin do leigheas. Badh deacair an obair í an uair sin, mar badh ro-bheag an tsuim a cuirtí innti muna mbéadh le buidhin bhig de sgoláirí a bhí ar aon intinn leis féin 'sa cheist sin. Ní h-é amháin gur thosuigh sé ar an obair, ach b'éigean dó adhbhar na h-oibre do sholáthar ar dtúis. Ní raibh an sgoláireacht ann an uair sin: ní raibh na sgoláirí is mó cáil anois ag obair an uair sin. Ní raibh aon chongnamh le faghbháil: bh'éigean dó tosughadh uaidh féin. B'éigean dó muinntir na h-Éireann do mhusgailt ón dtoirchim chodlata 'na rabhadar sínte agus a chur i n-úil dóibh go raibh liteardhacht aca badh chúis mhórála agus ríméid dhóibh. <L 55> Agus ní miste a rádh gur éirigh leis go breagh. Dar ndóigh, níl a chuid shaothair gan locht, acht is beag rud atá gan locht. Agus ní raibh duine is mó a thuig nach raibh sé gan locht ná an Donnabháineach féin mar bhus léir ón méid leanas. Ag seo cad dubhairt sé féin agus é ag cur críche ar Gheinealach Ua Bhfiachrach — do críochnughadh an obair-si iar mór saothar agus dúthracht… agus má gheibheann an léightheoir ní inbhéime innte creideadh sé gur thar díthcheall an fhir friotail do chuaidh, agus cuimhnigheadh lucht a h-inchreachta nach bhfuil obair dhaonnda fá'n ngréin saor ó lochtaibh, agus gur minic do h-inchreachadh deagh-shaothar go h-eagcórach tre fhormad agus mhiosgais n-easccarad agus fós tre a n-aineolas.” Seadh, cuimhnigheadh mac-léighinn an lae indiu a bhfuil fonn casaoide air gurbh é Seaghán Ó Donnabháin is mó a réidhtigh an tslighe chruaidh cham chun teangan agus liteardhacht na Gaedhilge do chur ar bhealach a leasa agus a n-onóruighthe imeasg na sgoláirí a bhfuil bainnt aca le comh-ghaol teangan agus atá ag admháil anois nach bhfuil liteardhacht chomh breagh chomh tábhachtach lei le faghbháil ag aon tír eile san domhan mór. Badh bheag shuarach a bhfuair an Donnabháineach de thuarastal ná de chúiteamh saoghalta le n-a ré mar gheall ar a raibh déanta aige ar feadh a shaoghail a bhí mar mhaithe le liteardhacht na Gaedhilge. Níor cuireadh an tsuim chéadna innti an uair sin agus atá 'á cur innti indiu. Acht táim ceapaithe nárbh é an tuarastal ná an cúiteamh saoghalta is mó a bhí ag teastáil uaidh. Ní h-iadsan a bhí 'á ghríosadh chun na h-oibre tairbhighe do rinne sé. Tá nochtuighthe agam cheana cad a bhí 'á ghríosadh. Rinne sé an obair sin go fonnmhar fialmhar. Is cinnte go mbéidh a ainm faoi chlú agus cáil choidhche ní amháin annseo acht i dtíorthaibh eile mar a bhfuil a shaothar mar bhéadh solus lonnmhar ag stiúrughadh sgoláirí dúthrachtach eile atá ag leanamhaint de'n obair ar thosuigh seisean uirthi. Agus muna raibh déanta aige ach amháin an tslighe cheart do thais- beánadh dhóibh, ní bhéadh a chuid shaothar gan tairbhe. Badh chóir go mbéadh muinntir na h-Éireann go h-áirighthe buidheach de mar gheall ar a ndeárna sé ar a son. Ach cadé an buidheachas is mó a bhéadh oireamhnach agus is mó thaith- neóchadh leis dá mbéadh sé thuas againn fós? Táim ceaptha gurab é rud is mó thaithneóchadh leis agus is mó chúiteóchadh é, ná taithighe do dhéanamh air i gceist shaoth- ruighthe liteardhachta na h-Éireann. Is eól d'á lán go bhfuil cuid ana-mhór de'n liteardhacht sin i bhfolach fós ins na láimh-sgríbhnibh atá sgaipthe annseo agus annsúd i leabharlannaibh ar fuid na h-Éireann agus taobh amuigh di. Nár mhór de sgéal é dá gcuirfidhe nó dá ndean- faidhe iarracht ar an liteardhacht sin do chur i n-eagar agus i gcló don tsaoghal láimhe! Nach mór thar bhárr an tairbhe bhéadh innti. Rinneadh mórán oibre le sgoláirí nach beag cáil ach, tá a n-urmhór san imthighthe anois, agus an méid aca atá 'nár measg fós, faraoir go gcaithfidh siad-san imtheacht uair éigin freisin. Cé léanfas de'n obair annsin? Ag seo an múineadh is léir ón machtnamh ar fad — gur cheart nach leigfidhe do sgoláirí na Frainnce agus na Gearmáine agus do sgoláirí an Oileáin Úir féin — mar tá siad-san óg obair go dícheallach le deireannas — buaidh agus bárr d'fhaghbháil orainne 'nár nGaedhealaibh san meas atá aca ar shean liteardhacht na Gaedhilge, agus a dhúthrachtaighe atáid ag gabháil di agus á “tabhairt chun soluis” agus 'á craobhsgaoileadh le léigheann agus le sgoláireacht. Nach ceart agus nach mithid go gcuirfidhe ar chumas buidhne sgoláirí Gaedhealach iad féin do chur i dtreo i gcomhair na h-oibre is mó a <L 56> bhfuil bainnt aici leo féin? Nach mithid go dtabharfaidhe dhóibh an múineadh a bhéadh riachtanach oireamhnach dóibh, agus iad do chur amach faoi an domhan d'aon ghnó agus d'aon turas go ndéanfaidís a bhfuil de litear- dhacht bhaineas le n-a dtír féin do chnuasach agus do chur i n-eagar do chách? Tá roinnt mhaith oibre 'á déanamh cheana, ach níl innti acht fíor-bheagán i bhfarradh a bhfuil gan déanamh fós. Nach mithid go dtabharfaidhe an chaoi chéadna chuige sin do sgoláirí a bhéadh tugtha don obair i n-Éirinn agus atá 'á tabhairt do sgoláirí (sgoláirí Eabhraidhe cuid acaib!) i n-Oll-sgoil Illinois? Admhuighim go bhfuil dócamhlacht ann, ach níl sí chomh mór sin nach féidir neimh-nídh do dhéanamh di. Deirtear gurab uirisde le neamh-fhonn leath-sgéal d'fhagh- bháil. Ná bíodh an sean leath-sgéal le clois- teáil níos fuide: déantar an gníomh sul má bhéidh sé ró-dheireannach, agus ná bíodh a chathughadh orainn amach annseo. Má déanfar é, béidh an cúiteamh is fearr agus is oireamhnaighe tugtha do Sheaghán Ó Donnabháin, agus ní gan tairbhe fíor-bhuan a bhéadh a shaothar. “CAOILTE.” “Is fada ag feitheamh Gaoidhil bhoicht Re críochnughadh gacha tarngaireacht, 'S is gairrid feasta an mhoill go mbéidh Gach nidh ar a dtoil féin; Gach allmhurach coimhightheach Tá 'na shuidhe i mbroghaibh Banba Béidh scaipeadh orra timcheall Is díbirt i gcéin.” — EOGHAN RUADH Ó SÚILLEABHÁIN cct. <L 70> BACACH ACH FÍOR-GHAEDHEAL. SGÉILÍN beag dhaoibh a cháirde ar an t-sean-aimsir. B'fhéidir go mbéadh sé feileamhnach do'n aimsir atá ann anois. '98 a bhí ann. Bhí bothán beag ar thaobh an t-sléibhe agus bí bachach bocht 'na shuidhe cois teineadh ann. Is amhlaidh a bhí sé ag machtnamh ar an mbuaidh dhéidheanaigh a fuair na méirligh ar an seana-namhaid, is ag guidhe chun Dé uain a thabhairt dó a chion féin a dhéanamh ar son na h-Éireann. Maidin agus oidhche ba ghnáthach leis an urnuighe seo d'árdughadh chun Dé. Do throid a shinnsear roimhe ar son na h-Éireann, agus anois i dteannta len' athair bhí a dhriothár “amuigh” leis na h-Ógláigh, agus nár chruaidh an rud é ar dhuine mheidh- reach, sprideamhail, árd-fhuilteach, mar eisean fanmhaint sa mbaile i n-am na troda! Ag machtnamh mar sin dó — Do léim sé de phreib. “Mo chreach, cadh é sin?” ar seisean, agus scannradh 'n-a shúilibh. Pléasc urchair a caitheadh thíos sa ngleann! Do chuir sé cluas air féin, agus d'airigh sé go raibh duine éigin chuige. Níorbh fhada gur buaileadh cnag ar an doras. “Cé tá annsin?” ars' an buachaill. “Peadar Ó Brian,” a tháinig mar fhreagra. D'oscladh an doras ar an toirt agus isteach le Peadar de léim agus séideán ann. Bhí Peadar n-a thaoiseach ar na Méirleachaibh — fear breágh, bríoghmhar, calma cumhachtach, deagh-chórach, deagh- mhaiseach ab eadh é. “I n-ainm Dé, a Bhriain,” ar seisean, “taisbeáin dom áit éigean chun dul i bfolach ann. Do chaill mé na buachaillí eile sa ngleann agus tá na saighdiúirí ar mo thóir!” “Ná bíodh aon fhaithcíos ort, a Pheadair,” arsa Brian, go croidheamhail solásach. “Ní baoghal duit fám' dhíon-sa, geallaim duit.” “Tá fíor-ionntaoibh agam asat, a Bhriain, ach níorbh mhian liom an mí-ádh a tharraingt ort.” “Is agam-sa atá fhios sin,” ars an fear eile, “ac ba bheag liom mo bheatha le cuidiughadh le mo thír. Tig leis na buachaillibh déanamh do m'uireasbaidh-sa, ach ní féidir leó dul ar aghaidh gan tusa bheith ann le n-a stúirú. Anois déan rud orm agus beidh tú ar láimh shabhála. Nach cuimhin leat, a Pheadair, an t-sean-aimsear agus sinne ag dul ar scoil, nach rabhamhar ana-chosamhail le n-a chéile? Raghaidh an cosamhlacht san i dtairbhe dhúinn anois.” Le na linn sin bhí siosúr is rásúr n-a láimh aige, agus sar ar fhéad an taoiseach focal a rádh bhí sé na shuidhe ar chathaoir, agus a fheasóg 'ghá bearradh de ag an mbachach. “Tá sé sin níos fearr anois,” arsa Brian agus é ag scrúdúghadh na h-oibre a bhí déanta aige. “Anois bain díot an chúlaith sin agus deanfaidh mé malairt éadaigh leat.” Do dhein Peadar fé mar do hórduigheadh dó. “Anois, a Pheadair,” arsa Brian leis, “cuimhnigh gur tusa Brian Ó Ruairc agus gur mise Peadar Ó Briain. A bhfeiceann tú an doras iadta annsin?” ar seisean, agus é ag taisbeáint dó doras taobh thiar de'n chistín. “Anois, nuair a thiocfaidh na saighdíuirí, tabhair aghaidh ar an bportach. Taobh amuigh de'n <L 71> chlaidhe árd cídhfidh thú cruach mhóna. Tarraing amach cúpla fód as an dtaobh thall dí, agus geobhair tú féin a tharraingt isteach innte, mar tá sí follamh taobh istigh. Geobhaidh tú folluighthe fe'n dthalamh ann bosca fada 'na bhfuil arm-teine, piléiri, agus biadhta. Fan ann go tuitim na h-oidhche, agus beidh leat.” Thuas ins an bhfalla bhí doras le feicsint — mar is gnáthach le tighthibh beaga mar sin — doras an t-séomra os cionn an phárlúis, agus b'é an chaoi a dtéighidís anáirde ann ná suas ar dhréimire. “Anois,” arsa Brian, “nuair a bhéidh mé thuas san seómra i n-áirde cuidigh liom chun an dréimire sin a tharraingt aníos im' dhiaidh, agus coiméadfad-sa na saighdiúirí ag bogadh go gnóthach nó go mbeidh tú glan-imthighthe. Anois na bíodh focal asat!” Do dhiúltuigh Peadar mar bhí leisce air anam Bhriain a chur i gcontabhairt. “Ná h-eitigh mé ar mo shíor-úrnaighthe — rud a dhéanamh ar son na seana-thíre.” Leis sin d'imthigh an bacach i n-áirde agus deóra le n-a leachain fhearamail. “A fhíor-chara,” arsa Brian, “beir aníos chughaim an corcán uisce bheirbhthe sin agus ní baoghal dom.” Do dhein Peadar mar dubhradh leis. Annsin do labhair an bachach agus criothán 'na ghuth — “Slán leat, anois, a Pheadair, is go gcuiridh Dia ar do leas thú! B'fhéidir na tiocfaimís i gceann a chéile arís sa saoghal seo. Acht nach bhfuil Dia go maith dhom agus m'athchuinghe a thabhairt dom. Beannacht dílis Dé leat.” Leis seo d'fhágadar slán agus beannacht le n-a chéile go fíor-cheanamhail agus go grádha- mhail. Niórbh fhada 'na dhiaidh sin gur buaileadh cnag láidir ar an doras. “Oscail i n-ainm an Ríogh,” arsa duine éigin de ghuth árd, garbh, aineólach! “Déan deifir, a Pheadair, agus cuimhnigh go bhfuil anmanna na mbuachaill uilig ar do choimirce. Tóg an mhaide croise seo agus go n-éirighidh an t-ádh leat.” Do rith an fear cródha anuas, agus d'fhan sé nó go raibh an dréimire tarraingthe suas is an doras dúnta. “Oscail i n-ainm an Ríogh,” a gháir an saighdiúr arís; “oscail, nó brisfimíd isteach oraibh é.” Bhíodar ar dhearg-bhuile fá nach raibh an doras 'ghá oscailt, agus thosnuigheadar 'ghá bhuaileadh chomh trom, pléaschach san gur dhóigh le duine go dtógfaidís de na bacánaibh é. Leis sin do tharraing Peadar na h-iarraidhe agus láithreach do sheas triúr saighdiúir os comhair bhachaigh bhoicht mar 'eadh. “Bhfuil Peadar Ó Brian, an méirleach, i bhfolach annso?” arsa duine aca. “Ní fhacas é,” ars an bachach go seasmhach, seaghdha. “Fág an bealach a mhadaidh, nó buail- fimíd fé chois thú — cuartuigh an teach. Cúig phúint don duine a bheireann air beó!” Ar an mball do thosnuigheadar ag cuartú, is iad ag treascairt gach uile shaghas troscáin sa t-slighe rómpa. Fé dheireadh thiar thall thángadar fé'n ndoras. “Sin é an ait a bhfuil sé go cinnte Téanam oraibh; ná cuiridh aon t-suim ins an amadán de bhachach san,” ars an seirgeant agus é ag tabhairt strach- fhéachainte go crosta, scigeamhail air. Níorbh fhada go raibh carnán, idir bhuird agus chathaoireacha agus earraí eile, tógtha aca. Do chuaidh an seirgeant i n-áirde. Do thosuigh sé ar an t-sean-dhoras a bhuail- eadh go dtí gur bhris sé isteach é. Ach ambasa! Cad a thuit amach! Díreach mar do brúghadh an doras isteach, do chaith Brian an corcán uisce bheirbhthe amach ar mhullach an t-seirgeaint chalma is a luchta leanamhna. Bhíodar chomh scannruighthe sin agus chomh mór tré na chéile, gur thuiteadar ar an úrlár, agus thar a bhfacais riamh isiad a bhí ar dhearg- <L 72> bhuile! Is amhlaidh a bhíodar chomh cráidhthe sin nár fhéadadar einní eile a dhéanamh ach mhallachtain agus eascainighe. Thángadar chucha féin gan mhoill, ámh, agus ní túisce san ná rinneadar fogha eile fé'n ndoras. “Suas leat, a Mhich Uí Dhubhda,” ars an seirgeant, le duine eile d'á mhuinntir, “níl aon t-slighe chosanta ag an muic sin.” Do buaileadh bob ar an duine seo freisin, mar ní túisce a chuir sé a aghaidh taobh istigh de'n doras, ná fuair sé a leithéid sin de pholltóg gur bheag nach bhfuair sé bás. Le na linn sin bhí an Brianach glan- imthighthe. Ba mhaith ab' fheas d'á charaid é seo. Ba mhaith ab' fheas dó, leis, go bhfaighfeadh na saighdiúirí an lámh — uachtar air féin, is go gcaithfeadh sé géilleadh, nó muna géillfeadh go gcuirfí an tigh tré theine. D'eirigh sé as. Dá bhrígh sin, an chéad uair eile a chuaidh an saighdiúr dá ionnsuidhe, ní raibh aon toirmeasc eatorra, agus do leig sé dhó greim a thógaint air. Annsin do chuaidh an seirgeant is an saighdiúir eile i n-áirde. “Nach bhfuil tú fá n-ár smacht anois, a bhitheamhnaig,” ar seisean, agus iad i ngreim géag agus sgórnaighe air. “Beiridh síos libh é, a fheara,” ars' an seargaint. Iar n-a cheangailt go dian agus go garbh, tharraingeadar síos an dréimire leó é, ach ní go dtí gur shroiseadar an t-úrlár a thugadar fé ndeara nárbh'é an Taoiseach Galánta a bhí i ngéibheann aca ar aon chor ach bachach éigean 'na ionad. Is annsin a bhí an seirgeant go fíochmhar. B'fhéidir leat an ghnúis mheallta mhailíseach nimhneach d'fheicsint air, teine-chreasa 'na shúilibh agus é ag síor-ghairm: “An Méirleach imthighthe! An Méirleach imthighthe!” “Innis dom a ropaire cá bhfuil sé.” “Ní inneósad go bráth,” arsa Brian go calma, cródha. “Innis dom, agus geallaim duit nach mbéidh tú bocht go deó, no muna n-innisighidh tú déanfamuid criathar ded' chorp.” “Is bheag liom do shaibhreas ná do philéirí.” “Beiridh amach é,” ars' an seirgeant go cuthach. Tuitim na h-oidhche a bhí ann, agus an bachach bocht 'ghá straoileadh amach eatorra chun a chinneamhna. Iar n-a chosa a d'fhuas- cailt dóibh do chuireadar 'na sheasamh le falla an tighe é. “Anois nó riamh, a chuirpthigh, innis dúinn cá bhfuil an Méirleach.” “Ní baoghal go 'neósad,” ars' an bachach cródha go seasmhach. “Anois, a Mhich Uí Bhannáin, chomh luath is a bheidh an focal “trí” as mo bheul again, cuir piléar tríd.” “Féach! Deirim leat arís go bhfuil an beatha i ndán duit fós, acht a innsint dúinn cá bhfuil an Méirleach!” Níor dhein an bachach acht leanamhaint de'n phaidir a bhí sé ag cur suas chun Dé os íseal maitheamhnas do thabhairt do n-a chuid peacadh, agus solus na bhflaitheas a thabhairt d'á anam. “Air-aire! Aon! do!! trí!!!” Do caitheadh an t-urchar! Do thuit an corp 'n-a chnap ar an talamh; ní hé corp an bhachaigh ach corp an t-saighdiúra a bhí le n-a mharbhughadh. I sméideadh do shuile do caitheadh dá urchar eile is bhí an seirgeant is an tríomhadh saighdiúr 'na na gcnapaibh ar an talamh leis. Do léim Peadar Ó Briain thar an bhfalla isteach, agus do thóg go grádhmhar an bacach bocht a bhí i bhfanntais ar an talamh. SÉAMUS Ó CLÚMHÁIN. <L 83> “LEAN LORG NA COMHURSAN.” SASANACH áirithe, ag cur síos ar an mBreathnais dó 'sa seachtmhadh aois déag, dubhairt sé go raibh sí ag fághail bháis, agus do réir deallraimh nárbh' fhada go mbeadh an lámh uachtair ag an mBéarla uirthe. Is minic adubhradh an rud céadna i dtaobh na Gaoluinne, agus is dócha go bhfuil an tuairim chéadna ag an Sasanach indiu féin; ach, buidheachas le Dia, cé gur minic a bhí droch-dheallramh ar an scéal againn, tá an lá san — lá ruagtha teangan na h-Éireann — gan teacht go fóill. Ach má's mian linn é do choiméad gan teacht, ní foláir dúinn troid sheasmhach a choimeád ar siubhal, i gcoinnibh an t-sean-namhad, is gcoinnibh an chláir oideachais atá againn, agus fairíor, i gcoinnibh an Éireannaigh féin, go minic. Buidheachas le Dia, ní troid aonaránach againn í; tá lámh chabhruighthe 'á síneadh amach chughainn-ne ag ár gcomhursanaibh i n-Albain agus 'sa Bhreatain. Cuireann an smuaineamh sin “neart i n-ár lámhaibh” le h-aghaidh na h-oibre, mar is lag-chroidheach lag-bhríoghach a bheadh duine gan deagh- shompla le h-aithris aige, ná gan focal gríosuighthe aige. D'eirigh le muinntir na Breataine, in-aimhdeoin tairngire an t-Sasanaigh úd, an teanga dhúthchais a choiméad beó; má leanaimíd-ne a lorg, níl cómhacht ar thalamh an domhain a choiméad- faidh teanga na h-Éireann fé chois. Bhí an scéal chómh h-aindeis, nach mór, acu-san timcheall dá chéad bliain ó shoin is a bhí ag an nGaoluinn tráth ar bith; ach tháinig “an t-athrughadh mór” ó shoin. An baoghal go bhfuighidh an Gall an lámh uachtair uirthe anois? An baoghal dí oideachas na tíre? Go mór mhór, an baoghal dí masla ó n-a muinntir féin? M'anam nach baoghal. Tá an oiread san seasaimh déanta aici anois i gcoinnibh an Ghaill nach féidir í do ruagadh go deó. Cuirfear san 'na luighe ar aoinne a ghabhfas tríd an Bhreatain. Ní bheidh le cloisint aige ó sna daoinibh, idir óg agus aosta, íséal is uasal díobh, ach Breathnais, Breathnais ar fad. Muinntear an Riaghaltais féin, agus oifigigh na dtraen, tá sí acu go flúirseach, agus ní baoghal go gcoimeádaid istigh í. Mar sin, ní bheidh de bhreall air, mar a bhíonn ar dhaoinibh iasachta a thagann go h-Éirinn, gur conndae nó roinnt de Shasana í, mar beidh an teanga dhúthchais — an cómhartha is léire d'á bhfuil le fághail — 'á chur i n-úil dó gur tír fé leith í; agus sar a mbeidh an chéad lá caithte 'sa tír aige, beidh taithighe mhaith aige ar fhuaimeannaibh na Breathnaise. Cad tá againn-ne le cur i gcomórtas leis-sin? Is dócha go dtabharfá isteach cúrsa na h-Éireann ar fad 'sa traen, gan fiú focail amháin Gaoluinne a chloisint 'á labhairt ag oifigeach traenach, ná ag taistealuidhe féin, ach amháin ag fo-sheanduine annso is annsúd; agus is minic a leithéid-seo 'na cheap mhagaidh ag an gcuid eile. Cuir i gcás Sasanach nó Púncán ag taisdil na h-Éireann, ná tagann uamhan agus alltacht <L 84> air ag cloisint na Gaeluinne 'sa Ghaedh- ealtacht dó, toisc gan í bheith le cloisint aige in-aon bhall eile de'n tír. Agus is móide an chreideamhaint atá ag dul do mhuinntir na Breataine an méid a bhí i gcoinnibh na teangan. Ar an gcéad ásc, ba chóir gur mhó an rian a dh'fhágfadh an Béarla uirthi-sin ná mar a dh'fhágfadh sé ar an n-Gaoluinn, mar gheall ar a athchumaireacht is atá an Bhreatain do Shasana; ach mar sin féin, féach gur beag má eirigh leis cor a bhaint aiste. 'Na dhiaidh sin, tá déantúisí na tíre ag dul i méid agus i líonmhaireacht go tapaidh; táid na bailte cuain ag dul chun cinn d'á réir, agus tá daoine ag teacht isteacht 'sa tír 'na míltibh gach bliadhain, a' Sasana agus as tíorthaibh eile nach í, chun obair d'fhághail. De bhárr na séanmhaireachta 'sa m-baile, is mór an bhaint — i dtráchtáil agus rudaí eile — atá ag an mBreatain leis an domhan mhór le tamall. Níorbh' aon iongnadh, mar sin, dá mbadh é rud a thiocfadh as an gcaidreamh sin ná go gcaillfeadh na daoine a ngreim ar an mBreathnais, ach ar a shon san, níor chaill; táid ag leanamhaint dílis dí, i dtreó go bhfuil sí chómh beó anois leis an bhFrainncis, nó leis an Ghearmáinis, nó le h-aon teangain eile, nach mór. Is soiléire a tuigfear an méid sin ó'n méid a leanas. 'Sa bhliain 1891, as conndae de sna conndaethibh i dtuaisceart na Breataine, bhí ochtar déag ar cheithre fichid ná labhradh ach an Bhreathnais; agus as na conndaethibh tuaisceartacha ar fad, bhí sí ag ceithre fichid 'sa chéad, nach mór. Ní raibh sí chomh fairsing san ar fad i ndeis- ceart ná tíre — timcheall cúigear déag is dathad 'sa chéad — ach níorbh é an lag-sprid fé ndear é: is amhlaidh is annsin is mó a bhí na daoine iasachta. D'fhágfadh san ag an dtír ar fad timcheall beirt is trí fichid 'sa chéad go mbíodh an Bhreathnais 'á labhairt de ghnáth acu. B'shin feabhas mór ar an scéál a bhí le h-innsint acu céad bliain roimhe sin, agus ag dul i bhfeabhas atá sé ó shoin a leith chomh maith. Mo thruagh gan a leithéid de mhaoidheamh againn-ne! Is fada liom go mbeidh. 'Na theannta san, tá nua-litridheacht 'á chur ar bun acu dhóibh féin. Tá flúirse páipéar nuaidheachta agus irisleabhar 'á chur amach 'sa teangain dúthchais acu. Ag so an méid a bhí acu 'sa bhliadhain 1896: dhá irisleabhar 'á chur amach uair 'sa ráithe; dha cheann eile, 'á chur amach dhá uair 'sa mhí, agus ocht gcinn is fiche a cuirtí amach uair 'sa mhí. Leis sin, bhí chúig páipéir nuaidheachta is fiche 'á chur amach uair 'sa seachtmhain, gan trácht ar pháipéar nuaidh- eachta a cuirtí amach i Libherpúl, áit 'na bhfuil líon mór Breathnach, a leanann dílis do'n teangain dúthchais, agus a chuireann an tabhairt suas chéadna ar a gclainn agus a cuirtear 'sa mBreatain féin. Ní i mbailtibh iargcúlacha a cuirtí amach iad, ach ins na bailtibh agus ins na conndaethibh ba mhó le rádh. Na páipéirí a cuirtí amach 'sa Bhéarla, 'siad na daoine iasachta is mó a chuireadh amach iad; agus ionnta san féin, do bhíodh roinnt mhaith Bhreathnaise. Sin mar a bhí, timcheall chúig bliadhna ar fhichid ó shoin; ní foláir nó go bhfuil feabhas mór ar an méid sin um an dtaca so. Cuirimís i gcomórtas leis-sin an méid atá 'á dhéanamh ag lucht páipéar nuaidheachta na h-Éireann ar son na Gaoluinne, agus go deimhin ní maith a thagaid siad as. Bhídís 'á leigint ortha go raibh meas acu ar an nGaoluinn, an fhaid is a bhí ádhbhar scéala i n-easnamh ortha; ach ní túisce a thárla scéala an chogaidh acu, nó cur síos ar aon tír eile 'san Eóraip, ná mar a chaitheadar uatha an Ghaoluinn mar a chaithfidís sean-chóta díobh. Ní misde do mhuinntir na Breataine bheith mórdhálach as an litrídheacht a thagann chúcha ó n-a sinnsearaibh. Tá láimh- <L 85> scríbhinní acu ó'n dara aois déag anuas; agus ó thosach na séamhadh aoise déag, do bhí leabhair 'á chur i gcló acu. 'Sa bhliain 1588 deineadh an Bíobla ar fad d'aistriú acu — sin maoidheamh ná fuil ag “Oileán na naomh agus na saoi” go fóill. Ó'n mbliain 1642 go dtí an bhliain 1720 do clódhbuaileadh trí chéad leabhar, nach mór, 'sa Bhreatain; an méid a deineadh i nÉirinn i rith na h-aimsire céadna, is ar éigin má's fiú é áireamh. Ach 'sé rud is mó a chuir an litridheacht ar aghaidh leó, ó'n mbliain 1720, ná aithbheodhchaint an chreidimh. D'á bárr san, tháinig árd- mheas acu ar litridheacht is ar óráideacht, agus ar gach uile saghas léighinn. Ar an gcéad ásc, cuireadh an teanga féin ar láimh shábhála — as Breathnais 'seadh léightí an Bíobla dos na daoinibh, agus i gceann tamaillín, do bhí sí mar ghnáth-theangain acu arís. Annsin, do cuireadh daoine ag smuaineamh ar cheisteannaibh a bhain leis an gcreideamh, agus tosnuigheadh ar na ceisteanna úd a phléidhe i leabhraibh. Bhí an Bíobla mar shompla scríobhtha le h-aithris acu, agus níor mhisde dhóibh san, mar tá togha na Breathnaise ann. Bhí an méid leabhar ag dul i mbreis acu in aghaidh an lae as san amach, agus 'san am sin 'seadh tosnuigheadh ar na h-irisleabhair a chur amach acu. Tá a thoradh san le feiscint ortha indiu. Na leabhair a chuirid-sin amach, go mór mhór na leabhair i gcóir na scoileanna, beirid siad an chraobh leó ar na leabhraibh a chuirimíd-ne amach. Ní baoghal go ndeintear dearmhad de stair a sinnsear i leabhránaibh na leanbh. Bíonn scéalta breághtha agus dánta ionnta, leis, agus pictiúirí a thaithnigheann go mór leis an aos óg. Leabhráin mar iad atá i n-easnamh ar aos óg na h-Éireann, sa scoil nó 'sa mbaile; leabhráin 'na mbeadh scéalta simplidhe i nGaoluinn, ag cur síos ar ghníomharthaibh na sean- Gaedheal, agus pictiúirí ionnta a chuirfeadh in-iúil dóibh an saoghal i n-Éirinn fadó. Dá mbéadh a leithéid acu, is gearr go dtiocfadh grádh acu do'n Ghaoluinn agus do stair na h-Éireann, agus ní baoghal ach go dtabharfaidís a ndúthchas leó. Is beag duine nár chuala trácht ar an Eisteddfod, cómhdháil náisiúnta na Breataine. Cruinnightear le chéile 'sa chómhdháil seo uair 'sa bhliadhain, chun teanga agus litridheacht agus ceól na tíre do chur ar aghaidh. Tagann an nós chúcha ó'n sean-aimsir, nuair a chruinnigheadh na báird agus na h-éigse i gcómhdháil agus i gcomórtas le chéile, mar a dheineadh na báird ins na h-aonachaibh i n-Éirinn. Chuaidh sé in-éag 'sa Bhreatain ar feadh tamaillín, ach deineadh é d'aithbheodhchaint suas le leath-chéád bliadhain ó shoin, agus deineadh clár an Eisteddfod d'athrú heagán. Saghas “Academy” atá innti anois, 'na chuireann lucht léighinn na Breataine le chéile chun an litridheacht agus gach a mbaineann léi d'fheabhasughadh. Deinid an teanga do chóiriughadh is d'athrughadh fé mar a chídhtear dóibh go bhfuil gádh leis, i dtreó go mbeidh sí oireamhnach mar ádhbhar litridheachta. Ar an gcuma san, tá sí bríoghmhar borb acu, agus tá sí ag dul i líomhthacht i n-aghaidh an lae. Bíonn comórtais ar siubhal 'san Eisteddfod leis, comórtais cheóil agus comórtais óráideachta. I n-éaghmuis na cómhdhála móire seo, bíonn mór-chuid chómhdháil de'n sórt céadna, ach gan iad a bheith chomh tábhachtach léi, ar fuaid na tíre i rith na bliadhna — is minic a bhíonn deich gcinn is fiche díobh, nó dathad, in aon chonndae amháin. Beidh tuairim againn de'n tairbhe bheirid do'n tír ar fad má thig linn a mheas cad é an sprid a spreagfaoi ins na daoinibh dá mbeadh tríochad feis, ar a luighead 'sa bhliain, ins gach conndae in Eirinn. Ní h-iad na daoine léigheanta amháin 'sa Bhreatain, na daoine go raibh uain acu ar <L 86> scoláireacht d'fhághail, a labhrann agus a scríobhann an Bhreathnais. Tá breith ag na daoinibh ar fad ar an teanga d'fhoghluim agus do léigheamh 'sa “Sunday School.” Bíonn an creideamh 'á mhúineadh ins na rangaibh seo, mar a bhíonn an Teagasc Críostaidhe 'á mhúineadh ins na rangaibh tar éis Aifrinn Domhnaigh againn-ne; ach 'na theannta, gheibhid na daoine cleachtadh ar an teanga do léigheamh is do scríobhadh ionnta chomh maith. Tá an Sunday School ar bun 'sa tír le breis is chéad bliain, agus níl cur síos ar a bhfuil de mhaitheas déanta aice 'rith na h-aimsire sin. 'Sí an aon áit amháin, taobh amuigh de n-a líon tighe féin 'na raibh caoi ag furmhór na ndaoine an teanga dhúthchais d'fhághail. Ní gádh a rádh gur baineadh feidhm mhaith aisti. Cad a bhí ar siubhal i n-Éirinn i rith na h-aimsire chéádna? A mhalairt de scéal, mo bhrón. Ní baoghal go bhfuair muinntear na h-Éireann caoi ar an nGaoluinn do choimeád beó; in' ionad san, is amhlaidh a bhí sé 'á chur 'na luighe ortha ná raibh innte ach clabaireacht gan ciall gan éifeacht, ná cloisfí 'á labhairt ag aoinne go raibh léigheann nó oideachas aige; agus d'á thúisce a leogfí dhí dul i n-éag gurbh' eadh do bh'fhearr. Bhí sé de mhí-ádh ortha gur ghlac an chuid is mhó acu an chómhairle sin; 'sé atá rómhainn-ne anois, ámhthach, ná toradh na cómhairle sin do chur ar neamh-nidh, agus comhairle a leasa do thabhairt dóibh 'na h-ionad. An rud a deineadh 'sa Sunday School, agus atá 'á dhéanamh go fóill i scoileannaibh an Riaghaltais féin 'sa Bhreatain, d'fhéadfaimís-ne a dhéanamh annso in Éirinn. D'aon ghnó chun an Bhreathnais do chur ar neamhnidh agus an Béarla a dhaingniughadh 'seadh cuireadh scoileanna an Riaghaltais ar bun 'sa Bhreatain, díreach mar a cuireadh na scoile- anna náisiúnta ar bun in Éirinn; ach níor ghéill an Breathnach do'n Ghalldachas ionnta fé mar a dhein an Gaedheal; a' Breathnais ar fad 'seadh tugtar an t-oideachas do sna leanbhaibh ionnta. Má dheinimíd-ne tosnughadh leis na daoinibh óga, na buachaillí is na cailíní ins na scoileannaibh, agus a bpaidreacha a thabhairt dóibh as Gaoluinn, beidh tosnughadh maith déanta againn. Fanfaidh na paidreacha san acu an fhaid is beó ar an saoghal so dhóibh, agus leis sin, is usaide a thiocfaid siad isteach ar an Ghaoluinn do labhairt. Dá labhradh ná h-oididhe leis na macaibh léighinn as Gaoluinn, 'sa Ghaedhealtacht, go mór mhór, agus an t-oideachas a thabhairt dóibh as Gaoluinn, an oiread agus is féidir é, ní fada go dtiocfadh meas acu airthi; mar is amhlaidh atá an scéal acu go minic, go bhfuil rian na daoirse ortha go fóill; tá flúirse Gaoluinne acu, ach ní leogfadh an náire dhóibh í labhairt. Tá daoine ann, b'fhéidir, agus is neamh- thairbhtheach leó bheith ag cur an iomad suime i n-obair na leanbh; níl ann ach cailleamhaint aimsire, dar leó. Ach 'sé mo thuairim-se gurab iad na daoine óga na daoine is mó le rádh 'san obair seo. Má thagann leat an spiorad a spreagadh ionnta-san, agus a chur 'na luighe ortha gur cóir dóibh an Ghaoluinn d'fhoghluim agus do labhairt, ní baoghal go gclisfid ort. Is fuide a bheidh na daoine óga ar an saoghal, agus is ortha-san a bheidh Éire ag brath chun an spiorad ceart do bhuanughadh. Is usa an t-oideachas ceart agus an sprid ceart a thabhairt do dhuine le linn a óige ná bheith d'iarraidh an droch-bhéas a chur ar neamhnidh ann ar ball. Cuirfear san i gcéill dúinn má bhreathnuighimíd ar aon tír 'na bhfuil clár maith oideachais acu: 'siad h-ollamhna is mó léigheann agus is géire inntleacht a bhíonn i mbun na rang is ísle ins na scoileannaibh de ghnáth. Níl an meas céadna ar an mBreathnais 'san Iolscoil i mBreatain is atá ar an nGaoluinn 'sa Iolscoil againn-ne. Níl sé d'iachaibh ar na macaibh léighinn eolas <L 87> a thaisbeánt uirthi ag dul isteach dóibh, murab'ionann is na mic léighinn in Éirinn, ná ní gádh dhóibh leanamhaint dí i rith a réime. Ach cárbh' iongnadh san, t'réis an t-saoghail? Ní h-aon easnamh ortha é; mar 'sé is brigh leis an riaghail in Éirinn, ná an Ghaoluinn a choimeád gan dul ar neamhnidh, agus í do bheith a teangain náisiúnta ag uasal agus ag íseal a tír. Ach ní gádh a leithéid 'sa Bhreatain i n-aon chor; níl an teanga dhúthchais i nguais bháis acu san, agus ní fágfar ag dream amháin acu í; 'sé an teanga chéadna atá ar siubhal acu go léir, idir bocht agus saidhbhir; 'seadh, ag muinntir an Ríogh féin. Anois, i ndeire na scríbe, ní misde a fhiaf- ruighe conus eirigh leó a dteanga dhúthchais a choimeád beó mar sin? Cad é an rath a bhí ortha-san seachas a bhí ar an n-Gaedheal? Déarfar go raibh congnamh éigin fé leith acu, a chuidigh leó 'san obair; cómhacht rúnda ó Dhia, b'fhéidir. Ach deirim-se ná raibh; ná raibh aon chómhacht acu seachas a bhfuil againn-ne. Bhí grásta Dé leó 'san obair, gan amhras, mar a bhíonn i gcomhnuidhe; ach bhí rud eile acu, rud a chuireann le grásta Dé féin; rud ná eireochadh leó 'na éágmais. Agus cad é an rud an rud sin? 'Sé rud é ná an deagh-thoil; an rún a cheapadar, gach aoinne 'cu istigh 'na intinn féin, ná scarfaidís leis an dteangain dúthchais ar rud mhaith. B'shin é an rud a chabhruigh leó, agus a thug an bhuaidh dhóibh. Agus sin é an rud, an t-aon rud amháin, a chabhróchaidh linn- ne, agus a bhainfidh teanga na h-Éireann saor ó'n nguais 'na bhfuil sí. Thuigeadar san go raibh a dteanga i nguais bháis; nach fada go mbéadh an lámh uachtair ag an mBéarla uirthi, muna gcuiridís chuige in am agus cosc do chur leis. Thuigeadar gur mhór an chailleamhaint dóibh a leithéid; dá dtéigheadh a dteanga in éag, go raghadh a ndúthchas agus a sean-nósa ar neamhnídh chomh maith léi, agus ná béadh i ndán dóibh as san amach ach an daoirse agus an ghéarleanamhain. Uime sin, do chuireadar le chéile go daingean, i gcoinnibh iarracht an Ghaill. Is mó iarracht a deineadh chun an lamh uachtair d'fhághail ortha, agus is mó chuma 'nar chuir an Gall chuige; ba bheag aige iad a mhealladh, nó a chealg d'imirt ortha, nó a neart do bhagairt ortha, ach ni raibh aon mhaith dhó ionnta go léir; bhíodar- san ar aon intinn 'na choinnibh. Níor bhog a mhealladh iad. Do theip air bob a bhualadh ortha le n-a chuid cheilge. Níor staonadar os cómhair a nirt agus a chómhachta. Chuireadar uatha gach athrughadh a ceaptí dhóibh, is cuma cad é an riocht a bhíodh air. Deineadh iarracht ar dhlighe do chur i bhfeidhm dóibh ag an Riaghalachas, dlighe ná béadh ró-dhian ortha, badh dhóich leat, 'á chur d'iachaibh ar an mBreathnach eólas a bheith aige ar an mBéarla. Ach do thuigeadar-san cad ba bhun leis an ndlighe sin, agus cad a thiocfadh as. Thuigeadar, cé nár buaileadh buille díreach ar a dteangain féin do réir deallraimh gurbh' é a bhí uaidh ná an ghreim a bhí acu ar an mBreathnais do bhogadh; agus mar sin do chuireadar 'na choinnibh, agus b'éighin dó eirghe as. Cad é an mhí-ádh atá orainn-ne, mar sin, ná fuil an scéál céadna le h-innsint againn? An amhlaidh ná fuilimíd chómh géar-chúiseach leó-san, ná tuigimíd an scéal chomh beacht is a thuigeadar san é? An amhlaidh atáimíd chomh dallaighthe san ag an nGalldhachas is ná tuigimíd an riocht 'na bhfuil an Ghaeluinn? Go mór mhór, nár leigidh Dia gurab amhlaidh atáimíd sásta chun an Gaedhealachas do mhalartrú ar an nGalldachas. Ba chóir go gcuirfeadh a leithéid an luisne i n-éadan an Ghaedhil. Ná fuil an chúis chéadna againn-ne is a bhí ag an mBreatain? Ná fuil ár dteanga is ár litridheacht chómh h-ársa is chómh h-uasal is chómh h-áluinn le teangain <L 88> is le litridheacht na Breataine? Agus ná fuil an Gaedheal féin chómh éirimeamhail uasal cródha leis an mBreathnach? Ná fuil oiread grádha aige do'n saoirse? Tá san. Cad tá in-easnamh air, mar sin? Tá an t-seasmhacht; éirigheann sé cortha de'n obair fé cheann abhfad. Bhí muinntear na Breataine socair ar gan géilleadh; leanadar de'n rún sin, agus d'eirigh leó. Beireann buan buadh. Bhí rud eile a chabhruigh leó 'san obair, i., a ngrádh do'n chreideamh. T'réis an Reformation, do ghabh uaisle na Breataine, idir laochaibh agus cléireacha dhíobh, le creideamh Shasana. Na sagairt a lean dílis do Chreideamh Dé, cuireadh an ruaig ortha gan truagh gan taise. An chliar nuadh a tháinig 'na n-ionad, thugadar iad féin suas do gach aon saghas mí-iomchair, an bhruighean agus an t-ólachán agus gach aon rud eile níos measa ná a chéile, gan puinn aire acu 'á thabhairt d'á n-gnó. D'fhágadar na daoine gan creideamh gan oideachas. Ní bhíodh seanamóin ná seirbhís acu ó cheann ceann na bliadhna acht i n-áiteannaibh. Do lean an scéal mar sin ar feadh breis is chéad bliain, go dtí gur eirigh an dream ar a dtugtar Non- Comformists mar ainm ortha, chun a gcreideamh féin a chraobhscaoileadh. Ní h-aon iongnadh na daoine ag cur fáilte rompa so. Níorbh' é an creideamh ceart a bhí acu gan amhras, ach ó thug sé dhóibh an congnamh agus an sólás a bhí uatha, do ghlacadar leis go fonnmhar. Annsin 'seadh do thosnuigh an dul ar aghaidh ar fad. 'Sé rud a cuireadh rómpa féin ag na timthiridhibh seo ná an creideamh a chur chun críche leis an dteangain dúthchais, agus an teanga a chur chun críche leis an gcreideamh. Is léir go raibh leó 'san dá rud san. A' Breathnais ar fad 'seadh do thugadar a dteachtaireacht uatha. Ní labharaidís ná ní scríobhadaís ach 'sa teangain dhúthchais. An t-seanmóireacht, agus pé shaghas eile timthireachta a bhíodh ar siubhal acu, as Breathnais ar fad 'seadh cleachtaí leó iad. Bhí na daoine chomh fonnmhar san chun an chreidimh nár chuireadar 'na choinnibh sin; in' ionad san, is amhlaidh a neartuigh sé an sprid ionnta. Do méaduigheadh ar an meas a bhí acu do'n Bhreathnais. Mar adubhart cheana, chuaidh an litridheacht agus an t-oideachas ar aghaidh 'sa tír as san amach. Chun scéal gairid a dhéanamh de, do ceangladh an creideam agus an teanga dhúthchais d'á chéile acu; níor scaradar d'á chéile ó shoin agus ní dócha go scarfaidh go deó. An dlúth- bhaint a bhí eatortha 'san ochtmhadh aois déag, tá sí le feiscint eatortha indiu chómh maith. Annso díreach 'seadh bhaineann an scéal le h-Éirinn. An rud a chabhruigh leis an mBreathnais, i., grádh do'n chreideamh, tá sé againn-ne — mar, buidheachas le Dia in-aimhdheoin gach anró, d'fhanamar dílis dó san — cad 'na thaobh, mar sin, ná leanann an teanga dhúthchais é, mar a dhein 'sa Bhreatain? Is léir gur furuiste ceangal do dhaingniughadh eatortha ach cur chuige 'sa cheart; agus is léir, leis, gurab iad na sagairt is fearr a dhéanfadh é. Agus cé gur mhór an cúram ortha é, ní baoghal ach go n-eireóchadh leo. Bhí greim daingean ag an sagart ar chroidhthibh muinntire na h-Éireann i gcomhnuidhe riamh. Eisean a thugadh sólás dóibh nuair a bhídís ciapaithe cráidhte ag lucht an anfhorlainn, agus tá fhios ag an saoghal a dhílse is a leanadar de i gcomhnuidhe i ndíol ar an méid sin. Chuimnighidís thar aon nidh eile gur teachtaire Dé dhóibh é, agus mar sin ní baoghal go mbaineadh a lochta de'n iontaoibh a bhíodh acu as. D'fhéadfadh an ghreim chéadna bheith ag an sagart ar na daoinibh indiu. Nach chuige a thagaid in am an ghádhtair, nó in aon chruadh-chás d'á dtuiteann ortha? Is airsean atá á seasamh chun iad a threórughadh in aon chúis. <L 89> Is mó a théigheann an focal adeireann an sagart i bhfeidhm ortha ná mara théigheann cainnt aon treóruidhe eile. Ní lugha de sin i dtaobh cúis na Gaoluinne. Má dheineann an sagart tosnughadh ar an nGaoluinn, agus a chur i gcéill do sna daoinibh a riachtanaighe is atá sí, ní baoghal ach go nglacfaid a chomhairle. Agus gan spiorad an t-sagairt féin d'áireamh in-aon chor, níl sé puinn thar an fhírinne, dar liom, a rádh go bhfuil de dhualgas air, mar mhaithe leis an gCreideamh, cabhrughadh leis an nGaoluinn, agus gabháil dí an oiread agus is féidir é. Má's rud é go molann an sagart smaointe tír-ghráidh agus grádh teangan do sna daoinibh, ní gádh a rádh gur fearrde a dhéanfaid siad rud air ins gach a mbaineann leis an gCreideamh. Is dócha go mbeidh daoine ann a déar- faidh nár mhaith an chómhairle dhúinn an Béarla a thréigean, mar go raghadh an tír chun deiridh i maoin agus i dtráchtáil 'na éagmuis. An amhlaidh a bheadh an Gaedheal toiltheanach chun a dhúthchas agus a theanga a mhalartrughadh ar shaidhbhreas shaoghalta, d'á mhéid é? An amhlaidh a scarfadh sé le teangain na naomh, teanga na geanm- naidheachta, agus glacadh le teangain na nGall agus leis an olc a leanann í, ar son óir agus airgid? Ní dócha go scarfadh; tig linn a rádh go fóil, mar a dubhairt an bhean uasal leis an ridire, “cé gur maith leó an saidhbhreas, is fearr leó an ghaisce agus an t-subháilce.” Ach ní fíor a rádh go raghaidh an tír chun deiridh mar gheall ar ár dteanga féin a bheith 'á labhairt againn; agus ní féidir soluíd níos fearr d'fhághail ar fhírinne an méid so ná an Bhreatain. Ní leis an nGalldachas a ghlach sisean, ach ar a shon san, níor chlis an teanga dhúthchais uirthi; ag dul i bhfeabhas agus i séanmhaireacht atá sí in- aghaidh an lae. Sin cúntas gearr ar an mBreathnais. Conus a bhaineann sé le h-Éirinn? Tá de bhaint aige léi go ndeineann sé eolas na slighe dhí chun an Ghaoluinn a choimeád beó. Ní ar choimirce na n-uaisle a bhí an Bhreathnais ag bhrath, ach ar dhílseacht agus ar sheasmhacht na ndaoine; ní leath- scéal dúinn-ne, mar sin, a rádh go bhfuil na daoine móra i gcoinnibh na Gaoluinne, agus go rabhadar 'na coinnibh riamh: má táimíd ceapaighthe ar an nGaoluinn do shábháil, is cuma ar ár dtaobh-ne nó ar an dtaobh eile iad san. Tá sé de dhualgas ar gach aoinne a chion féin de'n obair, d'á luighead é, do dhéanamh, agus má's maith é is mithid. Ní h-é seo an t-am chun ár suaimhneas a cheapadh — “'sé luas ár ngnímh an gníomh ar fad.” Orainn-ne, Gaedhil an lae indiu 'seadh atá an Ghaoluinn ag brath; má chlisimíd-ne uirthe anois, is ró-bhaoghalach go mbeidh sé déidheanach ag ár sliocht bheith ag cur chuige. Gníomh ádhbhal-mhór 'seadh é, an Ghaoluinn do chur ar a cosaibh arís agus beidh gádh le saothar gach aon duine, pé beag mór a chongnamh; ach bíodh sé le rádh ag an nGaedheal, mar a bhí le rádh ag an mBreathnach, taobh istigh de chéad bliadhain, nár tháinig tairngire an t-Sasanaigh chun cinn. D. Ó hEIDHIN. <L 93> A PHÁDRAIG, A ÁRDASPAIL. A Phádraig, a árdaspail Éireann tiar Is náireac mar táidsin tar th'éis gan iaith Ag fáscadh go dána ar chlaenbheart dian Gan chrábadh gan ghrása gan ghéill do Dhia. Is cás liom mar thárlaidh don Ghaedhilfhuil fhiail Do bfhearr, de shliocht Ádaim, reacht béasa is ciall Le láneasbaidh fagháltais go faonlag fiar Gan fábhar le fagháil dóibh ná réidhteach fiach. Chomh cráidhte agus táidsin ag claon- spruit dhiabhail Táinig don adhbhadh so Néill is Bhriain Go bhfuil lánchuid den táin sin ag gléas chum triall Tar clár glas na lánmara i gcein gach bliadhain. <L 95> CUALLACHT CHUILM CHILLE. Naomh Colm (521-597). CURSAÍ NA BLIADHNA. An Choiste. Roinn Mhuire:— Micheál Mac Amaltoinn, uachtarán; Micheál Ó Fallamhain agus Tomás Ua Spealáin, leas- uachtaráin; D. Ó Riain, rúnaidhe; P. Ua Curraidhin, fear an airgid; P. Ó Loinghsigh; P. Ó Fullertoin; M. Ó Báicéir; P. Ó Dubhailean. Roinn Ioseph:— B. Ó Gráinne; P. Ó Críodáin; P. Ó Loinghsigh; D. Ó h-Eidhin; S. Ó Dubhghaill; S. Mag Fhionnghaile. Fear an Eagair:— P. Mac Tomáis. FEART UAIGNEACH AGUS A SCÉAL. Reilig atá i Muigh Nuadhat agus feart uaigneach innti a mbíonn an ruadhghaoth ag caoineadh 'na thimcheall 'san ngeimhreadh, agus lóithne fhionnfhuar ag cogarnaighil thart san tsamhraidh. Dá bhfiafróchadh duine dhíom cé atá 'na luighe ann deurfainn gur fíor-Ghaedheal é a fuair bás roimh an aimsir ba dhual dó. Da bhfiafróchadh sé dhíom cé an fáth go bhfuair sé bás mar sin, deurfainn gurab amhlaidh do bhí lasair 'na chroidhe aige 'gá ruadh-dhóghadh i gcomh- nuidhe agus gur scrios sí 'sa deireadh é. Mar choinneal i bhfuinneóig ab eadh é tráth bíonn na gaoithe móra agus an bhaisteach ann amuigh, agus na taistealaigh ar na bóithribh ag gabháil 'na choinne. Dá bhfiafróchadh duine dhíom cad é an rud a raibh sé ag troid ar a shon deurfainn gur rud mór do-mharbhtha é .i. cúis na saoirse nár thuit ariamh i bhfannthais, agus <L 96> dá bhfiafróchthaí díom annsin cad 'na taobh gurab éigin dó a shaoghal do chaitheamh ar son na saoirse deurfainn go rabhamar 'nár dtoirchim shuain, agus gur ár múscailt a bhí uaidh. O, a Eoghain Uí Gramhnuigh, a shagairt chaoin na bhfocal ciúin, is agat-sa do bhí an síogaidhe, is agat-sa do bhí an fhís, agus mar is léir do chách anois, is agat-sa do bhí an ceart! Bhí flúirse gach deagh-thréithe ag Éoghan agus ba cáil d'á cháilibh gan géilleadh d'ár námhaid go buan. Dá mbéadh sé 'nár measg indiú nach mór an t-áthas a bheadh 'na chroidhe aige agus an dul-ar-aghaidh a dhein an náisiún ó aimsir a bháis! Ach, faraoir, ba bheag do thuig lucht a chómh- aimsire a fheabhas de Ghaedheal Eóghan. Buidheachas le Dia do dhúisigheamar as ár néall, agus cé gur dubhach dubhrónach sinn ós cionn a chaillte i dtosach a shaoghail tá breacsholus maidne na saoirse ag dath- ughadh na spéire, agus ní misde a rádh gur gearr anois go scaipfidh sé meirge cheóigh an doilghis ó nár gcroidhthibh agus a lúthgháirighe atámuid é d'fheicsint. ÁR SCÉAL FÉIN. Acht cionnus atá an scéal againn i Muigh Nuadhat anois, nó bhfuil saothar na Gaedhilge 'á dheunamh againn chómh dúthrachtach agus ba cheart dúinn a dheunamh? Buidheachas le Dia is mór an t-athrughadh a tháinig orainn le sgathamh fhada. Tamall ó shoin ba lag an sprid a bhí againn, acht tháinig leas fannsholuis orainn a thug an fuinneamh agus an spreachadh agus an misneach dúinn. Ga ghréine na saoirse ab eadh an léas sin, agus do thug sé le tuigsint go soiléir dúinn narbh í an sclábhaidheacht ba dhual dúinn acht an tsaoirse. Cé gur fáth sclóndair é ní ceart dúinn aon stró do dheunamh as, mar nílimíd ag deunamh ach an rud is ceart dúinn a dheunamh, agus pé scéal é, níl an obair 'á dheunamh chomh dian dúthrachtach is ba mhaith linn fós. Mar sin do bhí an scéal againn i rith na bliadhna ghabh tharainn. Cé go raibh an sprid againn go teann neatrmhar go dtí a bhfuil le fíorbheagán aimsire, tá faithchíos orainn go bhfuil sé ag dul in olcas le déanaighe. 'Sé donas an scéil go bhfuil an sprid ag lagudhadh; acht cad is bun leis? 'S fiú an gnó machtnam do dheunamh air. B'féidir nach dtuigmíd fós i gceart gurab é ár dteanga féin is mó tábacht chun ár dtír féin do chur ar a leas arís. Pé scéal é, an neamh-shuim sin a bhí againn bhí bun eile leis. 'S amhlaidh tháinig galar agus breoidhteacht orainn agus taom a mbáis dob' eadh é do dhaoinibh againn. Brón ar an mbás tháinig sé agus do léir-scrios ár gcáirde, agus i ndiaidh an bháis tháinig uaigneas agus duairceas agus athtuirse chroidhe orainn. Dá mbéadh an saoghal ar ár dtoil féin againn bhéadh a mhalairt de scéal againn, acht is dócha gur fearr dúinn é mar atá. Le Dia an buidheachas, agus go dtugaidh sé solus na bhflaitheas d'ár gcáirdíbh! Uime sin mar gheall ar an mbás, agus ar an mbreoidhteacht, agus ar a leithéidíbh eile nárbh íad do leigeamar an Ghaedhealg i ndearmadh ar feadh tamaill. DOMHNACH NA GAEDHILGE. Cé gur baineadh barrthuisle asainn ní mar sin dúinn i gcomhnuidhe. Cuirfeadh sé áthas ar chroidhe aoinne na fáinní agus na cnaipí agus na comharthaí eile d'fheicsint i gcasóigíbh na mac-léighinn an chéad Domhnach gach mí. Bhí teanga bhinn ár sinnsear le cloisint ins gach áird, agus ba léir d'aoinne gur ab é leas ár dteangan féin a bhí beartuighthe aca go léir. Moladh go deó le lucht an Fháinne mar is aca atá an sprid agus an mheanmna. Eircóchaidh an bóthar leó ach <96 a> “SEABHAC NA CEATHRAMHAN CAOILE.” <96 b> “The Resurrection of Dinny O'Dowd.” <96 c> “AN T-ATHRUGHADH MÓR,” <L 97> leanamhaint air gan stad gan staonadh. 'S fada go sroichfidh siad ceann a riain, acht cé gur fada é an taisteal níl rud le deunamh aca ach dul ar aghaidh go dána. CLANN AN GHRAMHNAIGH. Ach, faraoir, níl an scéal céudna againn i dtaoibh Cloinne an Ghramhnaigh. Do cuireadh an cumann seo ar bun chun na Ghaedhilge do chraobhscaoileadh 'nár measg. Tá sé d'fhiachaibh ar lucht na Cloinne an Ghaedhealg do labhairt le chéile mar a ngnáth-chainnt, acht níor chóimh- líonadh an cúram sin i rith na bliadhna. Gan amhras is deacair an rud é bheith ag cainnt as an nGaedhilg i gcomhnuidhe agus go mór-mhór nuair a bhíonn duine ag cur síos ar dhiadhacht ná ar fheallsamhnacht, acht is foras mion-chaint do dheunamh as an nGaedhilg ar a lán neithe, ach níor rinneadh an méud sin. 'S follus nár éirigh go ró- mhaith leis an obair do chuir lucht na Cloinne rómpa, agus is dóigh linn gur orra féin an locht. 'S aca féin a leigheas freisin. Ba cheart dóibh an neamh-shuim sin do chur i leith agus tabhairt fé'n obair go ro-dhian agus go ro-dhoct arís. NA BUIDHNE. Mar sin dos na buidhnibh freisin. 'S annamh thángadar le chéile chun na Gaedhilge do labhairt, agus má thángadar is beag Gaedhealg a bhí le cloisint uatha. 'S oth linn 'gus is doiligh linn thar bárr an sgéal. Maoideamh 'á dheunamh againn as ár náisiúntacht, agus as spiorad Ghaedhlach an lae indiú, agus as an ndúthracht atá ag na daoinibh go léir, agus 'na aimhdheoin sin cúis na Gaedhilge ag tuitim as a chéile nach mór tré neamh-shuim! Ag sin mar atá an scéal agus nach doilbh duairc é ár gcás. Ní fíor dúinn a rádh go mbaineann an chainnt seo le cách. Tá a mhalairt de scéal ag a lán daoine go bhfios dúinn, agus tá an-dúil againn go ndéunfaidh lucht na leisge aithris ar a gcómh-chéilibh 'san aimsir le teacht. Ach tar éis an gearrán seo do dheunamh againn ní foláir dúinn bheith sásta leis an obair agus gach a raibh de bhac 'nár gcoinne. B'fhéidir gur foighid atá uainn, cé gur deacair a chleac- tadh, mar tagann gach maith ach fanacht leis. CEÓL NA nGAEDHEAL. B'fhéidir nárbh é an ceól ba dhual dúinn i mbliadhna ach an caoineadh, ach cad é an tairbhe do dhuine bheith ag deunamh buaidh- eartha, mar ní féidir leis an bás do shéanadh ná cealg an bháis do bhogadh. Bíonn greann agus suairceas uainn i gcomhnuidhe, mar ní beag dúinn a bhfuil le fulang againn gan cuid eile do chur leis. Tá ceól ar na rudaibh is fearr a scaipeann doilgheas ó chroidhe aoinne, agus cé nach dtaithnigheann go mór linn an chaoi atá ceól na nGaedheal ag dul chun tosaigh 'nár measg 's beag cúis ghearráin atá againn. Cuireadh buidhean cheóil ar bun againn an bhliadhain seo agus d'éirigh leis go h-ana-mhaith, go mór-mhór roimh an Nodlag. An t-Athair Ua Conghaile do bhí mar stiúirtheóir againn, agus Pádraic Oirbh. Ua Maoláin ag cuidiughadh leis. Ba dheas uatha an obair agus is ortha tá an buidheachas againn. Dá mhéid eólas ag aoinne ar cheól na nGaedheal 's amhlaid is mó atá meas aige air. Uime sin ar a chlos dúinn go raibh leabhar nuadh port 'á chur i gcló bhí coinne againn leis agus muinighin mhór againn as. Níor cailleadh orainn, mar tá “Amhráin Mhuighe Seóla”ar na leabhraibh is fearr d'á shórt dár cuireadh i gcló riamh. NA DRÁMAIDHE. 'S beag atá le rádh againn i dtaoibh na ndrámaidhe ach amháin gur eirigh linn go h-ana-mhaith agus gach a raibh d'ár gcosc <L 98> ar an gnó. 'Sé “Seabhach na Ceathramhan Caoile” a bhí 'á léiriú againn, an chéad oidhche, agus “An tAthrughadh Mór,” agus “The Resurrection of Dinny O'Dowd,” an dara h-oidhche. Bhí gach aoinne lán- tsásta leis an greann a bhí againn. Do rinne Coisde an Halla Mhóir a chuid oibre go h-ana-mhaith. Támaid ana- bhuidheach do Dhomhnall Oirbh. Ua h-Argáin, freisin. Sé a bhí mar stiúrtheóir againn agus bhí a chuid féin trioblóide aige. GRÍOSADH. Teastuigheann gríosadh ó dhaoinibh go minic nuair a bhíonn obair fhóghanta le déanamh acu, agus is treiside a bhfonn agus a ndúdhracht san obair an gríosadh sin do bheith go maith. Is mar sin i gcúis na Gaedhilge, leis, agus tá sé de ghnás ag an gCuallacht dá léigheacht do sholáthar gach bliain, ceann acu i dtosach na bliana agus an ceann eile um Cháisc. Theastuigh gríosadh uainn go h-áirithe i mbliana agus a mhí-adhmharaighe is bhí an scéal againn, acht má theastuigh, ní rabhmar gan a fhághail, a bhuidheachas do'n bheirt uasal a chlaoin chun ár gcabhruighthe .i. an Dr. Ó Moráin, ollamh re diadhacht annso againn, agus Art Ó Cléirigh, ollamh re dlighe i n-oilscoil na h-Éireann. I dtosach na bliana a bhí an Dr. Ó Moráin againn, agus thug sé léigheacht ar chursaíbh an tsaoghail le linn curtha ar bun do Chonnradh na Gaedhilge. Bhí oireamhnacht fé leith 'na leithéid de rogha adhbhair léigheachta mar tá ceathramhadh céad bliain anois ann ó cuireadh an Connradh ar bun, agus má bhí daoine áirithe ag eirghe ó'n bhfanntas an t-am sin tá na daoine go léir ag eirghe as anois, nó i ngar dhó, agus ní miste rudaí do mhíniú dhóibh. Ag cur síos ar an sean-scéal dó ní baoghal gur dhein an Dr. Ó Moráin dearmad ar an nua-scéal do chur i dtuiscint dúinn sa cheart. “Oilscoil Ghaedhealach” a bhí 'á pleidhe ag Art Ó Cléirigh. Chuir sé i n-iúl dúinn a thabhach- taighe is tá sé, ár machtnamh agus ár smaointe is ár gcainnt do shaothrú sa nGaedhilg i dtaobh gach uile shaghas ceist, is a ghéire is teastuigheann oilscoil Ghaedhealach uainn chun é do chur ar ár gcumas é sin do dhéanamh. Thaisbeáin sé cionnus a d'fhéadfaidhe a leithéid de scoil do chur ar bun, agus tá súil le Dia againn nach fada go mbeidh ceann ar siubhal. Ní baoghal do'n Ghaedhilg an fhaid is tá an lucht léighinn ag gabháilt dí ar nós Airt Uí Cléirigh, agus ag beartughadh gníomhartha i gcóir a h-aithbheoidhte. Go gcuiridh Dia rath ar a gcuid saothair. CUALLACHT CHUILM NAOMHTHA I dTIGH NA SÓISEAR. Tá cúis na Gaedhilge ag dul chun chinn i dtigh na Sóisear. Seo é an cúntas fuaramar uaidh, agus cuireann sé bród mór orainn. “Bhí áthas mór orrainn i dtosach na bliadhna so nuair a fuaireamar naonbhar fáinneach 'nár measg. Dubhramar 'nár n-aigne féin gur cheart go raghadh cúis na Gaedhilge chun cinn i dtigh na Sóisear i mbliadhna fé mar a dhein sí riamh, agus ní raibh dearmhad orrainn. Deineadh obair an-mhaith i rith na bliadhna cé go raibh níos mó ná aon rud amháin ag cur 'nár gcoinne. Toghadh an choiste go luath sa mbliadhain agus cuireadh na buidhne ar siubhal gan mórán moille. Bhíodh sé buidhne déag is fiche ar siubhal ar maidin, agus ós cionn fiche buidhean ist' oidhche. Bhí na buidhne seo ag dul chun cinn go breágh, ach cuireadh cosg leo go h-obann i dtosach mí na Samhna, mar gheall ar an ngalar nimhneach úd a tháinig 'nár measc. Tháinig athrughadh mór ar Éirinn i rith aimsire na Nodlag so caithte againn. Annsan is eadh thaisbeáin muinntir na <L 99> h-Éireann do'n tsaoghal gur náisiún fé leith iad, agus go rabhadar chun a gceart féin a bhaint amach dóibh féin fé dheireadh. Dá bhrígh sin bhí coinne againn ar theacht tar n-ais tar éis na Nodlag dúinn, go mbéadh sean-sprid na nGaedheal ag briseadh amach ins na buachaillíbh, agus go mbéadh fonn orra níos mó ná riamh an Ghaedhealg d'fhoghluim. Bhí dearmhad orrainn sa méid sin pé scéal é; mar bhí sé ag dul sa mhuileann orrainn na buidhne a choimeád ar siubhal nó gur tháinig an Dochtúir Pádraig Ó Néill ag cabhrughadh linn. Thug sé óráid mhaith bhríoghmhar dhúinn a thaisbeáint dúinn a riachtanaighe is atá sé ag muinntir na h-Éireann, agus go mór-mhór ag sagartaibh na h-Éireann, a dteanga dhúthchais a labhairt. Connachtas rian na h-óráide sin ar na buidhnibh an mhaidin 'na dhiaidh sin. Bhí a fhios againn annsan gurbh amhlaidh a bhí an sean-sprid 'na codladh agus ná raibh uaithe ach an focal chun í mhúscailt. Dheineamar iarracht ar Chúirt na nGaedheal a chur ar bun i dtigh na Soisear i mbliadhna leis. Bhí sé ceaptha againn díospóireacht a bheith againn gach aon tráthnóna Dé Céadaoin, ach ní rabhamar ach tar éis cúpla ceann a bheith againn nuair a tháinig an galar arís chun cosg a chur le n-ár gcuid oibre.” CÉIM AR AGHAIDH. Fá dheireadh agus fá dhéoidh tá litridh- eacht na nGaedheal ag dul chun chinn thár bárr, agus má tá féin is mithid é. Bhí daoine ann agus adeiridís go mbadh ceart dúinn ríméad do bheith againn as ár litridheacht mar do thóg sí bárr uaidh aon litridheacht ar dhruim an domhain le h-áilneacht agus le milse. Ní deirim gur fíor é, mar nílimid acht ag tosnughadh ar litridheacht nua do chumadh, agus ní ceart dúinn í do chur i gcomórtas le sean-litridheacht eile ná le h-aon litridh- eacht nua atá ghá chumadh ar feadh tamaill mhóir. 'S furas go leór ár sean-litridheacht do chur i gcomórtas le h-aon tsean- litridheacht eile dár cumadh riamh, ach ní mar sin d'ár litridheacht nua. Acht tá an tuile ag líonadh agus is gearr go mbeidh an barr-taoide ann le coghnamh Dé. Na h-irisleabhair nua tá 'gá chur i gcló anois bainfidh an Ghaedhealg tairbhe mór asta. Sé “An Branar” agus a leithéad a bhí uainn go cruaidh le deidheanaighe, agus cuirimíd na mílte fáilte roimhe. Beireann sé an buadh thar bárr ar a bhfacamar riamh. Taithnigheann “An Stoc” go h-ana- mhaith linn, freisin. Páipéar 'seadh é a dheineann a chuid oibre go neartmhar, fuinneamhail, bríoghmhar, agus is truagh cráidhte nach mbíonn sé ghá cheannach mar is cóir. Bíonn togha na Gaedhilge agus na smaointe ann, agus ba cheart do gach Gaedhilgeóir cóip d'fhághail gach mí, agus a léigheamh ó thús deireadh. CÉIM EILE AR AGHAIDH. Tamall ó shoin do shocruigh beirt easbog na h-Éireann ar an nGaedhilg do bhuan- ughadh ins an nGaedhealtacht. Sé an comhairle ar a bhfuil socair aca na scrúd- ughadh a bheith ag a macaibh-léighinn roimh úird bheannuighthe do ghlacadh ortha. Ní cuirfear aoinne fá ghrádhaibh ach amháin an té go bhfuil eólas cruinn ar an nGaedhilg aige, agus go bhfuil sé ar a chumas faoisdin d'éisteacht, agus an Teagasg Críostuidhe do mhúineadh, agus seanmóiridhe do thabhairt, as an nGaedhilg. Do chuir an socrughadh seo áthas ar chroidhe gach aoinne a raibh suim ins an nGaedhilg aige. Céim ar aghaidh 's eadh é, agus tá súil againn go ndéunfar an ceapadh céudna ag na h-easbogaibh eile sa' nGaedhealtacht sar i bhfad. <L 100> AN TONN MHÓR. Tar éis an meud seo do scríobhadh againn cad tá le rádh againn i dtaoibh na h-aimsire le teacht. Gan focal acht an meud seo: — File do bhí ann, tráth. Lá dó agus é cois fairrge do thug sé fé ndeara na mion-tonntacha agus iad ag deunamh ceóil mar fhoghar an chaoin-cheóil téidbhinn sidhe. Chonnaic sé na tonntacha móra ag brughadh isteach 'na ndiaidh agus monga bána ortha. Do chrom sé ar mhactnamh do dheunamh go dtí go raibh na smaointe agus na smaointe eile tré na chéile 'na cheann aige. Fá dheireadh do rinne sé an rann seo, agus ranna eile nárbh é:- Pléasc, pléasc, a mhuir, Ar an dtúirling mhaol ré dtráigh, 'S mo chaoi nach dtigeann focail chugham Gur mian liom a rádh. Mar sin dúinn, leis. Chímíd tonn mhór na saoirse chúghainn. Tá na smaointe agus na smaointe eile againn. Ní féidir dúinn ach a rádh: — “Beidh an buadh ag sluagh na nGaedheal- fhear.” “Ní taca lúith ná lámhaigh Tug oraibh, a ogbhadh Bhanba, Bheith dhíbh urramach umhal Do mhear-shluagh ghusmhar Ghallda.” — AONGUS MAC DAIGHRE UÍ DHÁLAIGH cct. “Dia leó ag luighe 's ag éirghe, Tréinfhir is treise i dtachar, Dia 'na seasamh 's 'na luighe leó Is i dtráth chuirthe an chatha!” — AN FILE CÉUDNA cct. <L 111> BEITHIL AGUS BRIGHID CHILLE DARA. Micheál Mac Craith, C.Í., do scríobh. Comhlucht na Fírinne Catoilice do chuir i gcló. 2d. an luach. Dá sheanmóin agus cúpla dánta naomhtha atá sa leabhairín seo. 'Sa chéad sheanmóin díobh tá trácht ar bhreith Íosagáin agus ar an adhbhar aithrise do thug Sé do'n tsaoghal mhór ó'n bpluais dhearóil sin 'nar rugadh é. Sa dara cheann tugthar dúinn soillsiú ar an dtréich bha mhó a <L 112> bhí le feiscint i mbeathaidh Bhrighde naomhtha .i. truagh dos na bochtaibh. Tá togha Gaedhilge agus togha smaointe ionnta araon agus, níor mhiste é do chur i gcumas do'n gcoitchiantacht iad d'fághail i leabhairín mar sin. Sagart diogh- raiseach dúthrachtach ar son an chreidimh agus ar son na Gaedhilge an t-Ath. Micheál Mac Craith, agus nuair a chífidh sé an t-iarraidh a bheidh ar an leabhar seo b'fhéidir go mbéadh sé de mhisneach aige cúpla cinn eile do thabhairt dúinn. D'fhéad- fadh Comhlucht na Fírinne Catoilice mórán do dhéanamh chun meón agus aigne an aois óg do Ghaedhealughadh, agus chun iad do dhaingniughadh sa gcreideamh, dá gcuirfidís leabhairíní de'n tsaghas seo i gcló go minic, leabhairíní a chuirfeadh an t-aos óg agus daoine fásta, leis, suim agus spéis ionnta. M. Mac A. <L 120> An Dochtuir Oirmh Ó Síothcháin.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
