Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Eanáir,1900
Title
Eanáir,1900
Author(s)
Údair éagsúla,
Composition Date
1900
Publisher
Nolan Bros
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N Gaodh.1900_01> <L 11> <B 1900> <C Prós> <M 8> <T An Gaodhal> <U Údair éagsúla> <F Nolan Bros> Ó! A DHÉI GO N-DÉANTAR DO THOIL AIR AN TALAMH MAR DHÉANTAR AIR NEAMH. Bhí mé mo shuidhe ann mo oifig tráthnóna amháin an uair chua- la mé an cár, san doras ag bualadh. An uair d'osgail an searbhfhóghantaidhe an doras chuala mé duine ag fiafraighe an raib an dochtúir astigh. Dubhairt an searbhhóghantaidhe go raibh, agus do threoraigh é asteach san bpár- lúst go d-tighigh mé féin. Fear tímcheall deich m-bliadhan a's fiche b'eadh é, agus dubhairt leam go raibh a mhac an-thinn agus teacht gan mhaill do d-tighidh é. An uair tháinig mé go d-tighidh an teach fuair mé an buachail beag air an anáil n-deireanach, mar shaoil mé, agus a máthair beagnách as a céill le buaidhreadh. "A dhochtúir!" do sgread sí, "ná léig do mo bhuachaill bheag bás d'fhágh- ail," agus í ag bualadh a bas agus ag gul go cráidhte. Dubhairt mé léi go n-déanfainn mo dhíth- cheall acht go raibh faitcheas orm nách féad- fainn é do shábháil. Leis sin do thosaigh sí uirthi air an nós gur shaoil mé go raibh sí as a chéill. "A bhean mhaith," arsa mise, "bidheadh ciall agat! má is sé toil Déi do leanbh do thabhairt uait bídh toilteach le n-a thoil beannaighthe." "A dhochtúir, ná h-abair é sin," ar sise, "má thugann Dia mo leanbh uaim ní mhaithfidh mé go bráth dó." Ní thabharfaidh sé mo leanbh uaim." "Ní chaithfidh sé mo leanbh d'fhághail." D'fhan mé leis an leanch tríd an oidhche ag tabhairt dhó an uile nídh do shaoil mé do dhéan- fadh maith dó, agus air maidin do bhídh sé nídh bhus feárr. Tháinig mé cúpla lá 'n a dhiaidh sin ag breathnughadh air, agus faoi cheann tamaill gheárr do bhídh sé chómh-maith agus do bhídh sé riamh. Tímcheall mí tar éis an ama so do tháinig fear do mo choinne go d-tiocfainn ag féachain air a bhuachaill beag a bhídh tinn. Chuaidh mé leis, agus, an uair chinairc mé an bhuachaill, tug mé meisneach dá athair agus dá mháthair, mar shaoil mé go bh-féadfainn é leigheas. Righne mé leis gath nídh do dhéanfadh maith dó, acht faoi chean tamaill, tháinig atharúghadh air ná r' thaithnigh leam, agus as sin amach do bhídh sé ag dul i n-donacht. Dubhairt mé le n-a mháthair go raibh a chríoch ag teacht. Do chuaidh an bhean mhaith so anonn go d-tighidh bórd air a raibh crois-chéasta. Do chaith sí í féin air a glúinibh; d'fhéach sí suas air Dhia, agus dubhairt: — "A Dhéi Mhóir Uile-chúmhachtaigh, má is sé do thoil bheannaighthe é, fág agam mo leanbh agus mé i d-taoibh leis, acht, muna b'é sin do thoil, cuirim céad fáilte roimh go ghrásaibh: go n-déantar do thoil air an talamh mar dhéantar air neamh." Fuair an buachaill beag bás tamall geárr ann a dhiaidh so, agus do bhainfeadh sé deoir ó do shúil ag féachain air an fhoighid bheannaighthe do bhídh ag an mnaoi mhaith so agus a croidhe dá bhriseadh le buaidhreadh. Tímcheall le fiche bliadhain 'n a dhiaidh so chon- nairc mé cúntas san b-páipéar a bhídh mé ag léigheadh faoi fhear óg a cuireadh chum príosúin air feadh a shaoghal air shon a athar do mharbhadh. Shaoil mé gur aithnigh mé an ainm. Taréis smuaineadh air tamall do bhídh mé cinnte gur bh'é an buachaill céadna é nách maithfeadh a mháthair do Dhía dá d-tóigfeadh sé uaithe é an uair do bhídh sé tinn 'n a bhuachaill bheag fiche bliadhain ó shoin. Do chuir mé fárnais faoi agus fuair mé amach gur bh'é an duine céadna é. Do mhill a athair agus a mháthair é ann a thabhairt suas. * Farnais, enquiry. <L12> Mar do bhídh ann a aon leanbh acu do righneadar peata de, óir do thugadar a chómh- airle féin dó anns gach nídh, ag dul go h-áitibh rínce agus ag fanacht amuigh san oidhche go d- toigeoradh sé féin teacht a bhaile. Ní ghlacfadh sé cómhairle ó n-a athair ná ó n-a mháthair agus ní thabharfadh sé cead dóibh aon locht do fhághail air. Thosaigh sé ag ól, agus ag bagairt air a athair muna d-tabharfadh sé airgead dó le h-ól agus chum gach drochnóis dá g-cuirfeadh sé suím ann. Bhí sé mar sin ag dul ó dhonacht go donacht. Aon oidhche amháin do tháinig sé a bhaile go mór air meisge agus thosaigh sé ag iarraidh airgid air a athair agus an uair nách fuair sé é do bhuail sé buille de'n tlú san g- ceann air, agus mharbh é. Air a shon sin do cuireadh i b-priosún é chómh fad a's mhairfeadh sé. Badh mhór an truagh a mháthair; ghoill an bheart chó-mhór uirthi gur chaill sí a ciall. B' fheárr doi go d-tabharfadh Dia chuige féin é an uair bhídh sé 'n a leanbh. Do chuimhnigh mé féin air an m-bean a bhídh toilteach air thoil Déi, agus do thoirbhir suas Dó a leanbh & gan aice acht é. Do chuir mé rómh- am cuairt do thabhairt faoi na déin, agus tug- as. An uair righne mé amach an teach a raibh sí 'n a cómhnaidhe ann do chuaidh mé síos chum an dorais agus do bhuail mé an cán. D'osgail bean an doras dam agus d'aithnigh mé í go maith. Níor athraigh sí mórán ó chonnairc mé í fiche blaidhain ó shoin. D'aithnigh sí mé; chuir fáilte rómham agus thug cuireadh dam teacht asteach san b-párlús. D'fhiafraigh mé di cia an nós a raibh sí féin agus a fear. "Ó!" ar sise, "tá sinn go maith, slán go raibh tú. Tá Dia go h-an-mhaith dúinn, míle buidheachas leis." Leis sin do tháinig óigbhean asteach a thug mé faoi dheara a bhídh i g-cosamhlacht le bean an tighe do shaoil mé. Do bhreathnaigh mé uirthi chó grinn sin gur éirigh bean an tíghe suas agus go n-dubhairt sí: — "A Dhochtúir Seoighigh tugaim aithne dhuit air mo inghin Óigh Ní Mháille, A Mháire so é an Dochtúir Seoigheach." "Ní raibh 'fhios agam go raibh inghean agat ná clann air bith," arsa mise. "Tá inghean agam agus mac fris sin, buidh- dheachas do Dia," ar sise. "Maiseadh, buidheachas eile leis," arsa mise "agus ní'l iongantas agam ann go m-beannó- chadh Dia tú air shon do úmhalaigheachta dá thoil bheannaighthe." Leis sin do tháinig a mac asteach ó choláiste Athaireach Íosa. Fear óg, breágh, macánta, foghlumtha, a chuirfeadh bród air chroidhe deagh- dhuine air bith, Chuireadar d'fhiachaibh orm fanacht go d-tiocfadh a n-athair a bhaile, agus ní fhaca riamh aon chomhluadar có beannuighthe i n-grádh a chéile mar bhídh siad. Ní raibh iongantas agam go silfeadh Dia a bheannacht air an m-bean a dubhairt, an uair do bhídh a h-aon mhac ag fághail bháis, Ó! a dhéi go n-déantar do thoil air an talamh mar dhéantar air Neamh. Steafan L. Seoigheach. AN T-ATHAIR EOGHAN Ó GRAMHNA. ANN Eaglais Naoimh Shéamais i m-Bostún, an ficheadh lá de 'n t-Samhain so a ghabh thar- ainn, do bhídh Aifreann árd do anam an Athar Eoghain Uí Ghramhna air fhoráileadh Chumhainn Ghean-Ghaedhilgigh Bhostúin. Is sé an t-Athair Uilliam Mac Pháid badh shag- art, an t-áthair Seághan Ó Buadhcháin badh dheochain, & an t-Athair Donchadh Ó Luíghidh badh fhó-dheochain. Tar éis na Comaoine do chuaidh an t-Athair Mícheál O Macháin, ó Eaglais an Chroidhe Naomhtha i g-Camdhroichead, ann san g-crannóg, agus do labhair sé mar leanas: "Is beannaighthe na mairbh a fhaghas bás san Tighearna; as so amach anois, a deir an Spioraid, gur féidir leo cómhnaidhe ó na g-cúr- am: óir leanann a-n oibhre iad," — leabhar na d-Taisbéanadh, XIV. 13. A Chairde, — Támaoid cruin- nuighthe le chéile chum íodhbartha an Aifrinn do chur suas ag Dia le slán anama fir uasail óir- dheirc atá tógtha as ár measg, Atámaoid cruinnighthe go brónach mar an g- céadna, acht fós úmhal do bhreitheamhnas neamh- sgrúduightheach uile-eagna Dé, a thug aige féin i n-óige an spioraid neamh-chealgach ionnraic sin, a righne an oiread oibre chum suas-árdaighthe a chinidh Éireannaigh féin, tré n-a iarrachda neamh-thuirseacha le foilsiúghadh do'n domhan áilneacht, agus binneas, agus blas teangann ársa na h-Éireann, teangan a Naomh agus na saoi, agus le taisbéanadh a mór-luaigh ameasg Beurladh an t-sean t-saoghail, agus an <L 13> t-saoghail, láithrigh mar an g-céadna; agus a neart chum staire críche agus creidimh do chruinniúghadh agus thuigsin, ní h-amháin i n- Éirinn acht i ríoghachtaibh iartharacha na h-Éor- pa. Is geárr do mhair sé; is mór an obair a righne sé, agus is mó 'ná sin an obair a thionn- sgain sé. I m-briathraibh na sgríbheann Diadha, "Righne sé iongantais ann a bheatha féin," agus, uime sin, is fiú é a mholadh go binn, agus a shompla do chongbháil as ár g-cómhair. Go d- tugaidh Dia an meisneach agus an rún daing- ean, uasal dúinn a chuid oibre do chongbháil air bun, agus a leanacht go cóimhlíonadh, chum árd oidis ár g-cinidh, chum méudaighthe fíor- eolais an domhain agus mór-ghlóire Dé Uile chúmhachtaigh. Is ó stát iartharach ár d-tíre glórmhaire do tháinig — mar ghuth ó bhun spéire dorcha na h-oidhche — an sgéal againn go raibh an t-Athair Eoghan Ó Gramhna imthighthe uainn go deó. Agus is le ceart-eolas air ár g-caill, agus aníos ó dhoimhneachtaíbh ár g-chroidhtheadh chuirimíd beannacht Dé le n-a anam, Do rugadh Eoghan O Gramhna a b-paróiste Átha-Buidhe, i g-Contae na Midhe, sé bliadhna deug a's fiche ó shoin. Ní raibh Gaedhilg ag a athair ná ag a mháthair. Go deimhin, ní raibh a fhios aige i n-a óige go raibh a leithid de theang- ainn fá'n saoghal air chor air bith, acht 'n uair a fuair sé amach go raibh teanga dhúthchasach ann a bhuain le h-Éirinn, thosaigh sé gan mhaill 'g a fhóghluim — dá fóghluim as leabhraibh, as pháip- éaraibh ann Áth-Cliath tré'r múineadh í agus ó 'n muintir tré an oileán a labhair í. Is iomdha mí agus ráithe do chaith sé i n-oileánaibh na nÁrann i g-Contae na Gaillimhe, agus i g-Contae Chorcaighe, agus i n-Dún-na-nGall 'g a fóghluim ó'n phobal a labhair í go blasda. Tá 'fhios againn go maith cia an dul air agh- aidh do righne sé, cia na leabhair do sgríobh sé le heolas na teangann do thabhairt do dhaoinibh eile: agus tá 'fhios againn cia an onóir a tugadh dó 'n uair do ceapadh é ann a eagar- adóir "Irisleabhair na Gaedhilge," agus tar 'éis sin, 'nuair a cuireadh é i g-Cath- aoir na Gaedhilge i g-Coláiste árd-chéimigh Mhaighe-Nuadhat. Cad chuige ar thug sé rún a chroidhe agus iomlán na m-bliadhan n-geárr a cheap Dia dó do shaorthúghad agus do fhoir- leathnúghadh na Gaedhilge. B'áil leis a cothúghadh mar bhí sé tír-ghrádhach, agus mar gheall air an ngrádh a bhí aige do staidéar úrlabhradh go coitcheann. Bhí 'fhios aige go bhfuil an Ghaedh- ilig 's a teangainn chó sean a's nách féidir le duine air bith innisin dúinn cia an t-an i n-aois an domhain ar clos í an chéad uair; gur labh- radh í tímcheall aimsire Chríost, agus le cian- taibh roimhe sin i ríoghachtaibh na Breatann, na h-Albann agus na Fraince; agus gur tríthi do mhínigh Naomh Pádraig dár sinnsior an creideamh Catoiliceach. Uime sin mar gheall air ársachd na teangann, agus ag congbháil i na chuimhne na mílte leabhar láimh-sgríobhtha san teangainn sin in-Éirinn agus tríd an Eoraip, is maith a thuig sé nách raibh cruthúghadh air bith có láidir léithi le foilsiúghadh gur b'é an creid- eamh Catoiliceach atá anois i nÉIrinn an creid- eamh céadna a thug Naomh Pádraig d'ár sin- sior. Ní raibh sé gan eolas nách bh-fuil nídh air bith có cúmhachtach chum aondachda náisiúnta do chothughadh agus spioraide náisiúnta do chong- bháil beo 'ná aondacht teangann. Bhí súil aige go m-beidheadh an Ghaedhilig fós arís 'g a labh- airt ann gach uile-roinn d'oileán na h-Éirionn, agus go m-beidheadh Éirionnaigh tré an meadhon sin cumannach le chéile, aontuigthe, agus, uime sin, có tréan, có neartmhar go n-gnóthóchaidís' gan buidheachas do'n domhan, aoirse a d-tíre. O! a cháirde budh mhór, budh bhreágh an fear an t-Athair O Gramhna. Feabhas an fhir is deacair a mheas. Tá sé imthighthe uainn go deo, acht tá an mian a bhí ann a chroidhe ann ár measg; agus go g-cothaighidh Dia a spioraid uasal a g-croidhthibh na n-Éirionnach go deire an t-saoghail. Go d-tugaidh Dia glóir na bh- flaitheas duit a Athair Uí Ghramhna, agus go dtugaidh Dia, a cháirde ionmhuine, an bheannacht chéadna dúinn féin. I n-ainm a n-Athar, agus an Mhic, agus an Spioraid Naoimh. Amen. Nách bríoghmhar an chaint i so a léightheoiridhe. Fear an Ghaodhail. BLODHA. Fear dána ag déanadh dáin, Is dána an gníomh do ghnídh sé, Fear duain gan dán díreach, Is fear dána dáiríreadh e. Is anamh gort gan diasa fiadh, Tuigeadh cách ciall mo rainn, Is tearc neach air a m-bidh rath, Nách bídheann meath air chuid d'á chlainn. Ná bí cruaigh agus ná bí bog, Agus ná bí go h-olc fad chuid Tabhair aire a's féach rómhat, A's roinn leó mar roinnfear leat. <L 14> AN T-SEAN BHEAN BHOCHT. Maitea Ua Guairim Ro Chan. "Do thriall sluaighthe Breatann Mhóir,' Ars' an t-sean bhean bhocht, Chum lonúghadh síos i d-dír an óir, Ars' an t-sean bhean bhocht. Acht do sheas an tréan-laoch Pól, Le taobh an ghunna mhóir, Agus dúbhairt sé 'fan go fóil,' Ars' an t-sean bhean bhocht. "Tá an sean-fhear glic go leór, Ars' an t-sean bhean bhocht, Ní bh-faighidh an námha buaidh air, Ars' an t-sean bhean bhocht, Gidh bhídh Seághan Buidhe san tóir air, D'iompaigh Pól an gunna mór air, Chuir 'Tomás Fada' cóir air, Ars an t-sean bhean bhocht. "Bris beárna air a shluagh, Ars' an t-sean bhean bhocht, A's ní misde liom chómh luath, Ars' an t-sean bhean bhocht, Nách raibh aige ceannas buaidhe, Shoir, shiar, a n-deas ná a d-tuaidh, Oir táim sgriost' aige gan trúaigh, Ars' an t-sean bhean bhocht. "Déan trosgadh 's aithríghe 'Sheaghain, Ars' an t-sean bhean bhocht, Is fíor gur tú an geócachán, Ars' an t-sean bhean bhocht, An uair bhídh an bheatha gann, Agus Éireionaigh lag fann, Do bhrúdhais ann uaigh mo chlann, Ars' an t-sean bhean bhocht. "Is goirgeach an fear Seághan, Ars' an t-sean bhean bhocht, Muna bhfuil a ghoile lán, Ars' an t-sean bhean bhocht, O! nách iomdha creach a's táin, Agus tír go dúbhac faoi cháin, Do thug meabhal an tarbháin, Ars' an t-sean bhean bhocht, Ní bheidh an t-ádh go deo air, Ars' an t-sean bhean bhocht Tá 'mallacht na seacht slogh' air, Ars' an t-sean bhean bhocht, Beidh éadóthchas a's gruaim air, Díbirt, díthcheannfighadh'gus ruaig air, D'fhág an treoir 's na múillídhe buadh- airt air, Ars' an t-sean bhean bocht. "Tá agam cara léir, Ars' an t-sean bhean bhocht, Agus d'aithris sé dham sgéal, Ars' an t-sean bhean bhocht, Go m-beidh buadhairt air Chlannaibh Gaodhail, Ann gach áird air fuaid an t-saoghail, Fá go bh-fuil Seághan Buidhe as a chéill, Ars' an t-sean bhean bhocht. "Ní leighisfear é go bráth, Ars' an t-sean bhean bhocht, Acht ní bhaineann sin do chách, Ars' an t-sean bhean bhocht, Bhídh sé bréagach, bradach, spleádhach, Ag cur i g-céill go raibh sé lách, A's b'iad na dubháilcidhe a ghnáth, Ars' an t-sean bhean bhocht. "B'árd-mhaoidhteach é a n-glór, Ars' an t-sean bhean bhocht, Oir do bhídh acu cobhlach mór, Ars' an t-sean bhean bhocht Do ghluaiseadar chum seoil, Le dúil cíosa chur air Phól, Acht táid ag rínce le malairt ceoil, Ars' an t-sean bhean bhocht. An Ceangal. Tá an dán so sgríobhtha le seanduine Gaodh- lach, Is fírinne do chleacht sé, níor dhual dó bheith bréagach; 'S í a ghuidhe gach maidean, moch, mall a's déigheanach; Go mairid ár g-cáirde go fada buan-shaogh- lach, Le dóigh go bh-faicfimíd Seághan bradach, céasmhar, Cam-chleasach, cealgach amhail geilt anns an g-criathrach, Lom-nochtaighthe, caithte gan arm ná éadach, Do thionnsgain sé an t-achrann, níor éiligh sé réidhteach, Anois tá sé ag Nátal a's na h-amhais go léir leis, Acht cluinim go bh-fuil an borach dá d-trasg- airt Agus go d-cuidighidh Dia leis. Amen.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
