Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Ninth Lesson Adopted from Bourke's
Title
Ninth Lesson Adopted from Bourke's
Author(s)
Údair éagsúla,
Composition Date
1882
Publisher
Nolan Bros
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N Gaodh.1882_05> <L 69> <B 1882> <C Prós> <M 8> <T An Gaodhal> <U Údair éagsúla> <F Nolan Bros> Ninth Lesson. Adopted from Bourke’s. ái, and ai. áil, pleasure, agreeableness, aill, a cliff, a rock, áit, a place, an abode, báil, blessing, success, baill, members, cáil, fame, renown, caill, loss, cáin, tax, reproach, cain, chaste, undefiled éa, and ea. bean, a woman, breac, speckled; a trout, céad, a hundred, cead, leave, fear, a man, feárr, better, gean, affection, éi, and ei. béim, a stroke, a stain, ceist, a question, geir, suet, géis, a swan, léim, a leap, réim, power, ío, and ió. cionn, esteem, regard, críon, withered, cris, a girdle, fíon, wine, fionn, fair, fíor, true; slanting, fios, knowledge, iú, and iu. diúl, suck, fiú, worthy, iúl, knowledge, siúr, sister, a kinswoman, stiúr, a rudder; an affected appear- ance of the countenance; an angry look, fliuch, wet, (flugh) tiugh, thick, fiuch, boil, cóir, just, coir, a crime, fóill, while, fóir, help, moill, delay, scoil, school, cruit, a harp, cúig, five, druim, back, muir, sea, me, I; tú, thou; aig, at; le, with; air, on; do, to. Compound Pronouns, agam, at me; agad, at thee, aige, to him: aici, at her; liom, with me; leat, thee; leis, with him; leithe, with her; orm, on me; ort, on thee; air, on him; air- ri or airthi, on her; dam, to me; duit to thee; dho, to him; dhi, to her Possessive Pronouns – mo, my, do, thy; a, his, its; a, her, its. 1. bh-fuil meas mór ort? 2. Tá meas mór orm. 3. bh-fuil an lá fliuch? 4. Tá an lá fliuch. 5. bh-fuil fuil ann do shúil dheis? 6. Tá fuil ann mo shúil dheis. 7. Ann áil leat a théacht liom? 8. Ní áil liom a dhul leat. 9. bh-fuil an crann críon? 10. Tá an crann críon. 11. bh-fuil fíon fionn agus fíon dearg agad? 12. Tá fíon fionn agus fíon dearg agam. 13 bh-fuil an bhó fionn, an ghé bán, an gheis geal, an each ruadh, an cú sean, an fear treun agus an bhean dílis? 14. Tá; is fíor go bh-fuilid. 15. bh-fuil fios mór agad? 16. Is fíor nach bh-fuilim gan fios. 17. bh-fuil fios agad gur fiú fear maith cion agus cáil agus meas? <L 70> Graimeur Gaedhilge An Cheud Roinn Ceart-Sgríobh Dorchadas-leanuighthe. Tá 'n cheud chomh-fhoghar de 'n bhriathair dorchuighthe a n-diaigh na g-ceist-dhaid a, an, cá, nach; agus mar an g-ceudna, n- diaigh muna, iar, dá. 'Nuair a thosuigheas ofcal leis an bh-fhoghar, tá n curthadh roimhe anns gach h-uile mhodh a m-beidheadh an comh-fhoghar dorchuighthe. Caolughadh. Má thigeann comh-fhoghar no comh-fhoghair eidir dhá fhoghara, caithfidh na foghair a bheith de 'n chineál ceudna, se sin, leathan no caol. Anns an bh-focal, pobul, tá 'n t-o agus an u leathan; tá poiblighe bain- te as an bh-focal seo, no tá se a chás geinte, agus mar thoigeas se foghar caol an a dheireadh, caithfighear foghar caol a chuir a n-diaigh an o, ionnus go m-beidh- eadh an leithriughadh do réir an riaghladh, leathan le leathan agus caol le caol. Air an ádhbhar sin, 'nuair a meuduigh- thear fréimh-fhocal le coimh-cheangal no le díochlaonadh, caithfidh a fhoghar deireadh a bheith de 'n cineál ceudna agus do bheidh- eas an cheud fhoghar de 'n dad a mheud- uigheas. Má bhidheann an foghar deire de n fhréimh-fhocail leathan agus an cheud fhoghar de 'n dad a cuirtear leis caol, caithfighear foghar caol a chuir leis an fhréimh-fhocal no caithfighear an fóghar caol de 'n dad a chlaonas a dheabhadh. Mar shampla; buail, bualadh. Tá an cheud fhoghar de 'n dad a curtar le buail leathan, agus caithfighear an foghar deir- e de buail a dhealbhadh leis an bh-focal a thabhairt faoi 'n riaghail. Buailfead; an seo, táe curthadh roimh an g-ceud fhoghar de'n dad, adh, air an ádhbhar go bh-fuil sé foileamhnach do mhodh an fhocail. <L 71> Dómairm Bháis Riobairt Emet [Emmet's Dying Speech] (Continued from our last) Tig le bhur g-crochadóir leus mo shaogh- ail a ghiorughadh, acht cho fad is mhairfeas me cosnóchadh me mo clú agus mo theas- tar ó bhur n-aithis, mar fhear a bh-fuil a chlú níos measa leis 'ná a beatha, deun- fad an fhéidhm dheighionach de’n bheatha sin aig ceartuigh'dh an chlú sin a mhairfeas mo dhiaigh, óir is sé an oighreacht amháin é a thig liom fhágáil leis an muintir a ghrádh- aighim agus onóirim, agus ce air son a táim aig eugadh go leathadach. Mar fhir, mo thighearna, caithfamuid a bheith láthair air an lá mór déighionach aig an g-cúirt-cheist coitchionta, agus beidh sé ann sin aig cuartuightheóir na g-croidh- eadh go h-uile a thaisbeánadh do 'n chruin- ne cruinnuighthe, cia bhí tógthadh suas lé na gníomharthadh bhadh subháilce no le na mianta budh glaine, tíoránaighthe mo thír- e no--- Norburrigh, Tosd, a Shaoi, éist le breith na cúrta. A thighearna, m-beidh fear a tá fághail bháis seunta an phribhléid é fhéin a cheart- ughadh os comhair na n-daonachd ó 'n aithis neamh-thuillteach a caitheadh air air feadh a chúise? Dá chúisiughadh le glóirmhian agus le bheith aig iarraidh saoirseachd a thíre a chaitheadh uaidh air luach suarach. Cia 'n fáth ar tharchuisnigh do thighearnais me, no cia 'n fáth d-tarchuisnighis cóireachd a fiafrughadh dhíomsa cia 'n fáth nach mbeidh- eadh breith bháis tabharthadh orm? Tá fios agam, mo thighearna, go n-ord- uigheann an cuma dhuit an cheist a fhiaf- rughadh; orduigheann an cuma mar an g- ceudna ceart a freagthradh; b' fhéidir deunadh dá easbhadh seo, gan amhras, ag- us d' easbadh an chúis go h-uile mar an g-ceudnadh, ó thárla go rabh breith tabhar- tha san g-cuisleán sul do bhí an coiste glaoidhte. Ní 'l bhur d-tighearnais acht sagairt na bh-faistineadh, úmalaighim do an iodhbairt, acht seasaim air na cum- thaibh go h-uile. Tá mé cúisighthe le bheith mo theachdaire ó'n Fhrainc, teachdaire de'n Fhrainc! Ag- us cia air a shon? Tá sé cúisighthe go m- b' é mo mhian saoirse mo thíre a dhíol, cia 'n fáth? A m-b é seo iarrachd m'ain- mhian? Agus an é seo an modh a n-iarr- ann cúirt-cheist contrárdachd a shamhal- ughadh? Ní sheadh – ní teachdaire mise. B' é m' ainmhian áit a congbhál a measg fuasgluightheóiribh mo thíre, ní g-cúmhachd no sochar, acht a nglóir an ghnímh. Saoir- se mo thíre dhíol do'n Fhrainc; cia air a shon; malraid máighistir? ní sheadh acht do m' ainmhian féin! a mo thír, an é m' ainmhian féin a ghríosuigh mé. Dá mb' é mo thoil é nach bh'feudfainn, le m-foghluim agus le mo mhaoin: le meas agus stáid mo mhuintire, me féin a cur ameasg an chuid is uabhraidhe dá 'r d-tíoránach. B' í m' iomaigh mo thír. Is dí a rinne me iodhbhairt de, n meud a bhí cionamhuil agam air an t-saoghal seo, agus is dí ofrálaim me féin anois, a Dhia. Ní eadh, a thighearnaidhe, gníomhas me mar Éirean- nach cinnte air mo thír fhuasgladh ó chuing chruaidh, chiomhtheach, agus ó chuing níos ur- chóide, clamparachd theaghlacháin; a chomh- pháirtidhe san g-cinn-mharbhuightheóir, aig a bh-guil mar thuarastal aithis a bheith beo le aoibhneas san taobh amuigh agus le meamhair thruaillighthe san taobh astigh. B' é mian mo chroidhe mo thír a fhuasg- ladh ó 'n tíorántas dlúth-cheangailte so. Badh mian liom a saoirseacht a chuir as rochd aon chumhachta san domhan; ba mian liom í árdughadh do 'n stáid leitheadach sin san domhan a dheonuigh Dia dhí a líon- adh. Bhí comh-cheangal leis an bh-Frainc, go deimhin, luaidhte, acht cho fada amháin a's bheidheadh sé teastdáil no a sochar coimh- fhreagrach. Dá m-beidheadh na Francaigh gabhadh uachdarántachd neimh-io nan le saoirseachd iomlán, b' é comhartha a g- creachadh é. D' iarr muid a g-cungnamh, agus dh' iarr muid é mar do bhí dearbh- theacht againn go bh-fuigheadh sinn é- mar chongantóiridh ann ár, agus mar cháirde ann aimsir síothcháin. Dá m-beitheadh na Francaigh le théachd mar chreachadóiridh, no námhaididh, gan cuireadh le mian na n-daoinibh, rachfainn 'na g-toinne le mo neart go h-uile. Seadh, mo thíreacha, chomharlóchainn sibh a dhul 'na g-coinne air an tráigh le cloidheamh ann aon láimh ag- <L 72> us troillseán san laimh eile. Rachfainn ann na n-aghaidh le creach-bhuile an chogaidh go léir, agus brosdóchainn mo thíreacha chum iad a bharbhadh ann a m-bádaibh sul do thruailleóchadh siad ithir mo thíre. Dá n-éireóchadh leo a théacht air thal- amh, agus go m-b' éigin dúinn imtheacht os comhair buidheána níos cumhachduighthe, thagróchainn gach urlach talmhan, leagfainn gach teach, agus dhóghfainn gach ribe féir, agus an áit dheighionach a d-tréigeóchadh dóchus saoirre mo thíre me, ann sin d' fhanfainn, agus beidheadh clais dhéighionach mo shaoirse mo uaimh, an nidh nach bh-feud- fainn féin a dheunadh ann mo chliseadh d' fhágfainn mar ordughadh déighionach aig mo thíreacha a chríochnughadh, mar tá me cinnte go bh-fuil beatha cho maith le bás easonórach cho fad as chonbuigheas náis- iún coimhtheach mo thír umhalaighthe. D’arr mé go deimhin' congnamh ó 'n Fhrainc, ba mhian liom a chruthughadh do 'n Fhrainc is do 'n domhan go m' fhiú Éireannaigh a bheith cuidighthe; go rabh siad mio-shásta a bheith na sglábhuighthe, agus go rabh siad réidh le saoirseachd a d-tíre dheimhniughadh. Budh mhian liom é fhághail do mo thír an banna fuair Mhashington chum America, congnamh fhágháil a bheidheadh cho tabhachdach le na dheagh-shompla agus bheidheadh se le chrodhachd: múinte, calmach, líonta le eal- adhán agus le eolas; cuidightheóiridh a chomeudóchadh puince mhaithe, agus a mhín- eóchadh puince gharbh' ar nádúr. Thiocfach siad chugainn mar strainséiridh agus d' fhágfaidís sinn mar cháirde, 'réir a bheith rionnpháirteach ann ar m-baoghalaibh agus ar g-cinneamhúin árdughadh. Budh iad so mo mhianta; ní le daormheasadóiridh nuadh a ghlacadh acht le sean tíoránaidhe a ruagadh. Agus sin é fádh ar iarr me congnamh ó' n Fhrainc, air an ádhbhar nach m-beidheadh an Fhrainc, eadhon, mar námhaid níos mailísidhe ná an námhaid a tá 'nois a m-brollach ar d-tíre. Coisgeadh an seo é. Tá me cúisighthe leis an tabhachd sin san iarrachd a rinneas air an ócáide so agus gur measa mé cloch-cheangal an chomh-aontachd Éireannagh, nó mar dubh- airt do thighearnais é, "beatha agus fuil an cheilg." Tugann tú onóir ro mhór dam, tugan tú do 'n iachdarán creideamhuin an uachdaráin. Tá fir tógthadh suas leis seo a tá, ní h-é amháin níos mó ná mise acht níos mó ná do shuim-sa ort féin, mo thighearna, fir os comhair a ndathamhlachd, a g-cáillitheachd agus a subháilce chaithfin umhlughadh go h-ómásach, measamhuil, agus ce a mheaseóchadh iad féin íslighthe aig criothadh do láimh fhuildhaithighthe. ---Choisg Norburrigh ann seo é. Creud a thighearna, n-innseóchadh tú dam' air mo shlighe do 'n chrioch a tá ull- mhaighthe le mo mharbhadh aig an tíorántas sin ann nach bh-fuil ionadsa acht an mar- bhuightheóir méadhonach, go bhfuil me cun- tasach faoi an meud fola tá dóirte as a bheidheas dóirte anna a saothar seo eidir na leathtromóirighthe agus na leath- tromóiribh: 'n innseóchadh tú é seo dam, agus a g-caithfidh mise a bheith mo sglábh- uighe cho mór a's nach m-buailfinn siar é? Ná tóig air an bh-file. Fonn – Caitlín Tíriall. [Oh blame not the Bard – Translation on Page 80] Ná tóig air an bh-file, má euluigheann faoi'n g-cluan, 'N a m-bidheann sogh-chlaon a fonóid faoi árd-thuadh go buan, Níor thair bhí dhoigh sinsir 's le uan 'gus le trá Go clutamhuil, do dheunadh gníomh gaisg- igh gan sgáth; An teud 'tá 'nois sínte air an g-ceol- cruit go fann, Do sheolfadh a g-croithe námhaid an bás- ghath go teann; 'S an teanga, nach sileann acht mil-shuth na g-claon, Budh tuilteanach í a brosdughadh grádha tíre na bhFian--- Mo nuair d'a thír áluin! Tá a caithréim 'nn a luidhe, 'S an croidhe cródha briste, nár bh-féi- dir a chlaoidheadh; Caithfigh eugcaoin a fhíor-shliocht bheith faluighthe ó 'n t-saoghal, Óir is bás bhreith a cosaint, is ní 'l a cumann gan baoghal. <L 73> Tá clann gan aon cheannas, mur n-deun- faidh siad feall, 'S mur d-truaillighid a sinsear aig iom- póghadh le Gall: 'S an trillsean tá aig lasadh. Slidhe chéime gach lá. Nach sgiobthar ó 'n g-cárn é, air a bh-fuil Éira d' a crádhadh. Ná tóig air an bh-file a bheith a síor- dheunadh rann, 'S an t-olc nach n-dán léigheas, a dhíb- readh le greann; Bidheadh aige acht leus dóchuis, is las- faidh go beo A rosga tre bhrat cumha mar an ghrian tre slámh ceo; Deunfaidh iodhbhairt do Éirinn de na beusaibh a bhidheann D' a sheoladh air mearbhall le fánadh a chlaon, 'S le dlaoigh na g-craobh glas, tá fighte air a cheann Mar an Greug aig imirt díoghaltais folóchaidh sé a lann. Ach gidh gur eulaidh do mhór-chéim, mar aisling na h-oidhche, Beidh d' ainm d' a luadh aig an bh-file a choidhche, An tráth is mó suarcas air aigne le seun, Beidh aig seinim go h-árd-bhinn do leath- trom 's do leun: Cluinfidh an coigrígheach do ghártha-croidhe fíor, Rachfaidh eugcaoin do chláirsigh thar mhuir a's thar thír, 'S do thighearnaidh a teannadh na slabh- do d' chlaoidh', Silfidh deora na truaighe le teann bhris- te croidhe. Buachailleach an fhirghil. [The Bucolics of Virgil] An cheud rann --- b --- Acht rachfamuid féin, faraoir! ann oiltíre. Air fán, Faoi thuath 's faoi dheir, faoi 'n Aifric loisgthe, bán, 'S go bruach Amhasaigh shruith-bhoirb, mhór- thuilte thréin, 'S go tír na Scuit, áit is fada, ro- fhada uainn féin! Cuid eile dínn fós, ameasg na m- breathnach le stad, Dream daoineadh ó 'n domhan, tá deal- uighthe 'mhac air fad; Mo dhuthchas féin ag filleadh arís air ais Nó barr mo botháin tá deunta d' fhóide glas, Mo sheilbhín beag-sa, saothar mórán bliadhain, Le áthas mór, a bh-feichid uaim rís a g- cian? M-beidh feast' ag borbán mílidh, mo ghort 's mo bhárr --- Och feuch gach sgrios béir imreas orrain a's ár! An fós le amhasaibh doirbh ar d-tír 's ar d-tuath? Cia dhó ar shaothruighmuid fearanna cruadh, 'Nois cóirigh crainn ubhal caol amach faoi 'n mágh, 'S an fíonuir fág, a Bhinnbhéil, réidh faoi shrath. Mo mhíle slán, a mheann-thréid, leat go deo! Mo shealbhán gabhar, bhí 'nn áll úd, aer- ach, beo, Ní fheuchad oraibh féin 'mo luidhe 's an g-cró, Air thaobh na h-aille, air ingealtas uaim níos mó, No comhnaidh duilligh na ngar 's na luibh- eann budh geur, No claonadh 'nuas le fánadh aille 's an aer. Ní ghabhfaidh mé feasta abhrán le bhur d-taobh' A's sibhse bearradh na lus a's bláth na g-craobh, S. --- Acht liomfa 'nocht' air aon mhodh, tar agus sín, Air leabaidh de dhuilleach bhog a's de luachair mhín; Tá agam duit úbhla, cúmhra, snuadh- bhuidhe óir, A's cno-mheas aifidh, le cáis má 's maoth <L 74> go leor; Óir feuch gach duras, deatach uas áirde 'g-ceann, A's scáilidh fada, ag tuitim ó bhárr na m-beann. DAM --- Mar, má 's líth leat, feucham' ar bh-féidhm air bhall Na h-uaire, 's biorach leat cuirfidh mé féin a ngeall; Go m-beidhir leith-sgeul, tigeann fá dhó 'g a cruthughadh Dhá laoigh bhréagh, biseamhuil, ag diúl aice faoi na h-úth: Anois má's rogha leat dhul liom ag coimheas rann, Cia 'n geall cho luachmhar chuirfear tú liom 'nn a cheann? MEN --- De 'n treud ní lamhóchainn dadaidh a ngaell do chur; leas-mháthair orram, a's m' athair ro- dhuaibhreach dorr; Oir rimheann an treud le cheile gach h-uile lá Fa dhó, 's na mionnáin, ceachtar díob de ghnáth. Acht leagfaidh mé rud leat, déarfair féin is leor, No fós, is feárr, ó táir gan chéil cho mór, Mar táid mo chuacha feághdha, faoi fhleasgaibh chraobh, Go grinn, do ghreann Alcimedan, ceardaidh naomh. Amhasaigh, a river; tair, contempt; take tuillteach, willing; mo nuair, alas; iodhbhairt, a sacrifice; Greug, Greek; Aisling, dream; coigrigheach, strange; muir, the sea; oiltíre, sojourn; amhas- aigh, dull, stupid; cian, distance, in time or space; imreas, contention, strife; doirbh, worm, difficult, peevish; cóirigh, enumerate: fíonúr, vine tree; cró, fold for sheep &; meann-thréid, flock of kids; ingealtas, grazing, pasturing; snuadhbhuidhe, beautifully yellow; maoth, to accuse; to begrudge; líth, pleasure; biorach, femal calf; rogha, choice; coimh- eas, coolness of affection; leas-mhá- thair, stepmothr; dhuibhseach, melancholy; dorr, anger, wrath; cuacha, cups &c: yarn; feághdha, beechen; ceardaidh, forge; fleasgaibh, moistures; rimheann, number; comhnaidh, inhabit, dwell: biseamhuil, returning much gains; mionnán, a young goat. Sgeulta ó 'n t-seun tír. Is sé marbhadh na suadh Cabhendis agus an búrcach an sgeul is troime a thainic os comhair na n-daoiibh le suim d' aimsire. Taisbeánann an marbhadh seo nach bh-fuil maighistreacht Gall taith- neamhach le muintir na h-Éirtann, ce b' é 'n duine a cuirfear d' a fhriothóladh. Gidh go bh-fuil fuadh mór againn air aonduine a dheunóchadh dochar d' chomhur- sa, caithfeamuid a rádh, leis an fhírinne a labhairt, nach g-cuireann an t-ócáide seo aon doilghios croithe orainn. Ní rabh aon gnódhthadh aig an g-Cabhendis a n-Éirinn, nó aig aon t-Sasanach eile. Má fhanan na Sasanaigh ann a d-tír féin, lobhfaidh siad ann sul do chuirfidh Éireannaigh móisiam orrtha, mur nach bh-fanfaidh, beidheadh an milleán orra féin ma chaillfidh siad a g-cinn.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
