Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main"/><author><name type="main">Údair éagsúla</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">IMN1919</note>
                         <note type="L">i</note>
                         <note type="B">1919</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2016</date><idno>IMN1919</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><biblStruct><analytic><author>Údair éagsúla</author><title/></analytic><monogr>
					<title level="j">Irisleabhar Muighe Nuadhad</title><imprint><publisher>Muintir Gill</publisher><date>1919</date></imprint>
 </monogr> </biblStruct></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>THE COLUMBAN RECORD</span></p>
<lb n="2"/>
<lb n="3"/><p><span>IRISLEABHAR MUIGHE NUADHAD</span></p>
<lb n="4"/>
<lb n="5"/><p><span>AR NA CHUR AMACH DO</span></p>
<lb n="6"/>
<lb n="7"/><p><span>CHUALLACHT CHUILM CILLE,</span>
<lb n="8"/><span>COLÁISTE PHÁDRAIG, MAGH NUADHAD</span></p>
<lb n="9"/>
<lb n="10"/><p><span>Ar na chlóbhualadh ag</span>
<lb n="11"/><span>MUINTIR DOLLARD</span>
<lb n="12"/><span>agus</span>
<lb n="13"/><span>Ar na chraobhscaoileadh don choitchiantacht ag</span>
<lb n="14"/><span>MUINTIR GILL</span>
<lb n="15"/><span>I mBaile Átha Cliath.</span></p>
<lb n="16"/>
<lb n="17"/><p><span>1919</span>
<lb n="18"/></p>
</div>
<pb n="ii"/>
<div><lb n="19"/><p/>
</div>
<pb n="1"/>
<div><lb n="20"/><p><span>IRISLEABHAR MUIGHE NUADHAD.</span></p>
<lb n="21"/>
<lb n="22"/><p><span>THE COLUMBAN RECORD.</span></p>
<lb n="23"/>
<lb n="24"/><p><span>AN SEACHTMHADH BLIADHAIN DÉAG.  1919.</span>
<lb n="25"/></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="26"/><p><span>CÚRSAÍ LITRIDHEACHTA SA</span>
<lb n="27"/><span>nGAEDHILG.</span></p>
<lb n="28"/>
<lb n="29"/><p><span>THÁINIG athrú' mór ar chúrsáibh na</span>
<lb n="30"/><span>h-Éireann i rith na seachtmhadh h-aoise déag.</span>
<lb n="31"/><span>Do briseadh ar chómhacht na nGaedheal;</span>
<lb n="32"/><span>do cuireadh a n-uaisle agus a soillse</span>
<lb n="33"/><span>chun fáin agus do fágadh an mhuinntir sa</span>
<lb n="34"/><span>mbaile gan cabhair gan coimirche 'na</span>
<lb n="35"/><span>dtírín féin.  Ba thubaisteach an scéal</span>
<lb n="36"/><span>é agus tá a rian ó shoin ann.  Bhí an</span>
<lb n="37"/><span>t-aos léighinn agus an t-aos scoláireachta</span>
<lb n="38"/><span>scaipithe ar fuid na h-Eórpa, nó an méad</span>
<lb n="39"/><span>díobh nár imthigh leó féin níor fágadh caoi</span>
<lb n="40"/><span>acu ar leanamhaint le léighinn ná le scoláir-</span>
<lb n="41"/><span>eacht.  Bhí an lámhuachtar ag an Sasanach</span>
<lb n="42"/><span>sa dtír agus a thoil féin 'á imirt aige</span>
<lb n="43"/><span>ar na daoinibh.  Ní baoghal gur leigheann</span>
<lb n="44"/><span>ná scoláireacht a bhí ag déanamh buartha dhó;</span>
<lb n="45"/><span>bhéadh sé maith go leór aire do thabhairt</span>
<lb n="46"/><span>dóibh-san thall sa mbaile acht, ní oirfidís</span>
<lb n="47"/><span>do mhuinntir na tire seo, agus níorbh fhuláir</span>
<lb n="48"/><span>dhó cosc do chur leó ar fad.  “Ar mhaithe</span>
<lb n="49"/><span>leis féin a dheineann an cat crónán.”</span></p>
<lb n="50"/>
<lb n="51"/><p><span>Annsin 'seadh thosnuigh an toirmeasc.  Do</span>
<lb n="52"/><span>leagadh na scoileanna, do dóigheadh na</span>
<lb n="53"/><span>leabhair, do scaipeadh na báird agus</span>
<lb n="54"/><span>do cuireadh cosc le sean-réim na litridh-</span>
<lb n="55"/><span>eachta.  B'é toradh na h-oibre go raibh</span>
<lb n="56"/><span>deire go deó leis an ndeibhidhe agus leis</span>
<lb n="57"/><span>an ndán díreach, le cómhaireamh na siolladh</span>
<lb n="58"/><span>agus le cinnteacht na gceathramhan.  Acht</span>
<lb n="59"/><span>ní raibh deire leis an litridheacht féin.</span>
<lb n="60"/><span>Do tosnuigheadh ar litridheacht nuadh do</span>
<lb n="61"/><span>shaothrughadh — litridheacht na ndaoine, mar</span>
<lb n="62"/><span>is ó mheón agus ó threó aigne na ndaoine</span>
<lb n="63"/><span>a bhí sí 'á cumadh.  Na cursaí léighinn a</span>
<lb n="64"/><span>chuirfeadh ar chumas na bhfilí litridheacht</span>
<lb n="65"/><span>do réir na sean-mheadarachta do chumadh,</span>
<lb n="66"/><span>do sciobadh uatha iad, agus na daoine</span>
<lb n="67"/><span>go mbéadh áird agus meas acu ar a leithéid</span>
<lb n="68"/><span>díbreadh as an dtír iad.  Ní ceart a</span>
<lb n="69"/><span>cheapadh ó'n méad sin, ámhthach, go raibh deire</span>
<lb n="70"/><span>leis an sean-réim ar fad, ná gurab shin é</span>
<lb n="71"/><span>an chéad uair a chualadh trácht ar an réim</span>
<lb n="72"/><span>nuadh.  I ndiaidh a chéile a deintear gach</span>
<lb n="73"/><span>rud, agus go h-áirithe i saothrughadh na</span>
<lb n="74"/><span>litridheachta.  Níor réidhtigh an choit-</span>
<lb n="75"/><span>chianntacht ro-mhaith leis na dántaibh líomhtha</span>
<lb n="76"/><span>léigheannta cor ar bith.  Níor eirigh leó</span>
<lb n="77"/><span>an dath agus an déanamh a bhí ortha do</span>
<lb n="78"/><span>thuiscint agus ní ar néithibh ab' eól dóibh</span>
<lb n="79"/><span>a bhíodh trácht ins na dántaibh.  Rud a</span>
<lb n="80"/><span>thaithneóchadh leis an gcluais agus a bhain-</span>
<lb n="81"/><span>feadh spreagadh as an gcroidhe a theastuigh</span>
<lb n="82"/><span>uatha.  Amhrán ceólmhar i n-ionad “an</span>
<lb n="83"/><span>dán díreach” a bhí uatha.  Ba chuma leó</span>
<lb n="84"/><span>siolladh nó dó sa mbreis i líne an fhaid</span>
<lb n="85"/><span>is a bhéadh dul maith air.  Ní móide, mar</span>
<lb n="86"/><span>sin, go mbéadh litridheacht dóibh féin acu,</span>
<lb n="87"/><span>acht nár cuireadh morán suime innti go</span>
<lb n="88"/><span>dtí gur cuireadh an stró ar na scoile-</span>
<lb n="89"/><span>annaibh agus ar an scoláireacht.  Nuair</span>
<lb n="90"/><span>a bhí léigheann sa dtír, bhí litridheacht léigh-</span>
<lb n="91"/><span>eannta, idir prós is filidheacht ann, acht</span>
<lb n="92"/><span>nuair a cuireadh cosc leis an léigheann,</span>
<lb n="93"/><span>agus an lucht a bhíodh ag gabháilt dó ar</span>
<lb n="94"/><span>fán, ní raibh ann acht daoine neamh-chliste</span>
<lb n="95"/><span>ar chruaidh-riaghlachaibh an mhódh léigheannta,</span>
<lb n="96"/><span>agus thosnuigh an litridheacht nuadh 'á</span>
<lb n="97"/><span>saothrughadh, litridheacht a bhain le gnáth-</span>
<lb n="98"/><span>shaoghal na ndaoine féin, le h-adhbhar a</span>
<lb n="99"/><span>smaointe, le n-a gcursaíbh bróin agus</span>
<lb n="100"/><span>soláis, litridheacht a tháinig díreach ó'n</span>
<lb n="101"/><span>gcroidhe gan athchumadh na scoláireachta</span></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="102"/><p><span>do bheith uirthi.  Is furuiste a thuiscint,</span>
<lb n="103"/><span>d'á bhrigh sin, cé an fáth gur filidheacht</span>
<lb n="104"/><span>ar fad nach mór atá againn ó'n aimsir</span>
<lb n="105"/><span>sin, mar ní raibh leabhair ná paipéirí</span>
<lb n="106"/><span>ann, agus nuair ba mhaith le duine rud</span>
<lb n="107"/><span>éigin do bhuanughadh i gcuimhneamh na</span>
<lb n="108"/><span>ndaoine ba dhóichighe gur i bhfilidheacht a</span>
<lb n="109"/><span>dhéanfadh sé é.  B'fhuruiste greim do</span>
<lb n="110"/><span>choimeád air sa n-amhrán agus thaithnigh an</span>
<lb n="111"/><span>ceól leó.  Bhí simplidheacht ag baint leis</span>
<lb n="112"/><span>an bhfilidheacht nuadh, rud éigin so-thuisciona</span>
<lb n="113"/><span>nach raibh ins na dántaibh agus b'shin a</span>
<lb n="114"/><span>theastuigh ó'n gcoitchiantacht.  Níorbh</span>
<lb n="115"/><span>fhéidir leis na filíbh leanamhaint leis an</span>
<lb n="116"/><span>sean-mhódh, pé'r domhan é, mar ní raibh an</span>
<lb n="117"/><span>chaoi acu, acht bhí féith na filidheachta ag</span>
<lb n="118"/><span>briseadh amach ar nós an dúthchais, agus</span>
<lb n="119"/><span>tháinig na h-amhráin chucha go nádúrtha.</span></p>
<lb n="120"/>
<lb n="121"/><p><span>Tháinig athrú' ar mhodh cumtha na litridh-</span>
<lb n="122"/><span>eachta, mar sin, do réir mar a tháinig</span>
<lb n="123"/><span>athrú' ar threó shaoghail na ndaoine.  Nuair</span>
<lb n="124"/><span>a bhí an tír fútha féin ag na Gaedhealaibh</span>
<lb n="125"/><span>agus a dteanga féin fé bhláth acu ó cheann</span>
<lb n="126"/><span>ceann na tíre bhí caoi acu ar Prós agus</span>
<lb n="127"/><span>filidheacht do shaothrughadh fé mar ba mhaith</span>
<lb n="128"/><span>leó féin.  Shaothruigheadar go maith iad,</span>
<lb n="129"/><span>agus dá leigfí dóibh leanamhaint leó bhéadh</span>
<lb n="130"/><span>litridheacht sa nGaedhilg againn indiu</span>
<lb n="131"/><span>chómh flúirseach agus tá ag muinntir aon</span>
<lb n="132"/><span>tíre eile 'na dteangain féin.  Níor leigeadh</span>
<lb n="133"/><span>dóibh, ámhthach, agus níor mhiste cuimhneamh</span>
<lb n="134"/><span>air sin nuair a bhítear ag dhéanamh litridh-</span>
<lb n="135"/><span>eacht na Gaedhilge do mheas.  Ní masla</span>
<lb n="136"/><span>do Ghaedhealaibh é nach bhfuil líonmhaireacht</span>
<lb n="137"/><span>leabhar acu ag baint leis na h-ealadhnaíbh</span>
<lb n="138"/><span>agus le cúrsaíbh an tsaoghail atá indiu</span>
<lb n="139"/><span>ann; is masla é, ámhthach, do'n bhodach a</span>
<lb n="140"/><span>bhrugh fé chois iad ar chuma go raibh deireadh</span>
<lb n="141"/><span>le gach rud i bhfuirm léighinn nó oideachais,</span>
<lb n="142"/><span>agus tá fhios ag an saoghal cé an bhaint</span>
<lb n="143"/><span>atá idir an litridheacht agus iad-san.</span>
<lb n="144"/><span>Bhí sainnt agus ailp ag gabháil do mhuinntir</span>
<lb n="145"/><span>Shasana agus thuigeadar nárbh fholáir dóibh</span>
<lb n="146"/><span>cosc do chur le gach a mbain le dúthchas</span>
<lb n="147"/><span>agus le neamh-spleadhchas na nGaedheal</span>
<lb n="148"/><span>dá mba mhaith leó Éire do bheith go glan</span>
<lb n="149"/><span>fé smacht acu.  Thuigeadar an méad sin</span>
<lb n="150"/><span>go h-álainn, agus ba ghearr go raibh dlighthe</span>
<lb n="151"/><span>i bhfeidhm acu d'á réir.  Do thugadar fé'n</span>
<lb n="152"/><span>teanga do dhíbirt ar fad agus fágadh na</span>
<lb n="153"/><span>daoine gan scoil, gan maighistir, gan</span>
<lb n="154"/><span>oideachas acht amháin an méad de a tugadh</span>
<lb n="155"/><span>dóibh i n-aimhdheóin na ndlighthe.</span></p>
<lb n="156"/>
<lb n="157"/><p><span>An rud a theip ar mhuinntir Shasana do</span>
<lb n="158"/><span>dhéanamh le faobhar chlaidhimh nó le déine</span>
<lb n="159"/><span>dlighe dheineadar le neart an mhí-oideachais é.</span>
<lb n="160"/><span>Ní raibh na Gaedhil i n-umar na h-aimléise</span>
<lb n="161"/><span>i gceart go dtí gur thárla dhóibh bheith gan</span>
<lb n="162"/><span>múinteóireacht gan eolas.  Cionnus a</span>
<lb n="163"/><span>bhféadfaidís litridheacht do chumadh agus</span>
<lb n="164"/><span>iad sa riocht mhí-ádhmharach sin?  Níor leór</span>
<lb n="165"/><span>dóibh bheith i bpian agus i n-anbhroid gan</span>
<lb n="166"/><span>a n-aigne bheith 'á dhalladh dhóibh mar bharr</span>
<lb n="167"/><span>na h-aindeise.  'Sé iongnadh an scéil é</span>
<lb n="168"/><span>go bhfuil litridheacht ar bith againn ag</span>
<lb n="169"/><span>baint leis an aimsir sin, agus i n-a dhiaidh</span>
<lb n="170"/><span>sin is uile ní beag le rádh a bhfuil againn,</span>
<lb n="171"/><span>i n-áilneacht agus i bhflúirse.  Acht, mar</span>
<lb n="172"/><span>adubhramar cheana litridheacht do réir</span>
<lb n="173"/><span>an treó saoghail a bhí ar na daoinibh 'seadh í.</span>
<lb n="174"/><span>Ní raibh aon bhreith ag muinntir na hÉireann</span>
<lb n="175"/><span>an t-am sin ar shuim do chur i n-ealadhnaibh,</span>
<lb n="176"/><span>ná i neithibh léigheannta, ná fiú amháin i</span>
<lb n="177"/><span>gcursaíbh an tsaoghail mhóir, agus uime sin</span>
<lb n="178"/><span>níl tagairt dos na rudaíbh sin sa litridh-</span>
<lb n="179"/><span>eacht.  Ní raibh chaoi ar bith acu ar oideachas</span>
<lb n="180"/><span>d'fhághail agus, ní nach iongnadh, níl rian</span>
<lb n="181"/><span>an oideachais ar an litridheacht.  Ní raibh ach</span>
<lb n="182"/><span>aon nidh amháin ar aigne acu .i. an cos-ar-</span>
<lb n="183"/><span>bolg agus an géar-leanamhain a bhí 'á</span>
<lb n="184"/><span>imirt ar a dtír.  Bhíodar géar-chráidthe le</span>
<lb n="185"/><span>h-aindlighthibh agus le daoirse, agus ó's</span>
<lb n="186"/><span>é an rud is giorra do'n chroidhe is giorra</span>
<lb n="187"/><span>do'n bhéal ní h-iongnadh gur mhinic Éire</span>
<lb n="188"/><span>'á caoineadh acu sa litridheacht.</span></p>
<lb n="189"/>
<lb n="190"/><p><span>Acht ní caoineadh ar fad a bhí acu.  Má</span>
<lb n="191"/><span>bhíodar fé chois bhí súil acu le fuascailt.</span>
<lb n="192"/><span>Cheapadar dá bhfillfeadh clann Stiobhairt go</span>
<lb n="193"/><span>mbéadh ceart agus cóir le fághail acu arís.</span>
<lb n="194"/><span>Do luadhadar a ndóchas sa bhfilidheacht agus</span></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="195"/><p><span>thaithnigh an port leis na daoinibh.  Mar</span>
<lb n="196"/><span>sin is do ghéire na bpian, agus do'n tsúil</span>
<lb n="197"/><span>le fuascailt is mó atá tagairt i bhfilidheacht</span>
<lb n="198"/><span>na h-aimsire sin.  Tá trácht ar a lán</span>
<lb n="199"/><span>rudaí eile innti, gan amhras, mar a</span>
<lb n="200"/><span>chífear ar ball, acht na h-amhráin ab'fhearr,</span>
<lb n="201"/><span>na h-aislingí, cuir i gcás, 'sí ceist an chráidh</span>
<lb n="202"/><span>is bun agus barr leó.  Muna bhfuil baint</span>
<lb n="203"/><span>le ceisteannaibh mhóra an tsaoghail ionnta,</span>
<lb n="204"/><span>fé mar ba mhaith linn a bheith, agus fé mar</span>
<lb n="205"/><span>ba chóir i litridheacht tíre ar bith, tuigfear</span>
<lb n="206"/><span>nárbh é locht na nGaedheal féin é.  Ní</span>
<lb n="207"/><span>fhéadfaidís gan acht an t-aon phort amhain</span>
<lb n="208"/><span>do bheith acu, mar ní raibh acht an t-aon rud</span>
<lb n="209"/><span>amháin ag déanamh buartha dóibh.  Bhí Éire</span>
<lb n="210"/><span>le caoineadh acu agus chaoineadar go</span>
<lb n="211"/><span>h-uasal í.  Bhí misneach le múscailt i</span>
<lb n="212"/><span>gcroidhthibh na ndaoine agus níorbh é a locht</span>
<lb n="213"/><span>munar mhúscladar é.  Adhbhar filidheachta,</span>
<lb n="214"/><span>direach, ab eadh na smaointe a bhí i n-a</span>
<lb n="215"/><span>n-aigne acu, óir is usa a scaoileann féith</span>
<lb n="216"/><span>filidheachta leis nuar a bhíonn mar a bhéadh</span>
<lb n="217"/><span>scamall suidhte ar an dtír, agus rud</span>
<lb n="218"/><span>eile, is mó a bhaineann filidheacht, na</span>
<lb n="219"/><span>h-amhráin acht go h-áirithe, le féith ná le</span>
<lb n="220"/><span>léigheann.</span></p>
<lb n="221"/>
<lb n="222"/><p><span>Baineann an prós le léigheann agus le</span>
<lb n="223"/><span>scoláireacht.  Duine oilte, cuir i gcás,</span>
<lb n="224"/><span>scríobhfadh sé prós ar nós an Chéitinnigh, agus</span>
<lb n="225"/><span>d'a chomhartha san is beag de'n bprós, prós</span>
<lb n="226"/><span>gur fiú trácht air, a saothruigheadh ar feadh</span>
<lb n="227"/><span>na h-ochtmhadh h-aoise déag.  Taisbeántar</span>
<lb n="228"/><span>go soiléir, ámhthach, i scríbhinnibh an</span>
<lb n="229"/><span>Chéitinnigh go reidhtigheann an Ghaedhilg le</span>
<lb n="230"/><span>gach saghas adhbhar smaointe, agus gur</span>
<lb n="231"/><span>féidir cur síos go beacht as Gaedhilg ar</span>
<lb n="232"/><span>rud ar bith fé'n spéir nó ós a chionn.</span>
<lb n="233"/><span>Tagann an smuaineamh céadna arís, dá</span>
<lb n="234"/><span>mba rud é nár bhac aoinne leis an dtír</span>
<lb n="235"/><span>seo cionnus a bhéadh an scéal?  Acht is</span>
<lb n="236"/><span>beag an sólás é sin dúinn.  Do bacadh leithi.</span>
<lb n="237"/><span>Do bascadh is do brughadh fé chois í.</span>
<lb n="238"/><span>Do stolladh as a chéile í, do stracadh a</span>
<lb n="239"/><span>caomh-chorp agus fágadh i riocht bháis í.”</span>
<lb n="240"/><span>Do sladadh an corp, gan amhras, acht</span>
<lb n="241"/><span>níor marbhuigheadh an sprid cé gur dhóbair</span>
<lb n="242"/><span>dó.  'Sa bhfilidheacht a coimeádadh beó i.</span></p>
<lb n="243"/>
<lb n="244"/><p><span>Do chuir na filí meanma agus misneach i</span>
<lb n="245"/><span>gcroidhthibh na ndaoine.  Chuireadar na</span>
<lb n="246"/><span>smaointe dóchais ar lasadh ionnta leis.</span>
<lb n="247"/><span>Ní ceart é do thógáilt ortha toisc gur</span>
<lb n="248"/><span>chuireadar a ndóchas i bhfilleadh an</span>
<lb n="249"/><span>Stiobhairt mar b'é an t-aon súil amháin le</span>
<lb n="250"/><span>fuascailt a bhí acu, agus ní h-iongnadh gur</span>
<lb n="251"/><span>taobhuigheadh leis.  Bhíodar féin go faon-</span>
<lb n="252"/><span>lag gan comhacht gan caraid acht bheith ag</span>
<lb n="253"/><span>brath ar chneastacht ó'n nGall, agus ní</span>
<lb n="254"/><span>raibh aon bhreith acu air sin muna bhfillfeadh</span>
<lb n="255"/><span>an Stiobhairt.  B'é túis agus deireadh gach</span>
<lb n="256"/><span>rainn ag na filíbh é, pé'r domhan é, go</span>
<lb n="257"/><span>mór-mhór ins na h-aislingíbh óir b'í an</span>
<lb n="258"/><span>aisling an t-iomchur dob' oireamhnaighe dos</span>
<lb n="259"/><span>na smaointibh sin, agus glacadh go mór</span>
<lb n="260"/><span>leithi.  Ag cuimhneamh ar chruadhchás a</span>
<lb n="261"/><span>dtírín dóibh, ar an gcrádh a bhí 'á fulang</span>
<lb n="262"/><span>aici, agus ar an gcabhair ar a rabhdar ag</span>
<lb n="263"/><span>brath cúcha thar lear chun an daorsmact do</span>
<lb n="264"/><span>bhoghadh, bhí adhbhar aislinge ar an bpointe</span>
<lb n="265"/><span>acu.  Samhluightí do'n bhfile gur bain-</span>
<lb n="266"/><span>rioghan scéimheach í Éire, bainrioghan a</span>
<lb n="267"/><span>chonnaic sé “tré n-a néal” nó a thárla</span>
<lb n="268"/><span>dhó 'na thaisdiol.  Fiafruigheann sé fios a</span>
<lb n="269"/><span>h-ainme dí agus nochtann sise a scéal dó.</span>
<lb n="270"/><span>Innsean sí cionnus mar a bhí sí uair fé</span>
<lb n="271"/><span>urraim agus fé réim go dtí gur tháinig an</span>
<lb n="272"/><span>Gallphoc a thóg uaithi a cuid is a céile, agus</span>
<lb n="273"/><span>cionnus mar atá sí anois ag feitheamh le</span>
<lb n="274"/><span>filleadh a céile chun a cuid do bhaint amach</span>
<lb n="275"/><span>dí arís, agus an chathaoir ríoghdha as ar</span>
<lb n="276"/><span>dibreadh í do thabhairt thar n-ais dí.  Dob'</span>
<lb n="277"/><span>fhada an feitheamh é, fairíor! acht d'a fhaid</span>
<lb n="278"/><span>í an oidhche tagann an lá, agus tá an dubh-</span>
<lb n="279"/><span>scamall 'á scaipeadh cheana féin.  B'fhéidir</span>
<lb n="280"/><span>nach fada uaithi an fhuascailt fé dheireadh.</span>
<lb n="281"/><span>Go dtugaidh Dia é.</span></p>
<lb n="282"/>
<lb n="283"/><p><span>Mar sin a ceaptaoi na h-aislingí agus</span>
<lb n="284"/><span>na h-amhráin eile ag na filíbh acht amháin go</span>
<lb n="285"/><span>mbíodh atharú' ar an bport acu do réir</span>
<lb n="286"/><span>mar a bhíodh an scéal le n-a linn.  Nuair a</span>
<lb n="287"/><span>bhí Aodhagáin Ó Rathaile, an t-é ba shine</span></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="288"/><p><span>ortha, ann, cuir i gcás, ní raibh na daoine</span>
<lb n="289"/><span>ag cuimhneamh ar chabair fós acht bhí an</span>
<lb n="290"/><span>fuath do'n namhaid úr 'na gcroidhthibh.  Tá</span>
<lb n="291"/><span>sé le feiscint i bhfilidheacht Aodhagáin:</span></p>
<lb n="292"/>
<lb n="293"/><p><span>“Tír gan eaglais chneasta ná cléirigh,</span>
<lb n="294"/><span>Tír le mioscais nach d'itheadar faolchoin,</span>
<lb n="295"/><span>Tír do cuireadh go tubaisteach traochta,</span>
<lb n="296"/><span>Fá smacht namhad is amhas is méirleach.”</span></p>
<lb n="297"/>
<lb n="298"/><p><span>Do rugadh Seán Clárach i mbliain an áir</span>
<lb n="299"/><span>1691, agus bhí sé 'na fhear díreach nuair a bhí</span>
<lb n="300"/><span>an trácht ar fhillead an Stiobhairt.  Tá</span>
<lb n="301"/><span>smaointe an dóchais aige:</span></p>
<lb n="302"/>
<lb n="303"/><p><span>“B'fhéidir fós le righ Neimhe</span>
<lb n="304"/><span>Go dtiocfadh an laoch thar sáil</span>
<lb n="305"/><span>Do reidhfeadh Fódla go h-uile</span>
<lb n="306"/><span>Ó thurcachaibh daora an áir.”</span></p>
<lb n="307"/>
<lb n="308"/><p><span>Bhí sé beó leis i 1746 nuair a bhí breall</span>
<lb n="309"/><span>ar an ndóchas agus an t-amhrán is fearr</span>
<lb n="310"/><span>d'ár chum sé, baineann sé le h-imtheacht an</span>
<lb n="311"/><span>Stiobhairt:</span></p>
<lb n="312"/>
<lb n="313"/><p><span>“Bím ar buadhairt gach uair do'n ló</span>
<lb n="314"/><span>Ag caoi go cruaidh 's ag tuar na ndeór,</span>
<lb n="315"/><span>Mar scaoileadh uaim an buachaill beó</span>
<lb n="316"/><span>As ná ríomhthar tuairisc uaidh, mo bhrón.”</span></p>
<lb n="317"/>
<lb n="318"/><p><span>Seo rann d' “Amhrán an Dóchais” a</span>
<lb n="319"/><span>scríobh Piaras Mac Gearailt (1700-1797):</span></p>
<lb n="320"/>
<lb n="321"/><p><span>“Is annamh dhom maidin ar amharc an laoi</span>
<lb n="322"/><span>Nac bainim chum reatha go fairge síos,</span>
<lb n="323"/><span>Mo dhearca d'á leathadh ag faire do shíor</span>
<lb n="324"/><span>Ar bharcaibh an fharaire ag gearradh na</span>
<lb n="325"/><span>slighe.”</span></p>
<lb n="326"/>
<lb n="327"/><p><span>Ní raibh fhios acu an t-am sin cé an lá a</span>
<lb n="328"/><span>bhéadh cabhair ar an gcuan chúcha — “torann</span>
<lb n="329"/><span>na dtonn le sleasaibh na long, ag tarraing</span>
<lb n="330"/><span>go teann 'nár gceann ar cuaird.”</span>
<lb n="331"/><span>Cheapadar go raibh lá na saoirse buailte</span>
<lb n="332"/><span>leó.  Bhí “barra na gcraobh ag déanamh</span>
<lb n="333"/><span>sceóil nach fada bheidh Gaedhil i ngéibheann</span>
<lb n="334"/><span>bróin.”  Do cliseadh ortha, ámhthach, agus le</span>
<lb n="335"/><span>linn Eoghain Ruaidh bhí deire leis an</span>
<lb n="336"/><span>ndóchas, acht gur lean sé sa bhfilidheacht.</span></p>
<lb n="337"/>
<lb n="338"/><p><span>Do thaithnigh an aisling le h-Eoghan Ruadh</span>
<lb n="339"/><span>agus bhain sé feidhm aisti mar adhbhar</span>
<lb n="340"/><span>filidheachta.  Is mar gheall ar an bhfilidheacht</span>
<lb n="341"/><span>féin a bhíodh Eoghan ag scríobhadh, is 'sé an</span>
<lb n="342"/><span>rud is mó a thaithnigh leis a bhí 'á chur innti</span>
<lb n="343"/><span>aige i n-ionad an rud a bhí.  Dhein sé</span>
<lb n="344"/><span>dearmad ar an Stiobhairt agus ar chúis</span>
<lb n="345"/><span>na tíre nach mór acht lean sé leis an aisling.</span>
<lb n="346"/><span>Ní h-eadh nach raibh grádh aige do'n tír,</span>
<lb n="347"/><span>mar bhí, agus ba mhinic é “ag cásamh oidhidh</span>
<lb n="348"/><span>na seabhach,” agus nárbh í Éire an spéir-</span>
<lb n="349"/><span>bhean mhánla go bhfuil an trácht go léir</span>
<lb n="350"/><span>aige ar mhaordhacht a snodh agus ar áilneacht</span>
<lb n="351"/><span>a pearsan?  Is amhlaidh gur thréise ar an</span>
<lb n="352"/><span>bhfilidheacht ná ar na smaointibh aige, agus</span>
<lb n="353"/><span>leanadh sé leis ag cur síos ar an gcúil-</span>
<lb n="354"/><span>fionn cómh maith is dá mba cuilfionn a</span>
<lb n="355"/><span>bhí ann dairíribh:</span></p>
<lb n="356"/>
<lb n="357"/><p><span> “Ba cháblach cíortha casta</span>
<lb n="358"/><span>Taclach dlaoitheach dathach</span>
<lb n="359"/><span>Scáinneach trillseach fada</span>
<lb n="360"/><span>Fáinneach go féar</span>
<lb n="361"/><span>A blath-fholt binseach beartach</span>
<lb n="362"/><span>Cárnach bíseach snaidhmeach</span>
<lb n="363"/><span>Ó árd a cinn 'na dlathaibh</span>
<lb n="364"/><span>Táith-leabhair leí.”</span></p>
<lb n="365"/>
<lb n="366"/><p><span>“Bhí scáil na gcaor ar lasadh</span>
<lb n="367"/><span>Tré bháine an líl 'na leacain</span>
<lb n="368"/><span>Mánlacht míne is maise</span>
<lb n="369"/><span>Táithte na scéimh.”</span></p>
<lb n="370"/>
<lb n="371"/><p><span>Mar sin, gnás amhránuigheachta a bhí sa</span>
<lb n="372"/><span>n-aisling ag Eoghan Ruadh, agus ba bhreágh</span>
<lb n="373"/><span>uasal an saghas amhránuigheachta í.  Ní</span>
<lb n="374"/><span>raibh scéal an Stiobhairt cómh mór i n-aigne</span>
<lb n="375"/><span>na ndaoine um an dtaca so, agus bhí caoi</span>
<lb n="376"/><span>ag na filíbh ar bheith ag cuimhneamh ar</span>
<lb n="377"/><span>rudaíbh eile.  Is mar sin a bhí an scéal</span>
<lb n="378"/><span>ag “filidhe na Máighe” leis.  Bhídís “ag</span>
<lb n="379"/><span>cabhrughadh le Seán Clárach chun an Stiobhairt</span>
<lb n="380"/><span>do bhréagadh anall,” acht bhídís ag “aoradh</span>
<lb n="381"/><span>a chéile” agus ag cur síos ar a lán rudaí</span>
<lb n="382"/><span>eile, leis.  Ní fuláir a admháil amhthach</span>
<lb n="383"/><span>nach mbhíodh an fhilidheacht ar fheabhas acu</span></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="384"/><p><span>acht nuair a bhíodh an sean-phort acu.  Seo</span>
<lb n="385"/><span>rann a scríobh Aindrias Mac Craith:</span></p>
<lb n="386"/>
<lb n="387"/><p><span> “Is fada mé i gcumha gan tnúth le téarnamh</span>
<lb n="388"/><span>Go dubh-chroidheach, tréith-lag, tláith</span>
<lb n="389"/><span>gan treoir</span>
<lb n="390"/><span>Im' bhascadh ag búir 's im' bhrughadh ag</span>
<lb n="391"/><span>baoth-laig</span>
<lb n="392"/><span>I lúibh luim faoi bhrách 'an bhróin.”</span></p>
<lb n="393"/>
<lb n="394"/><p><span>Sin é an saghas litridheacht atá againn</span>
<lb n="395"/><span>ag baint le cúrsaí na tíre ó'n ochtmhadh</span>
<lb n="396"/><span>h-aois déag, agus má's furuiste locht</span>
<lb n="397"/><span>d'fhághail uirthi, is furuiste adhbhar molta</span>
<lb n="398"/><span>agus adhbhar maoidhte d'fhághail innti, leis.</span>
<lb n="399"/><span>Tá binneas ceóil agus spreagadh croidhe</span>
<lb n="400"/><span>ag baint léi.  Tá na smaointe misneamhail</span>
<lb n="401"/><span>meanmnach ar chuma gur scaipeadar an</span>
<lb n="402"/><span>brón a bhí ar na daoinibh.  Acht an rud is</span>
<lb n="403"/><span>fearr díobh go léir, tá dúthchas na</span>
<lb n="404"/><span>nGaedheal ins an bhfilidheacht sin.  Nuair</span>
<lb n="405"/><span>a bhíonn tír fé chois agus cosc 'á chur le</span>
<lb n="406"/><span>gach a mbaineann le n-a stair agus le n-a</span>
<lb n="407"/><span>sinnsir is furuiste d'a muinntir an</span>
<lb n="408"/><span>dúthchas do chailleamhaint.  Sin é an</span>
<lb n="409"/><span>baoghal is mó a théidheann le h-anbhroid i</span>
<lb n="410"/><span>gcómhnaidhe, agus b'shin é an baoghal ba</span>
<lb n="411"/><span>mhó a bhí ar Éirinn an t-am sin.  Acht ba</span>
<lb n="412"/><span>lughaide an baoghal an litridheacht do bheith</span>
<lb n="413"/><span>acu.  An fhaid is bhíonn cuimhneamh na laoch</span>
<lb n="414"/><span>agus smaointe an tír-ghráidh 'á canntain</span>
<lb n="415"/><span>ag na daoinibh 'na dteangain féin ní</span>
<lb n="416"/><span>chaillfidh siad an dúthchas.  Tá dluth-</span>
<lb n="417"/><span>bhaint idir an teangain agus an dúthchas</span>
<lb n="418"/><span>acht tá buadh na teangan sa litridheacht.</span></p>
<lb n="419"/>
<lb n="420"/><p><span>Bhí filí eile ann san ochtmhadh h-aois</span>
<lb n="421"/><span>déag seachas iad atá luaidhte againn,</span>
<lb n="422"/><span>filí nár bhain le ceist na “polaitidheachta”</span>
<lb n="423"/><span>cor ar bith 'na gcuid filidheachta, acht is</span>
<lb n="424"/><span>beag muna sáruigheann siadh an dream</span>
<lb n="425"/><span>eile le h-áilneacht agus le h-uaisleachta</span>
<lb n="426"/><span>a saothair.  Ní dhéanfad acht na daoine</span>
<lb n="427"/><span>ba mhó clú ortha d'áireamh annso, agus</span>
<lb n="428"/><span>duine acu san Donnchadh Ruadh Mac</span>
<lb n="429"/><span>Conmara (1713-1808).  “Eacthra Ghiolla</span>
<lb n="430"/><span>an Amaráin” agus “Bán-chnuic Éireann</span>
<lb n="431"/><span>óigh'” an dá rud is fearr a scríobh sé, acht</span>
<lb n="432"/><span>ní mar a chéile iad.  Ar nós na caithréime</span>
<lb n="433"/><span>atá an “Eachtra,” acht amhrán gearr an</span>
<lb n="434"/><span>ceann eile gur deacair a shárughadh d'fhághail</span>
<lb n="435"/><span>le binneas agus le cothrom:</span></p>
<lb n="436"/>
<lb n="437"/><p><span> “Dob' árd a cóillte 's ba dhíreach réidh,</span>
<lb n="438"/><span>'Sa mbláth mar aol ar mhaoilinn géag —</span>
<lb n="439"/><span>Atá grádh agam' chroidhe am' intinn féin</span>
<lb n="440"/><span>Ar bhán-chnoic Éireann óigh!”</span></p>
<lb n="441"/>
<lb n="442"/><p><span>Brian Mac Giolla Meidhre duine eile</span>
<lb n="443"/><span>acu ché nach bhfuil morán eoluis againn 'na</span>
<lb n="444"/><span>thaobh acht gur scríobh sé “Cúirt an</span>
<lb n="445"/><span>Mheadhoin Oidhche.”  Is iongantach an dán</span>
<lb n="446"/><span>é seo le neart agus le deise na Gaedhilge</span>
<lb n="447"/><span>atá ann.  Gluaiseann na focail agus</span>
<lb n="448"/><span>na smaointe go h-éasga le chéile gan</span>
<lb n="449"/><span>“fuigheall ná easba” ortha.  Tá ciall fighte</span>
<lb n="450"/><span>le ceól ann agus iad ag iomchuir a chéile</span>
<lb n="451"/><span>ar fheabhas an domhain.  Taisbeántar go</span>
<lb n="452"/><span>soiléir cad a d'fhéadfaí a bhaint as</span>
<lb n="453"/><span>litridheacht na Gaedhilge, agus má deinfear</span>
<lb n="454"/><span>iarracht arís ar an scéalaidheacht do</span>
<lb n="455"/><span>dhéanamh sa bhfilidheacht níor mhiste aithris</span>
<lb n="456"/><span>do dhéánamh ar Bhrian.  Sheo mar a thosnuigh-</span>
<lb n="457"/><span>eann “Cúirt an Mheadhoin Oidhche”:</span></p>
<lb n="458"/>
<lb n="459"/><p><span>“Ba ghnáth mé ag siubhal le cuimhais na</span>
<lb n="460"/><span>h-abhann</span>
<lb n="461"/><span>Ar bháinseach úr 's an drúcht go trom,</span>
<lb n="462"/><span>I n-aice na gcoillte i gcuim an tsléibhe,</span>
<lb n="463"/><span>Gan mhairg gan mhoill le soillse an lae.</span>
<lb n="464"/><span>Do ghealfadh mo chroidhe 'nuair chidhinn Loch</span>
<lb n="465"/><span>Gréine,</span>
<lb n="466"/><span>An talamh, an tir, is ioghar na spéire,</span>
<lb n="467"/><span>Ba thaithneamhach aoibhinn suidheamh na</span>
<lb n="468"/><span>sléibhte</span>
<lb n="469"/><span>Ar bagairt a gcinn tar druim a chéile.”</span></p>
<lb n="470"/>
<lb n="471"/><p><span>Tadhg Gaedhealach agus an Reachtabhrach</span>
<lb n="472"/><span>beirt eile nár mhiste tagairt dóibh.  Thug</span>
<lb n="473"/><span>Tadhg filidheacht naomhtha dhúinn agus thug</span>
<lb n="474"/><span>an Reachtabhrach gach uile saghas filidheacht</span>
<lb n="475"/><span>dúinn, idir amhráin grádha agus amhráin</span>
<lb n="476"/><span>diadha, cursaí an tsaoghail agus seanchus.</span>
<lb n="477"/><span>Tá stair na h-Éireann sa bhfilidheacht aige</span></p>
</div>
<pb n="13"/>
<div><lb n="478"/><p><span>i “Seanchus na Sceiche”; i “gCill Aodáin”</span>
<lb n="479"/><span>foillsigheann sé treithe a bhaile dhúthchais le</span>
<lb n="480"/><span>suairceas, agus i n-“Anach Cuain” baineann</span>
<lb n="481"/><span>sé uaigneas as na foclaibh ag cur síos</span>
<lb n="482"/><span>ar bhathadh dream daoine i mbád.  Is</span>
<lb n="483"/><span>iongantach gurbh féidir leis a leithéid do</span>
<lb n="484"/><span>dhéanamh agus a laighead oideachais aige</span>
<lb n="485"/><span>acht is dócha gur treise dúthchas ná oileamhain.</span>
<lb n="486"/><span>Bhí daoine eile ann ag saothrughadh na</span>
<lb n="487"/><span>litridheacht sa n-ochtmhadh h-aois déag, acht</span>
<lb n="488"/><span>is leór an méad sin chun a thaisbéaint an</span>
<lb n="489"/><span>treó a bhí ar an litridheacht sin; ní h-aon chúis</span>
<lb n="490"/><span>náire dúinn í, pé scéal é, agus ba chóir go</span>
<lb n="491"/><span>gcuirfí suim innti mar is fiú an tsuim í.</span></p>
<lb n="492"/>
<lb n="493"/><p><span>Dubhramar cheana go raibh an scéal go</span>
<lb n="494"/><span>dona ag lucht na litridheachta sa n-ochtmhadh</span>
<lb n="495"/><span>h-aois déag, acht má bhí, bhí sé i bhfad níos</span>
<lb n="496"/><span>measa i rith na naomhadh h-aoise déag.</span>
<lb n="497"/><span>Bhí Gaedhilg gan léigheann ann san ochtmhad</span>
<lb n="498"/><span>h-aois déag, acht ní raibh Gaedhilg ná</span>
<lb n="499"/><span>léigheann ann sa naomhadh h-aois déag.</span>
<lb n="500"/><span>Bhí an Ghaedhilg ag fághail bháis i n-aghaidh</span>
<lb n="501"/><span>an lae, agus an Béarla agus an Galldachas</span>
<lb n="502"/><span>ag leathadh a h-ionad.  “Bhí an Béarla</span>
<lb n="503"/><span>mar smúid ins an spéir ins gach chlúid agus</span>
<lb n="504"/><span>dhall sé na h-Éireannaigh fíora.”  Bhí sé</span>
<lb n="505"/><span>'á bhuaileadh isteach i n-aigne na ndaoine</span>
<lb n="506"/><span>gurab amhlaidh ab' fhearr dóibh a luaithe is</span>
<lb n="507"/><span>bhéadh an Ghaedhilg caillte acu, agus bhí</span>
<lb n="508"/><span>daoine ann go mbéadh scáth ortha dá</span>
<lb n="509"/><span>gcloisfí 'ghá labhairt iad.  Ceap magaidh</span>
<lb n="510"/><span>ós cómhair an tsaoghail iad ag baint tosaigh</span>
<lb n="511"/><span>ó'n a chéile ag cur uatha an t-aon rud</span>
<lb n="512"/><span>amháin a chruthóchadh gur de shliocht ársa na</span>
<lb n="513"/><span>nGaedheal iad.  Níor thuigeadar an scéal,</span>
<lb n="514"/><span>óir dá dtuigfidís ní scarfaidís leithi</span>
<lb n="515"/><span>gan troid.  Níor thuigeadar agus ní</span>
<lb n="516"/><span>raibh aoinne ann chun an scéal do chur</span>
<lb n="517"/><span>i dtuiscint dóibh.  An lucht poilitidheachta</span>
<lb n="518"/><span>a bhí ann, níor chuireadar aon tsuim innti.</span>
<lb n="519"/><span>Bhí Dómhnall Ó Conaill féin 'na coinnibh</span>
<lb n="520"/><span>cé go raibh sí go flúirseach aige féin is ag a</span>
<lb n="521"/><span>mhuinntir.  Muna mbéadh Tomás Dáibhis</span>
<lb n="522"/><span>níor chuir muinntear “Young Ireland”</span>
<lb n="523"/><span>aon tsuim innti acht cómh beag.</span></p>
<lb n="524"/>
<lb n="525"/><p><span>Béarla a bhí le cloisint ó's na sagartaibh</span>
<lb n="526"/><span>leis, agus nuair nach raibh meas acu-san</span>
<lb n="527"/><span>uirthi ní h-iongnadh nach raibh meas ag na</span>
<lb n="528"/><span>daoinibh féin uirthi.  Taisbeánann sé an</span>
<lb n="529"/><span>méad maitheasa nó dióbhála is féidir leis</span>
<lb n="530"/><span>an sagart do dhéanamh i gcúis na Gaedhilge.</span>
<lb n="531"/><span>Ní raibh an barr ar an aindeis i gceart,</span>
<lb n="532"/><span>ámhthach, go dtí gur cuireadh na scoileanna</span>
<lb n="533"/><span>nuadha ar bun timcheall 1830.  Scoileanna</span>
<lb n="534"/><span>“naisiúnta” a tugadh ortha, acht do</span>
<lb n="535"/><span>cuireadh ar bun iad d'aon ghnó chun an</span>
<lb n="536"/><span>ghreim a bhí ag na daoinibh ar an gcreideamh</span>
<lb n="537"/><span>agus ar an dteangain do bhogadh.  Dá</span>
<lb n="538"/><span>n-eireóchadh leó an dá rud sin do dhéanamh</span>
<lb n="539"/><span>bheádh a réim caithte ag an nGaedheal sa</span>
<lb n="540"/><span>dtír seo.  Do theip ortha go glan leis an</span>
<lb n="541"/><span>gcreideamh, acht ba dhóbair dóibh deireadh</span>
<lb n="542"/><span>do chur leis an dteangain ar fad.  Ní</span>
<lb n="543"/><span>raibh acht Béarla 'á mhúineadh sa scoile-</span>
<lb n="544"/><span>annaibh, fiú amháin dos na paistíbh nár</span>
<lb n="545"/><span>chualaidh riamh focal de go dtí gur</span>
<lb n="546"/><span>thangadar chun na scoile.  Seadh, agus bhí'</span>
<lb n="547"/><span>greadadh maith le fághail acu dá labhairfidís</span>
<lb n="548"/><span>Gaedhilg le chéile, buille slait i n-aghaidh</span>
<lb n="549"/><span>gach focail.  Do h-innstí dóibh gur</span>
<lb n="550"/><span>comhartha cabóigeachta agus sclábhuigheachtha</span>
<lb n="551"/><span>an Ghaedhilg agus i ndiaidh a chéile do</span>
<lb n="552"/><span>chreideadar é.  Ní raibh aon rud ag baint</span>
<lb n="553"/><span>le n-a dtirín féin le cloisint acu acht</span>
<lb n="554"/><span>an Galldachas ó thuis deireadh.  Nuair</span>
<lb n="555"/><span>a bhí a leithéid sin de dhroch-thabhairt suas</span>
<lb n="556"/><span>ins na scoileannaibh agus na sean-daoine</span>
<lb n="557"/><span>gan taca gan treoruidhe, bhí an scéal</span>
<lb n="558"/><span>go dona i dtaobh na Gaedhilge, agus</span>
<lb n="559"/><span>litridheachta na Gaedhilge.</span></p>
<lb n="560"/>
<lb n="561"/><p><span>Ní h-eadh nach raibh aon rud nuadh a</span>
<lb n="562"/><span>chumadh sa litridheacht, acht cailleadh a</span>
<lb n="563"/><span>lán de'n tsean-litridheacht a bhí i lámh-</span>
<lb n="564"/><span>scríbhinnibh annso is annsúd ar fuid</span>
<lb n="565"/><span>na tíre.  Bhíodar ag na daoinibh acht</span>
<lb n="566"/><span>níor thuigeadar a luach agus deineadh</span>
<lb n="567"/><span>gach saghas rud leó.  B'uathbhásach an</span>
<lb n="568"/><span>scéal é.  B'é an Béarla gnáth-theanga na</span>
<lb n="569"/><span>ndaoine um an dtaca seo, agus thosnuigh</span>
<lb n="570"/><span>litridheacht 'á shaothrughadh ann, litridheacht</span></p>
</div>
<pb n="14"/>
<div><lb n="571"/><p><span>do réir sprid agus dúthchais na nGaedheal</span>
<lb n="572"/><span>acht i dteangain na nGall.  Bhí sluagh</span>
<lb n="573"/><span>mór d'filíbh ag gabháilt do'n litridheacht</span>
<lb n="574"/><span>sin agus is ionmholta toradh a saothair.</span>
<lb n="575"/><span>Tomás Dáibhis, An Mangánach, Tomás Ó</span>
<lb n="576"/><span>Múir agus filí nach iad dho bhí ann.  Do</span>
<lb n="577"/><span>dheineadar-san a lán maitheas gan amhras</span>
<lb n="578"/><span>acht bhí an Ghaedhilg caillte nach mór mar</span>
<lb n="579"/><span>theangain litridheachta.  Pé áit 'na raibh</span>
<lb n="580"/><span>sí beó ní raibh innti acht “teanga teinn-</span>
<lb n="581"/><span>teáin,” agus í ag dul ar chúl i n-aghaidh an</span>
<lb n="582"/><span>lae.</span></p>
<lb n="583"/>
<lb n="584"/><p><span>Acht “nuair is géiré an phian 'seadh</span>
<lb n="585"/><span>is giorra an fhuascailt” agus bhí an fhuas-</span>
<lb n="586"/><span>cailt i ndán do'n Ghaedhilg.  Tháinigh “casadh</span>
<lb n="587"/><span>na taoide” mar adearfeá, nuair a</span>
<lb n="588"/><span>cuireadh Connradh na Gaedhilge ar bun i</span>
<lb n="589"/><span>1893.  Bhí obair 'á dhéanamh ar son na</span>
<lb n="590"/><span>Gaedhilge roimhe sin, gan amhras, obair</span>
<lb n="591"/><span>thabhachtach, leis, acht dob' iad muinntear</span>
<lb n="592"/><span>an Chonnartha an chéad dream a thug</span>
<lb n="593"/><span>fé'n Gaedhilg d'aithbheodhadh mar theangain</span>
<lb n="594"/><span>dhúthchais na tíre.  Do dein Eoghan ó</span>
<lb n="595"/><span>Cómhraidhe a lán obair leis na lámh-</span>
<lb n="596"/><span>scribhínnibh, agus is mór an chreideamhaint</span>
<lb n="597"/><span>atá ag dul dó d'a bhárr.  Do cuireadh</span>
<lb n="598"/><span>“Society for the Preservation of the</span>
<lb n="599"/><span>Irish Language” ar bun i meadhon na</span>
<lb n="600"/><span>naomhadh h-aoise déag, agus chuireadar</span>
<lb n="601"/><span>cuid de litridheacht na lámh-scribhinn i</span>
<lb n="602"/><span>n-eagar, acht níor dheineadar aon rud chun</span>
<lb n="603"/><span>an teanga do shábháil.  D'eirigh níos fearr</span>
<lb n="604"/><span>leis an “Irish Texts Society,” mar</span>
<lb n="605"/><span>chuireadar leabhair i gcló a bhí níb'</span>
<lb n="606"/><span>oireamhaighe dos na daoinibh.  Tá buidheachas</span>
<lb n="607"/><span>na h-oibre ar fad tuillte ag an gConnradh,</span>
<lb n="608"/><span>ámhthach, agus ag na daoinibh a chuir ar bun é,</span>
<lb n="609"/><span>Dúglas de h-Ide, Eoghan Mac Néill agus</span>
<lb n="610"/><span>an t-Athair Eoghan Ó Gramhna.  Bhí brigh</span>
<lb n="611"/><span>na teangan 'á thaisbeánt an t-am sin</span>
<lb n="612"/><span>ina lán tíortha beaga ar fuid na h-Eórpa,</span>
<lb n="613"/><span>tíortha iad san a cuireadh fé chois ag lucht</span>
<lb n="614"/><span>na h-alptha i gCómhdail na Siothchána i 1815</span>
<lb n="615"/><span>i Bhienna, acht bhí laincis na daoirse 'á</span>
<lb n="616"/><span>'scaoileadh acu an t-am 'san agus tugadh</span>
<lb n="617"/><span>fé ndeara gurb é aithbheodhadh na teangan</span>
<lb n="618"/><span>naisúnta ba bhun leis an nua-sprid a bhí</span>
<lb n="619"/><span>ag teacht ionnta.  Do socruigheadh ar</span>
<lb n="620"/><span>triail a bhaint as an seift chéadna sa</span>
<lb n="621"/><span>dtír seo.  Ba mhór an obair a chuireadar</span>
<lb n="622"/><span>rómpa do dhéanamh.  Dá mba mhaith leó an</span>
<lb n="623"/><span>Ghaedhealg do bheith mar ghnáth theangain ag</span>
<lb n="624"/><span>muinntir na h-Éireann níorbh fholáir dóibh</span>
<lb n="625"/><span>litridheacht do sholáthar 'na mbéadh trácht</span>
<lb n="626"/><span>ar chúrsaíbh an tsaoghail, ar na h-éaladhnaibh</span>
<lb n="627"/><span>agus ar gach rud a bhaineann le smaointe</span>
<lb n="628"/><span>an duine.  Is ionann é sin agus a rádh</span>
<lb n="629"/><span>go gcaithfear litridheacht nuadh do shaoth-</span>
<lb n="630"/><span>rughadh, sa nGaedhilg, litridheacht na ficheadh</span>
<lb n="631"/><span>h-aoise déag.  An féidir é sin?  Tar</span>
<lb n="632"/><span>éis a tuigtear gach beart, b'fhéidir go</span>
<lb n="633"/><span>bhfuil sé beagáinín luath fós chun buille</span>
<lb n="634"/><span>do thabhairt fá'n gceist.  Acht ar a shon</span>
<lb n="635"/><span>sin féin má bhreathnuighmid an scéal,</span>
<lb n="636"/><span>cionnus mar atá sé anois seachas fiche</span>
<lb n="637"/><span>bliain ó shoin, tuigfimíd gur mór an dul</span>
<lb n="638"/><span>ar aghaidh atá déanta, agus go bhfuil</span>
<lb n="639"/><span>bunús litridheachta nuadha ann cheana féin.</span></p>
<lb n="640"/>
<lb n="641"/><p><span>'Sa chéad ásc tá na daoine ag</span>
<lb n="642"/><span>glacadh leis an nGaedhilg anois ar chuma</span>
<lb n="643"/><span>gur ar éigin a bhí súil ag aoinne leis.  Tá</span>
<lb n="644"/><span>sí 'á múineadh do'n aos óg ins na scoil-</span>
<lb n="645"/><span>eannaibh, tá sí á fághail ag daoinibh fásta</span>
<lb n="646"/><span>i mbuidhnibh i rith an gheimhridh, agus 'sa</span>
<lb n="647"/><span>coláistibh Gaedhealacha sa samhradh; is</span>
<lb n="648"/><span>éigean do mhacaibh léighinn í do bheith aca</span>
<lb n="649"/><span>'sa gcéad scrudú ins an oilscoil, agus</span>
<lb n="650"/><span>leanann a lán acu leithi i gcóir na céime.</span>
<lb n="651"/><span>Tá na sagairt ag taobhughadh leithi go</span>
<lb n="652"/><span>duthrachtach murab ionain is na sagairt</span>
<lb n="653"/><span>céad bliain ó shoin; go mór-mhór, na daoine</span>
<lb n="654"/><span>atá i gceannas na tíre anois, le rogha na</span>
<lb n="655"/><span>ndaoine, táid siad a fógradh dóibh an</span>
<lb n="656"/><span>Gaedhilg do labhairt is an Béarla do chur</span>
<lb n="657"/><span>i leath-thaoibh, rud nach féidir a rádh i</span>
<lb n="658"/><span>dtaobh aon dream poilitidheachta d'á raibh</span>
<lb n="659"/><span>againn ó tháinig na Gaill.  Is mór le rádh</span>
<lb n="660"/><span>an méad sin, agus 'sé is bun le saoth-</span>
<lb n="661"/><span>rughadh na litridheachta .i. gádh do bheith leithi</span>
<lb n="662"/><span>agus dúil ag na daoinibh innti.  Ní</span></p>
</div>
<pb n="15"/>
<div><lb n="663"/><p><span>baoghal nach dtiocfaidh sí agus an scéal</span>
<lb n="664"/><span>mar sin.  Agus féach an tosnú atá</span>
<lb n="665"/><span>déanta!  Sa mbliain 1893 bhí aon</span>
<lb n="666"/><span>phaipéar amháin á' chur amach as Gaedhilg,</span>
<lb n="667"/><span>paipéar míosamhail .i. “Irisleabhar na</span>
<lb n="668"/><span>Gaedhilge,” agus cuireadh deireadh leis i</span>
<lb n="669"/><span>1898.  Cuireadh “An Claidheamh” ar</span>
<lb n="670"/><span>bun i 1898, Irisleabhar an Chonnartha agus</span>
<lb n="671"/><span>bhíodh a lán de'n Bhéárla ann.  Tá an</span>
<lb n="672"/><span>paipéar sin 'á chur amach fós, acht tá</span>
<lb n="673"/><span>paipéar míosamhail, “An Stoc,” 'á chur</span>
<lb n="674"/><span>amach 'sa nGaillimh, agus gan innti acht</span>
<lb n="675"/><span>Gaedhilg ar fad.  Bíonn tagairt do</span>
<lb n="676"/><span>cúrsaíbh poilitidheachta agus d'á lán rudaí</span>
<lb n="677"/><span>ann; 'sé an céad ceann d'a shórt é.  Tá</span>
<lb n="678"/><span>paipéar míosamhail eile 'á chur amach</span>
<lb n="679"/><span>i gCorcaigh, “An Lóchrann;” bíonn scéalta</span>
<lb n="680"/><span>agus amhráin agus aistí ann.  Tá “An</span>
<lb n="681"/><span>Crann” acu sa dtuaisceart, paipéár i</span>
<lb n="682"/><span>n-aghaidh an ráithe, acht bíonn cuid de'n</span>
<lb n="683"/><span>Bhéárla ann.  An ceann is fearr díobh go</span>
<lb n="684"/><span>léir ámhthach 'sé “An Branar” é, mar ní</span>
<lb n="685"/><span>ar phoilitidheacht ná ar ghnáth chúrsaí a bhíonn</span>
<lb n="686"/><span>trácht ann acht ar rudaí léigheannta agus</span>
<lb n="687"/><span>ar cheistibh mhóra.  Fíor-shaothrughadh na</span>
<lb n="688"/><span>litridheachta nuadha atá ann, agus deagh-</span>
<lb n="689"/><span>chomhartha na h-aimsire é.  Tá súil againn</span>
<lb n="690"/><span>gur gearr go mbeidh a lán d'á leithéid</span>
<lb n="691"/><span>le fághail, agus gealltar ceann eile, “An</span>
<lb n="692"/><span>Lasair,” ó Chorcaigh dúinn.</span></p>
<lb n="693"/>
<lb n="694"/><p><span>Tá na leabhair 'á chur amach, leis,</span>
<lb n="695"/><span>cé gur bhain ganntanas an phaipéir agus</span>
<lb n="696"/><span>costas na clodhaireachta siar díobh le</span>
<lb n="697"/><span>déidheanaighe, acht tá biseach mór ar an</span>
<lb n="698"/><span>scéal seachas fiche bliain ó shoin.  An</span>
<lb n="699"/><span>t-am sin bhí na daoine ag brath ar láimh-</span>
<lb n="700"/><span>scríbhinnibh, agus ar na scéalta a bhí i</span>
<lb n="701"/><span>mbéalaibh na ndaoine i gcóir litridheachta.</span>
<lb n="702"/><span>Ba cheart aire do thabhairt dóibh gan amhras,</span>
<lb n="703"/><span>agus baineadh feidhm maith asta, acht ní</span>
<lb n="704"/><span>fuláir leabhair nuadha do bheith againn ag</span>
<lb n="705"/><span>cur síos ar gach rud a bhaineann le saoghal</span>
<lb n="706"/><span>agus le smaointe na ndaoine.  I ndiaidh</span>
<lb n="707"/><span>á chéile a foillseóchar iad, agus ní miste</span>
<lb n="708"/><span>bheith sásta le n-a bhfuil déanta cheana.</span>
<lb n="709"/><span>Ní gádh acht na scríbhneóirí is fearr</span>
<lb n="710"/><span>d'ainmnuighadh chun a chruthughadh go bhfuil</span>
<lb n="711"/><span>scoláireacht ag baint le litridheacht na</span>
<lb n="712"/><span>nGaedheal arís, agus go bhfuil gach chomhartha</span>
<lb n="713"/><span>go mbeidh an litridheacht sin cómh líomhtha,</span>
<lb n="714"/><span>léigheannta le h-aon litridheacht eile fós.</span>
<lb n="715"/><span>I gcúige Mumhan tá an t-Athair Peadar, an</span>
<lb n="716"/><span>Dochtúir Ó Siothcháin, Séamas Ó Dubhghaill,</span>
<lb n="717"/><span>Tadhg Ó Donnchadha, Pádraig Ó Siochfradha</span>
<lb n="718"/><span>agus daoine nach iad, togha scribhneóra</span>
<lb n="719"/><span>gach duine acu.  I gcúige Connacht tá</span>
<lb n="720"/><span>Pádraig Ó Conaire, Dúglas de h-Íde, agus</span>
<lb n="721"/><span>Micheál Ó Máille agus tá cion fir déanta</span>
<lb n="722"/><span>ag gach duine acu.  Tá scríbhneóirí i</span>
<lb n="723"/><span>gcúige Uladh, leis, acht ní bhfuaradh an</span>
<lb n="724"/><span>oiread leabhar uatha agus fuaradh ó</span>
<lb n="725"/><span>mhuinntir an dá chúige eile.  Tá an méad</span>
<lb n="726"/><span>seo le rádh 'na dtaobh sin go léir ámhthach</span>
<lb n="727"/><span>nach bhfuair duine ar bith acu a chuid</span>
<lb n="728"/><span>oideachais nó a scoláireacht sa nGaedhilg</span>
<lb n="729"/><span>mar níl scoil ar bith againn fós chun</span>
<lb n="730"/><span>daoine do mhúineadh as Gaedhilg, cé go</span>
<lb n="731"/><span>bhfuil deagh-shómpla 'á thabhairt ins na</span>
<lb n="732"/><span>coláistibh Gaedhealacha.  Nuair a bheidh</span>
<lb n="733"/><span>oilscoil Ghaedhealach againn agus oideachas</span>
<lb n="734"/><span>'á thabhairt as Gaedhilg ins na scoileannaibh</span>
<lb n="735"/><span>bheaga beidh breacadh an lae ag litridheacht</span>
<lb n="736"/><span>na Gaedhilge.  Déarfaí, is dócha gur fada</span>
<lb n="737"/><span>uainn é sin, acht bh'féidir nach fada, agus</span>
<lb n="738"/><span>má gheobhaimídh an tír do bheith fúinn féin</span>
<lb n="739"/><span>is cinnte nach fada.  Do dhéanfadh bogadh</span>
<lb n="740"/><span>an daorsmáchta a lán rudaí d'fheabhsughadh</span>
<lb n="741"/><span>dúinn, agus ní h-é feabhas na litridheachta</span>
<lb n="742"/><span>an toradh is lugha a thiocfadh as.  An fhaid</span>
<lb n="743"/><span>'s támuid ag feitheamh leis an lá sin,</span>
<lb n="744"/><span>ámhthach, ní gádh dhúinn bheith diamhaoin.  Is</span>
<lb n="745"/><span>féidir linn snas agus slacht do chur ar ár</span>
<lb n="746"/><span>gcuid féin de'n Ghaedhilg, suim agus</span>
<lb n="747"/><span>spéis do chur sa tsean-litridheacht atá</span>
<lb n="748"/><span>againn, go mór-mhór i litridheacht na</span>
<lb n="749"/><span>h-ochtmhadh h-aoise déag, agus gach congnamh</span>
<lb n="750"/><span>is cabhair atá ar ár gcumas do thabhairt</span>
<lb n="751"/><span>do lucht saothruighthe na litridheachta</span>
<lb n="752"/><span>nuadha.</span></p>
<lb n="753"/>
<lb n="754"/><p><span>MICHEÁL MAC AMALTOINN.</span>
<lb n="755"/></p>
</div>
<pb n="20"/>
<div><lb n="756"/><p><span>AN DRÉIMIRE DEIREANNACH.</span></p>
<lb n="757"/>
<lb n="758"/><p><span>PÁDRAIG Ó GALLCHOBHAIR ab' ainm</span>
<lb n="759"/><span>do'n bhuachall seo atá i gceist agam acht</span>
<lb n="760"/><span>b'é “Páidín” an t-ainm ba ghnáthach ag</span>
<lb n="761"/><span>na cómhursanaibh air.  Bhí a mháthair 'na</span>
<lb n="762"/><span>baintreabhach le fada anois agus, ar ndóigh,</span>
<lb n="763"/><span>is uirthi-si a bhí an briseadh croidhe nuair</span>
<lb n="764"/><span>a fhuair a fear bás agus bhí sé d'fhiachaibh uirthi</span>
<lb n="765"/><span>Páidín do choimeád sa mbaile.  Bhí an</span>
<lb n="766"/><span>sagart agus an máighistir scoile ar aon aigne</span>
<lb n="767"/><span>go raibh Páidín ar na buachaillibh ba shaoth-</span>
<lb n="768"/><span>raighe agus ba thuisgeanaighe 'sa cheanntar agus</span>
<lb n="769"/><span>'siomdha uair a bhíodh an bhaintreabhach ag</span>
<lb n="770"/><span>rádh léithi féin:  “Beidh mo bhuachaillín ar</span>
<lb n="771"/><span>na fearaibh is áirde clú 'sa tír fós!  Cá</span>
<lb n="772"/><span>bhfios dómh-sa ná d'aoinne eile nach é an</span>
<lb n="773"/><span>chliar atá i ndán dó?”  Annsin thosnóchadh</span>
<lb n="774"/><span>sí ag urnuighe agus ag iarraidh ar Íosagán</span>
<lb n="775"/><span>agus ar Mhuire Mháthair, Páidín do choimeád</span>
<lb n="776"/><span>fé'n A gcomairce féin agus gan é do leigint</span>
<lb n="777"/><span>ar bhealach a aimhleasa go deó.  Bhí a</span>
<lb n="778"/><span>mhalairt de scéal aici, ámhthach, nuair a</span>
<lb n="779"/><span>tháinig an bás ar a fear chéile, Niall, agus an</span>
<lb n="780"/><span>lá úd gur sheas sí ar imeall na h-uaighe</span>
<lb n="781"/><span>ag éisteacht leis an gcré 'á caitheamh isteach</span>
<lb n="782"/><span>ar chómhrann Néill, bhí deireadh le gach súil</span>
<lb n="783"/><span>taobh le Páidín.  D'fhan an buachaill 'sa</span>
<lb n="784"/><span>mbaile ó'n am sin agus tá sé ag obair go</span>
<lb n="785"/><span>dian ar a fheilm bhig go dtí an lá indiú,</span>
<lb n="786"/><span>ag soláthar dó féin agus d'á mháthair.  Ó's</span>
<lb n="787"/><span>rud é go mba olc leis éirghe ar fud as na</span>
<lb n="788"/><span>leabhraibh, caitheann sé tráthnóna anois</span>
<lb n="789"/><span>agus arís ag léigheamh Stáire na h-Éireann</span>
<lb n="790"/><span>nó ag fóghluim na Gaedhilge agus mar sin</span>
<lb n="791"/><span>ní misde a rádh go bhfuil sé ag dul ar</span>
<lb n="792"/><span>aghaidh go h-ionghantach “i n-aos agus i</span>
<lb n="793"/><span>n-eólas.”  Sin díbh anois Páidín Ó</span>
<lb n="794"/><span>Ghallchobhair!</span></p>
<lb n="795"/>
<lb n="796"/><p><span>“A chara,” arsa Páidín liom lá d'á</span>
<lb n="797"/><span>rabhas ag cainnt leis, “b'ionghantach ar</span>
<lb n="798"/><span>fad í an aisling a bhí agam cúpla oidhche ó</span>
<lb n="799"/><span>shoin.”  “Cad í an aisling, a mhic ó?” arsa</span>
<lb n="800"/><span>mise, “Mhaise ní fheadar an neósfaidh</span>
<lb n="801"/><span>mé dhuit í i n-ao' chor,” ar seisean, “táim</span>
<lb n="802"/><span>cinnte go dtosnóchaidh tú ag magadh fúm</span>
<lb n="803"/><span>acht, pé'r domhan é, seo dhuit í!”</span></p>
<lb n="804"/>
<lb n="805"/><p><span>“Cheapas gurab amhlaidh bhíos lá ag</span>
<lb n="806"/><span>siubhal i m-aonar cois na fairrge agus mé</span>
<lb n="807"/><span>ag smaoineadh ar morán rudaibh acht, go</span>
<lb n="808"/><span>mór-mhór, bhíos ag smaoineadh go dubhrónach</span>
<lb n="809"/><span>ar dhál Éireann boichte.  ‘Nach caillte</span>
<lb n="810"/><span>an scéal é,’ arsa mise liom féin, ‘go</span>
<lb n="811"/><span>bhfuil an iomad Éireannach gan suim, gan</span>
<lb n="812"/><span>spéis i gcinneamhain a dtíre dúthchais!</span>
<lb n="813"/><span>Bhéadh ár saoirse agus ár dteanga agus ár mbéas-</span>
<lb n="814"/><span>anna féin ar ais againn fad ó muna</span>
<lb n="815"/><span>mbéadh na daoine seo.  Is mór an náire</span>
<lb n="816"/><span>dóibh é go cinnte agus — Ar an</span>
<lb n="817"/><span>nóimeint sin chualas glór iasachta ag</span>
<lb n="818"/><span>glaodhach orm agus dhearcas mór-thimcheall</span>
<lb n="819"/><span>orm go tóirigheacht, féachaint cé'rbh leis é.</span>
<lb n="820"/><span>‘Glór mná 'seadh é sin,’ arsa mise liom</span>
<lb n="821"/><span>féin, ‘ní fheadar cad a bhéadh 'á dhéanamh</span>
<lb n="822"/><span>ag a leithéid annso, acht go bhfóiridh Dia</span>
<lb n="823"/><span>orm cad í an áit í seo in ao' chor?’  Ní</span>
<lb n="824"/><span>raibh a fhios agam ar dhruim an domhain,</span>
<lb n="825"/><span>a chara, cá rabhas im' sheasamh.  Bhí an</span>
<lb n="826"/><span>fhairrge le feicsint go fóill acht bhí faill</span>
<lb n="827"/><span>mhór, árd ós mo chomhair amach nár fhachas</span></p>
</div>
<pb n="21"/>
<div><lb n="828"/><p><span>riamh roimhe sin.  Faill an-aisteach ar</span>
<lb n="829"/><span>fad ab' eadh í mar badh dóigh leat uirthi</span>
<lb n="830"/><span>gurab í staighre na bhfathach a bhí innti.  Bhí</span>
<lb n="831"/><span>sí ar nós dinde, tá fhios agat, acht bhí</span>
<lb n="832"/><span>gach “céim” dí chómh h-árd sin nárbh fhuláir</span>
<lb n="833"/><span>do dhuine dréimire fada a bheith aige ag</span>
<lb n="834"/><span>dul ó chéim céim uirthi.  “A Pháidín,”</span>
<lb n="835"/><span>arsa'n glór arís.  D'fheuchas suas ar</span>
<lb n="836"/><span>an bhfaill an uair seo agus cad a chífinn acht</span>
<lb n="837"/><span>maighdean óg áluinn agus í ag bagairt orm</span>
<lb n="838"/><span>chuici.  Ní gádh dhom a rádh go raibh iongnadh</span>
<lb n="839"/><span>mór orm agus dubhras liom féin nach fuláir</span>
<lb n="840"/><span>nó gur éascaidh an cailín í bheith i n-an</span>
<lb n="841"/><span>dul chómh h-árd sin ar an bhfaill!  Bhí sí</span>
<lb n="842"/><span>le feicsint ag bun an dara “céime,”</span>
<lb n="843"/><span>mar adeirfeá, ó bhárr na faille.  Dhruideas</span>
<lb n="844"/><span>isteach níos giorra do'n fhaill agus annsin</span>
<lb n="845"/><span>do thuigeas cionnus ar éirigh leis an</span>
<lb n="846"/><span>maighdean dul suas.  'Samhlaidh go raibh</span>
<lb n="847"/><span>dréimire mór, leathan idir gach “céim”</span>
<lb n="848"/><span>de'n fhaill acht b'in íad na dréimiridhe ba</span>
<lb n="849"/><span>ghreannmhaire d'ár bhfacthas riamh.</span></p>
<lb n="850"/>
<lb n="851"/><p><span>“Bhfuil fhios agat, a chara, cad é an</span>
<lb n="852"/><span>t-ádhbhar as ar deineadh iad?” arsa</span>
<lb n="853"/><span>Páidín liom.  “As an adhmad, is dócha,”</span>
<lb n="854"/><span>arsa mise.  “Ní h-eadh,” ar seisean go</span>
<lb n="855"/><span>caithréimeach, “ná as an iarrann acht chómh</span>
<lb n="856"/><span>beag!  Cad adeirfeá nuair a chloisfidh</span>
<lb n="857"/><span>tú gurab iad na fir óga a bhí mar taobha</span>
<lb n="858"/><span>agus mar chéimeanna ar gach dréimire acu?”</span>
<lb n="859"/><span>“Cad adéarfainn,” arsa mise, “acht</span>
<lb n="860"/><span>amháin nach bhfuil bun nó bárr le do chuid</span>
<lb n="861"/><span>cainnte, agus má's dóigh leat nach bhfuil</span>
<lb n="862"/><span>le dhéanamh agam-sa acht bheith ag éisteacht</span>
<lb n="863"/><span>le n-a leithéid sin de ráiméis —”</span>
<lb n="864"/><span>“Stad anois,” arsa Páidín, “fan go</span>
<lb n="865"/><span>mbeidh an scéal go léir agat!”</span></p>
<lb n="866"/>
<lb n="867"/><p><span>“Dubhras leat gurab' as na fearaibh</span>
<lb n="868"/><span>óga a deineadh gach dréimire.  'Seadh,</span>
<lb n="869"/><span>bhíodar annsin, gach ógánach 'ná sheasamh</span>
<lb n="870"/><span>ar ghualnaibh ógánaigh eile mar taobha an</span>
<lb n="871"/><span>dréimire, agus cuid eile díobh 'na luighe</span>
<lb n="872"/><span>beagáinín ós cionn a chéile mar chéimeanna.</span>
<lb n="873"/><span>Dréimiridhe daonna a b'eadh iad mar sin,</span>
<lb n="874"/><span>tá fhios agat.  Bhí na fir go léir ag</span>
<lb n="875"/><span>féachaint suas go h-imnidheach chumh na</span>
<lb n="876"/><span>maighdine i slighe go mba dhóigh leat ortha</span>
<lb n="877"/><span>go rabhadar ag brath ar rud éigin do</span>
<lb n="878"/><span>chloisint uaithi.  Nuair a chuadhas i n-aice</span>
<lb n="879"/><span>leó thosnuigheadar go léir ag cur fáilte</span>
<lb n="880"/><span>romham agus ag rádh liom teacht suas gan</span>
<lb n="881"/><span>mhoill go dtí an mhaighdean.  ‘Tá gnó</span>
<lb n="882"/><span>tábhachtach aici díot-sa agus de gach ógánach</span>
<lb n="883"/><span>eile ded' leithéid’ ar siad.  Thosnuigheas</span>
<lb n="884"/><span>ag dul i n-áirde ortha go cúramach annsin</span>
<lb n="885"/><span>agus níorbh fhada go rabhas im' sheasamh taobh</span>
<lb n="886"/><span>leis an maighdean.  Ní bréag dom a rádh,</span>
<lb n="887"/><span>mhuis,' gurab í sin an bhean ba dheise d'ár</span>
<lb n="888"/><span>bhfacas siamh.  Tháinig sí chugham agus mion-</span>
<lb n="889"/><span>gháiridhe uirthi.  ‘Fáilte romhat, a Pháidín,</span>
<lb n="890"/><span>a mhic,’ arsa sise, ‘is fada táim ag feitheamh</span>
<lb n="891"/><span>leat.’  ‘Cia h-í tusa, a mhaighdean ó?’</span>
<lb n="892"/><span>arsa mise.  ‘Éire is ainm dom agus tá fhios</span>
<lb n="893"/><span>agam go bhfuil grádh mór agat dom.’</span>
<lb n="894"/><span>‘Tá go cinnte, a Éire, a chroidhe,’ arsa</span>
<lb n="895"/><span>mise léithi, ‘agus aon rud is mian leat a</span>
<lb n="896"/><span>órdughadh dom, déanfad í go fonnmhar.’</span>
<lb n="897"/><span>‘An bhfeiceann tú aon rud thuas annsin?’</span>
<lb n="898"/><span>ars' an mhaighdean.  D'fheuchas suas agus cad</span>
<lb n="899"/><span>a chífinn ar bhárr na faille acht seód mór</span>
<lb n="900"/><span>lonnrach agus é ag soillsiughadh chómh geal sin</span>
<lb n="901"/><span>is nach fada a fhéadfeá bheith ag féachaint air.</span>
<lb n="902"/><span>Ba dóigh le duine gurab í an ghrian féin</span>
<lb n="903"/><span>a bhí ann!  ‘Cad é sin, a Éire?’ arsa</span>
<lb n="904"/><span>mise.  ‘'Sé Seód na Saoirse é sin,’ ars'</span>
<lb n="905"/><span>an mhaighdean go h-aithmhéileach, ‘agus nach</span>
<lb n="906"/><span>fada liom go mbeidh sé agam!  Féach,</span>
<lb n="907"/><span>a Pháidín, tá mé im' sheasamh ag bun na</span>
<lb n="908"/><span>céime seo anois acht ní fuláir dom dul</span>
<lb n="909"/><span>suas ar a bharr gan mhoill.  Dá mbéinn</span>
<lb n="910"/><span>annsin bhéadh staighre breágh, órdha, dain-</span>
<lb n="911"/><span>gean agam le dul suas go bárr na faille</span>
<lb n="912"/><span>ag glacadh an tSeóid úd.  Staighre na</span>
<lb n="913"/><span>Teangan 'seadh an staighre sin, a Pháidín,</span>
<lb n="914"/><span>agus nach fada liom go mbeidh mé 'ghá bhun!</span>
<lb n="915"/><span>Annsin ní bhéadh le dhéanamh agam acht dul</span>
<lb n="916"/><span>suas agus an Seód do glachadh gan a thuilleadh</span>
<lb n="917"/><span>trioblóide!’  ‘Mar sin an scéal?’</span>
<lb n="918"/><span>arsa mise, ‘acht an bhfuil fhios agat, a</span>
<lb n="919"/><span>mhaighdean ó, cionnus a fhéadfeá dul thar</span></p>
</div>
<pb n="22"/>
<div><lb n="920"/><p><span>an gcéim seo atá eadrainn agus Staighre</span>
<lb n="921"/><span>na Teangan?’  ‘Tá, a Pháidín, ar sise,</span>
<lb n="922"/><span>‘rachad thar an gcéim seo ar an gcuma</span>
<lb n="923"/><span>chéadna ar a chuadhas thar na céimeannaibh</span>
<lb n="924"/><span>eile thíos.  Timcheall ocht gcéad bhliadhain</span>
<lb n="925"/><span>ó shoin, nuair a bhíos ag bun na faille</span>
<lb n="926"/><span>seo cheapas nach n-eireóchaidh liom coidhche</span>
<lb n="927"/><span>teacht aníos annso acht tháinig na h-ógánaigh</span>
<lb n="928"/><span>chródha, dílse agus chabhruigheadar liom agus mé</span>
<lb n="929"/><span>i gcruadh-chás.  Dubhras leó go raibh sé</span>
<lb n="930"/><span>d'fhiachaibh orm dul suas go Staighre</span>
<lb n="931"/><span>na Teangan nó ní fhéadfhainn choidhche mo</span>
<lb n="932"/><span>Sheód d'fághail ar n-ais.  Thuigeadar go</span>
<lb n="933"/><span>cruinn cad a bhí uaim agus shocruigheadar iad</span>
<lb n="934"/><span>féin gan mhoill ar nós dréimire.  Thángas</span>
<lb n="935"/><span>annso go righin mall, a Pháidín, mar is</span>
<lb n="936"/><span>iomdha buachaill a bhí i n-easnamh orm i</span>
<lb n="937"/><span>gcómhair céim mo dhréimire acht fuaras</span>
<lb n="938"/><span>iad go léir, buidheachas le Dia, agus d'éirigh</span>
<lb n="939"/><span>liom an bhuaidh d'fhághail ar gach toirmeasc.</span>
<lb n="940"/><span>Anois, a chroidhe, tá an toirmeasc deir-</span>
<lb n="941"/><span>eannach romham agus ní fuláir dom an</span>
<lb n="942"/><span>dréimire deireannach chumh Staighre na</span>
<lb n="943"/><span>Teangan do shroiseadh.  An rachaidh tusa</span>
<lb n="944"/><span>mar céim 'sa dréimire seo, a Pháidín?’</span>
<lb n="945"/><span>‘Rachad, a Éire, a stór,’ arsa mise, ‘agus is</span>
<lb n="946"/><span>orm-sa atá an t-áthas agus an lúthgháir é bheith</span>
<lb n="947"/><span>ar mo chumas rud éigin éifeachtach do</span>
<lb n="948"/><span>dhéanamh ar do shon fá dheireadh!’  Thug</span>
<lb n="949"/><span>sí a lámh dom annsin agus phógas í agus thosnuigheas</span>
<lb n="950"/><span>'ghom shocrughadh féin mar chéim 'sa dréimire</span>
<lb n="951"/><span>nuadh.</span></p>
<lb n="952"/>
<lb n="953"/><p><span>“Is ar éigin a bhíos socruighthe fúm</span>
<lb n="954"/><span>nuair a chualas glór feargach ag screadadh</span>
<lb n="955"/><span>orm.  ‘Bhitheamhnaigh leisgeamhail, gan</span>
<lb n="956"/><span>mhaitheas!  An é it' chodhladh táir?  Feuch</span>
<lb n="957"/><span>ar an dteine!  Feuch ar an dtulán!</span>
<lb n="958"/><span>Feuch —!’  Phreabas im' shuidhe arís acht</span>
<lb n="959"/><span>bhí an mhaighdean agus an fhaill agus na dréimiridhe</span>
<lb n="960"/><span>imthighthe.  D'fheuchas mór-thimcheall agus sórt</span>
<lb n="961"/><span>scannradh orm acht ba ghearr gur thuigeas</span>
<lb n="962"/><span>gurab amhlaidh bhíos im' chodhladh ar feadh</span>
<lb n="963"/><span>an am go léir agus nárbh í an mhaighdean óg,</span>
<lb n="964"/><span>áluinn a ghlaoidh chómh feargach sin orm</span>
<lb n="965"/><span>acht mo mháthair féin.  Bhíos im' shuidhe</span>
<lb n="966"/><span>taobh leis an dteine ag feitheamh léithi nuair</span>
<lb n="967"/><span>a thuiteas im' chodhladh, tá fhios agat, agus</span>
<lb n="968"/><span>tháinig sí abhaile sar a dhúisigheas arís.</span>
<lb n="969"/><span>Bhí sí fliuch ó'n fhearthainn agus préachta</span>
<lb n="970"/><span>leis an bhfuacht agus, rud ba mheasa, dar</span>
<lb n="971"/><span>léithi, bhí an teine múchta agus gan braon 'sa</span>
<lb n="972"/><span>tulán!  Dar ndóigh is domh-sa a thug sí</span>
<lb n="973"/><span>an báirseacht de bhárr an fháilte a bhí</span>
<lb n="974"/><span>roimpi ar teacht abhaile dí.  Ba bheag liom</span>
<lb n="975"/><span>an mhéid sin, ámhthach, i gcomparáid leis</span>
<lb n="976"/><span>an aisling bhreágh a bhí agam.  Nac ceart</span>
<lb n="977"/><span>é sin a chara?  Tá fhios agam anois cad</span>
<lb n="978"/><span>atá le déanamh agam ar shon mo thírín</span>
<lb n="979"/><span>bhoicte agus ní h-é orm-sa a bheidh an locht</span>
<lb n="980"/><span>muna mbeidh aon chéim amháin, pé scéal é,</span>
<lb n="981"/><span>de'n staighre deireannach ag an maighdean</span>
<lb n="982"/><span>óig.”</span></p>
<lb n="983"/>
<lb n="984"/><p><span>“'Seadh, a Pháidín, a mhic ó,” arsa mise</span>
<lb n="985"/><span>leis, “agus rachad-sa i n-éinfeacht leat</span>
<lb n="986"/><span>mar chéim eile agus, le conghnamh Dé, ní fada</span>
<lb n="987"/><span>go mbeidh Staighre na Teangan fé chosaibh</span>
<lb n="988"/><span>ár stóirín!  Nach orainn-ne a bheidh an</span>
<lb n="989"/><span>t-áthas agus an bhród nuair a ghlachfaidh sí a</span>
<lb n="990"/><span>Seód fá dheireadh! 'Seadh, a bhuachaill,</span>
<lb n="991"/><span>táim an-bhuidheach díot gur chuiris ar mo</span>
<lb n="992"/><span>chumas dul mar chéim 'san Dréimire</span>
<lb n="993"/><span>Deireannach!</span></p>
<lb n="994"/>
<lb n="995"/><p><span>ANTÓIN Ó STÁNLAIGH.</span></p>
<lb n="996"/>
<lb n="997"/><p><span> “Má thug an deonughadh dhi, (a Dhia),</span>
<lb n="998"/><span>Sacsa nuadh darbh' ainm Éire,</span>
<lb n="999"/><span>Bheith re a linn-si i láimh bíodhbhadh</span>
<lb n="1000"/><span>Do'n inse is cáir ceileabhradh.”</span></p>
<lb n="1001"/>
<lb n="1002"/><p><span>— FEARFLATHA Ó GNÍMH cct</span>
<lb n="1003"/></p>
</div>
<pb n="28"/>
<div><lb n="1004"/><p><span>AN CHOMHARSA BHODARACH.</span></p>
<lb n="1005"/>
<lb n="1006"/><p><span>BHÍ páiste ann tráth.  Togha cailín a bhí</span>
<lb n="1007"/><span>innti.  Do sháruigh sí thar a bhfacais riamh</span>
<lb n="1008"/><span>le h-áilneacht is le naomhthacht; le cródhacht</span>
<lb n="1009"/><span>is le cráibhtheacht.  Pé uair a bhíodh sí i</span>
<lb n="1010"/><span>riocht contabharta d'iompuigheadh sí ar an</span>
<lb n="1011"/><span>Uile-Cómhacthach.</span></p>
<lb n="1012"/>
<lb n="1013"/><p><span>Anois ba ghairid uaithi comharsa áirithe</span>
<lb n="1014"/><span>'na chomhnuidhe; buachaill is a comh-n-aois</span>
<lb n="1015"/><span>ab eadh é.  Acht ambasa cad é an deifrigh-</span>
<lb n="1016"/><span>theacht idir an bheirt!  Mar budh ghnáthach,</span>
<lb n="1017"/><span>ba treise an buachaill, acht mar sin féin</span>
<lb n="1018"/><span>ní raibh ann acht maoidheadóir cladhaireach.</span>
<lb n="1019"/><span>Is nadúrach do pháistibh óga dúil a bhéith</span>
<lb n="1020"/><span>aca i mbréagánaibh, agus ní h-aon eisceacht</span>
<lb n="1021"/><span>an cailín seo 'gainne.  Bhí a lán díobh</span>
<lb n="1022"/><span>aici — longa, pingne, saigdiúirí, brataca,</span>
<lb n="1023"/><span>agus rl., acht ní túisce a bhídís 'na seilbh aici</span>
<lb n="1024"/><span>ná mar a bhídís goidthe, agus scuabtha le fíor-</span>
<lb n="1025"/><span>neart 'ghá comharsain, agus 'n-a theannta</span>
<lb n="1026"/><span>sin chuireadh sé nimh a shúl ins gach bhlomach</span>
<lb n="1027"/><span>a bhlasadh sí.  Uair ar bith a theagadh sí ar</span>
<lb n="1028"/><span>choimirce aoinne eile, b'é leith-scéal a bhíodh</span>
<lb n="1029"/><span>ag an mbuachaill ná go raibh droch-usáid</span>
<lb n="1030"/><span>aici d'á baint as na bréagánaibh is í 'ghá</span>
<lb n="1031"/><span>gcur chun a h-aimhleasa, agus d'á bhrigh sin</span>
<lb n="1032"/><span>nach raibh sí acht ag déanamh dioghbhála dí</span>
<lb n="1033"/><span>féin is dá comharsanaibh.  Cleas suarach</span>
<lb n="1034"/><span>eile a bhíodh aige ná clábar a chaitheamh ar a</span>
<lb n="1035"/><span>gúna bán, agus annsin “Straoille” a chur</span>
<lb n="1036"/><span>mar leas-ainm uirthi.  Do gheibheadh sé an</span>
<lb n="1037"/><span>lámh-uachtar uirthi go coitcheann.  Faoi sheach</span>
<lb n="1038"/><span>i n-ionad bheith níos truaighmhéiligh dí, tugadh</span>
<lb n="1039"/><span>fé ndeara gurb amhlaidh go raibh sé ag dul</span>
<lb n="1040"/><span>i ndánacht is i gcruadháil, go dtí go raibh</span>
<lb n="1041"/><span>an cailín bocht chom croidhe-chráidhte sin</span>
<lb n="1042"/><span>leis nár fhéidir sí cad ba cheart dí a</span>
<lb n="1043"/><span>déanamh chun teithte as a ghreim.</span></p>
<lb n="1044"/>
<lb n="1045"/><p><span>Bhí sé ag druidim isteach ar an Nodhlaig,</span>
<lb n="1046"/><span>agus is fada roimhe sin go raibh sé lán-</span>
<lb n="1047"/><span>cheapaithe aici leitirín a chur chun Santa</span>
<lb n="1048"/><span>Clás ag iarraidh bhronntanais speisíalta</span>
<lb n="1049"/><span>air.  Do scríobh sí an leitir.  Nárbh fhada</span>
<lb n="1050"/><span>léithi uaithe go dtagadh sé le dúil a croidhe.</span></p>
<lb n="1051"/>
<lb n="1052"/><p><span>Fé dheireadh thiar thall tháinig Oidhche</span>
<lb n="1053"/><span>Nodhlag.  Bhí sé sáithte isteach ina haigneadh</span>
<lb n="1054"/><span>aici fanamhaint ina dúiseacht go dtagadh</span>
<lb n="1055"/><span>Santa Clás.  D'fhan agus cluas uirthi ag</span>
<lb n="1056"/><span>éisteacht.  Níorbh fhada dí ag feiteamh nó</span>
<lb n="1057"/><span>gur airigh sí coiscéim chuice.  Badh ghearr</span>
<lb n="1058"/><span>nó go raibh an duine ina sheasamh ós a</span>
<lb n="1059"/><span>comhair 'sa seómra.  Ba mhaith a d'aithin sí é.</span>
<lb n="1060"/><span>Nárbh mhinic a chonnaic sí a steille-bheatha i</span>
<lb n="1061"/><span>bpictiúraibh — an aghaidh shultmhar, ghrádhmhar,</span>
<lb n="1062"/><span>ghreannmhar; an fhéasóg liath, fhada, dheagh-</span>
<lb n="1063"/><span>ghearrtha; an fhalluing mhór, dhearg,</span>
<lb n="1064"/><span>lúbarnac; agus an mála breágh, reamhar,</span>
<lb n="1065"/><span>teannaigthe, caithte síar ar a ghualainn.</span></p>
<lb n="1066"/>
<lb n="1067"/><p><span>“Fáilte! céad míle fáilte rómhat, a chara</span>
<lb n="1068"/><span>mo chroidhe,” ar sise, agus í ag buaileadh</span>
<lb n="1069"/><span>basa, is a gnúis go geal le h-áthas.  “An</span>
<lb n="1070"/><span>bhfuil mo bhronntanas luachmhar dílis agat?</span>
<lb n="1071"/><span>An bhfuairis mo leitir?” ar sise, agus</span>
<lb n="1072"/><span>séideán innte le neart díograise.</span></p>
<lb n="1073"/>
<lb n="1074"/><p><span>“A leinbh dhílis,” arsa Santa Clás agus</span>
<lb n="1075"/><span>é ag bagairt méire uirthe, “tá an iomarcha</span>
<lb n="1076"/><span>ag teastáil uait láithreach bonn.  Fantar</span>
<lb n="1077"/><span>go bhfeictear.’”  Lom láithreach do thuit a</span>
<lb n="1078"/><span>lug ar a lag uirthi.  "Acht a laoigh," ar</span>
<lb n="1079"/><span>seisean, “tá tabhartas eile agam dhuit.</span>
<lb n="1080"/><span>Féach! Ó nach deas é!!  Súgruigh go</span></p>
</div>
<pb n="29"/>
<div><lb n="1081"/><p><span>cneasta, ciúin, ceannsa leis:  Tabhair aire</span>
<lb n="1082"/><span>mhaith dí, agus b'fhéidir go mbéadh an</span>
<lb n="1083"/><span>brontanas eile le fágháil agat am éigin</span>
<lb n="1084"/><span>eile.”</span></p>
<lb n="1085"/>
<lb n="1086"/><p><span>“Coiméad agat féin é sin,” ar sise,</span>
<lb n="1087"/><span>agus ag díriughadh a méire ar an mbeart</span>
<lb n="1088"/><span>a bhí idir a dhá láimh, agus í ag silt na</span>
<lb n="1089"/><span>ndeór.  “Níl beann agam anois ar aon</span>
<lb n="1090"/><span>bhréagán eile sa domhan acht amháin ar an</span>
<lb n="1091"/><span>gceann atá mé a iarraidh.”</span></p>
<lb n="1092"/>
<lb n="1093"/><p><span>“Cuirfear d'fhiachaibh ort é do thógaint,”</span>
<lb n="1094"/><span>ar seisean go feargach, rud nár dhual do</span>
<lb n="1095"/><span>dhuine chomh carthannach leis do réir deall-</span>
<lb n="1096"/><span>raimh.  Leis sin do chaith sé an beart ar</span>
<lb n="1097"/><span>a glúin, agus siúd cun siubhail leis an</span>
<lb n="1098"/><span>doras amach.  Acht bhí sí chomh glic leis,</span>
<lb n="1099"/><span>Do chaith sí an beart díreach fá n-a chosaibh</span>
<lb n="1100"/><span>ar an dtáirsigh.  Ag tuitim ar an</span>
<lb n="1101"/><span>dtalamh do'n bheart, do thárla gur scoilt</span>
<lb n="1102"/><span>an clúdach ioldathach; agus cad badh dhóigh</span>
<lb n="1103"/><span>leat a bhí istigh acht bosca dubh gránda agus</span>
<lb n="1104"/><span>scríobhnóireacht áirithe air.”</span></p>
<lb n="1105"/>
<lb n="1106"/><p><span>“A bhitheamhnaigh de ropaire,” ar sise</span>
<lb n="1107"/><span>dá ionnsuidhe go colgánta, crosta, agus é</span>
<lb n="1108"/><span>lán-cheapaithe aici sásamh eigean a bhaint</span>
<lb n="1109"/><span>as, “glan leat as an dteach seo ar an</span>
<lb n="1110"/><span>bpoinnte boise.”  Ba ghearr a bhíodar i</span>
<lb n="1111"/><span>n-achrann nó gur rug sí greim ar a fhéasóig,</span>
<lb n="1112"/><span>agus má rug, tháinig an fhéasóg léithe</span>
<lb n="1113"/><span>n-a láimh, mar nach raibh innte acht féasóg</span>
<lb n="1114"/><span>bréige, agus chonnaic sí nárbh é Santa</span>
<lb n="1115"/><span>Clás a bhí aici acht “An Chomharsa Bhodarach.”</span>
<lb n="1116"/><span>Do shleamhnuig sé amach is a cheann faoi,</span>
<lb n="1117"/><span>mar ba bheag a cheap sé go nochtóchtuidhe a</span>
<lb n="1118"/><span>chalaois.</span></p>
<lb n="1119"/>
<lb n="1120"/><p><span>An oidhche chéadna do chuaidh sí a chodhladh</span>
<lb n="1121"/><span>agus réamh-fhaisnéis éachtach istigh ina</span>
<lb n="1122"/><span>h-aighne.  Bhí rún aici gan athchuinge</span>
<lb n="1123"/><span>d'iarraidh ar strainséar go bráth arís.</span>
<lb n="1124"/><span>Bhí sean-bhréagán aici — ceann a d'éirigh</span>
<lb n="1125"/><span>leithe a choinneál slán ó'n am in ar</span>
<lb n="1126"/><span>chuir sí aithne ar an gcomharsan bhodaraigh</span>
<lb n="1127"/><span>an céad uair.  Bhí sé caithte ar leath-thaoibh</span>
<lb n="1128"/><span>i gcúinne áirithe leis féin, agus é clúdaighthe</span>
<lb n="1129"/><span>le luaithreadh toisc gan aon usáid bhéith</span>
<lb n="1130"/><span>ghá bhaint as.  Do thóg sí cuichi féin é, agus</span>
<lb n="1131"/><span>uaidh sin amach tháinic grádh chómh mór sin</span>
<lb n="1132"/><span>n-a croidhe air gurbh annamh dí gan an</span>
<lb n="1133"/><span>sean-bhréagán le feiscint 'na seilbh aici.  Ba</span>
<lb n="1134"/><span>dheacar leithi fíor-spóirt a bhaint as ar</span>
<lb n="1135"/><span>dtúis, acht le neart taithighe agus le</span>
<lb n="1136"/><span>seasmhacht d'éirigh leithi.  B'fhearr leithi é</span>
<lb n="1137"/><span>ná gach uile bhréagán eile d'á raibh aici,</span>
<lb n="1138"/><span>agus dá mhéid taithighe a bhí aici leis seadh</span>
<lb n="1139"/><span>is amhlaidh ba mhó a thaithin sé léithe.</span></p>
<lb n="1140"/>
<lb n="1141"/><p><span>Iar n-a chlos sin don Chladhaire d'éirigh sé</span>
<lb n="1142"/><span>feargach mar bhí gráin agus fuath aige ar an</span>
<lb n="1143"/><span>mbréagán so.  Bhí sé ar aigneadh aige uaidh</span>
<lb n="1144"/><span>soin amach críocha chur leis an sean-bhréagán,</span>
<lb n="1145"/><span>mar thug sé fé ndeara go raibh an cailín ag</span>
<lb n="1146"/><span>éirghe neamh-spleadhach, dána mar gheall air.</span>
<lb n="1147"/><span>Do rigneadh sé iarracht ar í do bhréagadh</span>
<lb n="1148"/><span>agus do mhealladh chun é do chur ar leath-</span>
<lb n="1149"/><span>thaoibh arís.  Do gheall sé go dtiubhradh sé</span>
<lb n="1150"/><span>bronntanais 'na míltibh dí agus go mbeadh</span>
<lb n="1151"/><span>sé níos flaitheamhla, níos fiala is níos</span>
<lb n="1152"/><span>trócairighe feasta; acht, airiú, ba bheag an</span>
<lb n="1153"/><span>mhaitheas dhó é.  Fé dheireadh thiar thall</span>
<lb n="1154"/><span>nuair a theip air í do mhealladh ar aon chuma</span>
<lb n="1155"/><span>d'iompuigh sé ar an láimh-láidir:—  Do</span>
<lb n="1156"/><span>bhuail sé í, do gabh sé de chosaibh innte, do</span>
<lb n="1157"/><span>chuir sé fé ghlas í, acht d'á áindheoin sin</span>
<lb n="1158"/><span>is uile, níor staon sí roimhe riamh.</span></p>
<lb n="1159"/>
<lb n="1160"/><p><span>Bhí rud eicint ghá innsint dí go mbrisfeadh</span>
<lb n="1161"/><span>sí an cath air, agus is iomdha uair nuair a</span>
<lb n="1162"/><span>bhíodh sí i riocht géillte go gcuirfeadh sé</span>
<lb n="1163"/><span>seo misneach nuadh innti.  Do lean an</span>
<lb n="1164"/><span>sceul mar seo go dtí go raibh an Foghmhar</span>
<lb n="1165"/><span>ann.  Um an dtaca sin bhí an tuirse ag</span>
<lb n="1166"/><span>teacht ar an gCladhaire.  Do chinn sé</span>
<lb n="1167"/><span>go dianghabháilte ar chath dheireannach sar</span>
<lb n="1168"/><span>a n-éirigheadh sé as an leath-trom.  B'é</span>
<lb n="1169"/><span>sin an cath ba fíochmhaire agus ba mhilltighe,</span>
<lb n="1170"/><span>d'ar thug sé.  Ní raibh seift ná beart a</span>
<lb n="1171"/><span>ceapadh riamh nár chuir sé i bhfeidhm chun a</span>
<lb n="1172"/><span>rún a chóimhlíonadh.  Do thug an cailín go</span>
<lb n="1173"/><span>calma, cródha fé gach ionnsuidhe d'ár dhein</span>
<lb n="1174"/><span>sé, agus i ndeireadh na dála do bhris sí an</span>
<lb n="1175"/><span>cath air go h-iomlán.  Anois, buidheachas le</span>
<lb n="1176"/><span>Dia, tá an cailín beag a buailtí fé chois chomh</span></p>
</div>
<pb n="30"/>
<div><lb n="1177"/><p><span>fada san, tá sí fuasgailte ó'n daor-bhruid</span>
<lb n="1178"/><span>n-a raibh sí, agus ná déantar dearmad</span>
<lb n="1179"/><span>ar an sean-bhréagán a chuir misneach innte</span>
<lb n="1180"/><span>le buille a bhualadh agus pianta a</span>
<lb n="1181"/><span>fhulaingt ar son a saoirseachta.  Do</span>
<lb n="1182"/><span>thárla gurb é sin an rud ba mhó tairbhe dí,</span>
<lb n="1183"/><span>agus dá bhárr sin beidh sé d'uain aici</span>
<lb n="1184"/><span>súgradh i síothcháin is i n-aondhacht le n-a</span>
<lb n="1185"/><span>cuid saighdiúirí, le n-a cuid long, le n-a</span>
<lb n="1186"/><span>pinginn; agus a cuid bídh a chaitheamh go</span>
<lb n="1187"/><span>compóirdeamhail gan aon cur isteach uirthi</span>
<lb n="1188"/><span>ó'n gCladhaire bodarach.</span></p>
<lb n="1189"/>
<lb n="1190"/><p><span>Is dócha, a léightheóirí, nach ghádh dom a</span>
<lb n="1191"/><span>innsint daoibh gurb í “Caitlín Ní</span>
<lb n="1192"/><span>h-Uallacháin,” an cailín atá i gceist agam;</span>
<lb n="1193"/><span>“Seán Bhuidhe,” an Chomhursa Bhodarach;</span>
<lb n="1194"/><span>“Saoirse,” an bhronntanas do hiarradh</span>
<lb n="1195"/><span>ar Santa Clás;  “Mock Convention,” an</span>
<lb n="1196"/><span>bosca dubh;  “Saighdiúracht do d'aimh-</span>
<lb n="1197"/><span>dheoin,” an sgríobhnóireacht a bhí air; agus</span>
<lb n="1198"/><span>“An Ghaedhilg bhinn bhlasta,” an sean-</span>
<lb n="1199"/><span>bhréagán fé ndear an bhuaidh.  Bhí sí le fada</span>
<lb n="1200"/><span>caithte ar leath-thaoibh, faraor, gan meas</span>
<lb n="1201"/><span>ag Caitlín uirthe, gan tuigsint cheart ar a</span>
<lb n="1202"/><span>áilneacht agus a luachmhaire a bhí sí.  Acht</span>
<lb n="1203"/><span>anois, moladh le Dia, ní baoghal go mbéidh</span>
<lb n="1204"/><span>sí faoi dhroch-mheas arís.  Nár leigidh Dia</span>
<lb n="1205"/><span>go mbéadh, agus go mba fada buan an t-é</span>
<lb n="1206"/><span>a chuideóchas léithe, mar is uaithe a thiocfas</span>
<lb n="1207"/><span>saoirseacht gheal na hÉireann.</span></p>
<lb n="1208"/>
<lb n="1209"/><p><span>MICHEÁL MAC SUIBHNE</span></p>
<lb n="1210"/>
<lb n="1211"/><p><span>Tá cláirseach na h-Éireann le fada faoi bhrón,</span>
<lb n="1212"/><span>Agus lionndubh, ochón! ar a téadaibh,</span>
<lb n="1213"/><span>An chláirseach do bhí 'na lúthgháire do'n chroídhe,</span>
<lb n="1214"/><span>Atá sí gan bhrígh, a's í réabtha.</span>
<lb n="1215"/><span>Acht sgéithfidh sí ceól ann sna spéarthaibh go fóill,</span>
<lb n="1216"/><span>Béidh guth ins gach téad do bhí briste,</span>
<lb n="1217"/><span>Imtheóchaidh droch-shíon, soillseóchaidh an ghrian</span>
<lb n="1218"/><span>Ar shlóightibh na bhFiann bhí sgriosta.</span></p>
<lb n="1219"/>
<lb n="1220"/><p><span>— AN CRAOIBHÍN AOIBHINN, cct.</span>
<lb n="1221"/></p>
</div>
<pb n="44"/>
<div><lb n="1222"/><p><span>SEAGHÁN Ó DONNABHÁIN.</span></p>
<lb n="1223"/>
<lb n="1224"/><p><span>“As ní coitchind soilléir fon uile domhan in gach ionadh i mbí uaisle nó</span>
<lb n="1225"/><span>onóir in gach aimsir dá ttáinicc riamh diaidh i n-diaidh nach ffuil ní as</span>
<lb n="1226"/><span>glórmhaire agus as airmittnighe onóraighe (ar adhbharaibh iomdha) iná fios</span>
<lb n="1227"/><span>seandachta na sean-ughdar agus eolas na n-airech agus na n-uasal ró bhádar</span>
<lb n="1228"/><span>ann isin aimsir rimpo do thabhairt do chum soluis, ar dhaigh co mbeith</span>
<lb n="1229"/><span>aitheantas agus eolas ar gach druing i n-deadhaibh aroile cionnus do chaith-</span>
<lb n="1230"/><span>siot a sinnsir a ré agus a n-aimsir, agus cia h-airitt ro báttar i tticcearnas a</span>
<lb n="1231"/><span>ndúithche i ndignit nó i n-onóir diaidh i n-diaidh agus créd í an oidheadh fuairsiott.”</span></p>
<lb n="1232"/>
<lb n="1233"/><p><span>— Micheál Ó Cléirigh do sgríobh.</span></p>
<lb n="1234"/>
<lb n="1235"/><p><span>IS corruighthe mí-sheasmhach an saoghal atá</span>
<lb n="1236"/><span>ann faoi láthair.  Athrughadh ádhbhalmhór ag</span>
<lb n="1237"/><span>teacht ar 'chuile nídh.  An domhan mór tré</span>
<lb n="1238"/><span>n-a chéile nach mór.  Gan trácht ar rud ar</span>
<lb n="1239"/><span>bith ach ar an gcogadh atá thart agus ar an</span>
<lb n="1240"/><span>gcogadh nár tháinig fós, acht atá ag teacht</span>
<lb n="1241"/><span>do réir na ndaoine atá cliste, eolasach</span>
<lb n="1242"/><span>i n-a leithéid sin d'eolas.  (Atá súil agam</span>
<lb n="1243"/><span>go gclisfear ortha seo.)  Trácht ar</span>
<lb n="1244"/><span>“chumannaibh ceard,” ar “stailceannaibh”</span>
<lb n="1245"/><span>agus ar na “Bolséibhícigh” féin, agus</span>
<lb n="1246"/><span>ar a lán rudaí iongantacha eile nach raibh</span>
<lb n="1247"/><span>aon trácht ortha go dtí le deireannach.</span>
<lb n="1248"/><span>Sgéal an lae indiu agus é ag bréagnughadh</span>
<lb n="1249"/><span>sgéil an lae indé.  An bhréag 'á cur i riocht</span>
<lb n="1250"/><span>na fírinne agus an eagcóir i riocht an chirt.</span>
<lb n="1251"/><span>Daoine 'á rádh nach bhfuil acht uisge faoi</span>
<lb n="1252"/><span>thalamh 'á imirt ag na daoine móra atá i</span>
<lb n="1253"/><span>n-áird-réim.  Filidheacht 'á cumadh mar is</span>
<lb n="1254"/><span>gnáthach i n-aimsir an chruadhtain.  Daoine</span>
<lb n="1255"/><span>agus iad go dubhach, díombáidheach, neamh-</span>
<lb n="1256"/><span>shuaimhneach 'na lán d'áiteanna.  Daoine</span>
<lb n="1257"/><span>agus iad cortha de'n toirmeasg agus ar</span>
<lb n="1258"/><span>lorg síothchána, ach go bhfuil sise ag éalódh</span>
<lb n="1259"/><span>uatha ar nós scáile.  Daoine ag cogarnach</span>
<lb n="1260"/><span>ós íseal; iad sgannruighthe: an tsean-</span>
<lb n="1261"/><span>cheist 'á fiafruighe acaib go léir — “cadé</span>
<lb n="1262"/><span>an deire bhéas leis?”  Gan a fhios ag</span>
<lb n="1263"/><span>éinne — na daoine cliste féin do luadhas.</span>
<lb n="1264"/><span>Ag sin mar atá an sgéal ag 'chuile tír</span>
<lb n="1265"/><span>nach mór, agus ní taise d'Éirinn é do</span>
<lb n="1266"/><span>réir cosamhlachta acht amháin go ndeirtear</span>
<lb n="1267"/><span>nach bhfuil sise chomh cráidhte le cách.</span>
<lb n="1268"/><span>B'fhéidir sin.  Ach ní h-ionann sin agus</span>
<lb n="1269"/><span>a rádh go bhfuil sí socair sásta i gceist-</span>
<lb n="1270"/><span>eannaibh áirighthe.  Tá sean-cheisteanna</span>
<lb n="1271"/><span>faoi lámhaibh aici fós gan réidhteach ortha.</span>
<lb n="1272"/><span>Ceisteanna deacra iad bhaineas le saoirse</span>
<lb n="1273"/><span>phoilitidheachta agus leas na tíre do bhainnt</span>
<lb n="1274"/><span>amach.  Ceisteanna gan áireamh aici gan</span>
<lb n="1275"/><span>réidhteach ortha.  Seadh, seana-cheisteanna</span>
<lb n="1276"/><span>iad go léir.</span></p>
<lb n="1277"/>
<lb n="1278"/><p><span>Ach dá mhéid é an toirmeasg agus dá</span>
<lb n="1279"/><span>fhaid í oidhche an dubhróin deirtear nach</span>
<lb n="1280"/><span>baoghal don teangain dúthchais.  Deirtear</span>
<lb n="1281"/><span>go bhfuil an tsean-cheist sin ar bhealach</span>
<lb n="1282"/><span>a leasa faoi dheireadh thiar thall.  Ní ceart</span>
<lb n="1283"/><span>d'éinne breitheamhnas obann do thabhairt</span>
<lb n="1284"/><span>ar an gceist seo, ach má déanfar machtnamh</span>
<lb n="1285"/><span>air, chífear nach bhfuil mórán dul-amugha</span></p>
</div>
<pb n="45"/>
<div><lb n="1286"/><p><span>ann.  Ní gábhadh dúinne an sean-sgéal</span>
<lb n="1287"/><span>d'aith-innsint: is tearc duine nach</span>
<lb n="1288"/><span>dtuigeann um an dtaca seo a thábhachtaighe</span>
<lb n="1289"/><span>atá ceist na teangan dúthchais.  Tá ré</span>
<lb n="1290"/><span>na scoláireachta bréige i ndáil le bheith</span>
<lb n="1291"/><span>thart, agus, do réir cosamhlachta, tá an</span>
<lb n="1292"/><span>chuid is mó de'n ainbhfios a d'éirigh aisti</span>
<lb n="1293"/><span>i ndáil le bheith thart freisin.  Tá na</span>
<lb n="1294"/><span>daoine ag éirghe níos tuigsionaighe i</span>
<lb n="1295"/><span>dtaoibh gach a mbaineas leóbhtha.  Acht is</span>
<lb n="1296"/><span>mithid dhóibh é.  Caithfear a admháil nach</span>
<lb n="1297"/><span>rabhadar ro-thuigsionach chuige seo.  Ag</span>
<lb n="1298"/><span>sin an chéad athrughadh foghanta seachas a</span>
<lb n="1299"/><span>chéile atá le tabhairt faoi ndeara indiu:</span>
<lb n="1300"/><span>tá sé lé feiceáil go soléir dá mhéid é an</span>
<lb n="1301"/><span>clampar agus an toirmeasg.  Ceist;</span>
<lb n="1302"/><span>cadé an rud is mó is ceann-tsiocair leis</span>
<lb n="1303"/><span>an athrughadh sin?  'Chuile dhuine agus</span>
<lb n="1304"/><span>réidhteach a thola féin aige ar an gceist</span>
<lb n="1305"/><span>sin.  Ní bhacaim le n-a lán aca.  Ach bacaim</span>
<lb n="1306"/><span>le daoine dheireas gurab é Connradh na</span>
<lb n="1307"/><span>Gaedhilge is mó is ceann-tsiocair leis —</span>
<lb n="1308"/><span>nó mar adéaradh dream aca — dream nach</span>
<lb n="1309"/><span>fiú trácht ortha — is mó atá “cionntach” leis.</span>
<lb n="1310"/><span>Tá crut na fírinne 'san scéal ar a laighead</span>
<lb n="1311"/><span>muna bhfuil a h-iomláine ann.  Tá cúig</span>
<lb n="1312"/><span>is fiche bliadhain go díreach anois ann ó</span>
<lb n="1313"/><span>cuireadh an Connradh ar bun.  Nach mó cor,</span>
<lb n="1314"/><span>idir deagh-chor águs droch-chor, atá curtha</span>
<lb n="1315"/><span>ag an tsaoghal mór de i rith na h-aimsire</span>
<lb n="1316"/><span>sin!  Ach tá éirighthe leis an gConnradh.  Ní</span>
<lb n="1317"/><span>h-ionann sin agus a rádh go bhfuil buaidhte</span>
<lb n="1318"/><span>aca ar a ndéarnadh de chruadhtan agus de</span>
<lb n="1319"/><span>chur isceach ar an obair a bhí idir lámhaibh</span>
<lb n="1320"/><span>acaib.  Obair i n-aghaidh an chnuic dob eadh</span>
<lb n="1321"/><span>an obair sin, ach is dóigh linn go bhfuil na</span>
<lb n="1322"/><span>cnuic úd ag dul i n-ísleacht i n-aghaidh an</span>
<lb n="1323"/><span>lae.  Ach ná meastar nach bhfuil a rian ann</span>
<lb n="1324"/><span>fós.  Ar a shon sin is uile ba dhóigh leat</span>
<lb n="1325"/><span>gurab ag dul i mbreis agus i ndéine atá</span>
<lb n="1326"/><span>cuid aca.  Acht le rith na h-aimsire buaidh-</span>
<lb n="1327"/><span>fear ortha seo freisin.  Cuireadh bun-chloch</span>
<lb n="1328"/><span>an Chonnartha go daingean agus tá a rian</span>
<lb n="1329"/><span>sin air indiu agus ar a bhfuil déanta de</span>
<lb n="1330"/><span>thairbhe d'á bhárr.  “Obair gan bhiadh gan</span>
<lb n="1331"/><span>phágh” í nach mór ar dtúis: “obair gan</span>
<lb n="1332"/><span>fonn gan fiadhach” uirthi í go cinnte.</span>
<lb n="1333"/><span>Tá a mhalairt de sgéal ann faoi láthair.</span>
<lb n="1334"/><span>Cuireadh an sílín beag bídeach go cúramach</span>
<lb n="1335"/><span>cúig is fiche bliadhain ó shoin, agus tá toradh</span>
<lb n="1336"/><span>agus bláthanna ar an gcraoibhín indiu.</span>
<lb n="1337"/><span>Go mbadh buan dó-mheathta an toradh sin!</span></p>
<lb n="1338"/>
<lb n="1339"/><p><span>Ach ní ar shaothar Connartha na Gaedhilge</span>
<lb n="1340"/><span>amháin atá ár seasamh sa cheist seo; níl</span>
<lb n="1341"/><span>annsúd ach cuid na h-oibre.  Cuid ana</span>
<lb n="1342"/><span>riachtanach é go deimhin.  Ní h-é amháin gur</span>
<lb n="1343"/><span>cuireadh an Ghaedhilge i mbéal na ndaoine</span>
<lb n="1344"/><span>an ath-uair; ní h-é amháin gur cuireadh i</span>
<lb n="1345"/><span>gcaoi a tarrthála í.  Tháinig athrughadh eile</span>
<lb n="1346"/><span>gur fiú trácht air — athrughadh a raibh</span>
<lb n="1347"/><span>ana-ghábhadh leis le go gcuirfidhe an</span>
<lb n="1348"/><span>Ghaedhilge 'san áit badh dhual dí ó cheart.</span>
<lb n="1349"/><span>Rug an árd-ealadha agus an árd-sgol-</span>
<lb n="1350"/><span>áireacht ar láimh uirthi agus cuireadh faoi</span>
<lb n="1351"/><span>cháil agus meas í ins gach áit a bhfuil an</span>
<lb n="1352"/><span>scoláireacht féin faoi mheas — ní amháin sa</span>
<lb n="1353"/><span>mbaile acht i gcríochaibh i gcéin freisin.</span>
<lb n="1354"/><span>Tuigtear anois nach aon rud suarach í,</span>
<lb n="1355"/><span>ach go bhfuil maoin — maoin léighinn agus</span>
<lb n="1356"/><span>maoin liteardhachta — innti nach ceart a</span>
<lb n="1357"/><span>fágbháil faoi árd-droch-mheas gan a</span>
<lb n="1358"/><span>tabhairt chun leasa agus úsáid fhóghanta</span>
<lb n="1359"/><span>do bhainnt di.  Tá sí dlúth-cheangailte</span>
<lb n="1360"/><span>don sgoláireacht anois agus is cinnte</span>
<lb n="1361"/><span>gurab ag dul i méid agus i ndlúithe bhéas</span>
<lb n="1362"/><span>an ceangal sin 'san aimsir atá rómhainn</span>
<lb n="1363"/><span>amuich.  Ba mhór an thubaiste í do chúis na</span>
<lb n="1364"/><span>teangan dá sgarfaidhe saothar Connartha</span>
<lb n="1365"/><span>na Gaedhilge agus an sgoláireacht ó chéile:</span>
<lb n="1366"/><span>ba cheart gurab ar sgáth a chéile mhairfidís.</span>
<lb n="1367"/><span>B'fhéidir go ndéarnadh dearmad ró-mhór</span>
<lb n="1368"/><span>chuige seo agus a rádh nár aontuigheadh</span>
<lb n="1369"/><span>iad mar ba cheart; is ionann an gnó atá</span>
<lb n="1370"/><span>aca acht amháin nach bhfuil an modh céadna</span>
<lb n="1371"/><span>aca chuige.  Caithfear iad do thabhairt lé</span>
<lb n="1372"/><span>chéile más mian linn buan-thoradh d'fhaghbháil</span>
<lb n="1373"/><span>uatha.  Ag seo an dara athrughadh mar sin</span>
<lb n="1374"/><span>atá le tabhairt faoi ndeara, go bhfuil an</span>
<lb n="1375"/><span>Ghaedhilge agus an árd-scoláireacht aon-</span>
<lb n="1376"/><span>tuighthe go dlúth daingean le chéile, agus,</span></p>
</div>
<pb n="46"/>
<div><lb n="1377"/><p><span>do réir cosamhlachta, in ionad aon laghdughadh</span>
<lb n="1378"/><span>do theacht ar an gceangal sin atá eatorra,</span>
<lb n="1379"/><span>gurab ag dul i ndéine agus i ndlúithe</span>
<lb n="1380"/><span>bhéas sé ins na bliadhantaibh atá le teacht.</span></p>
<lb n="1381"/>
<lb n="1382"/><p><span>Athrughadh foghanta iseadh é sin: ní mar</span>
<lb n="1383"/><span>sin do bhí an sgéal i gcomhnuidhe.  Téidhimís</span>
<lb n="1384"/><span>ar ais ar “bhóithribh na smaointe” go dtí</span>
<lb n="1385"/><span>an t-am sar ar tosughadh ar an athrughadh,</span>
<lb n="1386"/><span>beagnach céad bliadhain sar ar cuireadh</span>
<lb n="1387"/><span>Connradh na Gaedhilge ar bun.  Ba bheag</span>
<lb n="1388"/><span>bainnt a bhí ag ealadhain ná sgoláireacht</span>
<lb n="1389"/><span>leis an nGaedhilge an uair sin.  Cé an</span>
<lb n="1390"/><span>chaoi a dtáinig an t-athrughadh?  Cadé</span>
<lb n="1391"/><span>an tosach a bhí leis?  Dar liom-sa tháinig</span>
<lb n="1392"/><span>sé de thoradh saothair Sheagháin Uí</span>
<lb n="1393"/><span>Dhonnabháin go h-áirighthe, agus de thoradh</span>
<lb n="1394"/><span>saothair scoláirí a chomh-aimsire.  Do chuir</span>
<lb n="1395"/><span>Seaghán Ó Donnabháin i n-úil don tsaoghal</span>
<lb n="1396"/><span>go raibh maoin uasal de liteardhacht</span>
<lb n="1397"/><span>againn i n-Éirinn; go raibh an liteardhacht</span>
<lb n="1398"/><span>sin i bhfolach ins na láimh-sgríbhnibh a bhí le</span>
<lb n="1399"/><span>faghbháil ins gach uile áit, ní amháin i</span>
<lb n="1400"/><span>n-Éirinn ach taobh amuich di freisin, agus</span>
<lb n="1401"/><span>gurbh fhiú é an liteardhacht sin do nochtadh</span>
<lb n="1402"/><span>agus do chraobhsgaoileadh mar mhaithe le</span>
<lb n="1403"/><span>muinntir na h-Éireann agus daoine nárbh</span>
<lb n="1404"/><span>iad.  Fear déanta thosaigh dob eadh</span>
<lb n="1405"/><span>Seaghán Ó Donnabháin; fear réidhte slighe</span>
<lb n="1406"/><span>é i gcómhair na h-árd-scoláireachta i</span>
<lb n="1407"/><span>nGaedhilge agus gach ar bhain léithi do</span>
<lb n="1408"/><span>luadhas.  Ionnus go dtuigfear an chumaoin</span>
<lb n="1409"/><span>atá curtha aige-sean orainne atá ag bainnt</span>
<lb n="1410"/><span>úsáide d'á shaothar, agus go ndéanfar</span>
<lb n="1411"/><span>taithighe air i gcaoi éigin atá trácht air</span>
<lb n="1412"/><span>san aiste seo.  Caithfear súil-fhéachaint</span>
<lb n="1413"/><span>ghéarr do thabhairt ar dtúis ar an tsaoghal</span>
<lb n="1414"/><span>a bhí ann i n-Éirinn sar ar thosuigh sé ar</span>
<lb n="1415"/><span>an saothar úd, ionnus gur fearrde a</span>
<lb n="1416"/><span>thuigfear gach a gcuirfear síos 'na thaobh</span>
<lb n="1417"/><span>san méid leanas.</span></p>
<lb n="1418"/>
<lb n="1419"/><p><span>I dtosach na naomhadh aoise déag is</span>
<lb n="1420"/><span>amhlaidh bhí muinntir na h-Éireann ag</span>
<lb n="1421"/><span>éirighe aníos, beagán i ndiaidh an bheagáin,</span>
<lb n="1422"/><span>ón daoirse agus ón sglábhaidheacht a bhíodh</span>
<lb n="1423"/><span>'á mbrúghadh agus 'á réabadh as a chéile.  Is</span>
<lb n="1424"/><span>minic adeirtear go raibh droch-chor ortha,</span>
<lb n="1425"/><span>acht is ar éigin do dhubhaigh ortha ariamh</span>
<lb n="1426"/><span>leath an oiread agus do dhubhaigh le linn</span>
<lb n="1427"/><span>na h-aimsire sin.  Ag féachaint siar</span>
<lb n="1428"/><span>dúinn anois is dócha go raibh de chrann</span>
<lb n="1429"/><span>ortha ariamh bheith faoi anbhroid agus dúr-</span>
<lb n="1430"/><span>smácht ag a náimhdibh, acht is amhlaidh an</span>
<lb n="1431"/><span>uair is mó an anachain agus an ghéir-</span>
<lb n="1432"/><span>leanamhaint is eadh is goire an chabhair.</span>
<lb n="1433"/><span>Bhí an chabhair sin ag teacht anois: breacadh</span>
<lb n="1434"/><span>an lae a bhí ann.</span></p>
<lb n="1435"/>
<lb n="1436"/><p><span>Dubhairt duine éigin — ní cuimhin liom</span>
<lb n="1437"/><span>cé h-é — gurab ionann stair tíre agus</span>
<lb n="1438"/><span>stair na ndaoine is mó cáil bhaineas léithi</span>
<lb n="1439"/><span>agus is mó stiúruigheas í ar bhóthar a leasa.</span>
<lb n="1440"/><span>Agus de bhrígh nach bhfuil sé ar chumas na</span>
<lb n="1441"/><span>tíre labhairt uaithi féin, déantar a smaointe</span>
<lb n="1442"/><span>do nochtadh leis na daoine seo adeirim</span>
<lb n="1443"/><span>Mar sin dhá fheabhas agus dá dhéine a</span>
<lb n="1444"/><span>déantar an obair sin leo, fé mar do</span>
<lb n="1445"/><span>dhéanfaidís da mbadh í a gcúis féin a bhí</span>
<lb n="1446"/><span>'á pléidhe aca, is amhlaidh is fearr don tír</span>
<lb n="1447"/><span>go léir é.  Má's lom dá ríribh iad chun</span>
<lb n="1448"/><span>luighe isteach go cineálta dúthrachtach leis</span>
<lb n="1449"/><span>an obair bhíos idir lámhaibh aca, béidh</span>
<lb n="1450"/><span>a dheagh-rian sin ar an dtír go léir;</span>
<lb n="1451"/><span>ach 'na dhiaidh sin, munab mar sin bhéas an</span>
<lb n="1452"/><span>sgéál aca, is ar an dtír go léir freisin</span>
<lb n="1453"/><span>thuitfeas an díoghbháil d'á mbárr.  'Siad</span>
<lb n="1454"/><span>seo na daoine is mo chuireas an tír faoi</span>
<lb n="1455"/><span>chumaoin, ach tá siad ar na daoine is mó</span>
<lb n="1456"/><span>atá cionntach leis an gcoir agus leir</span>
<lb n="1457"/><span>an gcruadh-chás thigeas aisti freisin.  Ach</span>
<lb n="1458"/><span>más fíor é go raibh sé de chrann ar Éirinn</span>
<lb n="1459"/><span>ariamh an droch-chor do bheith uirthi, is fíor</span>
<lb n="1460"/><span>chomh maith leis a rádh nach raibh easbaidh</span>
<lb n="1461"/><span>slánaightheora ná taoisigh a stiúruighthe</span>
<lb n="1462"/><span>uirthi chun an chirt ba dhual di do chur</span>
<lb n="1463"/><span>i bhfeidhm an uair is mó bhí gábhadh leis.</span>
<lb n="1464"/><span>Níor thaise dí é sin le na linn seo a</span>
<lb n="1465"/><span>bhfuilmíd ag trácht uirthi ach an oiread.</span>
<lb n="1466"/><span>Bhí taoisigh agus scoláirí le faghbháil agus</span>
<lb n="1467"/><span>'sé rud a chuireadar rómpa amach go</span>
<lb n="1468"/><span>seasmhach dian an ceart ba dhual d'á dtír</span>
<lb n="1469"/><span>agus d'á dteangain do chur i bhfeidhm agus</span></p>
</div>
<pb n="47"/>
<div><lb n="1470"/><p><span>i bhfuascailt ón droch-shuim a cuirtí</span>
<lb n="1471"/><span>ionnta roimhe sin.  Thugadar faoi ndeara</span>
<lb n="1472"/><span>go sár-mhaith nach mar sin a bhí an sgéal</span>
<lb n="1473"/><span>ag tíorthaibh eile taobh amuigh d'Éirinn,</span>
<lb n="1474"/><span>agus do cheapadar 'na n-aigne gurbh é</span>
<lb n="1475"/><span>badh lugha badh ghann dóibh féin a gcionn</span>
<lb n="1476"/><span>féin do dhéanamh mar mhaithe le h-Éirinn</span>
<lb n="1477"/><span>freisin.</span></p>
<lb n="1478"/>
<lb n="1479"/><p><span>'San aimsir atá i gceist againn annseo</span>
<lb n="1480"/><span>bhí trí gluaiseanna áirighthe a bhíodh ag</span>
<lb n="1481"/><span>suathadh agus ag bodhradh aigne na ndaoine</span>
<lb n="1482"/><span>do réir mar bhíodar ag éirghe aníos mar</span>
<lb n="1483"/><span>adubhras cheana.  Le n-a linn sin is</span>
<lb n="1484"/><span>amhlaidh bhíodh na dlighthe cruaidhe a bhíodh</span>
<lb n="1485"/><span>'á gcur i bhfeidhm ortha 'á gcur</span>
<lb n="1486"/><span>ar neimhnídh i n-aghaidh an lae.  Ach bhí a</span>
<lb n="1487"/><span>n-iarsma ann fós, agus b'shin faoi deara</span>
<lb n="1488"/><span>an ghluaiseacht do chuir an leomhan cródha</span>
<lb n="1489"/><span>neamh-eaglach úd, Dómhnaill Ó Conaill,</span>
<lb n="1490"/><span>ar bun chun saoirse do bhainnt amach do</span>
<lb n="1491"/><span>na Catoilicigh cráidhthe go mór-mhór ón</span>
<lb n="1492"/><span>“ndeachmhadh” úd a bhíodh le tabhairt do</span>
<lb n="1493"/><span>lucht an chreidimh Ghallda.  Cuireadh an</span>
<lb n="1494"/><span>dara gluaiseacht ar siubhal chun seal-</span>
<lb n="1495"/><span>bhachas na talmhan do bhainnt amach do na</span>
<lb n="1496"/><span>daoinibh ar dhual dóibh í, seachas í bheith ag</span>
<lb n="1497"/><span>tighearnaíbh talmhan — daoine a raibh cómh-</span>
<lb n="1498"/><span>nuidhe ortha i Lonndain thall gan chos</span>
<lb n="1499"/><span>'á cur aca ar fhód ghlas na n-Éireann le</span>
<lb n="1500"/><span>n-a ré.  Badh mhór, riachtanach gach aon</span>
<lb n="1501"/><span>ghluaiseacht dhíobh sin, agus muna mbéadh</span>
<lb n="1502"/><span>iad agus na daoine a raibh bainnt aca</span>
<lb n="1503"/><span>leóbhtha is cráidhte an sgéal a bhéadh ag</span>
<lb n="1504"/><span>muinntir na h-Éireann indiu b'fhéidir.</span>
<lb n="1505"/><span>Ach bhí ceist eile le réidhteach an uair sin.</span>
<lb n="1506"/><span>An dá cheist do luadhas is amhlaidh bhí</span>
<lb n="1507"/><span>bainnt aca le corp na ndaoine, mar</span>
<lb n="1508"/><span>adéarthá.  Bhí ceist eile agus bhí bainnt</span>
<lb n="1509"/><span>aici le h-anmain na ndaoine.  B'í ceist</span>
<lb n="1510"/><span>í sin ná ceist na teangan.  Is amhlaidh bhí</span>
<lb n="1511"/><span>faillighe 'á tabhairt ar an nGaedhilge</span>
<lb n="1512"/><span>le fad aimsire roimhe sin.  Ní raibh meas</span>
<lb n="1513"/><span>uirthi mar do bhí nuair a bhí filidheacht</span>
<lb n="1514"/><span>'á cumadh innte roimh deireadh na h-ochtmhadh</span>
<lb n="1515"/><span>aoise déag.  Badh é an droch aimsear</span>
<lb n="1516"/><span>agus go mór-mhór aimsear an ghanntanais</span>
<lb n="1517"/><span>mhóir ba mhó faoi deara sin.  Múchadh</span>
<lb n="1518"/><span>an fonn chun saothair a bhí ins na daoine.</span>
<lb n="1519"/><span>Bhí an sgéal ag dul i n-olcas agus an</span>
<lb n="1520"/><span>cruadh-chás ag dul i méid i n-aghaidh an</span>
<lb n="1521"/><span>lae.  Badh dhóigh le duine air nach mbéadh</span>
<lb n="1522"/><span>leigheas air, ach ní mar sin thárla.  Bhí</span>
<lb n="1523"/><span>daoine áirighthe ann agus is amhlaidh bhíodar</span>
<lb n="1524"/><span>ag faire go géar cruinn ar gach a raibh</span>
<lb n="1525"/><span>ar siubhal.  Bhíodar 'á ngléasadh féin</span>
<lb n="1526"/><span>i gcómhair oibre móire — leigheas an uilc.</span>
<lb n="1527"/><span>Do thuigeadar go sár-mhaith dá leanfaidhe</span>
<lb n="1528"/><span>den bhfaillighe a bhí 'á tabhairt ar an</span>
<lb n="1529"/><span>nGaedhilge agus ar an maoin litear-</span>
<lb n="1530"/><span>dhachta a bhí innti, gur ro-gheárr go mbéadh</span>
<lb n="1531"/><span>deireadh léithi ar fad agus go mbadh bhoichte</span>
<lb n="1532"/><span>iad muinntir na h-Éireann 'na h-éagmais.</span>
<lb n="1533"/><span>Níorbh é luach saothair ná tuarasdal a bhí</span>
<lb n="1534"/><span>'á spriocadh chun na h-oibre sin, acht amháin</span>
<lb n="1535"/><span>an meas a bhí aca ar liteardhacht uasail na</span>
<lb n="1536"/><span>nGaedheal, agus do bhrígh gur thuigeadar</span>
<lb n="1537"/><span>go cruinn lán-eolasach cadé an tubaiste</span>
<lb n="1538"/><span>mhór a bhéadh ann muna ndéanfaidhé í.  Fear</span>
<lb n="1539"/><span>ar an mbuidhin sin — fear a bhí ag faire</span>
<lb n="1540"/><span>go tuigsionach, fear a bhí ag ceapadh an</span>
<lb n="1541"/><span>t-olc mór do léigheas dob eadh Seaghán Ó</span>
<lb n="1542"/><span>Donnabháin.  Seisean an fear is mó a</span>
<lb n="1543"/><span>thosuigh ar an athrughadh mór a bhfuil a</span>
<lb n="1544"/><span>thoradh le feiceáil go soiléir indiu.  Seisean</span>
<lb n="1545"/><span>an fear ceannais nó an fear tosaigh</span>
<lb n="1546"/><span>ar na sgoláirí thar-áireamh a raibh bainnt</span>
<lb n="1547"/><span>aca le teangain na Gaedheal leis na</span>
<lb n="1548"/><span>bliadhantaibh tar a éis-sean go dtí an</span>
<lb n="1549"/><span>lá indiu.  Do thuig sé cadé an tairbhe</span>
<lb n="1550"/><span>a bhí le bainnt a sean-sgríbhnibh na</span>
<lb n="1551"/><span>h-Éireann.  Do thuig sé go mbadh mhór</span>
<lb n="1552"/><span>de sgéal é, dá gcuirfidhe i n-íul do</span>
<lb n="1553"/><span>mhuinntir na h-Éireann mar ba cheart,</span>
<lb n="1554"/><span>cadé an mhaoin fhoghanta úd nach raibh ach</span>
<lb n="1555"/><span>ainbhfios, nó neamh-shuim ar a laighead,</span>
<lb n="1556"/><span>aca féin uirthi.  Bhí sé ceapaithe aige</span>
<lb n="1557"/><span>nach gcuirfidhe ath-shuim i dteangain</span>
<lb n="1558"/><span>dhúthchais agus i seanchas na h-Éirann</span>
<lb n="1559"/><span>choidhche nó go nochtfaidhe an tsean-</span>
<lb n="1560"/><span>liteardhacht, agus na dhiaidh sin nach fada</span></p>
</div>
<pb n="48"/>
<div><lb n="1561"/><p><span>go mbéarfadh an árd-ealadha agus an</span>
<lb n="1562"/><span>árd-sgoláireacht greim do-sgaoilte uirthi</span>
<lb n="1563"/><span>agus sa chaoi sin go gcuirfidhe faoi</span>
<lb n="1564"/><span>mheas í imeasg scoláirí a raibh bainnt</span>
<lb n="1565"/><span>aca le comh-ghaol teangan.  Tosughadh</span>
<lb n="1566"/><span>dob eadh é sin.  Tosughadh maith é</span>
<lb n="1567"/><span>go cinnte.  Muna mbéadh é is dócha</span>
<lb n="1568"/><span>go mbéadh a lán eolais ár leasa ag</span>
<lb n="1569"/><span>teastáil uainn indiu.  Badh chóir go</span>
<lb n="1570"/><span>mbeimís buidheach den fhear tosaigh: badh</span>
<lb n="1571"/><span>chóir go mbéadh taithighe againn air féin</span>
<lb n="1572"/><span>agus ar an tsaothar do sholáthruigh sé.</span>
<lb n="1573"/><span>Faraoir, ní féidir linn 'san aiste seo</span>
<lb n="1574"/><span>ach trácht géarr do dhéanamh air agus ar a</span>
<lb n="1575"/><span>ndeárna sé mar mhaithe le liteardhacht na</span>
<lb n="1576"/><span>h-Éireann.</span></p>
<lb n="1577"/>
<lb n="1578"/><p><span>Rugadh Seaghán Ó Donnabháin i gConndae</span>
<lb n="1579"/><span>Chille Ceannaigh sa bliadhain 1806 — bhí</span>
<lb n="1580"/><span>baramhail aige féin gur 'sa bhliadhain</span>
<lb n="1581"/><span>1809 a rugadh é.  Mac d' Éamonn Ó</span>
<lb n="1582"/><span>Donnabháin é; de sliocht Eoghain Mhic</span>
<lb n="1583"/><span>Oiliolla Oluim agus de sliocht Mhogha</span>
<lb n="1584"/><span>Nuadhat é.  Deirtear gur ghnáthach le n-a</span>
<lb n="1585"/><span>athair trácht go minic ar an ngeinealach</span>
<lb n="1586"/><span>neamh-choitcheanntach sin, agus gur fhág</span>
<lb n="1587"/><span>sé faoi chúram a chlann-mhac, agus é i</span>
<lb n="1588"/><span>riochtaibh an bháis, gan dearmad do dhéanamh</span>
<lb n="1589"/><span>ar an ngeinealach sin choidhche.  Nuair a</span>
<lb n="1590"/><span>cailleadh an t-athair sa bhliadhain 1817</span>
<lb n="1591"/><span>chuaidh Seaghán óg chun tigh a dhearbhráthar,</span>
<lb n="1592"/><span>ach faoi dheireadh thiar tháinig an bheirt aca</span>
<lb n="1593"/><span>go Baile-Átha-Cliath agus chuireadar futha</span>
<lb n="1594"/><span>annsin.  Bhí togha na Gaedhilge ag Seaghán</span>
<lb n="1595"/><span>an uair sin.  Deireann sé féin go raibh</span>
<lb n="1596"/><span>sé in ann Gaedhilge mhaith do sgríobhadh</span>
<lb n="1597"/><span>agus gan é ach naoi mbliadhna d'aois.  Thug</span>
<lb n="1598"/><span>a dhearbhráthair an tabhairt suas agus an</span>
<lb n="1599"/><span>t-oideachas is fearr a bhí ar a chumas dó</span>
<lb n="1600"/><span>i mBaile-Átha-Cliath, agus deirtear gur</span>
<lb n="1601"/><span>cinneadh don tsagartacht é acht is dócha</span>
<lb n="1602"/><span>nar éirigh leis sa cheist sin.  Is treise an</span>
<lb n="1603"/><span>dúthchas ná an t-oideachas, ámh, agus i</span>
<lb n="1604"/><span>n-ionad aon fhaillighe do thabhairt ar a chuid</span>
<lb n="1605"/><span>Ghaedhilge is amhlaidh is géire agus is</span>
<lb n="1606"/><span>dúthrachtaighe do lean sé di as sin amach.</span>
<lb n="1607"/><span>Bhí ana-dhúil aige i seanchas.  B'fhéidir</span>
<lb n="1608"/><span>gurbh é dearbhráthair a athar dárbh ainm</span>
<lb n="1609"/><span>Pádraig ba mhó faoi deara sin, mar</span>
<lb n="1610"/><span>deirtear nach raibh blúire eolais a bhain</span>
<lb n="1611"/><span>le seanchas Chonndae Chille Ceannaigh agus</span>
<lb n="1612"/><span>le ceanntaraibh eile taobh amuigh di nach</span>
<lb n="1613"/><span>raibh de ghlan-mheabhair ag Pádraig.</span></p>
<lb n="1614"/>
<lb n="1615"/><p><span>Le linn Seaghán do bheith ar oileamhaint</span>
<lb n="1616"/><span>mar sin casadh fear air dárbh ainm Séamas</span>
<lb n="1617"/><span>Ó Scoruidhe — fear a bhí tar éis teacht go</span>
<lb n="1618"/><span>dtí Baile-Átha-Cliath ó Phortlairge.  Ba</span>
<lb n="1619"/><span>ghéarr an t-achar nó go ndeachaidh an bheirt</span>
<lb n="1620"/><span>i gcarthannas le chéile.  B'é sin an fear</span>
<lb n="1621"/><span>a chuir an ealadha úd ar a dtugtar Ársaidh-</span>
<lb n="1622"/><span>theóireacht (nó Archæology i mBéarla)</span>
<lb n="1623"/><span>i n-úil don Donnabháineach don chéad uair.</span>
<lb n="1624"/><span>Chomh luath agus cuireadh i n-úil dó í do</span>
<lb n="1625"/><span>chuir sé ana-spéis innti.  Ba ghéarr 'na</span>
<lb n="1626"/><span>dhiaidh sin nó gur casadh scoláire eile air,</span>
<lb n="1627"/><span>mar atá Seaghán Ó h-Argadáin.  Is beag</span>
<lb n="1628"/><span>duine nar chualaidh trácht air-sean uair</span>
<lb n="1629"/><span>éigin.  Is amhlaidh bhí sé ag soláthar na</span>
<lb n="1630"/><span>gcunntas úd ar a dtugtar “Records”</span>
<lb n="1631"/><span>anois, agus nuair cuireadh an scoláire</span>
<lb n="1632"/><span>óg i n-aithne dhó do thug sé faoi ndeara ar</span>
<lb n="1633"/><span>bonn go n-oirfeadh sé dhó agus d'á</span>
<lb n="1634"/><span>chuallacht ag aithsgríobhadh na sean-scríbhne</span>
<lb n="1635"/><span>a bhain le stair agus seanchas na tíre.</span>
<lb n="1636"/><span>Cuireadh an obair faoi n-a chúram agus ní</span>
<lb n="1637"/><span>misde a rádh gur éirigh leis go breagh innti.</span>
<lb n="1638"/><span>B'fhuras a aithint air gur duine aigeantach</span>
<lb n="1639"/><span>lán-intleachtach é agus a fheabhas agus a</span>
<lb n="1640"/><span>chruinne do rinne sé an obair deacair a</span>
<lb n="1641"/><span>bhí idir lámhaibh aige annsin.  Is le linn</span>
<lb n="1642"/><span>é bheith ag gabháil don obair seo d'aithsgríobh</span>
<lb n="1643"/><span>sé Gráiméar na Gaedhilge a fuair sé i</span>
<lb n="1644"/><span>láimh-sgríbhinn áirighthe a soláthruigheadh le</span>
<lb n="1645"/><span>Peadar Ó Conaill.  Mar sin dó go dtí</span>
<lb n="1646"/><span>an bhliadhain 1829 nuair a cuireadh malairt</span>
<lb n="1647"/><span>de chúram air.</span></p>
<lb n="1648"/>
<lb n="1649"/><p><span>Cheithre bliadhna roimhe sin cuireadh</span>
<lb n="1650"/><span>cuallacht áirighthe ar bun chun tomhas nó</span>
<lb n="1651"/><span>forrachánacht cruinn do dhéanamh ar an dtír.</span>
<lb n="1652"/><span>“Ordnance Survey” a tugadh ortha i</span>
<lb n="1653"/><span>mBéarla.  Sé rud do chuir an chuallacht sin</span></p>
</div>
<pb n="49"/>
<div><lb n="1654"/><p><span>rómpa, an tír do bhreithniughadh agus do</span>
<lb n="1655"/><span>thomhas go h-aireach agus cruinn-éolas na</span>
<lb n="1656"/><span>tíre do thabhairt faoi ndeara go géar i</span>
<lb n="1657"/><span>gcaoi go bhféadfaidhe léarsgáil den tír ar</span>
<lb n="1658"/><span>fad do sholáthar.  Bhí ceist agus cruadhtan</span>
<lb n="1659"/><span>san obair sin, ámh, agus níor éirigh lé</span>
<lb n="1660"/><span>lucht na cuallachta í réidhteach.  Is amhlaidh</span>
<lb n="1661"/><span>bhí ainmneacha na n-áiteanna sgríobhtha i</span>
<lb n="1662"/><span>nGaedhilge ins na sean-scríbhnibh agus ins</span>
<lb n="1663"/><span>na sean-chunntais a bhí aca agus ní rabhadar</span>
<lb n="1664"/><span>i n-ann an litriughadh a bhí ortha-so do</span>
<lb n="1665"/><span>thuigsint, agus ní mó nár éirigh leo iad</span>
<lb n="1666"/><span>d'aithsgríobhadh.  Ní raibh Gaedhilge ag</span>
<lb n="1667"/><span>lucht na cuallachta do ghnáth, agus nuair</span>
<lb n="1668"/><span>a chloisfidís na h-ainmneacha céadhna 'á</span>
<lb n="1669"/><span>labhairt ag na daoine níor thuigeadar iad.</span>
<lb n="1670"/><span>B'éigean dóibh annsin a iarraidh ar sgoláire</span>
<lb n="1671"/><span>dárbh' ainm Éamonn Ó Raghallaigh a gcuid</span>
<lb n="1672"/><span>cheisteanna do réidhteach dhóibh.  Ach nuair</span>
<lb n="1673"/><span>a cailleadh an fear sin seal geárr 'na</span>
<lb n="1674"/><span>dhiaidh sin, is amhlaidh ní raibh fear eile</span>
<lb n="1675"/><span>a oirfeadh dóibh leis an obair sin do</span>
<lb n="1676"/><span>dhéanamh acht Seaghán Ó Donnabháin.</span>
<lb n="1677"/><span>Glaodhadh air agus d'aontuigh sé.  Is</span>
<lb n="1678"/><span>maith mar thárla gur aontuigh mar bhus</span>
<lb n="1679"/><span>léir ag ceann tamaill.  Dob éigean dó,</span>
<lb n="1680"/><span>tar éis tosuighthe ar an obair sin, a raibh</span>
<lb n="1681"/><span>de sean-leabhraibh agus de sean-sgríbhnibh</span>
<lb n="1682"/><span>do sgrúdughadh go cruinn ionnus go</span>
<lb n="1683"/><span>bhféadfadh sé a chur i n-úil don chuallacht</span>
<lb n="1684"/><span>adubhras 'chuile bhlúire éolais a oirfeadh</span>
<lb n="1685"/><span>dóibh san obair a bhí rómpa.  Ní raibh ach</span>
<lb n="1686"/><span>nua-Ghaedhilge aige nuair a thosuigh sé ach</span>
<lb n="1687"/><span>níorbh fhada go raibh eolas aige ar an tsean-</span>
<lb n="1688"/><span>Ghaedhilge ó bheith ag gabháil dí ins na sean-</span>
<lb n="1689"/><span>scríbhnibh a bhíodh á sgrudughadh aige.  Lean</span>
<lb n="1690"/><span>sé den obair sin gan stad gan staonadh,</span>
<lb n="1691"/><span>ag léigheamh agus ag aith-léigheadh, ag</span>
<lb n="1692"/><span>sgríobhadh, ag ceartughadh agus ag fromhadh.</span>
<lb n="1693"/><span>Agus ní h-é amháin gur chaith sé a aimsear</span>
<lb n="1694"/><span>ag gabháil dona sean-sgríbhnibh mar a raibh</span>
<lb n="1695"/><span>an t-eolas oireamhnach le faghbháil, ach mar</span>
<lb n="1696"/><span>aon leis sin ba ghnáth leis cuairteanna</span>
<lb n="1697"/><span>fada do thabhairt ar fuid na tíre i dtráth</span>
<lb n="1698"/><span>agus i n-antráth ionnus go bhféadfadh sé na</span>
<lb n="1699"/><span>h-áiteanna a raibh ceist ortha agus na</span>
<lb n="1700"/><span>daoine féin d'fheiceáil uaidh féin i gcaoi</span>
<lb n="1701"/><span>gur cruinnede agus gur fearrde a</span>
<lb n="1702"/><span>soláthróchfaidhe an t-eolas a bhí ag teastáil</span>
<lb n="1703"/><span>uaidh.  Badh ghnáthach leis an t-eolas sin</span>
<lb n="1704"/><span>do chur ag triall ar lucht na cuallachta i</span>
<lb n="1705"/><span>mBaile-Átha-Cliath.  Na litreacha do</span>
<lb n="1706"/><span>chuireadh sé chuca le n-a linn sin atá siad</span>
<lb n="1707"/><span>le feiceáil fós agus ní bréag a rádh gurab</span>
<lb n="1708"/><span>ar éigin atá a leithéidí le faghbháil i n-áit</span>
<lb n="1709"/><span>ar bith eile, chomh líonmhar cruinn agus chomh</span>
<lb n="1710"/><span>lán sin de gach saghas eolais fhoghanta</span>
<lb n="1711"/><span>atáid.  Is ionnta atá an cunntas</span>
<lb n="1712"/><span>is cruinne d'á bhfuil le faghbháil ar an ndul</span>
<lb n="1713"/><span>a bhí ar an tír, ar nósaibh agus ar aigne</span>
<lb n="1714"/><span>na ndaoine sar ar tháinig aimsear an</span>
<lb n="1715"/><span>ghanntanais mhóir ortha.  Muna mbéadh</span>
<lb n="1716"/><span>na litreacha seo is deimhin go mbéadh</span>
<lb n="1717"/><span>mór-chuid de shean-ainmneacha áiteann na</span>
<lb n="1718"/><span>h-Éireann ar easbaidh orainn indiu.  Anois</span>
<lb n="1719"/><span>tá an bhrígh atá ionnta ar eolas againn.</span>
<lb n="1720"/><span>Nach mór a oirfeadh litreacha de shaghas</span>
<lb n="1721"/><span>litreacha an Dhonnabhánaigh don fhear</span>
<lb n="1722"/><span>a bhéadh ag brath ar stair chruinn na</span>
<lb n="1723"/><span>ndaoine a sholáthar!  An fhaid a bhíodh sé</span>
<lb n="1724"/><span>ag gabháil don obair sin ba ghnáthach leis</span>
<lb n="1725"/><span>aistí do sgríobhadh 'na chuireadh sé síos</span>
<lb n="1726"/><span>ar neithibh a raibh spéis ag na daoine ionnta.</span>
<lb n="1727"/><span>Aistí a bhain le seanchas agus sean-</span>
<lb n="1728"/><span>bhéasaibh na tíre an t-úrmhór díobh, agus</span>
<lb n="1729"/><span>b'fhuras a aithint ortha gur fear eolasach</span>
<lb n="1730"/><span>cliste 'na leithéid sin d'eolas a sgríobh iad.</span>
<lb n="1731"/><span>Cuirtí i gcló iad i n-irisleabhar ar a</span>
<lb n="1732"/><span>dtugtaoi i mBéarla an “Dublin Penny</span>
<lb n="1733"/><span>Journal” an uair sin.  'Sa bhliadhain 1833</span>
<lb n="1734"/><span>scríobh sé aiste ar “Shanas Chormaic”: b'é</span>
<lb n="1735"/><span>sin an t-aiste deireannach d'ár scríobh</span>
<lb n="1736"/><span>sé san irisleabhar úd.  Sé brígh atá leis</span>
<lb n="1737"/><span>an méid sin thuas go gcuireann sé i n-úil</span>
<lb n="1738"/><span>dúinn a dhéine agus a dhúthrachtaighe bhí sé</span>
<lb n="1739"/><span>ag obair.  Ach bhí a fhios aige cadé an</span>
<lb n="1740"/><span>mhaith a bhí ann.  Bhí a fhios aige go raibh</span>
<lb n="1741"/><span>ana-ghábhadh le n-a leithéid sin d'obair</span>
<lb n="1742"/><span>an uair sin chun aigne na ndaoine do</span>
<lb n="1743"/><span>mhealladh ionnus gur móide an spéis</span></p>
</div>
<pb n="50"/>
<div><lb n="1744"/><p><span>agus an tsuim a cuirfidhe i neithibh a</span>
<lb n="1745"/><span>bhain le seanchas agus ársaidhtheóireacht</span>
<lb n="1746"/><span>a dtíre.</span></p>
<lb n="1747"/>
<lb n="1748"/><p><span>Sa bhliadhain 1841 cuireadh cumann</span>
<lb n="1749"/><span>spesiálta ar bun ar a dtugtar “Cumann</span>
<lb n="1750"/><span>na h-Ársaidhtheóireachta” (nó “Archæo-</span>
<lb n="1751"/><span>logical Society” i mBéarla).  Sé rud a</span>
<lb n="1752"/><span>chuir an cumann sin rómpa, sean-scríbhne</span>
<lb n="1753"/><span>na h-Éireann do chur i n-eagar agus i gcló</span>
<lb n="1754"/><span>don chéad uair ionnus go mbéadh uain ag</span>
<lb n="1755"/><span>muinntir na h-Éireann a léigheamh agus</span>
<lb n="1756"/><span>a dtuigsint.  Is amhlaidh bhí na láimh-</span>
<lb n="1757"/><span>sgríbhne sin mar a raibh liteardhacht na</span>
<lb n="1758"/><span>Gaedhilge sgríobhtha curtha i leath-taobh</span>
<lb n="1759"/><span>i dtreo nach raibh a fhios ag urmhór na</span>
<lb n="1760"/><span>ndaoine a leithéidí do bheith ann cor ar</span>
<lb n="1761"/><span>bith, gan trácht ar an mbrígh ná ar an</span>
<lb n="1762"/><span>eolas agus léigheann a bhí ionnta.  Ach</span>
<lb n="1763"/><span>nuair a cuireadh an cumann réamhráidhte</span>
<lb n="1764"/><span>ar bun, i ndiaidh a chéile cuireadh mór-chuid</span>
<lb n="1765"/><span>de'n tsean-liteardhacht i n-eagar agus</span>
<lb n="1766"/><span>i gcló.  Nídh nárbh iongnadh, bé Seaghán</span>
<lb n="1767"/><span>Ó Donnabháin a rinne an chuid ba mhó de'n</span>
<lb n="1768"/><span>deagh-obair sin.  An chéad leabhar a cuireadh</span>
<lb n="1769"/><span>amach leis an gcumann úd b'eisean a</span>
<lb n="1770"/><span>chuir i n-eagar é.  Dán dob eadh é a</span>
<lb n="1771"/><span>sgríobhadh le file áirighthe dárbh ainm</span>
<lb n="1772"/><span>Cormacon timcheall na bliadhna 943.</span>
<lb n="1773"/><span>Áird-fhile a bhí ag Muirceartach Mac</span>
<lb n="1774"/><span>Néill, rí dá raibh ar Aileach uair, dob eadh</span>
<lb n="1775"/><span>an Cormacan úd, agus is amhlaidh rinne</span>
<lb n="1776"/><span>Muirceartach cuaird ríoghdha timcheall na</span>
<lb n="1777"/><span>h-Éireann agus bhí an file seo i n-éinfheacht</span>
<lb n="1778"/><span>leis.  Do scríobh sé an dán an bhliadhain</span>
<lb n="1779"/><span>'na dhiaidh sin, agus tá cur síos ann ar</span>
<lb n="1780"/><span>gach ar thuit amach faoi an gcuaird dhóibh.</span>
<lb n="1781"/><span>“Cormacon Ecces Mac Maoilbrighde an</span>
<lb n="1782"/><span>t-áird-fhile cecenit” an teideal atá air,</span>
<lb n="1783"/><span>agus fuair an Donnabháineach an dán sin i</span>
<lb n="1784"/><span>láimh-sgríbhinn an “Leabhair Ghabhála.”  Seal</span>
<lb n="1785"/><span>géarr 'na dhiaidh sin do chuir sé “Fleadh</span>
<lb n="1786"/><span>Dúin na n-Gedh” agus “Cath Muighe Rath”</span>
<lb n="1787"/><span>i n-eagar.  An Ghaedhilge atá ionnta seo</span>
<lb n="1788"/><span>is ar éigin is féidir í sárughadh, mar</span>
<lb n="1789"/><span>sgríobhadh í sar ar tháinig rian an Bhéarla</span>
<lb n="1790"/><span>isteach uirthi, agus mar aon leis sin</span>
<lb n="1791"/><span>atá an cunntas is fearr d'á bhfuil le</span>
<lb n="1792"/><span>faghbháil ar nósaíbh agus ar smuaintíbh</span>
<lb n="1793"/><span>na ndaoine sar ar tháinig an Ghalldacht</span>
<lb n="1794"/><span>'na measg le faghbháil ionnta seo.  Muna</span>
<lb n="1795"/><span>mbéadh leabhair agus saothar d'á shórt</span>
<lb n="1796"/><span>sin ní fhéadfaidhe stair do scríobhadh a</span>
<lb n="1797"/><span>bhéadh ealadhantach cruinn agus thar locht.</span>
<lb n="1798"/><span>Cuir i gcás Tomás Ó Mórdha.  Bhí stáir</span>
<lb n="1799"/><span>na h-Éireann beagnach críochnuighthe aige</span>
<lb n="1800"/><span>nuair a cuireadh i n-úil dó don chéad uair</span>
<lb n="1801"/><span>go raibh sean-sgríbhne le faghbháil mar a</span>
<lb n="1802"/><span>raibh maoin mhór eolais agus liteardhachta</span>
<lb n="1803"/><span>i bhfolach.  Is ar éigin cuireadh d'fhiachaibh</span>
<lb n="1804"/><span>air críoch do chur leis an obair ar a raibh</span>
<lb n="1805"/><span>tosuighthe aige, agus bhí rian an aineolais</span>
<lb n="1806"/><span>le feiceáil uirthi nuair a bhí sí críochnuighthe.</span>
<lb n="1807"/><span>Is dócha go bhfuil a fhios ag chuile dhuine</span>
<lb n="1808"/><span>ar cad dubhairt sé nuair a chonnaic sé</span>
<lb n="1809"/><span>cuid mhór do na sgríbhnibh úd i dtigh Eoghain</span>
<lb n="1810"/><span>Uí Chómhraidhe:  “Is ar éigin do sgríobhadh</span>
<lb n="1811"/><span>iad sin le h-amadánaibh agus lucht gan</span>
<lb n="1812"/><span>chiall,” ars' eisean.  Ní mó nár sgríobhadh.</span></p>
<lb n="1813"/>
<lb n="1814"/><p><span>Bliadhain 'na dhiaidh sin do chuir an</span>
<lb n="1815"/><span>Donnabháineach láimh-sgríbhinn eile i n-eagar</span>
<lb n="1816"/><span>as “Leabhar Leacain” maille le</span>
<lb n="1817"/><span>h-aistriughadh agus gach saghas nótaí.</span>
<lb n="1818"/><span>“Tuarasgbháil Ua Máine” an teideal</span>
<lb n="1819"/><span>atá ar an leabhar so.  Ní fios an í an</span>
<lb n="1820"/><span>bhun-sgríbhinn de Leabhar Leacain a bhí aige</span>
<lb n="1821"/><span>annseo nó arbh' aithsgríbhinn í, acht is</span>
<lb n="1822"/><span>deimhin, cibé sgéal é, go bhfuil sí ar an</span>
<lb n="1823"/><span>sgríbhinn is greannmhaire agus is deacra</span>
<lb n="1824"/><span>d'á bhfuil san Leabhar Leacain ó thús go</span>
<lb n="1825"/><span>deireadh.  Mar badh ghnáthach cuireadh</span>
<lb n="1826"/><span>léar-sgáil amach leis an leabhar agus fós</span>
<lb n="1827"/><span>clár geinealaigh Ua Máine “ón sinnsear</span>
<lb n="1828"/><span>gus an sóisear.”  An bhliadhain chéadhna</span>
<lb n="1829"/><span>cuir sé “Geinealach Ua Bhfiachrach”</span>
<lb n="1830"/><span>i n-eagar as láimh-sgríbhinn Dhubhaltaigh</span>
<lb n="1831"/><span>Mhic Fhirbisigh agus a sliocht de sgríbhinn</span>
<lb n="1832"/><span>Ghiolla Íosa Mhic Fhirbisigh.  Ní fuláir</span>
<lb n="1833"/><span>dúinn a admháil i dtaoibh an tsaothair</span>
<lb n="1834"/><span>dheireannaigh seo nár cuireadh leabhar</span>
<lb n="1835"/><span>i n-eagar leis an Donnabháineach is mó</span></p>
</div>
<pb n="51"/>
<div><lb n="1836"/><p><span>chuireas i n-úil dúinn an t-uathbhás eolais</span>
<lb n="1837"/><span>a bhí aige ar gach uile cheist a bhain le</span>
<lb n="1838"/><span>seanchas na h-Éireann agus le géagaibh</span>
<lb n="1839"/><span>geinealaigh na dtreabh ba mhó cáil agus</span>
<lb n="1840"/><span>réim dá raibh innti ná an leabhar seo.</span>
<lb n="1841"/><span>Is féidir le lucht eolais an lae indiu</span>
<lb n="1842"/><span>locht d'fhaghbháil ar an tsaothar sin, acht</span>
<lb n="1843"/><span>is cinnte nach raibh aon bhreith ar an bhfear</span>
<lb n="1844"/><span>a sholáthruigh é le n-a linn féin.  Mar</span>
<lb n="1845"/><span>is léir, bhí neart oibre tairbhighe déanta</span>
<lb n="1846"/><span>aige chuige seo acht is amhlaidh is treise</span>
<lb n="1847"/><span>agus is dúthrachtaighe bhí sé ag gabháil dí</span>
<lb n="1848"/><span>fós.  Ní thigeadh tuirse ar a láimh ná</span>
<lb n="1849"/><span>measgán-mearaidhe ar a aigne an fhaid a</span>
<lb n="1850"/><span>bhí sé ag obair mar sin mar mhaithe le</span>
<lb n="1851"/><span>muinntir na h-Éireann.  Is amhlaidh atá</span>
<lb n="1852"/><span>an chuid is mó cáil d'á shaothar gan trácht</span>
<lb n="1853"/><span>uirthi fós.</span></p>
<lb n="1854"/>
<lb n="1855"/><p><span>An fhaid a bhí sé ag gabháil do na sean-</span>
<lb n="1856"/><span>sgríbhnibh bhíodh taithighe 'á déanamh aige ar</span>
<lb n="1857"/><span>an tsean-Ghaedhilge nó go raibh greim</span>
<lb n="1858"/><span>daingean aige uirthi.  B'é toradh na</span>
<lb n="1859"/><span>taithighe sin gur chuir sé “Ghráiméar na</span>
<lb n="1860"/><span>Gaedhilge” amach 'sa bhliadhain 1845.  San</span>
<lb n="1861"/><span>ngráiméar seo tá an nua-Ghaedhilge ar n-a</span>
<lb n="1862"/><span>chur i gcomparáid leis an tsean-Ghaedhilge</span>
<lb n="1863"/><span>agus taisbéantar go soiléir an deifrigh-</span>
<lb n="1864"/><span>eacht agus an cómhghas atá eatorra.  Bhí</span>
<lb n="1865"/><span>iarracht ann ar stair na teangan do</span>
<lb n="1866"/><span>sgríobhadh.  Cuireadh síos ar an athrughadh</span>
<lb n="1867"/><span>a bhí tagaithe ar an tsean-Ghaedhilge agus</span>
<lb n="1868"/><span>an chaoi 'nar cruthuigheadh an nua-Ghaedhilge</span>
<lb n="1869"/><span>aisti.  Iarracht a bhí ann, mar adubhart, ach</span>
<lb n="1870"/><span>b'í an chéad iarracht í, agus má gheibhtear</span>
<lb n="1871"/><span>locht innti indiu cuimhnighmís nach raibh an</span>
<lb n="1872"/><span>chaoi chéadna ag an ughdar agus atá againne</span>
<lb n="1873"/><span>indiu.  Cuimhnighmís nach raibh an árd-</span>
<lb n="1874"/><span>sgoláireacht buailte leis mar atá sí</span>
<lb n="1875"/><span>buailte linne.  Nárbh'é an t-ughdar féin</span>
<lb n="1876"/><span>an duine is mó faoi deara í?  Muna</span>
<lb n="1877"/><span>mbéadh déanta de saothar aige acht an</span>
<lb n="1878"/><span>méid sin amháin táim ceapaithe go mbéadh</span>
<lb n="1879"/><span>a ainm faoi chlú agus cáil mar gheall air.</span>
<lb n="1880"/><span>Badh mhór an t-éileamh a bhí ar an ngráiméar</span>
<lb n="1881"/><span>sin ag na scoláirí a tháinig ó shoin.  Bhain-</span>
<lb n="1882"/><span>eadar eolas a leasa as, agus tá an t-eolas</span>
<lb n="1883"/><span>céadna le bainnt as fós.</span></p>
<lb n="1884"/>
<lb n="1885"/><p><span>Do chuir lucht an chumainn réamhráidhte</span>
<lb n="1886"/><span>rómpa cnuasacht do dhéanamh de na láimh-</span>
<lb n="1887"/><span>sgríbhnibh dob fhearr d'á raibh le faghbháil</span>
<lb n="1888"/><span>ionnus go gcuirfidís i n-eagar don</span>
<lb n="1889"/><span>phobal iad ar fhaitchíos go gcaillfidhe iad.</span>
<lb n="1890"/><span>“Miscellany” a tugtar ar an gcnuasacht</span>
<lb n="1891"/><span>sin i mBéarla anois.  Tá dán san gcnuas-</span>
<lb n="1892"/><span>acht sin ar n-a chur i n-eagar leis an</span>
<lb n="1893"/><span>Donnabháineach, agus tá sé ar n-a thabhairt</span>
<lb n="1894"/><span>as Leabhar Buidhe Leacain.  Dán a cumadh</span>
<lb n="1895"/><span>le Colm Cille é.  Deirtear gur sgríobh</span>
<lb n="1896"/><span>Colm Cille é ionnus go gcuirfeadh sé</span>
<lb n="1897"/><span>ruaig ar gach a raibh d'iarsma geintlidh-</span>
<lb n="1898"/><span>eachta san tír le n-a linn féin.  Deirtear</span>
<lb n="1899"/><span>fós gur sgríobh sé é tar éis na breithe</span>
<lb n="1900"/><span>úd a tugadh air le Árd Rí na h-Éireann</span>
<lb n="1901"/><span>mar gheall ar an mac-leabhar a bhí aith-</span>
<lb n="1902"/><span>sgríobhtha aige as Leabhar Fhionntain</span>
<lb n="1903"/><span>Naomhtha.  Tá cur síos ar an gceist sin</span>
<lb n="1904"/><span>i mbeatha Chuilm, mar leanas:— “Rachad-</span>
<lb n="1905"/><span>sa i g-ceann mo bhráithreach, edhon, Cinel</span>
<lb n="1906"/><span>Conaill agus Eoghain, agus do bhéar cath</span>
<lb n="1907"/><span>duitse <don Árd-Rí> a n-eruic na droch</span>
<lb n="1908"/><span>breithe rugais orm fá cheann an leabhair</span>
<lb n="1909"/><span>agus a ndioghuil mic rígh Chonnacht do</span>
<lb n="1910"/><span>marbhadh ar do choimirce.”  D'éaluigh an</span>
<lb n="1911"/><span>naomh leis 'na dhiaidh sin amach a bruidhin</span>
<lb n="1912"/><span>an áird-rí agus thug sé na sléibhte garbha</span>
<lb n="1913"/><span>air féin agus is annsin do chum sé an dán.</span>
<lb n="1914"/><span>“M'aonar domh 'san sliabh” an teideal</span>
<lb n="1915"/><span>atá air.  Sholáthruigh an Donnabháineach</span>
<lb n="1916"/><span>aistriughadh bríoghmhar ar an ndán agus</span>
<lb n="1917"/><span>scríobh 'sé neart nótaí ag míniughadh ceist-</span>
<lb n="1918"/><span>eanna áirighthe do bhain leis.  Do chuir sé</span>
<lb n="1919"/><span>aistí eile i n-eagar san “Miscellany”</span>
<lb n="1920"/><span>ach níl uain againn cur síos ortha annseo.</span></p>
<lb n="1921"/>
<lb n="1922"/><p><span>Níorbh fhada 'na dhiaidh sin gur thosaigh</span>
<lb n="1923"/><span>sé ar “Leabhar na gCeart” do chur i</span>
<lb n="1924"/><span>n-eagar.  Fuair sé adhbhar an leabhair</span>
<lb n="1925"/><span>sin, cuid de i Leabhar Leacain agus cuid</span>
<lb n="1926"/><span>eile i Leabhar Baile-an-Mhúta.  D'aithsgríobh</span>
<lb n="1927"/><span>a bhuan-chara Eoghan Ó Cómhraidhe an chuid</span>
<lb n="1928"/><span>ba mhó de'n tsean-sgríbhinn dó agus do</span></p>
</div>
<pb n="52"/>
<div><lb n="1929"/><p><span>chuir sé féin i n-eagar don phobal</span>
<lb n="1930"/><span>é.  “Geasa agus buadha Ríogh Éireann”</span>
<lb n="1931"/><span>an teideal atá ar an leabhar agus déantar</span>
<lb n="1932"/><span>cur síos ann go cruinn ar an gceart ba</span>
<lb n="1933"/><span>dhual do gach rí in Éirinn; cuir i gcás,</span>
<lb n="1934"/><span>“Dligheadh Righ Chaisil,” “Dligheadh Righ</span>
<lb n="1935"/><span>Chruachain,” agus rl.  I ndeireadh an leabhair</span>
<lb n="1936"/><span>chéadna atá aiste darbh ainm “Beannacht</span>
<lb n="1937"/><span>Phádruig agus ceart Riogh Éireann a</span>
<lb n="1938"/><span>d-Teamhraigh.”  Is tairbheach foghanta an</span>
<lb n="1939"/><span>saothar é seo mar atá cunntas thar-bhárr</span>
<lb n="1940"/><span>ann ar staid na tíre san aonmhadh aois</span>
<lb n="1941"/><span>déag.  Do chuir sé aistí i n-eagar ar</span>
<lb n="1942"/><span>foráileamh an “Chumainn Cheiltigh” nó</span>
<lb n="1943"/><span>“Celtic Society” i mBéarla, mar atá</span>
<lb n="1944"/><span>“Geinealach Chorca Laidhe,” “Dán ar Cath</span>
<lb n="1945"/><span>Dúin” ar n-a sgríobhadh le file dárbh ainm</span>
<lb n="1946"/><span>Giolla Bhrighde Mac Connmidhe.</span></p>
<lb n="1947"/>
<lb n="1948"/><p><span>'Sa bhliadhain 1861 thosuigh an Donna-</span>
<lb n="1949"/><span>bháineach ar dánta a sgríobhadh le Seaghán</span>
<lb n="1950"/><span>Mór Ó Dubhagáin agus Giolla na Naomh</span>
<lb n="1951"/><span>Ó Huidhrin do chur i n-eagar.  Bhí na</span>
<lb n="1952"/><span>dánta sin sgríobhtha san “dán díreach,”</span>
<lb n="1953"/><span>agus bhí cur síos ionnta ar áiteannaibh</span>
<lb n="1954"/><span>agus ar treabhaibh na h-Éireann le linn na</span>
<lb n="1955"/><span>ceathramhadh aoise déag.  Do réir na sean-</span>
<lb n="1956"/><span>leabhar is léir gur “saoi seanchaidh eisidhe</span>
<lb n="1957"/><span>agus ollamh Ua Máine” an Dubhagáineach</span>
<lb n="1958"/><span>úd.  Is amhlaidh chuaidh sé ar fuid na tíre</span>
<lb n="1959"/><span>chun ainmneacha áiteann na h-Éireann do</span>
<lb n="1960"/><span>sgríobhadh síos agus is uime sin cumadh</span>
<lb n="1961"/><span>an dán leis “chun tuille feasa ar Éirinn</span>
<lb n="1962"/><span>Óigh” mar do sgríobh an file eile Giolla</span>
<lb n="1963"/><span>na Naomh Ó Huidhrin.  Sé tosach an dáin</span>
<lb n="1964"/><span>sin “Triallam timcheall na Fódla.”</span>
<lb n="1965"/><span>'Sa bhliadhain chéadna d' aistrigh sé</span>
<lb n="1966"/><span>“Féilire Dúin na nGall” a sgríobhadh san</span>
<lb n="1967"/><span>seachtmhadh aois déag le Micheál Ó Cléirigh,</span>
<lb n="1968"/><span>an bráthair ha mhó cáil ar an g-Ceathrar</span>
<lb n="1969"/><span>Maighistir.  Níor cuireadh an saothar sin</span>
<lb n="1970"/><span>i gcló go dtí 1864 — sé sin tar éis bás</span>
<lb n="1971"/><span>d'fhaghbháil don Donnabháineach.</span></p>
<lb n="1972"/>
<lb n="1973"/><p><span>Is náireach an sgéal é go raibh Seaghán</span>
<lb n="1974"/><span>Ó Donnabháin beo bocht an uair sin tar éis</span>
<lb n="1975"/><span>a raibh déanta aige mar mhaithe le liteardhacht</span>
<lb n="1976"/><span>na Gaedhilge.  Mar gheall air sin bhí sé</span>
<lb n="1977"/><span>ceaptha aige imtheacht thar sáile ionnus</span>
<lb n="1978"/><span>go bhféadfadh sé slighe bheathadh do tharraingt</span>
<lb n="1979"/><span>chuige.  Ní mar sin do thuit amach, ámh.</span>
<lb n="1980"/><span>Le n-a linn sin go díreach cuireadh cumann</span>
<lb n="1981"/><span>áirighthe ar bun chun sean-dlighthe na</span>
<lb n="1982"/><span>h-Éireann do chur i n-eagar ó na láimh-</span>
<lb n="1983"/><span>sgríbhnibh 'na rabhadar sgríobhtha.  Thosuigh</span>
<lb n="1984"/><span>Seaghán Ó Donnabháin agus a chara Eoghan</span>
<lb n="1985"/><span>Ó Cómhraidhe ar an obair mhóir sin sa</span>
<lb n="1986"/><span>bhliadhain 1853.  Do leanadar de'n obair</span>
<lb n="1987"/><span>go dúthrachtach dícheallach ag cuardughadh</span>
<lb n="1988"/><span>na sgríbhne dob fhearr chuici ní amháin</span>
<lb n="1989"/><span>i n-Éirinn acht ins na leabharlannaibh</span>
<lb n="1990"/><span>móra i Lonndain agus i n-Ath-an-Daimh.</span>
<lb n="1991"/><span>Ní raibh curtha i n-eagar aca ach cuid</span>
<lb n="1992"/><span>bheag de na dlighthibh úd nuair cailleadh</span>
<lb n="1993"/><span>an bheirt aca.  Tá an chuid sin le faghbháil</span>
<lb n="1994"/><span>i seacht n-imleabhraibh anois.  Ní miste a rádh</span>
<lb n="1995"/><span>gurab ana-mhór an bhreis an méid sin féin</span>
<lb n="1996"/><span>do liteardhacht na Gaedhilge, cé gur cruaidh</span>
<lb n="1997"/><span>neamh-choitceanntach an Ghaedhilge atá le</span>
<lb n="1998"/><span>faghbháil ann.  An fhaid a bhí an obair sin</span>
<lb n="1999"/><span>ar siubhal, fuair an Donnabháineach blúirí</span>
<lb n="2000"/><span>d' Annálaibh na h-Éireann a h-aithsgríobhadh</span>
<lb n="2001"/><span>'sa bhliadhain 1643 le Dubhaltach Mac</span>
<lb n="2002"/><span>Firbisigh le h-aghaidh ughdair an leabhar úd</span>
<lb n="2003"/><span>ar a dtugtar “Cambrensis Eversus.”</span>
<lb n="2004"/><span>Tá cur síos ionnta ar stair na h-Éireann</span>
<lb n="2005"/><span>ó 573 go dtí 913, agus tá cunntas cruinn</span>
<lb n="2006"/><span>ann ar cad a bhí ar siubhal i rith na h-aimsire</span>
<lb n="2007"/><span>sin ní amháin i n-Éirinn acht fós i Sasana</span>
<lb n="2008"/><span>agus i mBreatain.  Cuireadh na blúirí</span>
<lb n="2009"/><span>sin i n-eagar maille le h-aistriughadh leis</span>
<lb n="2010"/><span>an Donnabháineach.  Is le n-a linn sin</span>
<lb n="2011"/><span>freisin do sholáthruigh sé an t-aguisín</span>
<lb n="2012"/><span>d'fhoclóir an Raghallaigh.  Ba mhaith chuige</span>
<lb n="2013"/><span>sin é, mar is ar éigin bhí focal i nGaedhilge</span>
<lb n="2014"/><span>nach raibh ar eolas aige mar bhí sé i ngach</span>
<lb n="2015"/><span>ceanntar i n-Éirinn nach mór ar na cuair-</span>
<lb n="2016"/><span>teanna do luadhas ó chianaibh, agus bhí</span>
<lb n="2017"/><span>Gaedhilge gach ceanntair aca de ghlan</span>
<lb n="2018"/><span>mheabhair aige dá bhárr.</span></p>
<lb n="2019"/>
<lb n="2020"/><p><span>Ach bhí an Donnabháineach ag dul i n-aois</span>
<lb n="2021"/><span>anois, agus bhí an cruadhtan agus an</span></p>
</div>
<pb n="53"/>
<div><lb n="2022"/><p><span>t-anró d'fhulaing sé ar feadh a shaoghail</span>
<lb n="2023"/><span>ag goilleamhaint air go mór.  An misneach</span>
<lb n="2024"/><span>iongantach a bhí 'na chroidhe riamh roimhe sin</span>
<lb n="2025"/><span>agus an neart a bhí 'na láimh, is amhlaidh</span>
<lb n="2026"/><span>bhí laghdughadh ag teacht ortha anois i n-aghaidh</span>
<lb n="2027"/><span>an lae.  Bhíodh na sgoilteacha ag dul</span>
<lb n="2028"/><span>i n-achrann ann ó bheith amuich faoi'n aer</span>
<lb n="2029"/><span>agus faoi'n bhfuacht agus faoi'n bhfearthain</span>
<lb n="2030"/><span>i dtráth agus i n-antráth le fad aimsire,</span>
<lb n="2031"/><span>agus b'iad sin badh thruaig báis dó faoi</span>
<lb n="2032"/><span>dheireadh thiar thall.</span></p>
<lb n="2033"/>
<lb n="2034"/><p><span>Ach ní raibh deireadh le n-a obair fós.</span>
<lb n="2035"/><span>Ní h-í an chuid d'á shaothar a bhí gceist</span>
<lb n="2036"/><span>againn chuige seo is mó chongbhóchas ainm</span>
<lb n="2037"/><span>an ughdair i gcuimhne na ndaoine agus</span>
<lb n="2038"/><span>faoi cháil ag na scoláirí thiocfas fós</span>
<lb n="2039"/><span>a mbéidh bainnt aca le liteardhacht na</span>
<lb n="2040"/><span>h-Éireann mar bhí sé faoi cháil ag na</span>
<lb n="2041"/><span>scoláirí clúmhara a tháinig 'na dhiaidh féin.</span>
<lb n="2042"/><span>Chomh fada agus béidh liteardhacht faoi</span>
<lb n="2043"/><span>mheas in Éirinn, agus táim ceapaighthe</span>
<lb n="2044"/><span>nach gcuirfear faoi droch-mheas arís í le</span>
<lb n="2045"/><span>n-a beo, béidh cuimhne ar Sheaghán Ó</span>
<lb n="2046"/><span>Donnabháin, agus a rádh gurab eisean</span>
<lb n="2047"/><span>do chuir “Annála Ríoghachta Éireann” — nó</span>
<lb n="2048"/><span>“Annála na gCeathrar Maighistir.” an</span>
<lb n="2049"/><span>t-ainm is mó tugtar ortha anois — i n-eagar</span>
<lb n="2050"/><span>maille le h-aistriughadh i mBéarla.</span>
<lb n="2051"/><span>“Summum opus” da chuid saothair go</span>
<lb n="2052"/><span>léir é seo.  Aoinne a bhfuil an saothar</span>
<lb n="2053"/><span>seo ar eolas aige admhóchaidh sé go réidh</span>
<lb n="2054"/><span>gurbh uathbhás oibre é d'aon fhear amháin</span>
<lb n="2055"/><span>gan trácht ar a raibh de saothar soláthruighthe</span>
<lb n="2056"/><span>aige cheana.  Nach mó scoláire de gach</span>
<lb n="2057"/><span>saghas léighinn, cibé stair nó liteardhacht</span>
<lb n="2058"/><span>nó sean-nós é, nach féidir leis dul ar</span>
<lb n="2059"/><span>aghaidh le n-a chuid léighinn gan bainnt leis</span>
<lb n="2060"/><span>an tsaothar úd!  Mar adubhairt scoláire</span>
<lb n="2061"/><span>nach beag a cháil agus é ag cur síos ar na</span>
<lb n="2062"/><span>h-Annálaibh seo “chomh fada agus léighfear</span>
<lb n="2063"/><span>Annála na g-Ceathrar Maighistir léighfear</span>
<lb n="2064"/><span>mar aon leo an t-aistriughadh do sholáthruigh</span>
<lb n="2065"/><span>an Donnabháineach ortha.”  Ach ní mór an</span>
<lb n="2066"/><span>meas a bhí ag an Donnabháineach ar na</span>
<lb n="2067"/><span>h-Annálaibh úd.  Ní raibh ionnta, dar</span>
<lb n="2068"/><span>ndóigh, acht bunúdhas staire — rud nach</span>
<lb n="2069"/><span>gcuirfeadh an léightheóir morán spéise</span>
<lb n="2070"/><span>ann.  Dubhairt an Donnabháineach féin</span>
<lb n="2071"/><span>gurbh é b'fhada leis cuid d'á eolas féin</span>
<lb n="2072"/><span>ar sheanchas agus sgéalta fiannaidheachta</span>
<lb n="2073"/><span>na ndaoine do mheasgadh air.  Badh nádúrtha</span>
<lb n="2074"/><span>an fonn é sin mar bhí sé chomh léigheanta</span>
<lb n="2075"/><span>cliste sin 'na leithéid sin d'eolas gurbh</span>
<lb n="2076"/><span>ar éigin do chosg sé é féin gan an fhian-</span>
<lb n="2077"/><span>naidheacht do mheasgadh ar an bhfírinne.</span>
<lb n="2078"/><span>Ach cé go bhfuil urmhór na n-Annála 'na</span>
<lb n="2079"/><span>chroinic ar an dtír ó chéad ghabháil na tíre,</span>
<lb n="2080"/><span>is 'mó sgéal greannmhar agus tuairisg</span>
<lb n="2081"/><span>chatha agus sgéal ar easbog nó scoláire nó</span>
<lb n="2082"/><span>file atá le faghbháil 'san chuid is deire-</span>
<lb n="2083"/><span>annaighe díobh.  An Ghaedhilge atá ionnta</span>
<lb n="2084"/><span>tá sí cruaidh, neamh-choitcheanntach, ársa</span>
<lb n="2085"/><span>nach dtuigfidhe an chuid is mó di indiu acht</span>
<lb n="2086"/><span>le duadh mar is amhlaidh aithsgríobhadh urmhór</span>
<lb n="2087"/><span>na n-Annála ó sean-sgríbhnibh atá caillte</span>
<lb n="2088"/><span>le fad aimsire, agus ní h-aon iongnadh dá</span>
<lb n="2089"/><span>bhrígh sin go bhfuil an chainnt atá ionnta</span>
<lb n="2090"/><span>dó-thuigsé dúinne.  Ní gádh dhúinn cur</span>
<lb n="2091"/><span>síos níos cruinne ar na h-Annálaibh féin:</span>
<lb n="2092"/><span>is eól d'á lán iad cheana.  Is amhlaidh</span>
<lb n="2093"/><span>bhí láimh-sgríbhinn na n-Annála 'na dhá chuid;</span>
<lb n="2094"/><span>an chéad chuid ag cur síos ar stair na</span>
<lb n="2095"/><span>h-Éireann ó tosach an domhain go dtí 1171,</span>
<lb n="2096"/><span>agus an dara chuid ar leanamhaint ón uair</span>
<lb n="2097"/><span>sin go dtí 1616 nuair a críochnuigheadh iad.</span>
<lb n="2098"/><span>Bhí an chéad chuid i n-eagar cheana ag an</span>
<lb n="2099"/><span>Dochtúir Ó Conchubhair ach ní raibh ann acht</span>
<lb n="2100"/><span>iarracht bhocht lag.  Ní raibh an leabhar</span>
<lb n="2101"/><span>saor ó lochtaibh, agus, rud ba measa ná</span>
<lb n="2102"/><span>sin, bhí aistriughadh i Laidin ann.  Níor</span>
<lb n="2103"/><span>tuigeadh agus níor léigheadh an leabhar sin</span>
<lb n="2104"/><span>le mórán daoine.</span></p>
<lb n="2105"/>
<lb n="2106"/><p><span>'Sa bhliadhain 1848 chuir Seaghán Ó</span>
<lb n="2107"/><span>Donnabháin an dara chuid de na h-Annálaibh</span>
<lb n="2108"/><span>i n-eagar maille le h-aistriughadh agus</span>
<lb n="2109"/><span>mórán nótaí ag réidhteach ceisteanna</span>
<lb n="2110"/><span>a bhain le dinnseanchas agus ceisteanna</span>
<lb n="2111"/><span>nárbh iad.  D'aithsgríobh sé ádhbhar na coda</span>
<lb n="2112"/><span>sin ó láimhsgríbhinn Mhichíl Uí Chléirigh —</span>
<lb n="2113"/><span>láimhsgríbhinn a bhí tar éis teacht ó leabhar-</span></p>
</div>
<pb n="54"/>
<div><lb n="2114"/><p><span>lann áirighthe i Roinn na h-Eórpa seal</span>
<lb n="2115"/><span>geárr roimhe sin (sa bhliadhain 1832) agus</span>
<lb n="2116"/><span>do cheannuigh an Peitrígheach í le h-aghaidh</span>
<lb n="2117"/><span>an Acadaimh ar fhaitchíos go gcaillfidhe í.</span>
<lb n="2118"/><span>Cuireadh an dara chuid amach leis sa</span>
<lb n="2119"/><span>bhliadhain 1851.  Ní raibh aige mar ádhbhar na</span>
<lb n="2120"/><span>coda seo acht a raibh curtha i n-eagar cheana</span>
<lb n="2121"/><span>leis an Dochtúir Ó Conchubhair, ach bhí dhá</span>
<lb n="2122"/><span>sgríbhinn eile ar eolas aige agus tar éis</span>
<lb n="2123"/><span>iad go léir do chur i gcomparáid a chéile,</span>
<lb n="2124"/><span>bhí sé sáthach cinnte gur aithsgríobhadh iad</span>
<lb n="2125"/><span>seo ó bhun-sgríbhinn Mhichíl Uí Chléirigh agus</span>
<lb n="2126"/><span>d'á bhrígh sin bhí sé i n-ann a lán de lochtaibh</span>
<lb n="2127"/><span>agus de dhearmadaibh do cheartughadh innti.</span>
<lb n="2128"/><span>Bhí cur síos féin i gceann aca 'á rádh gur</span>
<lb n="2129"/><span>aithsgríobhadh í le duine áirighthe dárbh ainm</span>
<lb n="2130"/><span>Seaghán Ó Fearghusa ó sgríbhinn Mhichíl Uí</span>
<lb n="2131"/><span>Chléirigh.  Mar badh ghnáthach leis an</span>
<lb n="2132"/><span>Donnabháineach sgríobh sé mórán aistí ar</span>
<lb n="2133"/><span>dhinnseanchas na n-áiteann agus ar ghéagaibh</span>
<lb n="2134"/><span>geinealaigh na ndaoine a raibh trácht ortha</span>
<lb n="2135"/><span>ins na h-Annálaibh.  Is ar éigin atá rath</span>
<lb n="2136"/><span>ná tulach na sean-fhothrach ar fuid na tíre</span>
<lb n="2137"/><span>nach bhfuil i gceist ann.  Thug Eoghan Ó</span>
<lb n="2138"/><span>Cómhraidhe congnamh dó ag soláthar an</span>
<lb n="2139"/><span>tsaothair sin agus is uiriste rian a léighinn</span>
<lb n="2140"/><span>agus a éirime aigne d' aithint ann.  Ach</span>
<lb n="2141"/><span>ná meastar ó n-a bhfuil ráidhte agam go</span>
<lb n="2142"/><span>bhfuil an saothar seo saor ó lochtaibh.  Níl,</span>
<lb n="2143"/><span>agus ba mhó d'iongnadh é dá mbéadh: is</span>
<lb n="2144"/><span>mór an t-iongnadh go bhfuil sé chomh saor</span>
<lb n="2145"/><span>uatha agus atá sé, agus a laighead eolais</span>
<lb n="2146"/><span>a bhí aca an uair sin ar na ceisteanna</span>
<lb n="2147"/><span>thar áireamh atá go soléir so-thuigseach</span>
<lb n="2148"/><span>indiu de thoradh na sgoláireachta.  Ná</span>
<lb n="2149"/><span>meastar go raibh an congnamh céadna le</span>
<lb n="2150"/><span>faghbháil aca an uair sin agus atá anois:</span>
<lb n="2151"/><span>ní raibh adhbhar conganta aca: b'éigean</span>
<lb n="2152"/><span>dóibh é sholáthar ar dtúis.</span></p>
<lb n="2153"/>
<lb n="2154"/><p><span>Ag sin suim de shaothar Sheagháin Uí</span>
<lb n="2155"/><span>Dhonnabháin.  Uathbhás oibre, adéarfar.</span>
<lb n="2156"/><span>Seadh, agus níor staon sé don obair nó</span>
<lb n="2157"/><span>go bhfuair sé bás 'sa bhliadhain 1861.  Nach</span>
<lb n="2158"/><span>raibh sé ar a chumas-san seachas a dtáinig</span>
<lb n="2159"/><span>de scoláirí clúmhara na focla céadna</span>
<lb n="2160"/><span>adubhairt an sean-fhile págánta agus é</span>
<lb n="2161"/><span>ag maoidheamh a shaothair féin, a rádh i dtaobh</span>
<lb n="2162"/><span>an tsaothair a bhí soláthruighthe aige féin</span>
<lb n="2163"/><span>Exegi monumentum aere perennius.</span>
<lb n="2164"/><span>Bhí sé buailte isteach 'na aigne go raibh i</span>
<lb n="2165"/><span>liteardhacht na h-Éireann mar bhéadh glór</span>
<lb n="2166"/><span>agus guth binn a shinnsear agus é ag tabhairt</span>
<lb n="2167"/><span>teagaisg uaidh — teagasg a stiúróchadh an</span>
<lb n="2168"/><span>lucht a bhí le teacht.  Teachtaireacht ón</span>
<lb n="2169"/><span>aimsir i n-allód a bhí innti agus ba mhór</span>
<lb n="2170"/><span>uasal an teachtaireacht í, dar leis an</span>
<lb n="2171"/><span>Donnabháineach.  Bhí sé ceapaithe aige an</span>
<lb n="2172"/><span>teachtaireacht sin do chraobhsgaoileadh ó</span>
<lb n="2173"/><span>cheann ceann na tíre do na daoine ar</span>
<lb n="2174"/><span>seóladh chuca í, ionnus gur fearrde thuig-</span>
<lb n="2175"/><span>fidís-sean an ceangal a bhí eatorra féin</span>
<lb n="2176"/><span>agus a sinnsear agus go gcóimhlíonfaidís</span>
<lb n="2177"/><span>an teagasg úd a cuireadh i n-úil dóibh</span>
<lb n="2178"/><span>innti.  Agus bhí sé buailte isteach 'na</span>
<lb n="2179"/><span>aigne leis go raibh sé i ndán dó féin an</span>
<lb n="2180"/><span>craobhsgaoileadh sin do dhéanamh.  Seóladh</span>
<lb n="2181"/><span>chugainn é an uair is mó bhí gábhadh leis,</span>
<lb n="2182"/><span>nuair a bhí an Galldachas 'gár sughadh agus</span>
<lb n="2183"/><span>'gár mealladh ón mbóthar díreach agus ag</span>
<lb n="2184"/><span>déanamh díoghbhála agus toirmisg 'nár</span>
<lb n="2185"/><span>measg.  Thug seisean an díoghbháil agus</span>
<lb n="2186"/><span>an toirmeasg sin faoi ndeara.  Thug sé</span>
<lb n="2187"/><span>faoi ndeara, leis, an galar intinne a bhí</span>
<lb n="2188"/><span>figthe fuaighte leo, agus, ar nós an fhir</span>
<lb n="2189"/><span>leighis thuigsionaigh, thosuigh sé ar an ngalar</span>
<lb n="2190"/><span>sin do leigheas.  Badh deacair an obair</span>
<lb n="2191"/><span>í an uair sin, mar badh ro-bheag an tsuim</span>
<lb n="2192"/><span>a cuirtí innti muna mbéadh le buidhin bhig</span>
<lb n="2193"/><span>de sgoláirí a bhí ar aon intinn leis féin</span>
<lb n="2194"/><span>'sa cheist sin.  Ní h-é amháin gur thosuigh</span>
<lb n="2195"/><span>sé ar an obair, ach b'éigean dó adhbhar na</span>
<lb n="2196"/><span>h-oibre do sholáthar ar dtúis.  Ní raibh</span>
<lb n="2197"/><span>an sgoláireacht ann an uair sin: ní raibh</span>
<lb n="2198"/><span>na sgoláirí is mó cáil anois ag obair an</span>
<lb n="2199"/><span>uair sin.  Ní raibh aon chongnamh le faghbháil:</span>
<lb n="2200"/><span>bh'éigean dó tosughadh uaidh féin.  B'éigean</span>
<lb n="2201"/><span>dó muinntir na h-Éireann do mhusgailt</span>
<lb n="2202"/><span>ón dtoirchim chodlata 'na rabhadar sínte</span>
<lb n="2203"/><span>agus a chur i n-úil dóibh go raibh liteardhacht</span>
<lb n="2204"/><span>aca badh chúis mhórála agus ríméid dhóibh.</span></p>
</div>
<pb n="55"/>
<div><lb n="2205"/><p><span>Agus ní miste a rádh gur éirigh leis go</span>
<lb n="2206"/><span>breagh.  Dar ndóigh, níl a chuid shaothair</span>
<lb n="2207"/><span>gan locht, acht is beag rud atá gan locht.</span>
<lb n="2208"/><span>Agus ní raibh duine is mó a thuig nach raibh</span>
<lb n="2209"/><span>sé gan locht ná an Donnabháineach féin</span>
<lb n="2210"/><span>mar bhus léir ón méid leanas.  Ag seo</span>
<lb n="2211"/><span>cad dubhairt sé féin agus é ag cur críche</span>
<lb n="2212"/><span>ar Gheinealach Ua Bhfiachrach — do</span>
<lb n="2213"/><span>críochnughadh an obair-si iar mór saothar</span>
<lb n="2214"/><span>agus dúthracht… agus má gheibheann</span>
<lb n="2215"/><span>an léightheoir ní inbhéime innte creideadh</span>
<lb n="2216"/><span>sé gur thar díthcheall an fhir friotail do</span>
<lb n="2217"/><span>chuaidh, agus cuimhnigheadh lucht a h-inchreachta</span>
<lb n="2218"/><span>nach bhfuil obair dhaonnda fá'n ngréin</span>
<lb n="2219"/><span>saor ó lochtaibh, agus gur minic do</span>
<lb n="2220"/><span>h-inchreachadh deagh-shaothar go h-eagcórach</span>
<lb n="2221"/><span>tre fhormad agus mhiosgais n-easccarad</span>
<lb n="2222"/><span>agus fós tre a n-aineolas.”  Seadh,</span>
<lb n="2223"/><span>cuimhnigheadh mac-léighinn an lae indiu a</span>
<lb n="2224"/><span>bhfuil fonn casaoide air gurbh é Seaghán</span>
<lb n="2225"/><span>Ó Donnabháin is mó a réidhtigh an tslighe</span>
<lb n="2226"/><span>chruaidh cham chun teangan agus liteardhacht</span>
<lb n="2227"/><span>na Gaedhilge do chur ar bhealach a leasa</span>
<lb n="2228"/><span>agus a n-onóruighthe imeasg na sgoláirí a</span>
<lb n="2229"/><span>bhfuil bainnt aca le comh-ghaol teangan</span>
<lb n="2230"/><span>agus atá ag admháil anois nach bhfuil</span>
<lb n="2231"/><span>liteardhacht chomh breagh chomh tábhachtach lei</span>
<lb n="2232"/><span>le faghbháil ag aon tír eile san domhan</span>
<lb n="2233"/><span>mór.</span></p>
<lb n="2234"/>
<lb n="2235"/><p><span>Badh bheag shuarach a bhfuair an</span>
<lb n="2236"/><span>Donnabháineach de thuarastal ná de</span>
<lb n="2237"/><span>chúiteamh saoghalta le n-a ré mar gheall ar a</span>
<lb n="2238"/><span>raibh déanta aige ar feadh a shaoghail a bhí</span>
<lb n="2239"/><span>mar mhaithe le liteardhacht na Gaedhilge.</span>
<lb n="2240"/><span>Níor cuireadh an tsuim chéadna innti an</span>
<lb n="2241"/><span>uair sin agus atá 'á cur innti indiu.  Acht</span>
<lb n="2242"/><span>táim ceapaithe nárbh é an tuarastal ná an</span>
<lb n="2243"/><span>cúiteamh saoghalta is mó a bhí ag teastáil</span>
<lb n="2244"/><span>uaidh.  Ní h-iadsan a bhí 'á ghríosadh chun</span>
<lb n="2245"/><span>na h-oibre tairbhighe do rinne sé.  Tá</span>
<lb n="2246"/><span>nochtuighthe agam cheana cad a bhí 'á</span>
<lb n="2247"/><span>ghríosadh.  Rinne sé an obair sin go</span>
<lb n="2248"/><span>fonnmhar fialmhar.  Is cinnte go mbéidh</span>
<lb n="2249"/><span>a ainm faoi chlú agus cáil choidhche ní amháin</span>
<lb n="2250"/><span>annseo acht i dtíorthaibh eile mar a bhfuil</span>
<lb n="2251"/><span>a shaothar mar bhéadh solus lonnmhar ag</span>
<lb n="2252"/><span>stiúrughadh sgoláirí dúthrachtach eile atá</span>
<lb n="2253"/><span>ag leanamhaint de'n obair ar thosuigh</span>
<lb n="2254"/><span>seisean uirthi.  Agus muna raibh déanta</span>
<lb n="2255"/><span>aige ach amháin an tslighe cheart do thais-</span>
<lb n="2256"/><span>beánadh dhóibh, ní bhéadh a chuid shaothar</span>
<lb n="2257"/><span>gan tairbhe.  Badh chóir go mbéadh</span>
<lb n="2258"/><span>muinntir na h-Éireann go h-áirighthe</span>
<lb n="2259"/><span>buidheach de mar gheall ar a ndeárna sé</span>
<lb n="2260"/><span>ar a son.  Ach cadé an buidheachas is</span>
<lb n="2261"/><span>mó a bhéadh oireamhnach agus is mó thaith-</span>
<lb n="2262"/><span>neóchadh leis dá mbéadh sé thuas againn</span>
<lb n="2263"/><span>fós?  Táim ceaptha gurab é rud is mó</span>
<lb n="2264"/><span>thaithneóchadh leis agus is mó chúiteóchadh é,</span>
<lb n="2265"/><span>ná taithighe do dhéanamh air i gceist shaoth-</span>
<lb n="2266"/><span>ruighthe liteardhachta na h-Éireann.  Is</span>
<lb n="2267"/><span>eól d'á lán go bhfuil cuid ana-mhór de'n</span>
<lb n="2268"/><span>liteardhacht sin i bhfolach fós ins na</span>
<lb n="2269"/><span>láimh-sgríbhnibh atá sgaipthe annseo agus</span>
<lb n="2270"/><span>annsúd i leabharlannaibh ar fuid na</span>
<lb n="2271"/><span>h-Éireann agus taobh amuigh di.  Nár mhór</span>
<lb n="2272"/><span>de sgéal é dá gcuirfidhe nó dá ndean-</span>
<lb n="2273"/><span>faidhe iarracht ar an liteardhacht sin do chur</span>
<lb n="2274"/><span>i n-eagar agus i gcló don tsaoghal láimhe!</span>
<lb n="2275"/><span>Nach mór thar bhárr an tairbhe bhéadh innti.</span>
<lb n="2276"/><span>Rinneadh mórán oibre le sgoláirí nach</span>
<lb n="2277"/><span>beag cáil ach, tá a n-urmhór san imthighthe</span>
<lb n="2278"/><span>anois, agus an méid aca atá 'nár measg</span>
<lb n="2279"/><span>fós, faraoir go gcaithfidh siad-san imtheacht</span>
<lb n="2280"/><span>uair éigin freisin.  Cé léanfas de'n</span>
<lb n="2281"/><span>obair annsin?  Ag seo an múineadh is</span>
<lb n="2282"/><span>léir ón machtnamh ar fad — gur cheart nach</span>
<lb n="2283"/><span>leigfidhe do sgoláirí na Frainnce agus na</span>
<lb n="2284"/><span>Gearmáine agus do sgoláirí an Oileáin</span>
<lb n="2285"/><span>Úir féin — mar tá siad-san óg obair go</span>
<lb n="2286"/><span>dícheallach le deireannas — buaidh agus</span>
<lb n="2287"/><span>bárr d'fhaghbháil orainne 'nár nGaedhealaibh</span>
<lb n="2288"/><span>san meas atá aca ar shean liteardhacht na</span>
<lb n="2289"/><span>Gaedhilge, agus a dhúthrachtaighe atáid ag</span>
<lb n="2290"/><span>gabháil di agus á “tabhairt chun soluis”</span>
<lb n="2291"/><span>agus 'á craobhsgaoileadh le léigheann agus</span>
<lb n="2292"/><span>le sgoláireacht.  Nach ceart agus nach</span>
<lb n="2293"/><span>mithid go gcuirfidhe ar chumas buidhne</span>
<lb n="2294"/><span>sgoláirí Gaedhealach iad féin do chur</span>
<lb n="2295"/><span>i dtreo i gcomhair na h-oibre is mó a</span></p>
</div>
<pb n="56"/>
<div><lb n="2296"/><p><span>bhfuil bainnt aici leo féin?  Nach mithid</span>
<lb n="2297"/><span>go dtabharfaidhe dhóibh an múineadh a bhéadh</span>
<lb n="2298"/><span>riachtanach oireamhnach dóibh, agus iad do chur</span>
<lb n="2299"/><span>amach faoi an domhan d'aon ghnó agus d'aon</span>
<lb n="2300"/><span>turas go ndéanfaidís a bhfuil de litear-</span>
<lb n="2301"/><span>dhacht bhaineas le n-a dtír féin do chnuasach</span>
<lb n="2302"/><span>agus do chur i n-eagar do chách?  Tá roinnt</span>
<lb n="2303"/><span>mhaith oibre 'á déanamh cheana, ach níl innti</span>
<lb n="2304"/><span>acht fíor-bheagán i bhfarradh a bhfuil gan</span>
<lb n="2305"/><span>déanamh fós.  Nach mithid go dtabharfaidhe</span>
<lb n="2306"/><span>an chaoi chéadna chuige sin do sgoláirí a</span>
<lb n="2307"/><span>bhéadh tugtha don obair i n-Éirinn agus</span>
<lb n="2308"/><span>atá 'á tabhairt do sgoláirí (sgoláirí</span>
<lb n="2309"/><span>Eabhraidhe cuid acaib!) i n-Oll-sgoil</span>
<lb n="2310"/><span>Illinois?  Admhuighim go bhfuil dócamhlacht</span>
<lb n="2311"/><span>ann, ach níl sí chomh mór sin nach féidir</span>
<lb n="2312"/><span>neimh-nídh do dhéanamh di.  Deirtear gurab</span>
<lb n="2313"/><span>uirisde le neamh-fhonn leath-sgéal d'fhagh-</span>
<lb n="2314"/><span>bháil.  Ná bíodh an sean leath-sgéal le clois-</span>
<lb n="2315"/><span>teáil níos fuide: déantar an gníomh sul</span>
<lb n="2316"/><span>má bhéidh sé ró-dheireannach, agus ná bíodh</span>
<lb n="2317"/><span>a chathughadh orainn amach annseo.  Má</span>
<lb n="2318"/><span>déanfar é, béidh an cúiteamh is fearr agus</span>
<lb n="2319"/><span>is oireamhnaighe tugtha do Sheaghán Ó</span>
<lb n="2320"/><span>Donnabháin, agus ní gan tairbhe fíor-bhuan</span>
<lb n="2321"/><span>a bhéadh a shaothar.</span></p>
<lb n="2322"/>
<lb n="2323"/><p><span>“CAOILTE.”</span></p>
<lb n="2324"/>
<lb n="2325"/><p><span>“Is fada ag feitheamh Gaoidhil bhoicht</span>
<lb n="2326"/><span>Re críochnughadh gacha tarngaireacht,</span>
<lb n="2327"/><span>'S is gairrid feasta an mhoill go mbéidh</span>
<lb n="2328"/><span>Gach nidh ar a dtoil féin;</span>
<lb n="2329"/><span>Gach allmhurach coimhightheach</span>
<lb n="2330"/><span>Tá 'na shuidhe i mbroghaibh Banba</span>
<lb n="2331"/><span>Béidh scaipeadh orra timcheall</span>
<lb n="2332"/><span>Is díbirt i gcéin.”</span></p>
<lb n="2333"/>
<lb n="2334"/><p><span>— EOGHAN RUADH Ó SÚILLEABHÁIN cct.</span>
<lb n="2335"/></p>
</div>
<pb n="70"/>
<div><lb n="2336"/><p><span>BACACH ACH FÍOR-GHAEDHEAL.</span></p>
<lb n="2337"/>
<lb n="2338"/><p><span>SGÉILÍN beag dhaoibh a cháirde ar an</span>
<lb n="2339"/><span>t-sean-aimsir.  B'fhéidir go mbéadh sé</span>
<lb n="2340"/><span>feileamhnach do'n aimsir atá ann anois.</span></p>
<lb n="2341"/>
<lb n="2342"/><p><span>'98 a bhí ann.  Bhí bothán beag ar thaobh</span>
<lb n="2343"/><span>an t-sléibhe agus bí bachach bocht 'na shuidhe</span>
<lb n="2344"/><span>cois teineadh ann.  Is amhlaidh a bhí sé ag</span>
<lb n="2345"/><span>machtnamh ar an mbuaidh dhéidheanaigh a</span>
<lb n="2346"/><span>fuair na méirligh ar an seana-namhaid, is</span>
<lb n="2347"/><span>ag guidhe chun Dé uain a thabhairt dó a</span>
<lb n="2348"/><span>chion féin a dhéanamh ar son na h-Éireann.</span>
<lb n="2349"/><span>Maidin agus oidhche ba ghnáthach leis an</span>
<lb n="2350"/><span>urnuighe seo d'árdughadh chun Dé.  Do throid</span>
<lb n="2351"/><span>a shinnsear roimhe ar son na h-Éireann,</span>
<lb n="2352"/><span>agus anois i dteannta len' athair bhí a</span>
<lb n="2353"/><span>dhriothár “amuigh” leis na h-Ógláigh,</span>
<lb n="2354"/><span>agus nár chruaidh an rud é ar dhuine mheidh-</span>
<lb n="2355"/><span>reach, sprideamhail, árd-fhuilteach, mar</span>
<lb n="2356"/><span>eisean fanmhaint sa mbaile i n-am na troda!</span>
<lb n="2357"/><span>Ag machtnamh mar sin dó — Do léim sé de</span>
<lb n="2358"/><span>phreib.  “Mo chreach, cadh é sin?” ar</span>
<lb n="2359"/><span>seisean, agus scannradh 'n-a shúilibh.  Pléasc</span>
<lb n="2360"/><span>urchair a caitheadh thíos sa ngleann!  Do</span>
<lb n="2361"/><span>chuir sé cluas air féin, agus d'airigh sé</span>
<lb n="2362"/><span>go raibh duine éigin chuige.  Níorbh fhada</span>
<lb n="2363"/><span>gur buaileadh cnag ar an doras.</span></p>
<lb n="2364"/>
<lb n="2365"/><p><span>“Cé tá annsin?” ars' an buachaill.</span></p>
<lb n="2366"/>
<lb n="2367"/><p><span>“Peadar Ó Brian,” a tháinig mar</span>
<lb n="2368"/><span>fhreagra.  D'oscladh an doras ar an toirt</span>
<lb n="2369"/><span>agus isteach le Peadar de léim agus</span>
<lb n="2370"/><span>séideán ann.  Bhí Peadar n-a thaoiseach</span>
<lb n="2371"/><span>ar na Méirleachaibh — fear breágh, bríoghmhar,</span>
<lb n="2372"/><span>calma cumhachtach, deagh-chórach, deagh-</span>
<lb n="2373"/><span>mhaiseach ab eadh é.</span></p>
<lb n="2374"/>
<lb n="2375"/><p><span>“I n-ainm Dé, a Bhriain,” ar seisean,</span>
<lb n="2376"/><span>“taisbeáin dom áit éigean chun dul i</span>
<lb n="2377"/><span>bfolach ann.  Do chaill mé na buachaillí</span>
<lb n="2378"/><span>eile sa ngleann agus tá na saighdiúirí ar</span>
<lb n="2379"/><span>mo thóir!”</span></p>
<lb n="2380"/>
<lb n="2381"/><p><span>“Ná bíodh aon fhaithcíos ort, a Pheadair,”</span>
<lb n="2382"/><span>arsa Brian, go croidheamhail solásach.</span>
<lb n="2383"/><span>“Ní baoghal duit fám' dhíon-sa, geallaim</span>
<lb n="2384"/><span>duit.”</span></p>
<lb n="2385"/>
<lb n="2386"/><p><span>“Tá fíor-ionntaoibh agam asat, a</span>
<lb n="2387"/><span>Bhriain, ach níorbh mhian liom an mí-ádh a</span>
<lb n="2388"/><span>tharraingt ort.”</span></p>
<lb n="2389"/>
<lb n="2390"/><p><span>“Is agam-sa atá fhios sin,” ars an</span>
<lb n="2391"/><span>fear eile, “ac ba bheag liom mo bheatha le</span>
<lb n="2392"/><span>cuidiughadh le mo thír.  Tig leis na</span>
<lb n="2393"/><span>buachaillibh déanamh do m'uireasbaidh-sa,</span>
<lb n="2394"/><span>ach ní féidir leó dul ar aghaidh gan</span>
<lb n="2395"/><span>tusa bheith ann le n-a stúirú.  Anois</span>
<lb n="2396"/><span>déan rud orm agus beidh tú ar láimh</span>
<lb n="2397"/><span>shabhála.  Nach cuimhin leat, a Pheadair, an</span>
<lb n="2398"/><span>t-sean-aimsear agus sinne ag dul ar</span>
<lb n="2399"/><span>scoil, nach rabhamhar ana-chosamhail le n-a</span>
<lb n="2400"/><span>chéile?  Raghaidh an cosamhlacht san i</span>
<lb n="2401"/><span>dtairbhe dhúinn anois.”</span></p>
<lb n="2402"/>
<lb n="2403"/><p><span>Le na linn sin bhí siosúr is rásúr n-a</span>
<lb n="2404"/><span>láimh aige, agus sar ar fhéad an taoiseach</span>
<lb n="2405"/><span>focal a rádh bhí sé na shuidhe ar chathaoir,</span>
<lb n="2406"/><span>agus a fheasóg 'ghá bearradh de ag an</span>
<lb n="2407"/><span>mbachach.  “Tá sé sin níos fearr anois,”</span>
<lb n="2408"/><span>arsa Brian agus é ag scrúdúghadh na</span>
<lb n="2409"/><span>h-oibre a bhí déanta aige.</span></p>
<lb n="2410"/>
<lb n="2411"/><p><span>“Anois bain díot an chúlaith sin agus</span>
<lb n="2412"/><span>deanfaidh mé malairt éadaigh leat.”</span>
<lb n="2413"/><span>Do dhein Peadar fé mar do hórduigheadh</span>
<lb n="2414"/><span>dó.</span></p>
<lb n="2415"/>
<lb n="2416"/><p><span>“Anois, a Pheadair,” arsa Brian leis,</span>
<lb n="2417"/><span>“cuimhnigh gur tusa Brian Ó Ruairc</span>
<lb n="2418"/><span>agus gur mise Peadar Ó Briain.  A</span>
<lb n="2419"/><span>bhfeiceann tú an doras iadta annsin?”</span>
<lb n="2420"/><span>ar seisean, agus é ag taisbeáint dó</span>
<lb n="2421"/><span>doras taobh thiar de'n chistín.  “Anois,</span>
<lb n="2422"/><span>nuair a thiocfaidh na saighdíuirí, tabhair</span>
<lb n="2423"/><span>aghaidh ar an bportach.  Taobh amuigh de'n</span></p>
</div>
<pb n="71"/>
<div><lb n="2424"/><p><span>chlaidhe árd cídhfidh thú cruach mhóna.  Tarraing</span>
<lb n="2425"/><span>amach cúpla fód as an dtaobh thall dí, agus</span>
<lb n="2426"/><span>geobhair tú féin a tharraingt isteach innte,</span>
<lb n="2427"/><span>mar tá sí follamh taobh istigh.  Geobhaidh</span>
<lb n="2428"/><span>tú folluighthe fe'n dthalamh ann bosca fada</span>
<lb n="2429"/><span>'na bhfuil arm-teine, piléiri, agus biadhta.</span>
<lb n="2430"/><span>Fan ann go tuitim na h-oidhche, agus</span>
<lb n="2431"/><span>beidh leat.”</span></p>
<lb n="2432"/>
<lb n="2433"/><p><span>Thuas ins an bhfalla bhí doras le feicsint —</span>
<lb n="2434"/><span>mar is gnáthach le tighthibh beaga mar sin —</span>
<lb n="2435"/><span>doras an t-séomra os cionn an phárlúis,</span>
<lb n="2436"/><span>agus b'é an chaoi a dtéighidís anáirde ann</span>
<lb n="2437"/><span>ná suas ar dhréimire.</span></p>
<lb n="2438"/>
<lb n="2439"/><p><span>“Anois,” arsa Brian, “nuair a bhéidh</span>
<lb n="2440"/><span>mé thuas san seómra i n-áirde cuidigh</span>
<lb n="2441"/><span>liom chun an dréimire sin a tharraingt</span>
<lb n="2442"/><span>aníos im' dhiaidh, agus coiméadfad-sa na</span>
<lb n="2443"/><span>saighdiúirí ag bogadh go gnóthach nó go</span>
<lb n="2444"/><span>mbeidh tú glan-imthighthe.  Anois na bíodh</span>
<lb n="2445"/><span>focal asat!”</span></p>
<lb n="2446"/>
<lb n="2447"/><p><span>Do dhiúltuigh Peadar mar bhí leisce air</span>
<lb n="2448"/><span>anam Bhriain a chur i gcontabhairt.  “Ná</span>
<lb n="2449"/><span>h-eitigh mé ar mo shíor-úrnaighthe — rud a</span>
<lb n="2450"/><span>dhéanamh ar son na seana-thíre.”  Leis</span>
<lb n="2451"/><span>sin d'imthigh an bacach i n-áirde agus deóra</span>
<lb n="2452"/><span>le n-a leachain fhearamail.</span></p>
<lb n="2453"/>
<lb n="2454"/><p><span>“A fhíor-chara,” arsa Brian, “beir aníos</span>
<lb n="2455"/><span>chughaim an corcán uisce bheirbhthe sin agus</span>
<lb n="2456"/><span>ní baoghal dom.”  Do dhein Peadar mar</span>
<lb n="2457"/><span>dubhradh leis.</span></p>
<lb n="2458"/>
<lb n="2459"/><p><span>Annsin do labhair an bachach agus</span>
<lb n="2460"/><span>criothán 'na ghuth — “Slán leat, anois, a</span>
<lb n="2461"/><span>Pheadair, is go gcuiridh Dia ar do leas thú!</span>
<lb n="2462"/><span>B'fhéidir na tiocfaimís i gceann a chéile</span>
<lb n="2463"/><span>arís sa saoghal seo.  Acht nach bhfuil Dia</span>
<lb n="2464"/><span>go maith dhom agus m'athchuinghe a thabhairt</span>
<lb n="2465"/><span>dom.  Beannacht dílis Dé leat.”  Leis</span>
<lb n="2466"/><span>seo d'fhágadar slán agus beannacht le n-a</span>
<lb n="2467"/><span>chéile go fíor-cheanamhail agus go grádha-</span>
<lb n="2468"/><span>mhail.</span></p>
<lb n="2469"/>
<lb n="2470"/><p><span>Niórbh fhada 'na dhiaidh sin gur buaileadh</span>
<lb n="2471"/><span>cnag láidir ar an doras.</span></p>
<lb n="2472"/>
<lb n="2473"/><p><span>“Oscail i n-ainm an Ríogh,” arsa duine</span>
<lb n="2474"/><span>éigin de ghuth árd, garbh, aineólach!</span></p>
<lb n="2475"/>
<lb n="2476"/><p><span>“Déan deifir, a Pheadair, agus cuimhnigh</span>
<lb n="2477"/><span>go bhfuil anmanna na mbuachaill uilig</span>
<lb n="2478"/><span>ar do choimirce.  Tóg an mhaide croise</span>
<lb n="2479"/><span>seo agus go n-éirighidh an t-ádh leat.”</span>
<lb n="2480"/><span>Do rith an fear cródha anuas, agus d'fhan</span>
<lb n="2481"/><span>sé nó go raibh an dréimire tarraingthe</span>
<lb n="2482"/><span>suas is an doras dúnta.</span></p>
<lb n="2483"/>
<lb n="2484"/><p><span>“Oscail i n-ainm an Ríogh,” a gháir an</span>
<lb n="2485"/><span>saighdiúr arís; “oscail, nó brisfimíd</span>
<lb n="2486"/><span>isteach oraibh é.”</span></p>
<lb n="2487"/>
<lb n="2488"/><p><span>Bhíodar ar dhearg-bhuile fá nach raibh an</span>
<lb n="2489"/><span>doras 'ghá oscailt, agus thosnuigheadar 'ghá</span>
<lb n="2490"/><span>bhuaileadh chomh trom, pléaschach san gur dhóigh</span>
<lb n="2491"/><span>le duine go dtógfaidís de na bacánaibh é.</span></p>
<lb n="2492"/>
<lb n="2493"/><p><span>Leis sin do tharraing Peadar na</span>
<lb n="2494"/><span>h-iarraidhe agus láithreach do sheas triúr</span>
<lb n="2495"/><span>saighdiúir os comhair bhachaigh bhoicht mar 'eadh.</span></p>
<lb n="2496"/>
<lb n="2497"/><p><span>“Bhfuil Peadar Ó Brian, an méirleach,</span>
<lb n="2498"/><span>i bhfolach annso?” arsa duine aca.</span></p>
<lb n="2499"/>
<lb n="2500"/><p><span>“Ní fhacas é,” ars an bachach go seasmhach,</span>
<lb n="2501"/><span>seaghdha.</span></p>
<lb n="2502"/>
<lb n="2503"/><p><span>“Fág an bealach a mhadaidh, nó buail-</span>
<lb n="2504"/><span>fimíd fé chois thú — cuartuigh an teach.</span>
<lb n="2505"/><span>Cúig phúint don duine a bheireann air beó!”</span>
<lb n="2506"/><span>Ar an mball do thosnuigheadar ag cuartú,</span>
<lb n="2507"/><span>is iad ag treascairt gach uile shaghas</span>
<lb n="2508"/><span>troscáin sa t-slighe rómpa.  Fé dheireadh</span>
<lb n="2509"/><span>thiar thall thángadar fé'n ndoras.</span></p>
<lb n="2510"/>
<lb n="2511"/><p><span>“Sin é an ait a bhfuil sé go cinnte</span>
<lb n="2512"/><span>Téanam oraibh; ná cuiridh aon t-suim ins</span>
<lb n="2513"/><span>an amadán de bhachach san,” ars an</span>
<lb n="2514"/><span>seirgeant agus é ag tabhairt strach-</span>
<lb n="2515"/><span>fhéachainte go crosta, scigeamhail air.</span>
<lb n="2516"/><span>Níorbh fhada go raibh carnán, idir bhuird</span>
<lb n="2517"/><span>agus chathaoireacha agus earraí eile, tógtha</span>
<lb n="2518"/><span>aca.  Do chuaidh an seirgeant i n-áirde.</span>
<lb n="2519"/><span>Do thosuigh sé ar an t-sean-dhoras a bhuail-</span>
<lb n="2520"/><span>eadh go dtí gur bhris sé isteach é.</span></p>
<lb n="2521"/>
<lb n="2522"/><p><span>Ach ambasa!  Cad a thuit amach!</span></p>
<lb n="2523"/>
<lb n="2524"/><p><span>Díreach mar do brúghadh an doras</span>
<lb n="2525"/><span>isteach, do chaith Brian an corcán uisce</span>
<lb n="2526"/><span>bheirbhthe amach ar mhullach an t-seirgeaint</span>
<lb n="2527"/><span>chalma is a luchta leanamhna.  Bhíodar chomh</span>
<lb n="2528"/><span>scannruighthe sin agus chomh mór tré na</span>
<lb n="2529"/><span>chéile, gur thuiteadar ar an úrlár, agus</span>
<lb n="2530"/><span>thar a bhfacais riamh isiad a bhí ar dhearg-</span></p>
</div>
<pb n="72"/>
<div><lb n="2531"/><p><span>bhuile!  Is amhlaidh a bhíodar chomh cráidhthe</span>
<lb n="2532"/><span>sin nár fhéadadar einní eile a dhéanamh ach</span>
<lb n="2533"/><span>mhallachtain agus eascainighe.  Thángadar</span>
<lb n="2534"/><span>chucha féin gan mhoill, ámh, agus ní túisce san</span>
<lb n="2535"/><span>ná rinneadar fogha eile fé'n ndoras.  “Suas</span>
<lb n="2536"/><span>leat, a Mhich Uí Dhubhda,” ars an seirgeant,</span>
<lb n="2537"/><span>le duine eile d'á mhuinntir, “níl aon t-slighe</span>
<lb n="2538"/><span>chosanta ag an muic sin.”  Do buaileadh</span>
<lb n="2539"/><span>bob ar an duine seo freisin, mar ní</span>
<lb n="2540"/><span>túisce a chuir sé a aghaidh taobh istigh de'n</span>
<lb n="2541"/><span>doras, ná fuair sé a leithéid sin de</span>
<lb n="2542"/><span>pholltóg gur bheag nach bhfuair sé bás.</span></p>
<lb n="2543"/>
<lb n="2544"/><p><span>Le na linn sin bhí an Brianach glan-</span>
<lb n="2545"/><span>imthighthe.  Ba mhaith ab' fheas d'á charaid</span>
<lb n="2546"/><span>é seo.  Ba mhaith ab' fheas dó, leis, go</span>
<lb n="2547"/><span>bhfaighfeadh na saighdiúirí an lámh — uachtar</span>
<lb n="2548"/><span>air féin, is go gcaithfeadh sé géilleadh, nó</span>
<lb n="2549"/><span>muna géillfeadh go gcuirfí an tigh tré</span>
<lb n="2550"/><span>theine.  D'eirigh sé as.  Dá bhrígh sin, an</span>
<lb n="2551"/><span>chéad uair eile a chuaidh an saighdiúr dá</span>
<lb n="2552"/><span>ionnsuidhe, ní raibh aon toirmeasc eatorra,</span>
<lb n="2553"/><span>agus do leig sé dhó greim a thógaint air.</span>
<lb n="2554"/><span>Annsin do chuaidh an seirgeant is an</span>
<lb n="2555"/><span>saighdiúir eile i n-áirde.  “Nach bhfuil tú</span>
<lb n="2556"/><span>fá n-ár smacht anois, a bhitheamhnaig,” ar</span>
<lb n="2557"/><span>seisean, agus iad i ngreim géag agus</span>
<lb n="2558"/><span>sgórnaighe air.</span></p>
<lb n="2559"/>
<lb n="2560"/><p><span>“Beiridh síos libh é, a fheara,” ars' an</span>
<lb n="2561"/><span>seargaint.</span></p>
<lb n="2562"/>
<lb n="2563"/><p><span>Iar n-a cheangailt go dian agus go</span>
<lb n="2564"/><span>garbh, tharraingeadar síos an dréimire</span>
<lb n="2565"/><span>leó é, ach ní go dtí gur shroiseadar an</span>
<lb n="2566"/><span>t-úrlár a thugadar fé ndeara nárbh'é</span>
<lb n="2567"/><span>an Taoiseach Galánta a bhí i ngéibheann aca</span>
<lb n="2568"/><span>ar aon chor ach bachach éigean 'na ionad.</span>
<lb n="2569"/><span>Is annsin a bhí an seirgeant go fíochmhar.</span>
<lb n="2570"/><span>B'fhéidir leat an ghnúis mheallta mhailíseach</span>
<lb n="2571"/><span>nimhneach d'fheicsint air, teine-chreasa</span>
<lb n="2572"/><span>'na shúilibh agus é ag síor-ghairm:</span>
<lb n="2573"/><span>“An Méirleach imthighthe!  An Méirleach</span>
<lb n="2574"/><span>imthighthe!”</span></p>
<lb n="2575"/>
<lb n="2576"/><p><span>“Innis dom a ropaire cá bhfuil sé.”</span></p>
<lb n="2577"/>
<lb n="2578"/><p><span>“Ní inneósad go bráth,” arsa Brian go</span>
<lb n="2579"/><span>calma, cródha.</span></p>
<lb n="2580"/>
<lb n="2581"/><p><span>“Innis dom, agus geallaim duit nach</span>
<lb n="2582"/><span>mbéidh tú bocht go deó, no muna n-innisighidh</span>
<lb n="2583"/><span>tú déanfamuid criathar ded' chorp.”</span></p>
<lb n="2584"/>
<lb n="2585"/><p><span>“Is bheag liom do shaibhreas ná do</span>
<lb n="2586"/><span>philéirí.”</span></p>
<lb n="2587"/>
<lb n="2588"/><p><span>“Beiridh amach é,” ars' an seirgeant go</span>
<lb n="2589"/><span>cuthach.</span></p>
<lb n="2590"/>
<lb n="2591"/><p><span>Tuitim na h-oidhche a bhí ann, agus an</span>
<lb n="2592"/><span>bachach bocht 'ghá straoileadh amach eatorra</span>
<lb n="2593"/><span>chun a chinneamhna.  Iar n-a chosa a d'fhuas-</span>
<lb n="2594"/><span>cailt dóibh do chuireadar 'na sheasamh le</span>
<lb n="2595"/><span>falla an tighe é.</span></p>
<lb n="2596"/>
<lb n="2597"/><p><span>“Anois nó riamh, a chuirpthigh, innis</span>
<lb n="2598"/><span>dúinn cá bhfuil an Méirleach.”</span></p>
<lb n="2599"/>
<lb n="2600"/><p><span>“Ní baoghal go 'neósad,” ars' an bachach</span>
<lb n="2601"/><span>cródha go seasmhach.</span></p>
<lb n="2602"/>
<lb n="2603"/><p><span>“Anois, a Mhich Uí Bhannáin, chomh luath</span>
<lb n="2604"/><span>is a bheidh an focal “trí” as mo bheul</span>
<lb n="2605"/><span>again, cuir piléar tríd.”</span></p>
<lb n="2606"/>
<lb n="2607"/><p><span>“Féach!  Deirim leat arís go bhfuil an</span>
<lb n="2608"/><span>beatha i ndán duit fós, acht a innsint</span>
<lb n="2609"/><span>dúinn cá bhfuil an Méirleach!”</span></p>
<lb n="2610"/>
<lb n="2611"/><p><span>Níor dhein an bachach acht leanamhaint de'n</span>
<lb n="2612"/><span>phaidir a bhí sé ag cur suas chun Dé os</span>
<lb n="2613"/><span>íseal maitheamhnas do thabhairt do n-a chuid</span>
<lb n="2614"/><span>peacadh, agus solus na bhflaitheas a thabhairt</span>
<lb n="2615"/><span>d'á anam.</span></p>
<lb n="2616"/>
<lb n="2617"/><p><span>“Air-aire!  Aon! do!! trí!!!”</span></p>
<lb n="2618"/>
<lb n="2619"/><p><span>Do caitheadh an t-urchar!  Do thuit an</span>
<lb n="2620"/><span>corp 'n-a chnap ar an talamh; ní hé corp</span>
<lb n="2621"/><span>an bhachaigh ach corp an t-saighdiúra a bhí le</span>
<lb n="2622"/><span>n-a mharbhughadh.  I sméideadh do shuile do</span>
<lb n="2623"/><span>caitheadh dá urchar eile is bhí an seirgeant</span>
<lb n="2624"/><span>is an tríomhadh saighdiúr 'na na gcnapaibh</span>
<lb n="2625"/><span>ar an talamh leis.  Do léim Peadar Ó</span>
<lb n="2626"/><span>Briain thar an bhfalla isteach, agus do</span>
<lb n="2627"/><span>thóg go grádhmhar an bacach bocht a bhí i</span>
<lb n="2628"/><span>bhfanntais ar an talamh.</span></p>
<lb n="2629"/>
<lb n="2630"/><p><span>SÉAMUS Ó CLÚMHÁIN.</span>
<lb n="2631"/></p>
</div>
<pb n="83"/>
<div><lb n="2632"/><p><span>“LEAN LORG NA COMHURSAN.”</span></p>
<lb n="2633"/>
<lb n="2634"/><p><span>SASANACH áirithe, ag cur síos ar an</span>
<lb n="2635"/><span>mBreathnais dó 'sa seachtmhadh aois déag,</span>
<lb n="2636"/><span>dubhairt sé go raibh sí ag fághail bháis,</span>
<lb n="2637"/><span>agus do réir deallraimh nárbh' fhada go</span>
<lb n="2638"/><span>mbeadh an lámh uachtair ag an mBéarla</span>
<lb n="2639"/><span>uirthe.  Is minic adubhradh an rud céadna</span>
<lb n="2640"/><span>i dtaobh na Gaoluinne, agus is dócha go</span>
<lb n="2641"/><span>bhfuil an tuairim chéadna ag an Sasanach</span>
<lb n="2642"/><span>indiu féin; ach, buidheachas le Dia, cé gur</span>
<lb n="2643"/><span>minic a bhí droch-dheallramh ar an scéal</span>
<lb n="2644"/><span>againn, tá an lá san — lá ruagtha teangan</span>
<lb n="2645"/><span>na h-Éireann — gan teacht go fóill.  Ach</span>
<lb n="2646"/><span>má's mian linn é do choiméad gan teacht,</span>
<lb n="2647"/><span>ní foláir dúinn troid sheasmhach a choimeád</span>
<lb n="2648"/><span>ar siubhal, i gcoinnibh an t-sean-namhad,</span>
<lb n="2649"/><span>is gcoinnibh an chláir oideachais atá againn,</span>
<lb n="2650"/><span>agus fairíor, i gcoinnibh an Éireannaigh</span>
<lb n="2651"/><span>féin, go minic.</span></p>
<lb n="2652"/>
<lb n="2653"/><p><span>Buidheachas le Dia, ní troid aonaránach</span>
<lb n="2654"/><span>againn í; tá lámh chabhruighthe 'á síneadh</span>
<lb n="2655"/><span>amach chughainn-ne ag ár gcomhursanaibh i</span>
<lb n="2656"/><span>n-Albain agus 'sa Bhreatain.  Cuireann an</span>
<lb n="2657"/><span>smuaineamh sin “neart i n-ár lámhaibh”</span>
<lb n="2658"/><span>le h-aghaidh na h-oibre, mar is lag-chroidheach</span>
<lb n="2659"/><span>lag-bhríoghach a bheadh duine gan deagh-</span>
<lb n="2660"/><span>shompla le h-aithris aige, ná gan focal</span>
<lb n="2661"/><span>gríosuighthe aige.  D'eirigh le muinntir na</span>
<lb n="2662"/><span>Breataine, in-aimhdeoin tairngire an</span>
<lb n="2663"/><span>t-Sasanaigh úd, an teanga dhúthchais a</span>
<lb n="2664"/><span>choiméad beó; má leanaimíd-ne a lorg,</span>
<lb n="2665"/><span>níl cómhacht ar thalamh an domhain a choiméad-</span>
<lb n="2666"/><span>faidh teanga na h-Éireann fé chois.  Bhí</span>
<lb n="2667"/><span>an scéal chómh h-aindeis, nach mór, acu-san</span>
<lb n="2668"/><span>timcheall dá chéad bliain ó shoin is a</span>
<lb n="2669"/><span>bhí ag an nGaoluinn tráth ar bith; ach</span>
<lb n="2670"/><span>tháinig “an t-athrughadh mór” ó shoin.</span>
<lb n="2671"/><span>An baoghal go bhfuighidh an Gall an lámh</span>
<lb n="2672"/><span>uachtair uirthe anois?  An baoghal dí</span>
<lb n="2673"/><span>oideachas na tíre?  Go mór mhór, an</span>
<lb n="2674"/><span>baoghal dí masla ó n-a muinntir féin?</span>
<lb n="2675"/><span>M'anam nach baoghal.  Tá an oiread san</span>
<lb n="2676"/><span>seasaimh déanta aici anois i gcoinnibh</span>
<lb n="2677"/><span>an Ghaill nach féidir í do ruagadh go deó.</span>
<lb n="2678"/><span>Cuirfear san 'na luighe ar aoinne a ghabhfas</span>
<lb n="2679"/><span>tríd an Bhreatain.  Ní bheidh le cloisint</span>
<lb n="2680"/><span>aige ó sna daoinibh, idir óg agus aosta,</span>
<lb n="2681"/><span>íséal is uasal díobh, ach Breathnais,</span>
<lb n="2682"/><span>Breathnais ar fad.  Muinntear an</span>
<lb n="2683"/><span>Riaghaltais féin, agus oifigigh na dtraen,</span>
<lb n="2684"/><span>tá sí acu go flúirseach, agus ní baoghal</span>
<lb n="2685"/><span>go gcoimeádaid istigh í.  Mar sin, ní</span>
<lb n="2686"/><span>bheidh de bhreall air, mar a bhíonn ar</span>
<lb n="2687"/><span>dhaoinibh iasachta a thagann go h-Éirinn,</span>
<lb n="2688"/><span>gur conndae nó roinnt de Shasana í,</span>
<lb n="2689"/><span>mar beidh an teanga dhúthchais — an cómhartha</span>
<lb n="2690"/><span>is léire d'á bhfuil le fághail — 'á chur i</span>
<lb n="2691"/><span>n-úil dó gur tír fé leith í; agus sar a</span>
<lb n="2692"/><span>mbeidh an chéad lá caithte 'sa tír aige, beidh</span>
<lb n="2693"/><span>taithighe mhaith aige ar fhuaimeannaibh na</span>
<lb n="2694"/><span>Breathnaise.  Cad tá againn-ne le cur</span>
<lb n="2695"/><span>i gcomórtas leis-sin?  Is dócha go</span>
<lb n="2696"/><span>dtabharfá isteach cúrsa na h-Éireann ar</span>
<lb n="2697"/><span>fad 'sa traen, gan fiú focail amháin</span>
<lb n="2698"/><span>Gaoluinne a chloisint 'á labhairt ag</span>
<lb n="2699"/><span>oifigeach traenach, ná ag taistealuidhe</span>
<lb n="2700"/><span>féin, ach amháin ag fo-sheanduine annso</span>
<lb n="2701"/><span>is annsúd; agus is minic a leithéid-seo 'na</span>
<lb n="2702"/><span>cheap mhagaidh ag an gcuid eile.  Cuir</span>
<lb n="2703"/><span>i gcás Sasanach nó Púncán ag taisdil na</span>
<lb n="2704"/><span>h-Éireann, ná tagann uamhan agus alltacht</span></p>
</div>
<pb n="84"/>
<div><lb n="2705"/><p><span>air ag cloisint na Gaeluinne 'sa Ghaedh-</span>
<lb n="2706"/><span>ealtacht dó, toisc gan í bheith le cloisint</span>
<lb n="2707"/><span>aige in-aon bhall eile de'n tír.</span></p>
<lb n="2708"/>
<lb n="2709"/><p><span>Agus is móide an chreideamhaint atá</span>
<lb n="2710"/><span>ag dul do mhuinntir na Breataine an méid</span>
<lb n="2711"/><span>a bhí i gcoinnibh na teangan.  Ar an gcéad</span>
<lb n="2712"/><span>ásc, ba chóir gur mhó an rian a dh'fhágfadh an</span>
<lb n="2713"/><span>Béarla uirthi-sin ná mar a dh'fhágfadh sé</span>
<lb n="2714"/><span>ar an n-Gaoluinn, mar gheall ar a</span>
<lb n="2715"/><span>athchumaireacht is atá an Bhreatain do</span>
<lb n="2716"/><span>Shasana; ach mar sin féin, féach gur beag</span>
<lb n="2717"/><span>má eirigh leis cor a bhaint aiste.  'Na</span>
<lb n="2718"/><span>dhiaidh sin, tá déantúisí na tíre ag dul</span>
<lb n="2719"/><span>i méid agus i líonmhaireacht go tapaidh;</span>
<lb n="2720"/><span>táid na bailte cuain ag dul chun cinn d'á</span>
<lb n="2721"/><span>réir, agus tá daoine ag teacht isteacht 'sa</span>
<lb n="2722"/><span>tír 'na míltibh gach bliadhain, a' Sasana agus</span>
<lb n="2723"/><span>as tíorthaibh eile nach í, chun obair d'fhághail.</span>
<lb n="2724"/><span>De bhárr na séanmhaireachta 'sa m-baile,</span>
<lb n="2725"/><span>is mór an bhaint — i dtráchtáil agus rudaí</span>
<lb n="2726"/><span>eile — atá ag an mBreatain leis an domhan</span>
<lb n="2727"/><span>mhór le tamall.  Níorbh' aon iongnadh,</span>
<lb n="2728"/><span>mar sin, dá mbadh é rud a thiocfadh</span>
<lb n="2729"/><span>as an gcaidreamh sin ná go gcaillfeadh na</span>
<lb n="2730"/><span>daoine a ngreim ar an mBreathnais,</span>
<lb n="2731"/><span>ach ar a shon san, níor chaill; táid ag</span>
<lb n="2732"/><span>leanamhaint dílis dí, i dtreó go bhfuil</span>
<lb n="2733"/><span>sí chómh beó anois leis an bhFrainncis, nó</span>
<lb n="2734"/><span>leis an Ghearmáinis, nó le h-aon teangain</span>
<lb n="2735"/><span>eile, nach mór.</span></p>
<lb n="2736"/>
<lb n="2737"/><p><span>Is soiléire a tuigfear an méid sin ó'n</span>
<lb n="2738"/><span>méid a leanas.  'Sa bhliain 1891, as</span>
<lb n="2739"/><span>conndae de sna conndaethibh i dtuaisceart</span>
<lb n="2740"/><span>na Breataine, bhí ochtar déag ar cheithre</span>
<lb n="2741"/><span>fichid ná labhradh ach an Bhreathnais; agus</span>
<lb n="2742"/><span>as na conndaethibh tuaisceartacha ar fad,</span>
<lb n="2743"/><span>bhí sí ag ceithre fichid 'sa chéad, nach mór.</span>
<lb n="2744"/><span>Ní raibh sí chomh fairsing san ar fad i ndeis-</span>
<lb n="2745"/><span>ceart ná tíre — timcheall cúigear déag is</span>
<lb n="2746"/><span>dathad 'sa chéad — ach níorbh é an lag-sprid</span>
<lb n="2747"/><span>fé ndear é: is amhlaidh is annsin is mó</span>
<lb n="2748"/><span>a bhí na daoine iasachta.  D'fhágfadh san</span>
<lb n="2749"/><span>ag an dtír ar fad timcheall beirt is trí</span>
<lb n="2750"/><span>fichid 'sa chéad go mbíodh an Bhreathnais</span>
<lb n="2751"/><span>'á labhairt de ghnáth acu.  B'shin feabhas</span>
<lb n="2752"/><span>mór ar an scéál a bhí le h-innsint acu</span>
<lb n="2753"/><span>céad bliain roimhe sin, agus ag dul i</span>
<lb n="2754"/><span>bhfeabhas atá sé ó shoin a leith chomh maith.</span>
<lb n="2755"/><span>Mo thruagh gan a leithéid de mhaoidheamh</span>
<lb n="2756"/><span>againn-ne!  Is fada liom go mbeidh.</span></p>
<lb n="2757"/>
<lb n="2758"/><p><span>'Na theannta san, tá nua-litridheacht 'á</span>
<lb n="2759"/><span>chur ar bun acu dhóibh féin.  Tá flúirse</span>
<lb n="2760"/><span>páipéar nuaidheachta agus irisleabhar 'á</span>
<lb n="2761"/><span>chur amach 'sa teangain dúthchais acu.</span>
<lb n="2762"/><span>Ag so an méid a bhí acu 'sa bhliadhain 1896:</span>
<lb n="2763"/><span>dhá irisleabhar 'á chur amach uair 'sa ráithe;</span>
<lb n="2764"/><span>dha cheann eile, 'á chur amach dhá uair 'sa</span>
<lb n="2765"/><span>mhí, agus ocht gcinn is fiche a cuirtí amach</span>
<lb n="2766"/><span>uair 'sa mhí.  Leis sin, bhí chúig páipéir</span>
<lb n="2767"/><span>nuaidheachta is fiche 'á chur amach uair 'sa</span>
<lb n="2768"/><span>seachtmhain, gan trácht ar pháipéar nuaidh-</span>
<lb n="2769"/><span>eachta a cuirtí amach i Libherpúl, áit 'na</span>
<lb n="2770"/><span>bhfuil líon mór Breathnach, a leanann dílis</span>
<lb n="2771"/><span>do'n teangain dúthchais, agus a chuireann</span>
<lb n="2772"/><span>an tabhairt suas chéadna ar a gclainn</span>
<lb n="2773"/><span>agus a cuirtear 'sa mBreatain féin.</span>
<lb n="2774"/><span>Ní i mbailtibh iargcúlacha a cuirtí amach</span>
<lb n="2775"/><span>iad, ach ins na bailtibh agus ins na</span>
<lb n="2776"/><span>conndaethibh ba mhó le rádh.  Na páipéirí a</span>
<lb n="2777"/><span>cuirtí amach 'sa Bhéarla, 'siad na daoine</span>
<lb n="2778"/><span>iasachta is mó a chuireadh amach iad; agus</span>
<lb n="2779"/><span>ionnta san féin, do bhíodh roinnt mhaith</span>
<lb n="2780"/><span>Bhreathnaise.  Sin mar a bhí, timcheall</span>
<lb n="2781"/><span>chúig bliadhna ar fhichid ó shoin; ní foláir</span>
<lb n="2782"/><span>nó go bhfuil feabhas mór ar an méid sin</span>
<lb n="2783"/><span>um an dtaca so.  Cuirimís i gcomórtas</span>
<lb n="2784"/><span>leis-sin an méid atá 'á dhéanamh ag lucht</span>
<lb n="2785"/><span>páipéar nuaidheachta na h-Éireann ar son</span>
<lb n="2786"/><span>na Gaoluinne, agus go deimhin ní maith a</span>
<lb n="2787"/><span>thagaid siad as.  Bhídís 'á leigint ortha</span>
<lb n="2788"/><span>go raibh meas acu ar an nGaoluinn, an</span>
<lb n="2789"/><span>fhaid is a bhí ádhbhar scéala i n-easnamh</span>
<lb n="2790"/><span>ortha; ach ní túisce a thárla scéala an</span>
<lb n="2791"/><span>chogaidh acu, nó cur síos ar aon tír eile</span>
<lb n="2792"/><span>'san Eóraip, ná mar a chaitheadar uatha</span>
<lb n="2793"/><span>an Ghaoluinn mar a chaithfidís sean-chóta</span>
<lb n="2794"/><span>díobh.</span></p>
<lb n="2795"/>
<lb n="2796"/><p><span>Ní misde do mhuinntir na Breataine</span>
<lb n="2797"/><span>bheith mórdhálach as an litrídheacht a thagann</span>
<lb n="2798"/><span>chúcha ó n-a sinnsearaibh.  Tá láimh-</span></p>
</div>
<pb n="85"/>
<div><lb n="2799"/><p><span>scríbhinní acu ó'n dara aois déag anuas;</span>
<lb n="2800"/><span>agus ó thosach na séamhadh aoise déag,</span>
<lb n="2801"/><span>do bhí leabhair 'á chur i gcló acu.  'Sa</span>
<lb n="2802"/><span>bhliain 1588 deineadh an Bíobla ar fad</span>
<lb n="2803"/><span>d'aistriú acu — sin maoidheamh ná fuil ag</span>
<lb n="2804"/><span>“Oileán na naomh agus na saoi” go fóill.</span>
<lb n="2805"/><span>Ó'n mbliain 1642 go dtí an bhliain 1720</span>
<lb n="2806"/><span>do clódhbuaileadh trí chéad leabhar, nach</span>
<lb n="2807"/><span>mór, 'sa Bhreatain; an méid a deineadh</span>
<lb n="2808"/><span>i nÉirinn i rith na h-aimsire céadna, is</span>
<lb n="2809"/><span>ar éigin má's fiú é áireamh.  Ach 'sé rud</span>
<lb n="2810"/><span>is mó a chuir an litridheacht ar aghaidh</span>
<lb n="2811"/><span>leó, ó'n mbliain 1720, ná aithbheodhchaint</span>
<lb n="2812"/><span>an chreidimh.  D'á bárr san, tháinig árd-</span>
<lb n="2813"/><span>mheas acu ar litridheacht is ar óráideacht,</span>
<lb n="2814"/><span>agus ar gach uile saghas léighinn.  Ar an</span>
<lb n="2815"/><span>gcéad ásc, cuireadh an teanga féin ar</span>
<lb n="2816"/><span>láimh shábhála — as Breathnais 'seadh léightí</span>
<lb n="2817"/><span>an Bíobla dos na daoinibh, agus i gceann</span>
<lb n="2818"/><span>tamaillín, do bhí sí mar ghnáth-theangain</span>
<lb n="2819"/><span>acu arís.  Annsin, do cuireadh daoine ag</span>
<lb n="2820"/><span>smuaineamh ar cheisteannaibh a bhain leis</span>
<lb n="2821"/><span>an gcreideamh, agus tosnuigheadh ar na</span>
<lb n="2822"/><span>ceisteanna úd a phléidhe i leabhraibh.  Bhí an</span>
<lb n="2823"/><span>Bíobla mar shompla scríobhtha le h-aithris</span>
<lb n="2824"/><span>acu, agus níor mhisde dhóibh san, mar tá</span>
<lb n="2825"/><span>togha na Breathnaise ann.  Bhí an méid</span>
<lb n="2826"/><span>leabhar ag dul i mbreis acu in aghaidh</span>
<lb n="2827"/><span>an lae as san amach, agus 'san am sin</span>
<lb n="2828"/><span>'seadh tosnuigheadh ar na h-irisleabhair a</span>
<lb n="2829"/><span>chur amach acu.  Tá a thoradh san le</span>
<lb n="2830"/><span>feiscint ortha indiu.  Na leabhair a</span>
<lb n="2831"/><span>chuirid-sin amach, go mór mhór na leabhair</span>
<lb n="2832"/><span>i gcóir na scoileanna, beirid siad an</span>
<lb n="2833"/><span>chraobh leó ar na leabhraibh a chuirimíd-ne</span>
<lb n="2834"/><span>amach.  Ní baoghal go ndeintear dearmhad</span>
<lb n="2835"/><span>de stair a sinnsear i leabhránaibh na leanbh.</span>
<lb n="2836"/><span>Bíonn scéalta breághtha agus dánta ionnta,</span>
<lb n="2837"/><span>leis, agus pictiúirí a thaithnigheann go</span>
<lb n="2838"/><span>mór leis an aos óg.  Leabhráin mar iad</span>
<lb n="2839"/><span>atá i n-easnamh ar aos óg na h-Éireann,</span>
<lb n="2840"/><span>sa scoil nó 'sa mbaile; leabhráin 'na</span>
<lb n="2841"/><span>mbeadh scéalta simplidhe i nGaoluinn,</span>
<lb n="2842"/><span>ag cur síos ar ghníomharthaibh na sean-</span>
<lb n="2843"/><span>Gaedheal, agus pictiúirí ionnta a chuirfeadh</span>
<lb n="2844"/><span>in-iúil dóibh an saoghal i n-Éirinn fadó.</span>
<lb n="2845"/><span>Dá mbéadh a leithéid acu, is gearr go</span>
<lb n="2846"/><span>dtiocfadh grádh acu do'n Ghaoluinn agus do</span>
<lb n="2847"/><span>stair na h-Éireann, agus ní baoghal ach</span>
<lb n="2848"/><span>go dtabharfaidís a ndúthchas leó.</span></p>
<lb n="2849"/>
<lb n="2850"/><p><span>Is beag duine nár chuala trácht ar an</span>
<lb n="2851"/><span>Eisteddfod, cómhdháil náisiúnta na</span>
<lb n="2852"/><span>Breataine.  Cruinnightear le chéile 'sa</span>
<lb n="2853"/><span>chómhdháil seo uair 'sa bhliadhain, chun teanga</span>
<lb n="2854"/><span>agus litridheacht agus ceól na tíre do</span>
<lb n="2855"/><span>chur ar aghaidh.  Tagann an nós chúcha ó'n</span>
<lb n="2856"/><span>sean-aimsir, nuair a chruinnigheadh na</span>
<lb n="2857"/><span>báird agus na h-éigse i gcómhdháil agus</span>
<lb n="2858"/><span>i gcomórtas le chéile, mar a dheineadh na</span>
<lb n="2859"/><span>báird ins na h-aonachaibh i n-Éirinn.  Chuaidh</span>
<lb n="2860"/><span>sé in-éag 'sa Bhreatain ar feadh tamaillín,</span>
<lb n="2861"/><span>ach deineadh é d'aithbheodhchaint suas le</span>
<lb n="2862"/><span>leath-chéád bliadhain ó shoin, agus deineadh</span>
<lb n="2863"/><span>clár an Eisteddfod d'athrú heagán.</span>
<lb n="2864"/><span>Saghas “Academy” atá innti anois, 'na</span>
<lb n="2865"/><span>chuireann lucht léighinn na Breataine le</span>
<lb n="2866"/><span>chéile chun an litridheacht agus gach a</span>
<lb n="2867"/><span>mbaineann léi d'fheabhasughadh.  Deinid</span>
<lb n="2868"/><span>an teanga do chóiriughadh is d'athrughadh fé</span>
<lb n="2869"/><span>mar a chídhtear dóibh go bhfuil gádh leis,</span>
<lb n="2870"/><span>i dtreó go mbeidh sí oireamhnach mar ádhbhar</span>
<lb n="2871"/><span>litridheachta.  Ar an gcuma san, tá sí</span>
<lb n="2872"/><span>bríoghmhar borb acu, agus tá sí ag dul i</span>
<lb n="2873"/><span>líomhthacht i n-aghaidh an lae.  Bíonn</span>
<lb n="2874"/><span>comórtais ar siubhal 'san Eisteddfod leis,</span>
<lb n="2875"/><span>comórtais cheóil agus comórtais</span>
<lb n="2876"/><span>óráideachta.  I n-éaghmuis na cómhdhála</span>
<lb n="2877"/><span>móire seo, bíonn mór-chuid chómhdháil</span>
<lb n="2878"/><span>de'n sórt céadna, ach gan iad a bheith</span>
<lb n="2879"/><span>chomh tábhachtach léi, ar fuaid na tíre</span>
<lb n="2880"/><span>i rith na bliadhna — is minic a bhíonn</span>
<lb n="2881"/><span>deich gcinn is fiche díobh, nó dathad,</span>
<lb n="2882"/><span>in aon chonndae amháin.  Beidh tuairim</span>
<lb n="2883"/><span>againn de'n tairbhe bheirid do'n tír ar fad</span>
<lb n="2884"/><span>má thig linn a mheas cad é an sprid a</span>
<lb n="2885"/><span>spreagfaoi ins na daoinibh dá mbeadh</span>
<lb n="2886"/><span>tríochad feis, ar a luighead 'sa bhliain,</span>
<lb n="2887"/><span>ins gach conndae in Eirinn.</span></p>
<lb n="2888"/>
<lb n="2889"/><p><span>Ní h-iad na daoine léigheanta amháin 'sa</span>
<lb n="2890"/><span>Bhreatain, na daoine go raibh uain acu ar</span></p>
</div>
<pb n="86"/>
<div><lb n="2891"/><p><span>scoláireacht d'fhághail, a labhrann agus a</span>
<lb n="2892"/><span>scríobhann an Bhreathnais.  Tá breith ag na</span>
<lb n="2893"/><span>daoinibh ar fad ar an teanga d'fhoghluim</span>
<lb n="2894"/><span>agus do léigheamh 'sa “Sunday School.”</span>
<lb n="2895"/><span>Bíonn an creideamh 'á mhúineadh ins na</span>
<lb n="2896"/><span>rangaibh seo, mar a bhíonn an Teagasc</span>
<lb n="2897"/><span>Críostaidhe 'á mhúineadh ins na rangaibh</span>
<lb n="2898"/><span>tar éis Aifrinn Domhnaigh againn-ne; ach</span>
<lb n="2899"/><span>'na theannta, gheibhid na daoine cleachtadh</span>
<lb n="2900"/><span>ar an teanga do léigheamh is do scríobhadh</span>
<lb n="2901"/><span>ionnta chomh maith.  Tá an Sunday</span>
<lb n="2902"/><span>School ar bun 'sa tír le breis is chéad</span>
<lb n="2903"/><span>bliain, agus níl cur síos ar a bhfuil de</span>
<lb n="2904"/><span>mhaitheas déanta aice 'rith na h-aimsire sin.</span>
<lb n="2905"/><span>'Sí an aon áit amháin, taobh amuigh de n-a</span>
<lb n="2906"/><span>líon tighe féin 'na raibh caoi ag furmhór na</span>
<lb n="2907"/><span>ndaoine an teanga dhúthchais d'fhághail.</span>
<lb n="2908"/><span>Ní gádh a rádh gur baineadh feidhm mhaith aisti.</span></p>
<lb n="2909"/>
<lb n="2910"/><p><span>Cad a bhí ar siubhal i n-Éirinn i rith na</span>
<lb n="2911"/><span>h-aimsire chéádna?  A mhalairt de scéal,</span>
<lb n="2912"/><span>mo bhrón.  Ní baoghal go bhfuair muinntear</span>
<lb n="2913"/><span>na h-Éireann caoi ar an nGaoluinn do</span>
<lb n="2914"/><span>choimeád beó; in' ionad san, is amhlaidh</span>
<lb n="2915"/><span>a bhí sé 'á chur 'na luighe ortha ná raibh</span>
<lb n="2916"/><span>innte ach clabaireacht gan ciall gan</span>
<lb n="2917"/><span>éifeacht, ná cloisfí 'á labhairt ag aoinne</span>
<lb n="2918"/><span>go raibh léigheann nó oideachas aige; agus</span>
<lb n="2919"/><span>d'á thúisce a leogfí dhí dul i n-éag gurbh'</span>
<lb n="2920"/><span>eadh do bh'fhearr.  Bhí sé de mhí-ádh ortha</span>
<lb n="2921"/><span>gur ghlac an chuid is mhó acu an chómhairle</span>
<lb n="2922"/><span>sin; 'sé atá rómhainn-ne anois, ámhthach,</span>
<lb n="2923"/><span>ná toradh na cómhairle sin do chur ar</span>
<lb n="2924"/><span>neamh-nidh, agus comhairle a leasa do</span>
<lb n="2925"/><span>thabhairt dóibh 'na h-ionad.  An rud a deineadh</span>
<lb n="2926"/><span>'sa Sunday School, agus atá 'á dhéanamh</span>
<lb n="2927"/><span>go fóill i scoileannaibh an Riaghaltais</span>
<lb n="2928"/><span>féin 'sa Bhreatain, d'fhéadfaimís-ne a</span>
<lb n="2929"/><span>dhéanamh annso in Éirinn.  D'aon ghnó chun</span>
<lb n="2930"/><span>an Bhreathnais do chur ar neamhnidh agus</span>
<lb n="2931"/><span>an Béarla a dhaingniughadh 'seadh cuireadh</span>
<lb n="2932"/><span>scoileanna an Riaghaltais ar bun 'sa</span>
<lb n="2933"/><span>Bhreatain, díreach mar a cuireadh na scoile-</span>
<lb n="2934"/><span>anna náisiúnta ar bun in Éirinn; ach níor</span>
<lb n="2935"/><span>ghéill an Breathnach do'n Ghalldachas ionnta</span>
<lb n="2936"/><span>fé mar a dhein an Gaedheal; a' Breathnais</span>
<lb n="2937"/><span>ar fad 'seadh tugtar an t-oideachas do</span>
<lb n="2938"/><span>sna leanbhaibh ionnta.  Má dheinimíd-ne</span>
<lb n="2939"/><span>tosnughadh leis na daoinibh óga, na buachaillí</span>
<lb n="2940"/><span>is na cailíní ins na scoileannaibh, agus</span>
<lb n="2941"/><span>a bpaidreacha a thabhairt dóibh as Gaoluinn,</span>
<lb n="2942"/><span>beidh tosnughadh maith déanta againn.</span>
<lb n="2943"/><span>Fanfaidh na paidreacha san acu an fhaid</span>
<lb n="2944"/><span>is beó ar an saoghal so dhóibh, agus leis</span>
<lb n="2945"/><span>sin, is usaide a thiocfaid siad isteach ar</span>
<lb n="2946"/><span>an Ghaoluinn do labhairt.  Dá labhradh</span>
<lb n="2947"/><span>ná h-oididhe leis na macaibh léighinn as</span>
<lb n="2948"/><span>Gaoluinn, 'sa Ghaedhealtacht, go mór mhór,</span>
<lb n="2949"/><span>agus an t-oideachas a thabhairt dóibh as</span>
<lb n="2950"/><span>Gaoluinn, an oiread agus is féidir é, ní</span>
<lb n="2951"/><span>fada go dtiocfadh meas acu airthi; mar</span>
<lb n="2952"/><span>is amhlaidh atá an scéal acu go minic, go</span>
<lb n="2953"/><span>bhfuil rian na daoirse ortha go fóill; tá</span>
<lb n="2954"/><span>flúirse Gaoluinne acu, ach ní leogfadh an</span>
<lb n="2955"/><span>náire dhóibh í labhairt.</span></p>
<lb n="2956"/>
<lb n="2957"/><p><span>Tá daoine ann, b'fhéidir, agus is neamh-</span>
<lb n="2958"/><span>thairbhtheach leó bheith ag cur an iomad</span>
<lb n="2959"/><span>suime i n-obair na leanbh; níl ann ach</span>
<lb n="2960"/><span>cailleamhaint aimsire, dar leó.  Ach 'sé</span>
<lb n="2961"/><span>mo thuairim-se gurab iad na daoine óga</span>
<lb n="2962"/><span>na daoine is mó le rádh 'san obair seo.</span>
<lb n="2963"/><span>Má thagann leat an spiorad a spreagadh</span>
<lb n="2964"/><span>ionnta-san, agus a chur 'na luighe ortha</span>
<lb n="2965"/><span>gur cóir dóibh an Ghaoluinn d'fhoghluim</span>
<lb n="2966"/><span>agus do labhairt, ní baoghal go gclisfid</span>
<lb n="2967"/><span>ort.  Is fuide a bheidh na daoine óga ar an</span>
<lb n="2968"/><span>saoghal, agus is ortha-san a bheidh Éire ag</span>
<lb n="2969"/><span>brath chun an spiorad ceart do bhuanughadh.</span>
<lb n="2970"/><span>Is usa an t-oideachas ceart agus an sprid</span>
<lb n="2971"/><span>ceart a thabhairt do dhuine le linn a óige</span>
<lb n="2972"/><span>ná bheith d'iarraidh an droch-bhéas a chur ar</span>
<lb n="2973"/><span>neamhnidh ann ar ball.  Cuirfear san</span>
<lb n="2974"/><span>i gcéill dúinn má bhreathnuighimíd ar aon</span>
<lb n="2975"/><span>tír 'na bhfuil clár maith oideachais acu:</span>
<lb n="2976"/><span>'siad h-ollamhna is mó léigheann agus is</span>
<lb n="2977"/><span>géire inntleacht a bhíonn i mbun na rang is</span>
<lb n="2978"/><span>ísle ins na scoileannaibh de ghnáth.</span></p>
<lb n="2979"/>
<lb n="2980"/><p><span>Níl an meas céadna ar an mBreathnais</span>
<lb n="2981"/><span>'san Iolscoil i mBreatain is atá ar an</span>
<lb n="2982"/><span>nGaoluinn 'sa Iolscoil againn-ne.  Níl</span>
<lb n="2983"/><span>sé d'iachaibh ar na macaibh léighinn eolas</span></p>
</div>
<pb n="87"/>
<div><lb n="2984"/><p><span>a thaisbeánt uirthi ag dul isteach dóibh,</span>
<lb n="2985"/><span>murab'ionann is na mic léighinn in Éirinn,</span>
<lb n="2986"/><span>ná ní gádh dhóibh leanamhaint dí i rith a</span>
<lb n="2987"/><span>réime.  Ach cárbh' iongnadh san, t'réis</span>
<lb n="2988"/><span>an t-saoghail?  Ní h-aon easnamh ortha é;</span>
<lb n="2989"/><span>mar 'sé is brigh leis an riaghail in Éirinn,</span>
<lb n="2990"/><span>ná an Ghaoluinn a choimeád gan dul ar</span>
<lb n="2991"/><span>neamhnidh, agus í do bheith a teangain</span>
<lb n="2992"/><span>náisiúnta ag uasal agus ag íseal a tír.</span>
<lb n="2993"/><span>Ach ní gádh a leithéid 'sa Bhreatain i n-aon</span>
<lb n="2994"/><span>chor; níl an teanga dhúthchais i nguais</span>
<lb n="2995"/><span>bháis acu san, agus ní fágfar ag dream</span>
<lb n="2996"/><span>amháin acu í; 'sé an teanga chéadna atá</span>
<lb n="2997"/><span>ar siubhal acu go léir, idir bocht agus</span>
<lb n="2998"/><span>saidhbhir; 'seadh, ag muinntir an Ríogh</span>
<lb n="2999"/><span>féin.</span></p>
<lb n="3000"/>
<lb n="3001"/><p><span>Anois, i ndeire na scríbe, ní misde a fhiaf-</span>
<lb n="3002"/><span>ruighe conus eirigh leó a dteanga dhúthchais</span>
<lb n="3003"/><span>a choimeád beó mar sin?  Cad é an rath</span>
<lb n="3004"/><span>a bhí ortha-san seachas a bhí ar an n-Gaedheal?</span>
<lb n="3005"/><span>Déarfar go raibh congnamh éigin fé leith</span>
<lb n="3006"/><span>acu, a chuidigh leó 'san obair; cómhacht</span>
<lb n="3007"/><span>rúnda ó Dhia, b'fhéidir.  Ach deirim-se</span>
<lb n="3008"/><span>ná raibh; ná raibh aon chómhacht acu seachas</span>
<lb n="3009"/><span>a bhfuil againn-ne.  Bhí grásta Dé leó</span>
<lb n="3010"/><span>'san obair, gan amhras, mar a bhíonn i</span>
<lb n="3011"/><span>gcomhnuidhe; ach bhí rud eile acu, rud a</span>
<lb n="3012"/><span>chuireann le grásta Dé féin; rud ná</span>
<lb n="3013"/><span>eireochadh leó 'na éágmais.  Agus cad</span>
<lb n="3014"/><span>é an rud an rud sin?  'Sé rud</span>
<lb n="3015"/><span>é ná an deagh-thoil; an rún a cheapadar,</span>
<lb n="3016"/><span>gach aoinne 'cu istigh 'na intinn féin, ná</span>
<lb n="3017"/><span>scarfaidís leis an dteangain dúthchais ar</span>
<lb n="3018"/><span>rud mhaith.  B'shin é an rud a chabhruigh leó,</span>
<lb n="3019"/><span>agus a thug an bhuaidh dhóibh.  Agus sin é an</span>
<lb n="3020"/><span>rud, an t-aon rud amháin, a chabhróchaidh linn-</span>
<lb n="3021"/><span>ne, agus a bhainfidh teanga na h-Éireann</span>
<lb n="3022"/><span>saor ó'n nguais 'na bhfuil sí.  Thuigeadar</span>
<lb n="3023"/><span>san go raibh a dteanga i nguais bháis;</span>
<lb n="3024"/><span>nach fada go mbéadh an lámh uachtair ag an</span>
<lb n="3025"/><span>mBéarla uirthi, muna gcuiridís chuige</span>
<lb n="3026"/><span>in am agus cosc do chur leis.  Thuigeadar</span>
<lb n="3027"/><span>gur mhór an chailleamhaint dóibh a leithéid;</span>
<lb n="3028"/><span>dá dtéigheadh a dteanga in éag, go raghadh</span>
<lb n="3029"/><span>a ndúthchas agus a sean-nósa ar neamhnídh</span>
<lb n="3030"/><span>chomh maith léi, agus ná béadh i ndán dóibh</span>
<lb n="3031"/><span>as san amach ach an daoirse agus an</span>
<lb n="3032"/><span>ghéarleanamhain.  Uime sin, do chuireadar</span>
<lb n="3033"/><span>le chéile go daingean, i gcoinnibh iarracht</span>
<lb n="3034"/><span>an Ghaill.  Is mó iarracht a deineadh chun</span>
<lb n="3035"/><span>an lamh uachtair d'fhághail ortha, agus is mó</span>
<lb n="3036"/><span>chuma 'nar chuir an Gall chuige; ba bheag</span>
<lb n="3037"/><span>aige iad a mhealladh, nó a chealg d'imirt</span>
<lb n="3038"/><span>ortha, nó a neart do bhagairt ortha, ach ni</span>
<lb n="3039"/><span>raibh aon mhaith dhó ionnta go léir; bhíodar-</span>
<lb n="3040"/><span>san ar aon intinn 'na choinnibh.  Níor bhog</span>
<lb n="3041"/><span>a mhealladh iad.  Do theip air bob a</span>
<lb n="3042"/><span>bhualadh ortha le n-a chuid cheilge.  Níor</span>
<lb n="3043"/><span>staonadar os cómhair a nirt agus a</span>
<lb n="3044"/><span>chómhachta.  Chuireadar uatha gach athrughadh</span>
<lb n="3045"/><span>a ceaptí dhóibh, is cuma cad é an riocht a</span>
<lb n="3046"/><span>bhíodh air.  Deineadh iarracht ar dhlighe</span>
<lb n="3047"/><span>do chur i bhfeidhm dóibh ag an Riaghalachas,</span>
<lb n="3048"/><span>dlighe ná béadh ró-dhian ortha, badh dhóich</span>
<lb n="3049"/><span>leat, 'á chur d'iachaibh ar an mBreathnach</span>
<lb n="3050"/><span>eólas a bheith aige ar an mBéarla.  Ach</span>
<lb n="3051"/><span>do thuigeadar-san cad ba bhun leis an</span>
<lb n="3052"/><span>ndlighe sin, agus cad a thiocfadh as.</span>
<lb n="3053"/><span>Thuigeadar, cé nár buaileadh buille díreach</span>
<lb n="3054"/><span>ar a dteangain féin do réir deallraimh</span>
<lb n="3055"/><span>gurbh' é a bhí uaidh ná an ghreim a bhí acu ar</span>
<lb n="3056"/><span>an mBreathnais do bhogadh; agus mar sin</span>
<lb n="3057"/><span>do chuireadar 'na choinnibh, agus b'éighin</span>
<lb n="3058"/><span>dó eirghe as.</span></p>
<lb n="3059"/>
<lb n="3060"/><p><span>Cad é an mhí-ádh atá orainn-ne, mar</span>
<lb n="3061"/><span>sin, ná fuil an scéál céadna le h-innsint</span>
<lb n="3062"/><span>againn?  An amhlaidh ná fuilimíd chómh</span>
<lb n="3063"/><span>géar-chúiseach leó-san, ná tuigimíd an</span>
<lb n="3064"/><span>scéal chomh beacht is a thuigeadar san é?</span>
<lb n="3065"/><span>An amhlaidh atáimíd chomh dallaighthe san</span>
<lb n="3066"/><span>ag an nGalldhachas is ná tuigimíd an riocht</span>
<lb n="3067"/><span>'na bhfuil an Ghaeluinn?  Go mór mhór,</span>
<lb n="3068"/><span>nár leigidh Dia gurab amhlaidh atáimíd</span>
<lb n="3069"/><span>sásta chun an Gaedhealachas do mhalartrú</span>
<lb n="3070"/><span>ar an nGalldachas.  Ba chóir go gcuirfeadh</span>
<lb n="3071"/><span>a leithéid an luisne i n-éadan an Ghaedhil.</span>
<lb n="3072"/><span>Ná fuil an chúis chéadna againn-ne is a</span>
<lb n="3073"/><span>bhí ag an mBreatain?  Ná fuil ár</span>
<lb n="3074"/><span>dteanga is ár litridheacht chómh h-ársa is</span>
<lb n="3075"/><span>chómh h-uasal is chómh h-áluinn le teangain</span></p>
</div>
<pb n="88"/>
<div><lb n="3076"/><p><span>is le litridheacht na Breataine?  Agus</span>
<lb n="3077"/><span>ná fuil an Gaedheal féin chómh éirimeamhail</span>
<lb n="3078"/><span>uasal cródha leis an mBreathnach?  Ná</span>
<lb n="3079"/><span>fuil oiread grádha aige do'n saoirse?</span>
<lb n="3080"/><span>Tá san.  Cad tá in-easnamh air, mar sin?</span>
<lb n="3081"/><span>Tá an t-seasmhacht; éirigheann sé cortha</span>
<lb n="3082"/><span>de'n obair fé cheann abhfad.  Bhí muinntear</span>
<lb n="3083"/><span>na Breataine socair ar gan géilleadh;</span>
<lb n="3084"/><span>leanadar de'n rún sin, agus d'eirigh leó.</span>
<lb n="3085"/><span>Beireann buan buadh.</span></p>
<lb n="3086"/>
<lb n="3087"/><p><span>Bhí rud eile a chabhruigh leó 'san obair, i.,</span>
<lb n="3088"/><span>a ngrádh do'n chreideamh.  T'réis an</span>
<lb n="3089"/><span>Reformation, do ghabh uaisle na Breataine,</span>
<lb n="3090"/><span>idir laochaibh agus cléireacha dhíobh, le</span>
<lb n="3091"/><span>creideamh Shasana.  Na sagairt a lean</span>
<lb n="3092"/><span>dílis do Chreideamh Dé, cuireadh an ruaig</span>
<lb n="3093"/><span>ortha gan truagh gan taise.  An chliar</span>
<lb n="3094"/><span>nuadh a tháinig 'na n-ionad, thugadar iad</span>
<lb n="3095"/><span>féin suas do gach aon saghas mí-iomchair,</span>
<lb n="3096"/><span>an bhruighean agus an t-ólachán agus gach</span>
<lb n="3097"/><span>aon rud eile níos measa ná a chéile, gan</span>
<lb n="3098"/><span>puinn aire acu 'á thabhairt d'á n-gnó.</span>
<lb n="3099"/><span>D'fhágadar na daoine gan creideamh gan</span>
<lb n="3100"/><span>oideachas.  Ní bhíodh seanamóin ná seirbhís</span>
<lb n="3101"/><span>acu ó cheann ceann na bliadhna acht i</span>
<lb n="3102"/><span>n-áiteannaibh.  Do lean an scéal mar</span>
<lb n="3103"/><span>sin ar feadh breis is chéad bliain, go dtí</span>
<lb n="3104"/><span>gur eirigh an dream ar a dtugtar Non-</span>
<lb n="3105"/><span>Comformists mar ainm ortha, chun a</span>
<lb n="3106"/><span>gcreideamh féin a chraobhscaoileadh.  Ní</span>
<lb n="3107"/><span>h-aon iongnadh na daoine ag cur fáilte</span>
<lb n="3108"/><span>rompa so.  Níorbh' é an creideamh ceart</span>
<lb n="3109"/><span>a bhí acu gan amhras, ach ó thug sé dhóibh an</span>
<lb n="3110"/><span>congnamh agus an sólás a bhí uatha, do</span>
<lb n="3111"/><span>ghlacadar leis go fonnmhar.  Annsin 'seadh</span>
<lb n="3112"/><span>do thosnuigh an dul ar aghaidh ar fad.</span>
<lb n="3113"/><span>'Sé rud a cuireadh rómpa féin ag na</span>
<lb n="3114"/><span>timthiridhibh seo ná an creideamh a chur chun</span>
<lb n="3115"/><span>críche leis an dteangain dúthchais, agus</span>
<lb n="3116"/><span>an teanga a chur chun críche leis an</span>
<lb n="3117"/><span>gcreideamh.  Is léir go raibh leó 'san</span>
<lb n="3118"/><span>dá rud san.  A' Breathnais ar fad 'seadh</span>
<lb n="3119"/><span>do thugadar a dteachtaireacht uatha.  Ní</span>
<lb n="3120"/><span>labharaidís ná ní scríobhadaís ach 'sa</span>
<lb n="3121"/><span>teangain dhúthchais.  An t-seanmóireacht,</span>
<lb n="3122"/><span>agus pé shaghas eile timthireachta a bhíodh ar</span>
<lb n="3123"/><span>siubhal acu, as Breathnais ar fad 'seadh</span>
<lb n="3124"/><span>cleachtaí leó iad.  Bhí na daoine chomh</span>
<lb n="3125"/><span>fonnmhar san chun an chreidimh nár chuireadar</span>
<lb n="3126"/><span>'na choinnibh sin; in' ionad san, is amhlaidh</span>
<lb n="3127"/><span>a neartuigh sé an sprid ionnta.  Do</span>
<lb n="3128"/><span>méaduigheadh ar an meas a bhí acu do'n</span>
<lb n="3129"/><span>Bhreathnais.  Mar adubhart cheana, chuaidh</span>
<lb n="3130"/><span>an litridheacht agus an t-oideachas ar aghaidh</span>
<lb n="3131"/><span>'sa tír as san amach.  Chun scéal gairid a</span>
<lb n="3132"/><span>dhéanamh de, do ceangladh an creideam</span>
<lb n="3133"/><span>agus an teanga dhúthchais d'á chéile acu;</span>
<lb n="3134"/><span>níor scaradar d'á chéile ó shoin agus ní</span>
<lb n="3135"/><span>dócha go scarfaidh go deó.  An dlúth-</span>
<lb n="3136"/><span>bhaint a bhí eatortha 'san ochtmhadh aois</span>
<lb n="3137"/><span>déag, tá sí le feiscint eatortha indiu</span>
<lb n="3138"/><span>chómh maith.</span></p>
<lb n="3139"/>
<lb n="3140"/><p><span>Annso díreach 'seadh bhaineann an scéal</span>
<lb n="3141"/><span>le h-Éirinn.  An rud a chabhruigh leis an</span>
<lb n="3142"/><span>mBreathnais, i., grádh do'n chreideamh, tá</span>
<lb n="3143"/><span>sé againn-ne — mar, buidheachas le Dia</span>
<lb n="3144"/><span>in-aimhdheoin gach anró, d'fhanamar dílis dó</span>
<lb n="3145"/><span>san — cad 'na thaobh, mar sin, ná leanann</span>
<lb n="3146"/><span>an teanga dhúthchais é, mar a dhein 'sa</span>
<lb n="3147"/><span>Bhreatain?  Is léir gur furuiste</span>
<lb n="3148"/><span>ceangal do dhaingniughadh eatortha ach cur</span>
<lb n="3149"/><span>chuige 'sa cheart; agus is léir, leis, gurab</span>
<lb n="3150"/><span>iad na sagairt is fearr a dhéanfadh é.</span>
<lb n="3151"/><span>Agus cé gur mhór an cúram ortha é, ní</span>
<lb n="3152"/><span>baoghal ach go n-eireóchadh leo.  Bhí greim</span>
<lb n="3153"/><span>daingean ag an sagart ar chroidhthibh</span>
<lb n="3154"/><span>muinntire na h-Éireann i gcomhnuidhe riamh.</span>
<lb n="3155"/><span>Eisean a thugadh sólás dóibh nuair a bhídís</span>
<lb n="3156"/><span>ciapaithe cráidhte ag lucht an anfhorlainn,</span>
<lb n="3157"/><span>agus tá fhios ag an saoghal a dhílse is a</span>
<lb n="3158"/><span>leanadar de i gcomhnuidhe i ndíol ar</span>
<lb n="3159"/><span>an méid sin.  Chuimnighidís thar aon nidh</span>
<lb n="3160"/><span>eile gur teachtaire Dé dhóibh é, agus mar</span>
<lb n="3161"/><span>sin ní baoghal go mbaineadh a lochta de'n</span>
<lb n="3162"/><span>iontaoibh a bhíodh acu as.  D'fhéadfadh</span>
<lb n="3163"/><span>an ghreim chéadna bheith ag an sagart ar</span>
<lb n="3164"/><span>na daoinibh indiu.  Nach chuige a thagaid</span>
<lb n="3165"/><span>in am an ghádhtair, nó in aon chruadh-chás</span>
<lb n="3166"/><span>d'á dtuiteann ortha?  Is airsean atá á</span>
<lb n="3167"/><span>seasamh chun iad a threórughadh in aon chúis.</span></p>
</div>
<pb n="89"/>
<div><lb n="3168"/><p><span>Is mó a théigheann an focal adeireann</span>
<lb n="3169"/><span>an sagart i bhfeidhm ortha ná mara théigheann</span>
<lb n="3170"/><span>cainnt aon treóruidhe eile.  Ní lugha de</span>
<lb n="3171"/><span>sin i dtaobh cúis na Gaoluinne.  Má</span>
<lb n="3172"/><span>dheineann an sagart tosnughadh ar an</span>
<lb n="3173"/><span>nGaoluinn, agus a chur i gcéill do sna</span>
<lb n="3174"/><span>daoinibh a riachtanaighe is atá sí, ní baoghal</span>
<lb n="3175"/><span>ach go nglacfaid a chomhairle.  Agus</span>
<lb n="3176"/><span>gan spiorad an t-sagairt féin d'áireamh</span>
<lb n="3177"/><span>in-aon chor, níl sé puinn thar an fhírinne,</span>
<lb n="3178"/><span>dar liom, a rádh go bhfuil de dhualgas air,</span>
<lb n="3179"/><span>mar mhaithe leis an gCreideamh, cabhrughadh</span>
<lb n="3180"/><span>leis an nGaoluinn, agus gabháil dí an</span>
<lb n="3181"/><span>oiread agus is féidir é.  Má's rud é go</span>
<lb n="3182"/><span>molann an sagart smaointe tír-ghráidh</span>
<lb n="3183"/><span>agus grádh teangan do sna daoinibh, ní gádh</span>
<lb n="3184"/><span>a rádh gur fearrde a dhéanfaid siad rud</span>
<lb n="3185"/><span>air ins gach a mbaineann leis an gCreideamh.</span></p>
<lb n="3186"/>
<lb n="3187"/><p><span>Is dócha go mbeidh daoine ann a déar-</span>
<lb n="3188"/><span>faidh nár mhaith an chómhairle dhúinn an</span>
<lb n="3189"/><span>Béarla a thréigean, mar go raghadh an tír</span>
<lb n="3190"/><span>chun deiridh i maoin agus i dtráchtáil 'na</span>
<lb n="3191"/><span>éagmuis.  An amhlaidh a bheadh an Gaedheal</span>
<lb n="3192"/><span>toiltheanach chun a dhúthchas agus a theanga</span>
<lb n="3193"/><span>a mhalartrughadh ar shaidhbhreas shaoghalta,</span>
<lb n="3194"/><span>d'á mhéid é?  An amhlaidh a scarfadh</span>
<lb n="3195"/><span>sé le teangain na naomh, teanga na geanm-</span>
<lb n="3196"/><span>naidheachta, agus glacadh le teangain na</span>
<lb n="3197"/><span>nGall agus leis an olc a leanann í,</span>
<lb n="3198"/><span>ar son óir agus airgid?  Ní dócha go</span>
<lb n="3199"/><span>scarfadh; tig linn a rádh go fóil, mar a</span>
<lb n="3200"/><span>dubhairt an bhean uasal leis an ridire, “cé</span>
<lb n="3201"/><span>gur maith leó an saidhbhreas, is fearr leó</span>
<lb n="3202"/><span>an ghaisce agus an t-subháilce.”  Ach ní</span>
<lb n="3203"/><span>fíor a rádh go raghaidh an tír chun deiridh</span>
<lb n="3204"/><span>mar gheall ar ár dteanga féin a bheith 'á</span>
<lb n="3205"/><span>labhairt againn; agus ní féidir soluíd</span>
<lb n="3206"/><span>níos fearr d'fhághail ar fhírinne an méid</span>
<lb n="3207"/><span>so ná an Bhreatain.  Ní leis an nGalldachas</span>
<lb n="3208"/><span>a ghlach sisean, ach ar a shon san, níor chlis</span>
<lb n="3209"/><span>an teanga dhúthchais uirthi; ag dul i</span>
<lb n="3210"/><span>bhfeabhas agus i séanmhaireacht atá sí in-</span>
<lb n="3211"/><span>aghaidh an lae.</span></p>
<lb n="3212"/>
<lb n="3213"/><p><span>Sin cúntas gearr ar an mBreathnais.</span>
<lb n="3214"/><span>Conus a bhaineann sé le h-Éirinn?  Tá</span>
<lb n="3215"/><span>de bhaint aige léi go ndeineann sé eolas</span>
<lb n="3216"/><span>na slighe dhí chun an Ghaoluinn a choimeád</span>
<lb n="3217"/><span>beó.  Ní ar choimirce na n-uaisle a</span>
<lb n="3218"/><span>bhí an Bhreathnais ag bhrath, ach ar dhílseacht</span>
<lb n="3219"/><span>agus ar sheasmhacht na ndaoine; ní leath-</span>
<lb n="3220"/><span>scéal dúinn-ne, mar sin, a rádh go bhfuil na</span>
<lb n="3221"/><span>daoine móra i gcoinnibh na Gaoluinne, agus</span>
<lb n="3222"/><span>go rabhadar 'na coinnibh riamh: má táimíd</span>
<lb n="3223"/><span>ceapaighthe ar an nGaoluinn do shábháil, is</span>
<lb n="3224"/><span>cuma ar ár dtaobh-ne nó ar an dtaobh eile</span>
<lb n="3225"/><span>iad san.  Tá sé de dhualgas ar gach aoinne a</span>
<lb n="3226"/><span>chion féin de'n obair, d'á luighead é, do</span>
<lb n="3227"/><span>dhéanamh, agus má's maith é is mithid.  Ní h-é</span>
<lb n="3228"/><span>seo an t-am chun ár suaimhneas a cheapadh —</span>
<lb n="3229"/><span>“'sé luas ár ngnímh an gníomh ar fad.”</span>
<lb n="3230"/><span>Orainn-ne, Gaedhil an lae indiu 'seadh atá</span>
<lb n="3231"/><span>an Ghaoluinn ag brath; má chlisimíd-ne</span>
<lb n="3232"/><span>uirthe anois, is ró-bhaoghalach go mbeidh sé</span>
<lb n="3233"/><span>déidheanach ag ár sliocht bheith ag cur chuige.</span>
<lb n="3234"/><span>Gníomh ádhbhal-mhór 'seadh é, an Ghaoluinn</span>
<lb n="3235"/><span>do chur ar a cosaibh arís agus beidh gádh</span>
<lb n="3236"/><span>le saothar gach aon duine, pé beag mór</span>
<lb n="3237"/><span>a chongnamh; ach bíodh sé le rádh ag an</span>
<lb n="3238"/><span>nGaedheal, mar a bhí le rádh ag an</span>
<lb n="3239"/><span>mBreathnach, taobh istigh de chéad bliadhain,</span>
<lb n="3240"/><span>nár tháinig tairngire an t-Sasanaigh chun</span>
<lb n="3241"/><span>cinn.</span></p>
<lb n="3242"/>
<lb n="3243"/><p><span>D. Ó hEIDHIN.</span>
<lb n="3244"/></p>
</div>
<pb n="93"/>
<div><lb n="3245"/><p><span>A PHÁDRAIG, A ÁRDASPAIL.</span></p>
<lb n="3246"/>
<lb n="3247"/><p><span>A Phádraig, a árdaspail Éireann tiar</span>
<lb n="3248"/><span>Is náireac mar táidsin tar th'éis gan iaith</span>
<lb n="3249"/><span>Ag fáscadh go dána ar chlaenbheart dian</span>
<lb n="3250"/><span>Gan chrábadh gan ghrása gan ghéill do Dhia.</span></p>
<lb n="3251"/>
<lb n="3252"/><p><span>Is cás liom mar thárlaidh don Ghaedhilfhuil</span>
<lb n="3253"/><span>fhiail</span>
<lb n="3254"/><span>Do bfhearr, de shliocht Ádaim, reacht</span>
<lb n="3255"/><span>béasa is ciall</span>
<lb n="3256"/><span>Le láneasbaidh fagháltais go faonlag</span>
<lb n="3257"/><span>fiar</span>
<lb n="3258"/><span>Gan fábhar le fagháil dóibh ná réidhteach</span>
<lb n="3259"/><span>fiach.</span></p>
<lb n="3260"/>
<lb n="3261"/><p><span>Chomh cráidhte agus táidsin ag claon-</span>
<lb n="3262"/><span>spruit dhiabhail</span>
<lb n="3263"/><span>Táinig don adhbhadh so Néill is Bhriain</span>
<lb n="3264"/><span>Go bhfuil lánchuid den táin sin ag gléas</span>
<lb n="3265"/><span>chum triall</span>
<lb n="3266"/><span>Tar clár glas na lánmara i gcein gach</span>
<lb n="3267"/><span>bliadhain.</span>
<lb n="3268"/></p>
</div>
<pb n="95"/>
<div><lb n="3269"/><p><span>CUALLACHT CHUILM CHILLE.</span></p>
<lb n="3270"/>
<lb n="3271"/><p><span>Naomh Colm (521-597).</span></p>
<lb n="3272"/>
<lb n="3273"/><p><span>CURSAÍ NA BLIADHNA.</span></p>
<lb n="3274"/>
<lb n="3275"/><p><span>An Choiste.  Roinn Mhuire:— Micheál</span>
<lb n="3276"/><span>Mac Amaltoinn, uachtarán;  Micheál Ó</span>
<lb n="3277"/><span>Fallamhain agus Tomás Ua Spealáin, leas-</span>
<lb n="3278"/><span>uachtaráin; D. Ó Riain, rúnaidhe; P. Ua</span>
<lb n="3279"/><span>Curraidhin, fear an airgid; P. Ó Loinghsigh;</span>
<lb n="3280"/><span>P. Ó Fullertoin; M. Ó Báicéir; P. Ó</span>
<lb n="3281"/><span>Dubhailean.</span></p>
<lb n="3282"/>
<lb n="3283"/><p><span>Roinn Ioseph:— B. Ó Gráinne; P. Ó</span>
<lb n="3284"/><span>Críodáin; P. Ó Loinghsigh; D. Ó h-Eidhin;</span>
<lb n="3285"/><span>S. Ó Dubhghaill; S. Mag Fhionnghaile.</span></p>
<lb n="3286"/>
<lb n="3287"/><p><span>Fear an Eagair:— P. Mac Tomáis.</span></p>
<lb n="3288"/>
<lb n="3289"/><p><span>FEART UAIGNEACH AGUS A SCÉAL.</span></p>
<lb n="3290"/>
<lb n="3291"/><p><span>Reilig atá i Muigh Nuadhat agus feart</span>
<lb n="3292"/><span>uaigneach innti a mbíonn an ruadhghaoth ag</span>
<lb n="3293"/><span>caoineadh 'na thimcheall 'san ngeimhreadh,</span>
<lb n="3294"/><span>agus lóithne fhionnfhuar ag cogarnaighil</span>
<lb n="3295"/><span>thart san tsamhraidh.  Dá bhfiafróchadh duine</span>
<lb n="3296"/><span>dhíom cé atá 'na luighe ann deurfainn gur</span>
<lb n="3297"/><span>fíor-Ghaedheal é a fuair bás roimh an</span>
<lb n="3298"/><span>aimsir ba dhual dó.  Da bhfiafróchadh sé</span>
<lb n="3299"/><span>dhíom cé an fáth go bhfuair sé bás mar</span>
<lb n="3300"/><span>sin, deurfainn gurab amhlaidh do bhí lasair</span>
<lb n="3301"/><span>'na chroidhe aige 'gá ruadh-dhóghadh i gcomh-</span>
<lb n="3302"/><span>nuidhe agus gur scrios sí 'sa deireadh é.</span>
<lb n="3303"/><span>Mar choinneal i bhfuinneóig ab eadh é</span>
<lb n="3304"/><span>tráth bíonn na gaoithe móra agus an</span>
<lb n="3305"/><span>bhaisteach ann amuigh, agus na taistealaigh</span>
<lb n="3306"/><span>ar na bóithribh ag gabháil 'na choinne.</span>
<lb n="3307"/><span>Dá bhfiafróchadh duine dhíom cad é an rud</span>
<lb n="3308"/><span>a raibh sé ag troid ar a shon deurfainn</span>
<lb n="3309"/><span>gur rud mór do-mharbhtha é .i. cúis na</span>
<lb n="3310"/><span>saoirse nár thuit ariamh i bhfannthais, agus</span></p>
</div>
<pb n="96"/>
<div><lb n="3311"/><p><span>dá bhfiafróchthaí díom annsin cad 'na taobh</span>
<lb n="3312"/><span>gurab éigin dó a shaoghal do chaitheamh ar</span>
<lb n="3313"/><span>son na saoirse deurfainn go rabhamar</span>
<lb n="3314"/><span>'nár dtoirchim shuain, agus gur ár múscailt</span>
<lb n="3315"/><span>a bhí uaidh.</span></p>
<lb n="3316"/>
<lb n="3317"/><p><span>O, a Eoghain Uí Gramhnuigh, a shagairt</span>
<lb n="3318"/><span>chaoin na bhfocal ciúin, is agat-sa do bhí</span>
<lb n="3319"/><span>an síogaidhe, is agat-sa do bhí an fhís, agus</span>
<lb n="3320"/><span>mar is léir do chách anois, is agat-sa do</span>
<lb n="3321"/><span>bhí an ceart!</span></p>
<lb n="3322"/>
<lb n="3323"/><p><span>Bhí flúirse gach deagh-thréithe ag Éoghan</span>
<lb n="3324"/><span>agus ba cáil d'á cháilibh gan géilleadh d'ár</span>
<lb n="3325"/><span>námhaid go buan.  Dá mbéadh sé 'nár</span>
<lb n="3326"/><span>measg indiú nach mór an t-áthas a bheadh</span>
<lb n="3327"/><span>'na chroidhe aige agus an dul-ar-aghaidh a</span>
<lb n="3328"/><span>dhein an náisiún ó aimsir a bháis!  Ach,</span>
<lb n="3329"/><span>faraoir, ba bheag do thuig lucht a chómh-</span>
<lb n="3330"/><span>aimsire a fheabhas de Ghaedheal Eóghan.</span>
<lb n="3331"/><span>Buidheachas le Dia do dhúisigheamar as ár</span>
<lb n="3332"/><span>néall, agus cé gur dubhach dubhrónach sinn</span>
<lb n="3333"/><span>ós cionn a chaillte i dtosach a shaoghail tá</span>
<lb n="3334"/><span>breacsholus maidne na saoirse ag dath-</span>
<lb n="3335"/><span>ughadh na spéire, agus ní misde a rádh gur</span>
<lb n="3336"/><span>gearr anois go scaipfidh sé meirge cheóigh</span>
<lb n="3337"/><span>an doilghis ó nár gcroidhthibh agus a</span>
<lb n="3338"/><span>lúthgháirighe atámuid é d'fheicsint.</span></p>
<lb n="3339"/>
<lb n="3340"/><p><span>ÁR SCÉAL FÉIN.</span></p>
<lb n="3341"/>
<lb n="3342"/><p><span>Acht cionnus atá an scéal againn i Muigh</span>
<lb n="3343"/><span>Nuadhat anois, nó bhfuil saothar na Gaedhilge</span>
<lb n="3344"/><span>'á dheunamh againn chómh dúthrachtach agus</span>
<lb n="3345"/><span>ba cheart dúinn a dheunamh?  Buidheachas</span>
<lb n="3346"/><span>le Dia is mór an t-athrughadh a tháinig</span>
<lb n="3347"/><span>orainn le sgathamh fhada.  Tamall ó shoin</span>
<lb n="3348"/><span>ba lag an sprid a bhí againn, acht tháinig</span>
<lb n="3349"/><span>leas fannsholuis orainn a thug an fuinneamh</span>
<lb n="3350"/><span>agus an spreachadh agus an misneach dúinn.</span>
<lb n="3351"/><span>Ga ghréine na saoirse ab eadh an léas sin,</span>
<lb n="3352"/><span>agus do thug sé le tuigsint go soiléir</span>
<lb n="3353"/><span>dúinn narbh í an sclábhaidheacht ba dhual</span>
<lb n="3354"/><span>dúinn acht an tsaoirse.  Cé gur fáth</span>
<lb n="3355"/><span>sclóndair é ní ceart dúinn aon stró do</span>
<lb n="3356"/><span>dheunamh as, mar nílimíd ag deunamh ach</span>
<lb n="3357"/><span>an rud is ceart dúinn a dheunamh, agus pé</span>
<lb n="3358"/><span>scéal é, níl an obair 'á dheunamh chomh dian</span>
<lb n="3359"/><span>dúthrachtach is ba mhaith linn fós.</span></p>
<lb n="3360"/>
<lb n="3361"/><p><span>Mar sin do bhí an scéal againn i rith na</span>
<lb n="3362"/><span>bliadhna ghabh tharainn.  Cé go raibh an sprid</span>
<lb n="3363"/><span>againn go teann neatrmhar go dtí a bhfuil</span>
<lb n="3364"/><span>le fíorbheagán aimsire, tá faithchíos orainn</span>
<lb n="3365"/><span>go bhfuil sé ag dul in olcas le déanaighe.</span>
<lb n="3366"/><span>'Sé donas an scéil go bhfuil an sprid ag</span>
<lb n="3367"/><span>lagudhadh; acht cad is bun leis?  'S fiú</span>
<lb n="3368"/><span>an gnó machtnam do dheunamh air.  B'féidir</span>
<lb n="3369"/><span>nach dtuigmíd fós i gceart gurab é ár</span>
<lb n="3370"/><span>dteanga féin is mó tábacht chun ár dtír</span>
<lb n="3371"/><span>féin do chur ar a leas arís.  Pé scéal é,</span>
<lb n="3372"/><span>an neamh-shuim sin a bhí againn bhí bun eile</span>
<lb n="3373"/><span>leis.  'S amhlaidh tháinig galar agus</span>
<lb n="3374"/><span>breoidhteacht orainn agus taom a mbáis</span>
<lb n="3375"/><span>dob' eadh é do dhaoinibh againn.  Brón</span>
<lb n="3376"/><span>ar an mbás tháinig sé agus do léir-scrios</span>
<lb n="3377"/><span>ár gcáirde, agus i ndiaidh an bháis tháinig</span>
<lb n="3378"/><span>uaigneas agus duairceas agus athtuirse</span>
<lb n="3379"/><span>chroidhe orainn.  Dá mbéadh an saoghal ar</span>
<lb n="3380"/><span>ár dtoil féin againn bhéadh a mhalairt de</span>
<lb n="3381"/><span>scéal againn, acht is dócha gur fearr dúinn</span>
<lb n="3382"/><span>é mar atá.  Le Dia an buidheachas, agus</span>
<lb n="3383"/><span>go dtugaidh sé solus na bhflaitheas d'ár</span>
<lb n="3384"/><span>gcáirdíbh!</span></p>
<lb n="3385"/>
<lb n="3386"/><p><span>Uime sin mar gheall ar an mbás, agus</span>
<lb n="3387"/><span>ar an mbreoidhteacht, agus ar a leithéidíbh</span>
<lb n="3388"/><span>eile nárbh íad do leigeamar an Ghaedhealg</span>
<lb n="3389"/><span>i ndearmadh ar feadh tamaill.</span></p>
<lb n="3390"/>
<lb n="3391"/><p><span>DOMHNACH NA GAEDHILGE.</span></p>
<lb n="3392"/>
<lb n="3393"/><p><span>Cé gur baineadh barrthuisle asainn</span>
<lb n="3394"/><span>ní mar sin dúinn i gcomhnuidhe.  Cuirfeadh</span>
<lb n="3395"/><span>sé áthas ar chroidhe aoinne na fáinní agus</span>
<lb n="3396"/><span>na cnaipí agus na comharthaí eile d'fheicsint</span>
<lb n="3397"/><span>i gcasóigíbh na mac-léighinn an chéad</span>
<lb n="3398"/><span>Domhnach gach mí.  Bhí teanga bhinn ár</span>
<lb n="3399"/><span>sinnsear le cloisint ins gach áird, agus</span>
<lb n="3400"/><span>ba léir d'aoinne gur ab é leas ár</span>
<lb n="3401"/><span>dteangan féin a bhí beartuighthe aca go</span>
<lb n="3402"/><span>léir.  Moladh go deó le lucht an Fháinne</span>
<lb n="3403"/><span>mar is aca atá an sprid agus an</span>
<lb n="3404"/><span>mheanmna.  Eircóchaidh an bóthar leó ach</span></p>
<lb n="3405"/>
<lb n="3406"/><p><span><96 a></span>
<lb n="3407"/><span>“SEABHAC NA CEATHRAMHAN CAOILE.”</span></p>
<lb n="3408"/>
<lb n="3409"/><p><span><96 b></span>
<lb n="3410"/><span>“The Resurrection of Dinny O'Dowd.”</span></p>
<lb n="3411"/>
<lb n="3412"/><p><span><96 c></span>
<lb n="3413"/><span>“AN T-ATHRUGHADH MÓR,”</span>
<lb n="3414"/></p>
</div>
<pb n="97"/>
<div><lb n="3415"/><p><span>leanamhaint air gan stad gan staonadh.</span>
<lb n="3416"/><span>'S fada go sroichfidh siad ceann a riain,</span>
<lb n="3417"/><span>acht cé gur fada é an taisteal níl rud le</span>
<lb n="3418"/><span>deunamh aca ach dul ar aghaidh go dána.</span></p>
<lb n="3419"/>
<lb n="3420"/><p><span>CLANN AN GHRAMHNAIGH.</span></p>
<lb n="3421"/>
<lb n="3422"/><p><span>Ach, faraoir, níl an scéal céudna</span>
<lb n="3423"/><span>againn i dtaoibh Cloinne an Ghramhnaigh.</span>
<lb n="3424"/><span>Do cuireadh an cumann seo ar bun chun</span>
<lb n="3425"/><span>na Ghaedhilge do chraobhscaoileadh 'nár</span>
<lb n="3426"/><span>measg.  Tá sé d'fhiachaibh ar lucht na</span>
<lb n="3427"/><span>Cloinne an Ghaedhealg do labhairt le chéile</span>
<lb n="3428"/><span>mar a ngnáth-chainnt, acht níor chóimh-</span>
<lb n="3429"/><span>líonadh an cúram sin i rith na bliadhna.</span>
<lb n="3430"/><span>Gan amhras is deacair an rud é bheith ag</span>
<lb n="3431"/><span>cainnt as an nGaedhilg i gcomhnuidhe agus</span>
<lb n="3432"/><span>go mór-mhór nuair a bhíonn duine ag cur</span>
<lb n="3433"/><span>síos ar dhiadhacht ná ar fheallsamhnacht, acht</span>
<lb n="3434"/><span>is foras mion-chaint do dheunamh as an</span>
<lb n="3435"/><span>nGaedhilg ar a lán neithe, ach níor rinneadh</span>
<lb n="3436"/><span>an méud sin.  'S follus nár éirigh go ró-</span>
<lb n="3437"/><span>mhaith leis an obair do chuir lucht na Cloinne</span>
<lb n="3438"/><span>rómpa, agus is dóigh linn gur orra féin</span>
<lb n="3439"/><span>an locht.  'S aca féin a leigheas freisin.</span>
<lb n="3440"/><span>Ba cheart dóibh an neamh-shuim sin do chur</span>
<lb n="3441"/><span>i leith agus tabhairt fé'n obair go ro-dhian</span>
<lb n="3442"/><span>agus go ro-dhoct arís.</span></p>
<lb n="3443"/>
<lb n="3444"/><p><span>NA BUIDHNE.</span></p>
<lb n="3445"/>
<lb n="3446"/><p><span>Mar sin dos na buidhnibh freisin.</span>
<lb n="3447"/><span>'S annamh thángadar le chéile chun na</span>
<lb n="3448"/><span>Gaedhilge do labhairt, agus má thángadar</span>
<lb n="3449"/><span>is beag Gaedhealg a bhí le cloisint uatha.</span>
<lb n="3450"/><span>'S oth linn 'gus is doiligh linn thar bárr an</span>
<lb n="3451"/><span>sgéal.  Maoideamh 'á dheunamh againn as</span>
<lb n="3452"/><span>ár náisiúntacht, agus as spiorad Ghaedhlach</span>
<lb n="3453"/><span>an lae indiú, agus as an ndúthracht atá</span>
<lb n="3454"/><span>ag na daoinibh go léir, agus 'na aimhdheoin</span>
<lb n="3455"/><span>sin cúis na Gaedhilge ag tuitim as a chéile</span>
<lb n="3456"/><span>nach mór tré neamh-shuim!  Ag sin mar atá</span>
<lb n="3457"/><span>an scéal agus nach doilbh duairc é ár</span>
<lb n="3458"/><span>gcás.  Ní fíor dúinn a rádh go mbaineann</span>
<lb n="3459"/><span>an chainnt seo le cách.  Tá a mhalairt de</span>
<lb n="3460"/><span>scéal ag a lán daoine go bhfios dúinn,</span>
<lb n="3461"/><span>agus tá an-dúil againn go ndéunfaidh</span>
<lb n="3462"/><span>lucht na leisge aithris ar a gcómh-chéilibh</span>
<lb n="3463"/><span>'san aimsir le teacht.  Ach tar éis an</span>
<lb n="3464"/><span>gearrán seo do dheunamh againn ní foláir</span>
<lb n="3465"/><span>dúinn bheith sásta leis an obair agus gach a</span>
<lb n="3466"/><span>raibh de bhac 'nár gcoinne.  B'fhéidir gur</span>
<lb n="3467"/><span>foighid atá uainn, cé gur deacair a chleac-</span>
<lb n="3468"/><span>tadh, mar tagann gach maith ach fanacht leis.</span></p>
<lb n="3469"/>
<lb n="3470"/><p><span>CEÓL NA nGAEDHEAL.</span></p>
<lb n="3471"/>
<lb n="3472"/><p><span>B'fhéidir nárbh é an ceól ba dhual dúinn</span>
<lb n="3473"/><span>i mbliadhna ach an caoineadh, ach cad é an</span>
<lb n="3474"/><span>tairbhe do dhuine bheith ag deunamh buaidh-</span>
<lb n="3475"/><span>eartha, mar ní féidir leis an bás do</span>
<lb n="3476"/><span>shéanadh ná cealg an bháis do bhogadh.</span>
<lb n="3477"/><span>Bíonn greann agus suairceas uainn</span>
<lb n="3478"/><span>i gcomhnuidhe, mar ní beag dúinn a bhfuil le</span>
<lb n="3479"/><span>fulang againn gan cuid eile do chur leis.</span>
<lb n="3480"/><span>Tá ceól ar na rudaibh is fearr a scaipeann</span>
<lb n="3481"/><span>doilgheas ó chroidhe aoinne, agus cé nach</span>
<lb n="3482"/><span>dtaithnigheann go mór linn an chaoi atá</span>
<lb n="3483"/><span>ceól na nGaedheal ag dul chun tosaigh 'nár</span>
<lb n="3484"/><span>measg 's beag cúis ghearráin atá againn.</span>
<lb n="3485"/><span>Cuireadh buidhean cheóil ar bun againn</span>
<lb n="3486"/><span>an bhliadhain seo agus d'éirigh leis go</span>
<lb n="3487"/><span>h-ana-mhaith, go mór-mhór roimh an Nodlag.</span>
<lb n="3488"/><span>An t-Athair Ua Conghaile do bhí mar</span>
<lb n="3489"/><span>stiúirtheóir againn, agus Pádraic Oirbh.</span>
<lb n="3490"/><span>Ua Maoláin ag cuidiughadh leis.  Ba dheas</span>
<lb n="3491"/><span>uatha an obair agus is ortha tá an</span>
<lb n="3492"/><span>buidheachas againn.</span></p>
<lb n="3493"/>
<lb n="3494"/><p><span>Dá mhéid eólas ag aoinne ar cheól na</span>
<lb n="3495"/><span>nGaedheal 's amhlaid is mó atá meas aige</span>
<lb n="3496"/><span>air.  Uime sin ar a chlos dúinn go raibh</span>
<lb n="3497"/><span>leabhar nuadh port 'á chur i gcló bhí coinne</span>
<lb n="3498"/><span>againn leis agus muinighin mhór againn as.</span>
<lb n="3499"/><span>Níor cailleadh orainn, mar tá “Amhráin</span>
<lb n="3500"/><span>Mhuighe Seóla”ar na leabhraibh is fearr</span>
<lb n="3501"/><span>d'á shórt dár cuireadh i gcló riamh.</span></p>
<lb n="3502"/>
<lb n="3503"/><p><span>NA DRÁMAIDHE.</span></p>
<lb n="3504"/>
<lb n="3505"/><p><span>'S beag atá le rádh againn i dtaoibh na</span>
<lb n="3506"/><span>ndrámaidhe ach amháin gur eirigh linn go</span>
<lb n="3507"/><span>h-ana-mhaith agus gach a raibh d'ár gcosc</span></p>
</div>
<pb n="98"/>
<div><lb n="3508"/><p><span>ar an gnó.  'Sé “Seabhach na Ceathramhan</span>
<lb n="3509"/><span>Caoile” a bhí 'á léiriú againn, an chéad</span>
<lb n="3510"/><span>oidhche, agus “An tAthrughadh Mór,” agus</span>
<lb n="3511"/><span>“The Resurrection of Dinny O'Dowd,”</span>
<lb n="3512"/><span>an dara h-oidhche.  Bhí gach aoinne lán-</span>
<lb n="3513"/><span>tsásta leis an greann a bhí againn.  Do</span>
<lb n="3514"/><span>rinne Coisde an Halla Mhóir a chuid</span>
<lb n="3515"/><span>oibre go h-ana-mhaith.  Támaid ana-</span>
<lb n="3516"/><span>bhuidheach do Dhomhnall Oirbh. Ua h-Argáin,</span>
<lb n="3517"/><span>freisin.  Sé a bhí mar stiúrtheóir againn</span>
<lb n="3518"/><span>agus bhí a chuid féin trioblóide aige.</span></p>
<lb n="3519"/>
<lb n="3520"/><p><span>GRÍOSADH.</span></p>
<lb n="3521"/>
<lb n="3522"/><p><span>Teastuigheann gríosadh ó dhaoinibh go</span>
<lb n="3523"/><span>minic nuair a bhíonn obair fhóghanta le</span>
<lb n="3524"/><span>déanamh acu, agus is treiside a bhfonn</span>
<lb n="3525"/><span>agus a ndúdhracht san obair an gríosadh</span>
<lb n="3526"/><span>sin do bheith go maith.  Is mar sin i gcúis</span>
<lb n="3527"/><span>na Gaedhilge, leis, agus tá sé de ghnás</span>
<lb n="3528"/><span>ag an gCuallacht dá léigheacht do sholáthar</span>
<lb n="3529"/><span>gach bliain, ceann acu i dtosach na bliana</span>
<lb n="3530"/><span>agus an ceann eile um Cháisc.  Theastuigh</span>
<lb n="3531"/><span>gríosadh uainn go h-áirithe i mbliana agus</span>
<lb n="3532"/><span>a mhí-adhmharaighe is bhí an scéal againn,</span>
<lb n="3533"/><span>acht má theastuigh, ní rabhmar gan a fhághail,</span>
<lb n="3534"/><span>a bhuidheachas do'n bheirt uasal a chlaoin</span>
<lb n="3535"/><span>chun ár gcabhruighthe .i. an Dr. Ó Moráin,</span>
<lb n="3536"/><span>ollamh re diadhacht annso againn, agus</span>
<lb n="3537"/><span>Art Ó Cléirigh, ollamh re dlighe i n-oilscoil</span>
<lb n="3538"/><span>na h-Éireann.  I dtosach na bliana a bhí</span>
<lb n="3539"/><span>an Dr. Ó Moráin againn, agus thug sé</span>
<lb n="3540"/><span>léigheacht ar chursaíbh an tsaoghail le linn</span>
<lb n="3541"/><span>curtha ar bun do Chonnradh na Gaedhilge.</span>
<lb n="3542"/><span>Bhí oireamhnacht fé leith 'na leithéid de rogha</span>
<lb n="3543"/><span>adhbhair léigheachta mar tá ceathramhadh</span>
<lb n="3544"/><span>céad bliain anois ann ó cuireadh an</span>
<lb n="3545"/><span>Connradh ar bun, agus má bhí daoine áirithe</span>
<lb n="3546"/><span>ag eirghe ó'n bhfanntas an t-am sin tá</span>
<lb n="3547"/><span>na daoine go léir ag eirghe as anois, nó</span>
<lb n="3548"/><span>i ngar dhó, agus ní miste rudaí do mhíniú</span>
<lb n="3549"/><span>dhóibh.  Ag cur síos ar an sean-scéal dó</span>
<lb n="3550"/><span>ní baoghal gur dhein an Dr. Ó Moráin</span>
<lb n="3551"/><span>dearmad ar an nua-scéal do chur i</span>
<lb n="3552"/><span>dtuiscint dúinn sa cheart.  “Oilscoil</span>
<lb n="3553"/><span>Ghaedhealach” a bhí 'á pleidhe ag Art Ó</span>
<lb n="3554"/><span>Cléirigh.  Chuir sé i n-iúl dúinn a thabhach-</span>
<lb n="3555"/><span>taighe is tá sé, ár machtnamh agus ár</span>
<lb n="3556"/><span>smaointe is ár gcainnt do shaothrú sa</span>
<lb n="3557"/><span>nGaedhilg i dtaobh gach uile shaghas ceist,</span>
<lb n="3558"/><span>is a ghéire is teastuigheann oilscoil</span>
<lb n="3559"/><span>Ghaedhealach uainn chun é do chur ar ár</span>
<lb n="3560"/><span>gcumas é sin do dhéanamh.  Thaisbeáin sé</span>
<lb n="3561"/><span>cionnus a d'fhéadfaidhe a leithéid de scoil</span>
<lb n="3562"/><span>do chur ar bun, agus tá súil le Dia againn</span>
<lb n="3563"/><span>nach fada go mbeidh ceann ar siubhal.</span>
<lb n="3564"/><span>Ní baoghal do'n Ghaedhilg an fhaid is tá</span>
<lb n="3565"/><span>an lucht léighinn ag gabháilt dí ar nós</span>
<lb n="3566"/><span>Airt Uí Cléirigh, agus ag beartughadh</span>
<lb n="3567"/><span>gníomhartha i gcóir a h-aithbheoidhte.  Go</span>
<lb n="3568"/><span>gcuiridh Dia rath ar a gcuid saothair.</span></p>
<lb n="3569"/>
<lb n="3570"/><p><span>CUALLACHT CHUILM NAOMHTHA I dTIGH</span>
<lb n="3571"/><span>NA SÓISEAR.</span></p>
<lb n="3572"/>
<lb n="3573"/><p><span>Tá cúis na Gaedhilge ag dul chun chinn</span>
<lb n="3574"/><span>i dtigh na Sóisear.  Seo é an cúntas</span>
<lb n="3575"/><span>fuaramar uaidh, agus cuireann sé bród</span>
<lb n="3576"/><span>mór orainn.</span></p>
<lb n="3577"/>
<lb n="3578"/><p><span>“Bhí áthas mór orrainn i dtosach na</span>
<lb n="3579"/><span>bliadhna so nuair a fuaireamar naonbhar</span>
<lb n="3580"/><span>fáinneach 'nár measg.  Dubhramar 'nár</span>
<lb n="3581"/><span>n-aigne féin gur cheart go raghadh cúis na</span>
<lb n="3582"/><span>Gaedhilge chun cinn i dtigh na Sóisear i</span>
<lb n="3583"/><span>mbliadhna fé mar a dhein sí riamh, agus ní</span>
<lb n="3584"/><span>raibh dearmhad orrainn.  Deineadh obair</span>
<lb n="3585"/><span>an-mhaith i rith na bliadhna cé go raibh níos</span>
<lb n="3586"/><span>mó ná aon rud amháin ag cur 'nár gcoinne.</span>
<lb n="3587"/><span>Toghadh an choiste go luath sa mbliadhain</span>
<lb n="3588"/><span>agus cuireadh na buidhne ar siubhal gan</span>
<lb n="3589"/><span>mórán moille.  Bhíodh sé buidhne déag is</span>
<lb n="3590"/><span>fiche ar siubhal ar maidin, agus ós cionn</span>
<lb n="3591"/><span>fiche buidhean ist' oidhche.  Bhí na buidhne</span>
<lb n="3592"/><span>seo ag dul chun cinn go breágh, ach cuireadh</span>
<lb n="3593"/><span>cosg leo go h-obann i dtosach mí na</span>
<lb n="3594"/><span>Samhna, mar gheall ar an ngalar nimhneach</span>
<lb n="3595"/><span>úd a tháinig 'nár measc.</span></p>
<lb n="3596"/>
<lb n="3597"/><p><span>Tháinig athrughadh mór ar Éirinn i rith</span>
<lb n="3598"/><span>aimsire na Nodlag so caithte againn.</span>
<lb n="3599"/><span>Annsan is eadh thaisbeáin muinntir na</span></p>
</div>
<pb n="99"/>
<div><lb n="3600"/><p><span>h-Éireann do'n tsaoghal gur náisiún fé</span>
<lb n="3601"/><span>leith iad, agus go rabhadar chun a gceart</span>
<lb n="3602"/><span>féin a bhaint amach dóibh féin fé dheireadh.</span>
<lb n="3603"/><span>Dá bhrígh sin bhí coinne againn ar theacht</span>
<lb n="3604"/><span>tar n-ais tar éis na Nodlag dúinn, go</span>
<lb n="3605"/><span>mbéadh sean-sprid na nGaedheal ag</span>
<lb n="3606"/><span>briseadh amach ins na buachaillíbh, agus</span>
<lb n="3607"/><span>go mbéadh fonn orra níos mó ná riamh</span>
<lb n="3608"/><span>an Ghaedhealg d'fhoghluim.  Bhí dearmhad</span>
<lb n="3609"/><span>orrainn sa méid sin pé scéal é; mar bhí</span>
<lb n="3610"/><span>sé ag dul sa mhuileann orrainn na buidhne</span>
<lb n="3611"/><span>a choimeád ar siubhal nó gur tháinig an</span>
<lb n="3612"/><span>Dochtúir Pádraig Ó Néill ag cabhrughadh</span>
<lb n="3613"/><span>linn.  Thug sé óráid mhaith bhríoghmhar dhúinn</span>
<lb n="3614"/><span>a thaisbeáint dúinn a riachtanaighe is atá</span>
<lb n="3615"/><span>sé ag muinntir na h-Éireann, agus go</span>
<lb n="3616"/><span>mór-mhór ag sagartaibh na h-Éireann, a</span>
<lb n="3617"/><span>dteanga dhúthchais a labhairt.  Connachtas</span>
<lb n="3618"/><span>rian na h-óráide sin ar na buidhnibh an</span>
<lb n="3619"/><span>mhaidin 'na dhiaidh sin.  Bhí a fhios againn</span>
<lb n="3620"/><span>annsan gurbh amhlaidh a bhí an sean-sprid</span>
<lb n="3621"/><span>'na codladh agus ná raibh uaithe ach an</span>
<lb n="3622"/><span>focal chun í mhúscailt.</span></p>
<lb n="3623"/>
<lb n="3624"/><p><span>Dheineamar iarracht ar Chúirt na</span>
<lb n="3625"/><span>nGaedheal a chur ar bun i dtigh na Soisear</span>
<lb n="3626"/><span>i mbliadhna leis.  Bhí sé ceaptha againn</span>
<lb n="3627"/><span>díospóireacht a bheith againn gach aon</span>
<lb n="3628"/><span>tráthnóna Dé Céadaoin, ach ní rabhamar</span>
<lb n="3629"/><span>ach tar éis cúpla ceann a bheith againn</span>
<lb n="3630"/><span>nuair a tháinig an galar arís chun cosg a</span>
<lb n="3631"/><span>chur le n-ár gcuid oibre.”</span></p>
<lb n="3632"/>
<lb n="3633"/><p><span>CÉIM AR AGHAIDH.</span></p>
<lb n="3634"/>
<lb n="3635"/><p><span>Fá dheireadh agus fá dhéoidh tá litridh-</span>
<lb n="3636"/><span>eacht na nGaedheal ag dul chun chinn thár</span>
<lb n="3637"/><span>bárr, agus má tá féin is mithid é.  Bhí</span>
<lb n="3638"/><span>daoine ann agus adeiridís go mbadh</span>
<lb n="3639"/><span>ceart dúinn ríméad do bheith againn as</span>
<lb n="3640"/><span>ár litridheacht mar do thóg sí bárr uaidh</span>
<lb n="3641"/><span>aon litridheacht ar dhruim an domhain le</span>
<lb n="3642"/><span>h-áilneacht agus le milse.  Ní deirim gur</span>
<lb n="3643"/><span>fíor é, mar nílimid acht ag tosnughadh ar</span>
<lb n="3644"/><span>litridheacht nua do chumadh, agus ní</span>
<lb n="3645"/><span>ceart dúinn í do chur i gcomórtas le</span>
<lb n="3646"/><span>sean-litridheacht eile ná le h-aon litridh-</span>
<lb n="3647"/><span>eacht nua atá ghá chumadh ar feadh tamaill</span>
<lb n="3648"/><span>mhóir.  'S furas go leór ár sean-litridheacht</span>
<lb n="3649"/><span>do chur i gcomórtas le h-aon tsean-</span>
<lb n="3650"/><span>litridheacht eile dár cumadh riamh, ach ní</span>
<lb n="3651"/><span>mar sin d'ár litridheacht nua.  Acht tá</span>
<lb n="3652"/><span>an tuile ag líonadh agus is gearr go</span>
<lb n="3653"/><span>mbeidh an barr-taoide ann le coghnamh Dé.</span>
<lb n="3654"/><span>Na h-irisleabhair nua tá 'gá chur i gcló</span>
<lb n="3655"/><span>anois bainfidh an Ghaedhealg tairbhe mór</span>
<lb n="3656"/><span>asta.  Sé “An Branar” agus a leithéad</span>
<lb n="3657"/><span>a bhí uainn go cruaidh le deidheanaighe, agus</span>
<lb n="3658"/><span>cuirimíd na mílte fáilte roimhe.  Beireann</span>
<lb n="3659"/><span>sé an buadh thar bárr ar a bhfacamar</span>
<lb n="3660"/><span>riamh.</span></p>
<lb n="3661"/>
<lb n="3662"/><p><span>Taithnigheann “An Stoc” go h-ana-</span>
<lb n="3663"/><span>mhaith linn, freisin.  Páipéar 'seadh é a</span>
<lb n="3664"/><span>dheineann a chuid oibre go neartmhar,</span>
<lb n="3665"/><span>fuinneamhail, bríoghmhar, agus is truagh</span>
<lb n="3666"/><span>cráidhte nach mbíonn sé ghá cheannach mar</span>
<lb n="3667"/><span>is cóir.  Bíonn togha na Gaedhilge agus na</span>
<lb n="3668"/><span>smaointe ann, agus ba cheart do gach</span>
<lb n="3669"/><span>Gaedhilgeóir cóip d'fhághail gach mí, agus a</span>
<lb n="3670"/><span>léigheamh ó thús deireadh.</span></p>
<lb n="3671"/>
<lb n="3672"/><p><span>CÉIM EILE AR AGHAIDH.</span></p>
<lb n="3673"/>
<lb n="3674"/><p><span>Tamall ó shoin do shocruigh beirt easbog</span>
<lb n="3675"/><span>na h-Éireann ar an nGaedhilg do bhuan-</span>
<lb n="3676"/><span>ughadh ins an nGaedhealtacht.  Sé an</span>
<lb n="3677"/><span>comhairle ar a bhfuil socair aca na scrúd-</span>
<lb n="3678"/><span>ughadh a bheith ag a macaibh-léighinn roimh</span>
<lb n="3679"/><span>úird bheannuighthe do ghlacadh ortha.  Ní</span>
<lb n="3680"/><span>cuirfear aoinne fá ghrádhaibh ach amháin</span>
<lb n="3681"/><span>an té go bhfuil eólas cruinn ar an</span>
<lb n="3682"/><span>nGaedhilg aige, agus go bhfuil sé ar a</span>
<lb n="3683"/><span>chumas faoisdin d'éisteacht, agus an</span>
<lb n="3684"/><span>Teagasg Críostuidhe do mhúineadh, agus</span>
<lb n="3685"/><span>seanmóiridhe do thabhairt, as an nGaedhilg.</span>
<lb n="3686"/><span>Do chuir an socrughadh seo áthas ar chroidhe</span>
<lb n="3687"/><span>gach aoinne a raibh suim ins an nGaedhilg</span>
<lb n="3688"/><span>aige.  Céim ar aghaidh 's eadh é, agus tá</span>
<lb n="3689"/><span>súil againn go ndéunfar an ceapadh</span>
<lb n="3690"/><span>céudna ag na h-easbogaibh eile sa'</span>
<lb n="3691"/><span>nGaedhealtacht sar i bhfad.</span>
<lb n="3692"/></p>
</div>
<pb n="100"/>
<div><lb n="3693"/><p><span>AN TONN MHÓR.</span></p>
<lb n="3694"/>
<lb n="3695"/><p><span>Tar éis an meud seo do scríobhadh againn</span>
<lb n="3696"/><span>cad tá le rádh againn i dtaoibh na</span>
<lb n="3697"/><span>h-aimsire le teacht.  Gan focal acht an</span>
<lb n="3698"/><span>meud seo: — File do bhí ann, tráth.  Lá</span>
<lb n="3699"/><span>dó agus é cois fairrge do thug sé fé</span>
<lb n="3700"/><span>ndeara na mion-tonntacha agus iad ag</span>
<lb n="3701"/><span>deunamh ceóil mar fhoghar an chaoin-cheóil</span>
<lb n="3702"/><span>téidbhinn sidhe.  Chonnaic sé na tonntacha</span>
<lb n="3703"/><span>móra ag brughadh isteach 'na ndiaidh agus</span>
<lb n="3704"/><span>monga bána ortha.  Do chrom sé ar</span>
<lb n="3705"/><span>mhactnamh do dheunamh go dtí go raibh na</span>
<lb n="3706"/><span>smaointe agus na smaointe eile tré na</span>
<lb n="3707"/><span>chéile 'na cheann aige.  Fá dheireadh do</span>
<lb n="3708"/><span>rinne sé an rann seo, agus ranna eile</span>
<lb n="3709"/><span>nárbh é:-</span></p>
<lb n="3710"/>
<lb n="3711"/><p><span>Pléasc, pléasc, a mhuir,</span>
<lb n="3712"/><span>Ar an dtúirling mhaol ré dtráigh,</span>
<lb n="3713"/><span>'S mo chaoi nach dtigeann focail chugham</span>
<lb n="3714"/><span>Gur mian liom a rádh.</span></p>
<lb n="3715"/>
<lb n="3716"/><p><span>Mar sin dúinn, leis.  Chímíd tonn mhór</span>
<lb n="3717"/><span>na saoirse chúghainn.  Tá na smaointe</span>
<lb n="3718"/><span>agus na smaointe eile againn.  Ní féidir</span>
<lb n="3719"/><span>dúinn ach a rádh: —</span></p>
<lb n="3720"/>
<lb n="3721"/><p><span>“Beidh an buadh ag sluagh na nGaedheal-</span>
<lb n="3722"/><span>fhear.”</span></p>
<lb n="3723"/>
<lb n="3724"/><p><span>“Ní taca lúith ná lámhaigh</span>
<lb n="3725"/><span>Tug oraibh, a ogbhadh Bhanba,</span>
<lb n="3726"/><span>Bheith dhíbh urramach umhal</span>
<lb n="3727"/><span>Do mhear-shluagh ghusmhar Ghallda.”</span></p>
<lb n="3728"/>
<lb n="3729"/><p><span>— AONGUS MAC DAIGHRE UÍ DHÁLAIGH cct.</span></p>
<lb n="3730"/>
<lb n="3731"/><p><span>“Dia leó ag luighe 's ag éirghe,</span>
<lb n="3732"/><span>Tréinfhir is treise i dtachar,</span>
<lb n="3733"/><span>Dia 'na seasamh 's 'na luighe leó</span>
<lb n="3734"/><span>Is i dtráth chuirthe an chatha!”</span></p>
<lb n="3735"/>
<lb n="3736"/><p><span>— AN FILE CÉUDNA cct.</span>
<lb n="3737"/></p>
</div>
<pb n="111"/>
<div><lb n="3738"/><p><span>BEITHIL AGUS BRIGHID CHILLE DARA.</span></p>
<lb n="3739"/>
<lb n="3740"/><p><span>Micheál Mac Craith, C.Í., do scríobh.</span>
<lb n="3741"/><span>Comhlucht na Fírinne Catoilice do chuir i</span>
<lb n="3742"/><span>gcló.  2d. an luach.</span></p>
<lb n="3743"/>
<lb n="3744"/><p><span>Dá sheanmóin agus cúpla dánta naomhtha atá</span>
<lb n="3745"/><span>sa leabhairín seo.  'Sa chéad sheanmóin díobh tá</span>
<lb n="3746"/><span>trácht ar bhreith Íosagáin agus ar an adhbhar</span>
<lb n="3747"/><span>aithrise do thug Sé do'n tsaoghal mhór ó'n bpluais</span>
<lb n="3748"/><span>dhearóil sin 'nar rugadh é.  Sa dara cheann</span>
<lb n="3749"/><span>tugthar dúinn soillsiú ar an dtréich bha mhó a</span></p>
</div>
<pb n="112"/>
<div><lb n="3750"/><p><span>bhí le feiscint i mbeathaidh Bhrighde naomhtha .i.</span>
<lb n="3751"/><span>truagh dos na bochtaibh.  Tá togha Gaedhilge agus</span>
<lb n="3752"/><span>togha smaointe ionnta araon agus, níor mhiste</span>
<lb n="3753"/><span>é do chur i gcumas do'n gcoitchiantacht iad</span>
<lb n="3754"/><span>d'fághail i leabhairín mar sin.  Sagart diogh-</span>
<lb n="3755"/><span>raiseach dúthrachtach ar son an chreidimh agus ar</span>
<lb n="3756"/><span>son na Gaedhilge an t-Ath. Micheál Mac Craith,</span>
<lb n="3757"/><span>agus nuair a chífidh sé an t-iarraidh a bheidh ar an</span>
<lb n="3758"/><span>leabhar seo b'fhéidir go mbéadh sé de mhisneach</span>
<lb n="3759"/><span>aige cúpla cinn eile do thabhairt dúinn.  D'fhéad-</span>
<lb n="3760"/><span>fadh Comhlucht na Fírinne Catoilice mórán do</span>
<lb n="3761"/><span>dhéanamh chun meón agus aigne an aois óg do</span>
<lb n="3762"/><span>Ghaedhealughadh, agus chun iad do dhaingniughadh</span>
<lb n="3763"/><span>sa gcreideamh, dá gcuirfidís leabhairíní de'n</span>
<lb n="3764"/><span>tsaghas seo i gcló go minic, leabhairíní a</span>
<lb n="3765"/><span>chuirfeadh an t-aos óg agus daoine fásta, leis,</span>
<lb n="3766"/><span>suim agus spéis ionnta.</span></p>
<lb n="3767"/>
<lb n="3768"/><p><span>M. Mac A.</span>
<lb n="3769"/></p>
</div>
<pb n="120"/>
<div><lb n="3770"/><p><span>An Dochtuir Oirmh Ó Síothcháin.</span>
<lb n="3771"/></p></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Eagrán 1919

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Eagrán 1919

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
