Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Scéal, Agallaimh
Title
Scéal, Agallaimh
Author(s)
Údair éagsúla,
Composition Date
1919
Publisher
Na Caipisínigh
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N Fr.Mt.R._1919> <L 24> <B 1919> <C Prós> <M 8> <T The Father Mathew Record> <U Údair éagsúla> <F Na Caipisínigh> NA TRÍ MUCA BEAGA, (Féach Chart III.”) (Cuir na briathra ar an chlár-dubh le n-a theagasc.) 1. Bhí muc ann fad ó, agus is fad ó bhí, agus bhí trí muca beaga aici. Bhí sí bocht amach (an-bhocht), agus bhí goile mór maith ag gach uile cheann de na trí muca beaga, agus cha dtainig (ní thainig) leithe a sáith bídh a thabhairt dobhtha. 1. A DH'IARRAIDH A BHFORTÚIN — “Caithfidh sibh imtheachta dh'iarraidh mur bhfortúin,” arsa sise leobhtha lá. D'imthigh na trí muca beaga a d'iarr- aidh a bhfortúin. Siubhail siad bliadhain agus lá; agus thainig siad fá dheireadh thiar thall chuig áit a rabh muirleóga (turnapaí), is cabáiste, phréatai agus cnódannaí (cná) go leor. Shocruigh siad ann- sin, agus athas a' domhain ortha. 2. FLAITHEAS DÉ. — “Flaitheas Dé é seo,” arsa duine aca, agus muirleóg i n-a bhéal aige. “'Seadh,” ars an dara muc bheag, agus cabáiste leath-ithte aige. “Tú sé maith go leor má leanann (fhanann) sé mar seo,” ars an treas mhuc bheag; “is mór an truaigh nab bhfuil ár máthair ann- seo; chan fhuair (ní fhuair) an créa- túir bocht a sáith ariamh,” arsa seisean, agus é a' cur préataí is cnódhannaí as amharc. Go dearbhtha, bhí am aoibhinn aereach aca. Cha (ní) rabh dúil acha le n-a leitheid ariamh. Ach, faraor! II. Ag tógailt tighe. Cha (ní) bhíonn ar rud ar bith ach seal ar a' t-saoghal seo. Lá amháin chuala siad go rabh mactíre 'sa' chomhrsanacht, agus go rabh ceist (dúl) mhór aige i mucaibh beaga — go h-airithe nuair a bheadh ocras air. “Caithfidh gach duine againn teach (tigh) a thógailt do fhéin,” ars an treas mhuc bheag. 1. COCHÁN — “Dhéanfaidh mé mo theach- sa (thighse) chochán,” ars an chéad mhuc bheag. Agus rinne sé a theach de chochán. <L 25> Nuair a bhí an teach déanta aige, thainig an duine uasal mactíre chuig an tigh; agus arsa seisean. “A mhuc bheag! a mhuc bheag! fosgail 'a doras, agus leig isteach mé.” Agus ars an mhuc bheag, “A mhictíre! a mictíre! Dar a' ghruaig ar mo smeigín! Dar a' ghruaig ar mo smeigín! Chan fhosglaim (ní fhos- glochaidh mé) an doras, agus cha leigim (ní leigfidh mé) isteach thú.” “Mura leigidh,” ars an mactíre, “séidfidh mé, is buailfidh mé, is brisfidh mé do theach.” Agus shéid sé, is bhuail sé, is bhris sé an teach, is d'ith sé an mhuc bheag uile go léir — och, a' nidh! 2. BROSNA. — “Déanfaidh mise mo theach-sa de bhrosnaibh,” ars an dara muc bheag. D'oibrigh sé go dian, is rinne sé a theach de bhrosnaibh. Nuair a bhí an theach dhéanta aige, thainig an duine uasal mactíre arist; agus arsa seisean. “A mhuc bheag! a mhuc bheag! fosgail a' doras, agus leig isteach mé, le do thoil.” “A mhictíre! a mhictíre!” ars an mhuc bheag, “d'ith tú mo dh'rathair (dhearbhrathair) uilig go léir, agus d'íosá mise fosta dá mb' fhéidir é. Dar a' gruaig ar mo smeigín! Dhar a' ghruaig ar mo smeigín! Chan fhosglaim (ní fhosglochaidh mé) an doras, agus cha leigim isteach thú.” “Mura leigidh,” ars an mactíre, “séidfidh mé, is buailfidh mé, is brisfidh mé do theach.” “Maire, séid, agus buail, ach cha bhriseann (ní bhrisfidh) tú mo theach,” ars an mhuc bheag. Séid sé, is bhuail sé, is bhris sé an teach, is d'ith sé an mhuc bheag uilig go léir — och, a' nidh! 3. BRÍCÍ. — Bhí an treas mhuc bheag ciallmhar críonna. “Dhéanfaidh mise mo theach-sa de bhrící,” arsa seisean. D'oibhrigh sé go dian duthrachtach, agus gan. I bhfadh go dtí bhí an teach déanta aige, Thainig an dhuine uasal m.t. chuig a' tigh. Bhuail sé ar an doras. “A mhuc bheag! a mhuc bheag! tá básgaid muirleóg agus préataí agam duit; fosgail an doras, agus leig isteach mé.” “A mhictíre! a mhictíre!” ars an mhuc bheag, “d' ith tú mo bheirt dh' rathair uile go léir, agus d' íosá mise fosta dá mb' fhéidir é. Dar a ghruaig; &c. “Tá go maith,” ars an m.t., “mura leigidh tú isteach mé, seidfidh mé, is buailfidh mé, is brisfidh mé do theach.” “Cead agat sin,” ars an mhuc bheag, “séid, agus buail, ach cha bhriseann (ní bhrisfidh) tú mo theach.” Séid sé, is bhuail sé, ach char (níor) bhris sé an ceach, óir de bhrící bhí sé déanta. III. 1.GORT NA MUIRLEÓG. — “'Dtio- caidh tú liom go dtí gort na muirleóg i mbárach,” ars an m.t. “Rachaidh,” ars an mhuc bheag. D'éirigigh an mhuc bheag go moch ar maidin, is chuaidh sé go dtí gort na muirleóg. D'ith sé na muir- leóga uile go léir, is bhí sé 'sa' bhaile slán sabháilte aríst, su' mar fhág an mactíre theach. Nuair fuair an mactíre amach go rabh se ró- mhall bhí fearg air; ach, char (níor) leig sé air go rabh. 2.ANN CRANN UBHALL. — Dtio- caidh tú liom go dtí an crann udhall i mbárach?” arsa 'n mac- tíre. “Tá go maith, rachaidh,” ars an mhuc bheag. “D'éirigh an mhuc go h-iongantach móch, agus chuaidh sé go dtí an chrann ubhall. Bhí cuid mhaith de na h-ubhlaidh ithte aige nuair a chonnaic sé an mactíre a' teacht chuige. Dhreapuigh sé suas an crann.” “Tá na h-ubhla milis iongantach i bhfos annseo,” ars an mhuc bheag. “Tá mo sháith ithte agamsa, agus teigfidh (caithfidh) mé ceann síos chugath-sa.” “Tá tú ró-chinealta ar fad,” ars an mactíre. Teilg (chaith) an mhuc bheag ubhall síos churge, agus roithleag an t-ubhaill síos an cnoc. Rith an m.t. i ndiaidh an ubhaill; agus, fhad is bhí sé ghá dhéanamh sin, as go bráth leis an mhuic bhig, agus bhí sé 'sa' bhaile slán sabhailte sú' má dtainig leis an mhactíre breith air. 3.AN T-AONACH. — Nuair a thainig an m.t. chuig a' tig nach é bhí fear- gach! Ach, arsa seisean leis féin; “Is minic a chuala mé mo mháthair 'a rádh; 'Ná taisbean d' fhiacla an áit nach dtig leat greim bhaint amach.'” Agus arsa seisean leis an mhuic bhig, “Tá básgaid cabáiste agam duit; agus fágfaídh mé ag an doras í, má theigheann tú chum an aonaigh liom maidin i mbárach.” “Tá go maith,” ars an mhuc bheag, “rachaidh.” D'éirigh an mhuc roimh éirghe na gréine maidin lá ar n-a bhárach: agus cheannuig sé cuinneog (churn). Ag teacht 'n a' bhaile dhó, nuair a bhí se ar bhárr a' chnuic, seo chuige an m.t. a' teacht aníos ar dul chun an aonaigh dó. Chuaidh an mhuc bheag i bhfolach 'sa chuinneoig; agus bhuail sé bárr-chos ar an chuinneoig. Roithleag sí níos tapaidhe as níos tapaidhe gach moimide; agus fá dheireadh roithleag sí chomh tapaidh sin gur cuir sí eagal mhór ar an mhactíre, agus rith sé le n-á shaoghal. Nuair a fuair sé amach gurbh' é an mhuc bheag a bhí 's a' chuinneoig, bhí fearg mhór air. Ach, bhí ocras mór air fósta, agus dúil mhór aige 's an mhuic bhig sin. 4. BÁS AN MHICTÍRE — Gheobhaidh mé isteach 's a' tigh sin ar air nó ar éigean,” arsa seisean, “agus íosaidh mé an mhuc bheag sin roimh luighe na gréine anocht, nó gheobhaidh me bás. Tá shios agam caide dhéan- fas mé: Rachaidh mé síos a simléir.” Ach bhí an mhuc bheag chomh glic leis; bhí sé ag dúil leis an chleas sin. Chuir sé pota mór uisge ar a' teinidh; agus gan i bhfad go dtí bhí an t-uisge ar guil. Tháinig an m.t. anuas a' simléir; thuit sé isteach 's á phota; agus scalladh go mór é. Scalladh chomh dona sin gur éag sé roimh luighe na greine an oidhche sin. IV. PÓSADH AGUS AOIBHNEAS — Nuair a cuala Rí na muc an sgeal bhí luthghair mhór air; óir bhí eagal ar na mucaibh uile go léir roimh an mhactire úd. Thug an Rí a nighean do'n mhuic bhig le pósadh. Pósadh iad; agus bhí bainis aca a mhair ar feadh seacht n-oidhche agus seacht lá, agus an lá deireannach ní bh'fhearr ná an chéad lá. Chuir siad síos a' pota, is rinne siad an tae; agus mura rabh siad-san son, go rabh sibh-sé agus mé! <L 40> AGALLAMH AN BHÁBÓG 1. Péigí: Go mbeannuighidh Dia dhuit. 2. Brighdín: Dia 's Muire dhuit. 1. An bhfaca tú mo Bhábóg? 2. Ní (chan) fhaca mé. 1. Ar mhaith leat í fheiceál? 2. Ó budh mhaith liom. 1. Nach deasí! (shows doll) 2. Tá sé iongantach deas. Cá bhfuair tú í? 1. Fuair mé ó mo mháthair í. 2. Cár (cá h-áit ar) cheannuigh sí í? 1. Bhí sí i mBlath-Cliath indé 's cheannuigh rí annsin í. 2. Cé'n (caidhé an) luach a thug sí uirthi? 1. Scilling sílim, (saoilim) ach níl fhios agam i g-ceart. 2. An dtabharfaidh tú an bhábóg sin dom (dam-sa) le do thoil? 1. Ní thabharfaidh mé (cha dtabhraim). Tá sí ró-dheas duit. 2.N'íl (chan fhuil) sí leath comh deas agus shaoileas tú. 1. Chad chuige a n-abhrann thú sin? caidé tá cearr uirthi (leithe). 2. Tá a srón ró-ghairid. 1. N'íl (chan fhuil). Ta sí fada go leor. 2. Och, amharc ar a súilib. Tá siad buidhe. 1. Tá tú dall. Is gorm atá siad. 2. Agus an bhfeic tú an béal mór, gránna, dearg atá uirthi? Ní (chan) fhaca mé a leitheid ariamh! 1. Tá mé dearbhtha nach bhfaca. Is éad atá ort — sin a' rud tá cearr ort. Níl (chan fhuil) bábóg ar bith agat- sa — sin a' rud. AGALLAMH I. 1. Brighid: Go m-beannuighidh Dia dhuith. 2. Pádraig: Dia 's Muire dhuit. 1. Caidé mar tá tú? 2. Táim go breagh, glóir do Dhia ar a shon, caidé mar tá tú fhéin? 1. Muise níl mé ach cosamhail (go measardha, cuidhbheasach). 2. Caidé tá cearr leat? (cad tá ort?) 1. Ta pian in mo cheann. 2. Bhfuil sé go dona? 1. Ó tá sé dochrach dona. 2. An raibh tú ag an dochtúir? 1. Muise ní (cha) raibh. 2. Ní thig (Cha dtig) leis a bheith dochrach dona nuair nach raibh tú ag an dochtúir. 1. *Bhí mé ag an t-sagart agus b'fhearr liom a lámh naomhtha ná an buidheal is fearr dá n-dearna dochtúir riamh. 2. *Ó seadh! Is saoire lámh an t-sagairt ná buidheal an dochtúra. Dá mbeadh rud ar bith ar mo chorp-fa, rithinn chun an dochtúra ar dtús, mar sílim gur leis an dochtúir leigheas an chuirp. (*Instead of 1 and 2 the following may be substituted.) 1. O rinne mé cupa tae & é go láidir & d'ól mé é; agus b'fearr liom braon beag tae ná an buidéal a b'fhearr 'a dearn dochtúir réid ariamh. 2. O seadh is milse braon beag tae na buidheal an dochtúra, rl. 1. Bhal, ní chuirim áird nó meas ar bith ins na dochtúiribh. Ní (chan) fhaca mé leigheas ar bith a rinne siad ariamh. 2. Sin a' dóigh le mnáibh i gcomhnuidhe! Níl (chan fhuil) ciall ar bith aca. Tá siad gan ciall gan riaghal. 1. Muise is mhaith an rud go bhfuil ciall go leor agaibh-se. Cé dubhairt go raibh na mná gan ciall gan riaghal. 2. Ó nár cuala tú an sean ráidte — “trí nidh gan riaghal: bean, muc, agus múille.” 1.— AN TEACH A THÓG SEAGHAINÍN. (Féach “Chart I”) 1. 'Seo Seaghainín. 2. 'Seo an teach (tigh, toigh) a thóg Seaghainín. 3. 'Seo an coirce a bhí i n-a luighe 's a' tigh a thóg S. 4. 'Seo an ráftán (franncach) a d'ith an coirce a bhí i n-a luighe 's a' tigh a thóg S. 5. 'Seo an cat a mharbh an ráftan a d'ith an coirce, &rl. 6. 'Seo an madadh a rug ar an chat, a mharbh, &rl. 7. 'Seó an bhó, a rabh a h-adharc cam, a leag an madadh, &rl. 8. 'Seo an cáilín deas díomhaoin a bhligh an bhó, & rl. 9. 'Seo an fear salach stroctha, a phóg an cáilín deas díomhaoin, &rl. 10. 'Seo an sagart críon liath, a phós an fear salach stróctha, &rl. 11. 'Seo an coileach, a sgairt (ghlaoidh) ar maidin, a mhúsgail an sagart, &rl. 12. 'Seo an coirce a bheathuigh an coil- each, &rl. 13. 'Seo an sgológ a chuir an coirce, &rl. CEISTEANNA; IS; TÁ, Etc. 1. Caidé sin? Ráftán. An madadh é sin? 'Seadh; ní h-eadh (chan eadh). An é sin an cat a mharbh an r.? 'Sé; ní h-é (chan é.) Ca bhfuil an coirce? Ta sé 's a' tigh. An bhfuil sé 's a' tigh? Tá. An bhfuil an bhó 's a' tigh? Ní fhuil (chan fhuil). Cá rabh an coirce? Bhí, etc. An rabh an coirce 's a' tigh? Bhí. An rabh sé ar a' tigh? Ní rabh (cha rabh). Caidé rinne an ráftán? Ar ith sé an coirce? Ar ith an madadh an coirce? Caidé an coirce a d' ith an ráftán? Caidé an cáilín a phóg an fear? Caidé mar mhúsgail an coileach an sagart? Etc., Etc. (Cuir na briathra & na h-ainmneacha ar an chlárdubh; léigh iad; & teagasg an sgéal aríst mar sin, e.g. Chuir… coirce.) 2. Cuireann paisde amháin ceisteanna ar an Rang. Féach “Acting ‘An Teach a thóg S.’” (“Láimh-Leabhar, l. 19.) Cé thusa? Is mise an ráftán. Caidé rinne tú? D'ith mé an coirce. An tusa an fear a phóg an cáilín? Ní mé; is mhise an sagart críon liath. Caidé tharla duit? Mhúsgail an coileach mé. Caide mar mhúsgail sé thú? Sgairt sé go moch ar maidin. Ar phós tú an fear? Phós. Etc., etc. [Teagasc anois an drama, “An Teach a thóg S.” — “Láimh-Leabhar, l. 19]. <L 56> AGALLAMH — AN BHÁBÓG. 2. O! tá agus bábóg atá seacht n-uaire níos deise ná do cheann- sa. 1. Caidé an seort bábóige atá agat? 2. Tá sí chomh mór liom féin. 1. Go díreach, má tá, ní mór sin! 2. Agus thig leithe siubhal. 1. An dtig? O! is iongantach sin. Agus an dtig leithe bheith i n-a codladh? 2. Thig. Nuair a chuirtear i n-a luighe ar a druim í, druideann sí a súile, & bíonn sí i n-a codladh ar a' bhumaite (neomat). 1. Go díreach, sin é mo dhálta-sa. Chomh luath is a bhíos mo cheann ar an adhart bím in mo chodladh go sámh. 2. Bhal, caidé do bharamhail de mo bhábóig-se anois? 1. O! tá sí deas go leor; ach i n-a dhiaidh sin is uilig, b'fhearr liom mo bhábóg-sa ná bábóg ar bith eile ar dhruim an domhain. Brat anuas! AGALLAMH I. 1. Hum! Agus nar chuala tusa seo: — “Tá trí droch-nósa ag na fir: Ag ól a' ghloine A' chaitheamh an phíopa Is a' leagadh na dríuchta go mall 's an oidhche. 2. Béidh an focal deireannach agat cibé ar bith; ní bhéinn a' cur m'am amugha a' conspóid leat. 2. Cad chuige a dtainig tú go dtí an scoil seo. 1. Thainig mé chum a' Ghaedhilg a' fhoghluim 2. Cár b'as duit. 1. As B'lath Cliath mé. 2. Caidé an rang a mbíonn tú ann? 1. An bun Rang. 2. 'Bhfuil Gaedhilc agaibh 's a' Bhun Rang? Go dearbhtha tá. 2. 'Bhfuil sí chomh maith leis a' Ghaedhilg atá aca 's an Árd Rang? 1. Chomh maith? Ar dhubhairt tú chomh maith” tá sí seacht n-uaire níos fearr. Tá Gaedhilg mhaith againn 's a' Bhun Rang. 2. Agus an saoileann tú nach bhfuil Gaedhilg mhaith aca 's an Árd Rang? 1. Bhal, a chroidhe, caidé shaoileann tú fhéin? Tá fhios agat maith go leor nach í an Ghaedhilg cheart atá aca 's an Árd Rang ar chor ar bith. 2. Maise! Ní fhuil sí cosamhail leis a' Ghaedhilg atá againne cibé ar bith; ach nach dtuigeann tú iad? 1. O! Tuigim iad maith go leor. Tá fhios agam caidé bhíos siad a' féachaint le n-a rádh; ach i n-a dhiaidh sin is uilig, ní bhíonn snas na Gaedhilge air a gcuid cainnte ar chor ar bith. 2. Is fíor dhuit sin. Labhrann siad go h-an-fhadalach: Bíonn cúig moimidí eadar an dá fhocal aca; shaoilfeá gur leabhar a bhí a' cainnt. 1. Maise, bhain tú an focal as mo bhéal! Agus nach dtug tú fá dear an cárr a bhí ar na scoláiribh 's an Árd Rang indé agus iad ag féachaint leis an Ghaedhilg a labhairt? 2. O! Maise thug! Bhí cárr ortha a chuirfeadh an aicid ar na preataí. 1. Och: Och: Sonas ort a mhic-o (nó a chroidhe) ar son an fhocail sin; sin a' focal a rabh féidhm agam ais. Chonnaic mé buachaill bocht as an Árd Rang maidin indiu, agus bhí eagal orm go mbrisfeadh sé a ghiall — go sabhailidh Dia sinn uilig! 2. 'Bhfuil fhios agat caidé an fath nach bhfuil Gaedhilig níos fearr aca 's an Árd Rang? 1. Sin rud nach bhfuil fhios agam; ach dá dtiocadh siad anuas go dtí an Bun Rang gheobhadh siad an Ghaedhilig ann “chomh milis binn blasta le h-amhrán nó ceol na n-aingeal ins na flaithis.” 2. Gheobhadh cinnte; nó dá racadh beirt nó triúr de na sean-daoinibh as Oméith go dtí an tÁrd Rang: caidé mar bhéadh an sgéal? 1. O! dá racadh siad-san suas seal míosa nó coigthighis ar cuairt d'fhoghluimfeadh na mic-léighinn 's an Árd Rang níos mó Gaedhilge ins an am sin ná d'fhoghluimfeadh siad i seacht mbliadhna 'réir mar tá siad ag deanamh gnaithe 's an am atá i láthair. 2. Fuist! Coimhead thú féin: B'féidir go bhfuil duine aca ag éisteacht leat. 1. Is cuma liom! Bíonn an fhírinne searbh agus go ndéanaidh sí maith dobhtha. Och! Och! B'fhearr liom go rabh mé 's a' bhaile slán sábháilte arís. Tá mo chroidhe briste ag an áit seo. (Tá mé cortha de'n áit seo). Chaitfidh mé bheith ag imtheacht anois. 2. 'Bhfuil praidhinn (deifre) ort? 1. Tá. Ní fhuirigheann na traedheantaí ar dhuine ar bith. 2. Ná fan í bhfad ar shiubhal. 1. Tá go maith: Ní fhánfaidh. 2. Go n-éirighidh do bhothar leat! 1. Go rabh maith agat! Go gcuiridh Dia an t-adh ort-sa! <L 89> AN t-SEAN-BHEAN AGUS A MUC. 1. Bhí sean-bhean ann fad ó, agus uair amháin, nuair a bhí sí a' scuabad a tighe, fuair sí RÉAL beag cam. “Hó! Hó!” arsa sise leithe fhéin. “Caidé dhéanfas mé leis an réal bheag seo? Rachaidh mé 'n a' mhargaidh, agus ceannochaidh mé muc bheag. Chuaidh sí 'n a' mhargaidh, agus cheannuigh sí MUC bheag. 2. Ag teacht 'n a' bhaile duithe, thainic sí chuig CÉIM CHLAIDHE, agus arsa sise leis an mhuic: “A Mhuc! a Mhuc! Téidh a léim thar na chéim.” Ach ní rachadh an muicín a léim thar an chéim. 3. Chuaidh sí giota beag ní b'fhuide, agus casadh MADADH oirthi, Arsa sise leis an Madadh: “A Mhadaidh! a Mhadaidh! Beir ar an mhuic seo.” “Cad chuige a ndéanfainn sin?” ars an madadh. “Tá,” arsa sise, “Ní rachaidh (cha dtéid) an muicín a léim thar an chéim, agus ní bhéidh mé (cha bhím) 's a bhaile anocht.” Ach, ní bheirfeadh an madadh ar an mhuic. 4. Chuaidh sí giota beag ní b'fhuide, agus chonnaic sí BATA. Arsa sise leis an bhata: “A bhata! a bhata! Buail an madadh seo.” “Cad chuige a ndeanfainn sin?” ars an bata. “Tá,” arsa sise, “ní bheirfidh (cha bheir) an madadh ar an mhuic, ní rachaidh an muicín a léim thar an chéim, agus ní bhéidh mé 's a' bhaile anocht. Ach, ní bhuailfeadh an bata an madadh. 5. Chuaidh sí giota beag ní b'fhuide, agus thainic sí chuig TEINIDH. Arsa sise leis an teinidh: “A Theine! a Theine! Dóigh an bata seo.” “Cad chuige a ndéanfainn sin?” ars an teine. “Tá,” arsa sise, “ní bhuailfidh an bata an madadh, &c… anocht.” Ach, ní dhóighfeadh an teine an bata. 6. Chuaidh sí giota beag ní b'fhuide go dtainic sí chuig lochán beag UISGE. Arsa sise leis an uisge: “A Uisge! a Uisge! Cuir as an teine seo.” “Cad chuige a ndéanfainn sin?” ars an t-uisge. “Tá,” arsa sise, “ní dhóighfidh an teine an bata, &c.” Ach, ní chuirfeadh an t-uisge an teine as. 7. Chuaidh sí giota beag ní b'fhuide, i casadh TARBH oirthi. Arsa sise leis an tarbh: “A Thairbh! a Thairbh! Ól an t-uisge seo.” “Cad chuige a ndéanfainn sin?” ars an tarbh. “Tá,” arsa sise, “ní chuirfidh an t-uisge an teine as, &c.” Ach, ní ólfadh an tarbh an t-uisge. 8. Chuaidh sí giota beag ní b'fhuide, agus casadh BÚISTEÓIR oirthi. Arsa sise leis an bhúisteóir: “A Bhúisteóir! A Bhúisteóir! Marbhuigh an tarbh seo.” “Cad chuige a ndéanfainn sin?” arsa an búisteóir. “Tá,” arsa sise, “ní ólfaidh an tarbh an t-uisge, &c.” Ach, ní mhuirbhfeadh an tarbh an t-uisge. 9. Chuaidh sí giota beag ní b'fhuide, agus fuair sí rópa. Arsa sise leis an rópa: “A Rópa! a Rópa! Croch an búis- teóir seo.” “Cad chuige a ndéanfainn sin?” ars' an rópa. “Tá,” arsa sise, “ní mhuirbhfidh an búisteóir an tarbh, &c.” Ach, ní chrochfadh an rópa an búisteóir, &c.” 10. Chuaidh sí giota beag ní b'fhuaide, agus casadh RÁFTÁN (Franncach) oirthi. Arsa sise leis an ráftan: “A Ráftáin! A Ráftáin! Gearr an rópa seo.” “Cad chuige a ndéanfainn sin?” ars an ráftán. <L 90> “Tá,” arsa sise, “ní chrochfaidh an rópa an búisteóir, &c.” Ach, ní ghearrfadh an ráftán an rópa. II. Chuaidh sí giota beag ní bh'fhuide, agus casadh CAT oirthi. Arsa sise leis an chat: “A Chait! A Chait! Ith an ráftán seo.” “Cad chuige a ndéanfainn sin?” ars an Cat. “Ta,” arsa sise, “ní ghearrfaidh, & c.” (To be continued.) <L 105> AN t-SEAN-BHEAN AGUS A MUC. (Continued) CAIBH II. “Tá go maith,” ars an cat. “Má théid (théigheann) tú go dtí an BHÓ úd thall, agus má bheir (bheireann) tú fóchupán bainne ionns' orm (nó, chugam), íosaidh mé an ráftán duit agus fáilte.” As go bráth leis an t-sean-bhean go dtí an bhó; agus arsa sise leis an bhoin: “A Bhó! a Bhó! Tabhair fóchupán bainne damh, le do thoil” (má's é do thoil é). “Caidé an fath?” ars an bhó. “Tá,” ars an bhean. “Ní íosaidh an cat an ráftán, &c.” “Tá go maith,” ars an bhó. “Má théid tú anonn chuig lucht an fhéir sin, agus má bheir tú rop féir ionns' orm (chugham), bhéarfaidh mé an bainne duit agus míle fáilte.” D'imthigh an t-sean-bhean anonn chuig lucht an fhéir; agus arsa sise leis na fir (fearaibh): “A Fheara! a Fheara! A cháirde dílsé! Tabhairigidh rop féir damh, le mur dtoil.” “Caidé an fáth é, a chroidhe?” arsa na fir leithe. “Tá,” arsa sise, “ní thabairfidh (cha dtabhaireann) an bhó bainne do'n chat, ní íosaidh an cat, an ráftán, &c.” “Tá go maith,” arsa na fir leithe. “Má théid tú go dtí an bothán thall annsin, agus má bheir tú bucáid bláithche ionns' orainn (chugainn) bhéarfaidh sinn an rop féir duit, agus céad míle failte.” As go bráth leis an t-sean-bhean go dtí an bothán. D'fhosgail sí an doras is chuaidh sí isteach. Chonnaic sí an bhláthach 's a' chuinneóig agus an bhucáid 's a' chúinne. Thóg sí an bhucáid; ach, mo bhrón! Bhí an iomad poll ar thóin na bucáide. Chuir sí cloichíní beaga isteach 's a' bhucáid go dtí gur chumhduigh sí tóin na bucáide leis na cloichínnibh. Annsin dhóirt sí an bhláthach isteach 's a' bhucáid gur líon sí an bhucáid leis an bhláthaigh. Rith sí annsin go dtí na fir agus an bhucáid bhláithche i n-a láimh leithe. Cad chuige ar rith sí? Rith sí ar eagal go rithfeadh an bhláthach amach. Thug sí an bhláthach do na fir — deoch do ghach dhuine aca, d'ól na fir an bhláthach. Chomh luath is bhí an bhláthach ólta ag na fir thug na fir an féar do'n mhnaoi, agus céad míle fáilte. Phil (d'fhill, thill) an bhean go dtí an bhó, agus an rop féir faoi n-a h-ascaill leithe. Thug an bhean an féar do'n bhoín. D'ith an bhó an féar. Chomh luath is bhí an féar ithte ag an bhoin, thug an bhó an bainne do'n mhnaoi agus míle fáilte. Chuir an bhean an bainne ar fhóchupán, agus thionntuigh sí ar ais go ciúin socair agus go cúramach fá dhéin an chait, agus an bainne i n-a láimh leithe. Níor rith sí an iarraidh seo, ach shiubhail sí ar eagal go ndóirtfidhe an bainne. Ach, mo bhrón. Nuair a bhí sí leath bealaigh idir an bhó 's a' cat smaoitigh sí gur bh'fhéidir go rabh na fir ag coimhead oirthi. Thionntuigh sí thart a dh'amharc an rabh, agus dhóirt sí an bainne uile go léir ar an talamh! (Ní rabh ag smaoitiughadh oirthi ar chor ar bith). Bhí siad a' tabhairt aire do n-a ngnothaidhe fhéin — rud nach rabh an bhean a dheanamh, fáraor! Thoisigh an t-sean- bhean bhocht a caoineadh go géar. Chuala an bhó í. D'fhiafruigh an bhó dí caidé bhí ar cearr leithe. D'arsuigh (d'innis) an bhean an sgéal brónach — nó cuid de! — do'n bhoin. “Tóg suas do chroidhe cráidhte, a thaisge,” ars an bhó. “Ní'l a dhath a mhaith (aon mhaith) bheith a' caoineadh fá bhainne ata dóirtthe,” ars an bhó chríonna leis an mhnaoi chortha chlaoite. Ghabh an bhean uchtach annsin. D'iarr an bhean ar an bhoin a thuilleadh bainne a thabhairt duithe, agus thug. Shiubhail an bhean ar ais go hiongantach ciúin socair agus go h-an-chúramach ar go dtí an cat, agus a dhá súil sáithte 's a' bhainne rith an ama. Ní rabh lá (nó, dadamh) smaointighthe ar na fir an iarraidh seo aici. Thug an bhean an bainne do'n Chat. D'ibh an Cat an bainne. Chomh luath is bhí an bainne ibhte ag an Chat: — Thoisigh an cat a dh'ithe an ráftáin; Thoisigh an ráftáin a ghearradh an rópa; Thoisigh an rópa a chrochadh an búisteóra; Thoisigh an búisteóir a mharbhadh an tairbh; Thoisigh an tarbh a dh'ól an uisge; Thoisigh an t-uisge a cur na teineadh as; Thoisigh an teine a dhóghadh an bata; Thoisigh an bata a bhualadh an mhadaidh; Thoisigh an madadh a bhreith ar an mhuic. Tháinic eagal mhór ar an mhuic agus leim sí thar an chéim; agus mar sin, nuair a tháinig an oidhche bhí an t-sean- bhean 's a' bhaile. <L 121> AN t-SEAN-BHEAN AGUS A MUC. CLÁR. C. = Modh órd D. = Fut. (or, Pres. H.) with “Cha” E. = Fut. with “Ní” F. = Modh Corigh “Ní,” or “Cha” G. = Thoisigh 1. A. Bhí… B. Sean-bhean 2. A. Fuair… B. Réal… 3. A. Rachaidh… 4. A. Ceannóchaidh… D. Cha bhím… E. Ní bhéidh 5. A. Cheannuig… B. Muc…C. Téidh… D. dtéid… E. Rachaidh…F. Ní Rachadh… G. (A dhul) 6. A. Tháinig… B. Céim… 7. A. Casadh… B. Madadh… C. Beir… D. Bheir… E. Ní bheirfidh… F. Ní bheirfeadh… G a bhreith… H. Ar iorball/an muice 8. A. Chonnaic… B. Bata… C. Buail… D. Cha Bhuaileann… E. Ní bhuailfidh… F. Ní bhuailfeadh… G. a bhualadh… H. an mhadaidh 9. A. Tháinig… B. Teine… C. Dóigh… D. Cha Dhóigheann… E. Ní dhóighfidh… F. Ní dhóighfeadh… G. a dhógadh… H. an bhata 10. A. Go dTainig… B. Uisge… C. Cuir… D. Cha Chuireann… E. Ní chuirfidh… F. Ní chuirfeadh… G. Ní chur… H. na teineadh 11. A. Casadh… B. Tarbh… C. Ól… D. Chan ólann… E. Ní ólfaidh… F. Ní/Chan ólfadh… G. a dh'ól… H. an uisge 12. A. Casadh… B. Búisteóir… C. Marbuigh… D.Cha mharbhann… E. Ní mhuirbhfidh… F. ní mhuirbhfeadh… G. a mharbhadh… H. an tairbh 13 A. Fuair… B. Rópa… C. Croch… D. Cha Chrochann… E. Ní chrochfaidh… F. Ní Chrochfadh… G. a chrocadh… H. an bhúis, óra 14. A. Casadh… B. Ráftán… C. Gearr… D. Cha Ghearrann… E. Ní ghearrfaidh… F. Ní ghearrfadh… G. a ghearradh… H. Rópa 15. A. Casadh… B. Cat… C. Ith… D. Chan itheann… E. Ní Íosaidh… F. ní/chan íosadh… G. a dh'ithe… H. an Ráftháin 16. A. Má Théid… B. Bó… 17. A. Má Bheir… E. Íosaidh 18. C. Tabhair… E. Bhéarfaidh… 19. A. D'imthigh… B. Lucht an Fhéir… C. Tabhairigidh… D. Cha dtabhaireann… E. Ní thabhairfidh 20. B. Bothán… 21. A. Chonnaic… B. Bláthach… Thóg, chuir, dhóirt, rith, rithfeadh, thug, d'ól, thug, phill, thug, d'ith, chuir, thionntuigh, shiubhail, go ndóirtfidh, smaoinigh, thionntuigh, dhóirt, ní rabh, thoisigh, chuala, d'fhiafruigh, d'innis, tóg, ghabh, d'iarr, shiubhail, ní rabh, thug, d'ibh, thoisigh… thainig, léim. <L 141> Mhúsgail, D'Fhosgail “Ar mhúsgail tú…?” “Mhúsgail.” “Ar fhosgail tú…?” “D'fhosgail.” Músg(ai)l INDÉ Mhúsgail GACH LÁ — aim Éirigh INDÉ — D'éirigh GACH LÁ — im 4. — Aimsear Fhaistineach. Clár Músgail — laim — óchaidh Cuir — im — fidh “An músglóchaidh tú…?” “Músglóchaidh.” Músgail Mhúsgail — laim — óchaidh II. Mhúsgail mé indé, D'fhosgail mé mo shúile, &c. III. Músglaim gach lá, Fosglaim mo shúile, &c. IV. Músglóchaidh mé i mbárach, Fos- glóchaidh mé, &c. Mhúsgail mé indé, Músglóchaidh mé i mbárach. D'fhosgail mé mo shúile indé, Fos- glóchaidh mé i mbarach iad. Mhúsgail mé indé, Músglaim gach lá, agus Músglóchaidh mé i mbárach. D'fhosgail mé mo shúile indé, Fosglaim gach lá iad, agus fosglóchaidh mé i mbárach iad. Músglann tú gach lá. Fosglann tú do shúile, &c. Músglann Pádraig gach lá. Fosglann sé a shúile, &c. Músglaim gach lá, agus Músglann seisean, Fosglaim mo shuile, agus Fosglann seisean, &c. Músglann tú go moch gach lá. Fosglann tú do shuile, &c. Músglaim; Músglann, e.g.: An Músglann tú gach lá? Músglaim. An Músglann Pádraig tú gach lá? Músglann. Músglann Máire gach lá, Fosglann sí a súile, &c. Músglaim Músglann tú Músglann sé, sí Músglann sinn Músglann sibh Músglann siad MODH ÓRDUIGHTHEACH bris, cuir, buail — Sin Modh Órduightheach. Fasann gach cuid de'n bhriathar as an Modh Órduightheach. Sin an Fhréamh, nó an Fréamh-Fhocal, e.g., bris, -im, -fidh. BRIS Bhris — Im — Fidh Bhris mé mo chroidhe indé Bris im mo chroidhe gach lá Brisfidh mé mó chroidhe i mbárach Riaghail: Aimsear Ghnáth-Láithreach: — Caidé mar ghnidhthear (déantar) Aim- sear ghnáth-Láithreach? Ghnidhthear as an Modh Órduightheach í: Cuirtear “im” i ndiadh an Modha Órduighthigh 's an chéad Phearsain, agus “ann” i ngach Pearsain eile; agus ná deantar dearmad ar an Riaghail: “Caol le Caol agus leathan le leathan.” Mínigh an Riaghail: — “Caol le Caol agus Leathan le leathan.” LEATHAN: A, O, U. CAOL E, I Riaghail: Má bhíonn guthaidh caol roimh conson, béidh guthaidh caol i n-a dhiaidh. Má bhíonn guthaidh leathan roimh conson, béidh guthaidh leathan i n-a dhiaidh. Nó: — Bíonn conson i gcomhnuidhe idir dhá ghuthaidh chaola, nó dhá ghuthaidh leathana. Somplaí: Cuirim, tógaim, amadán. Cuir, -im, -eann, Cíor, -aim, -ann Taisbean somplaí eile as Col. III. <L 142> Giorradh Nuair a bhíos dhá shiolla 's an bhriathar, agus “il” nó “ir” mar an siolla deireannach, fagthar amach an “i” (nó “ai') 's an aimsear ghnáth láithrigh, nó nuair a chuirtear siolla ar bith eile, leis, cuir I gcás, músgail, músglaim. “Siubhail” Siubhail|Siubhailim|Siubhailfidh labhair, tabhair, &c. Bris Brisim Briseann Clár Aimsear Chaithte. D'éirigh, D'fhosgail, &c. Riaghail — Aimsear Chaithte. Caidé mar ghnidhthear Aimsear Chaithte? Ghnidhthear as an Modh Órduightheach í: Séimhightear an conson tosaigh, agus cuirtear “d” roimh guthaidh nó “f,” Clár of Bris: — Bris Dubhairt and Rinne “Bhí mé 's a' bhaile” Ar Mhúsgail tú? Mhúsgail. Ar Fhosgail tú? D'fhosgail. Ar i-th tú? D'-ith. Ar Dhubhairt tú? Dubhairt. An Rabh tú? Bhí. An Dearn tú? Rinne. Ar mhúsgail sé, sí, etc. Mhúsgail mé indé. Músglaim gach lá D'fhosgail mé indé. Fosglaim gach lá Etc. “Móra Dhuit” “Séamus Bhearnaigh” Clár “Bris” <L 152> 3. — AIMSEAR FHAISTINEACH. “-fidh” “-óchaidh.” Cuir-fidh Cíor-faidh Suidh-fidh Tuirling-fidh Nigh-fidh Bris-fidh “-FIDH” Caidé mar ghnidhthear Aimsear Fhaistineach? Ghnidhtear as an Modh Órduightheach í. Cuirthear “-fidh” i ndiaidh an Mhodha Órduighthigh; agus ná deantar dearmad ar an Riaghail: “Caol le caol, agus leathan le leathan.” Cuir-fidh, cíor-faidh. Caol le caol, etc. “ÓCHAID VERBS. “-óchaidh.” Éir-igh -eóchaidh Alt-uigh -óchaidh Éir-igh -eóchaidh Áird-igh -eóchaid Ceann-uigh -óchaidh Beann-uigh -óchaidh “ÓCHAIDH” — (a)Cuirtear “-óchaidh” i n-ionad “fidh” má 's “-igh” an siolla deir- eannach. “an siolla deireannach,” “-fidh” Nigh, Nighfidh Músg(ai)l, -aim, -óchaidh Fosg(ai)l, -aim, -óchaidh Ab(ai)r, -aim, -óchaidh “-ai” Musgail Músglaim Músglóchaidh “-óchaidh” -il, -ir, -in. “Caol le Caol agus leathan le leathan” i.e. “-eóchaidh,” nó, “-óchaidh.” “ÓCHAIDH.” Cuirtear “-óchaidh” i n-ionad “-fidh” má ghiorrtar an Briathar ins an Aimsear Ghnáth Láithrigh. Riaghail: Aimsear Fhaistineach: — Caidé mar ghnidhthear Aimsear Fhais- tineach? Cuirtear “-fidh” i ndiaidh an Mhodha Órduighthigh — Sin an riaghail choitcheannta, ach, Cuirtear “-óchaidh” fé i n-ionad “-fidh”: (a) Má's “igh” an siolla deirean- nach; nó, (b) Má ghiorrtar an briathar ins an Aimsear Ghnáth Láithrigh. Ná deantar dearmad ar an Riaghail: “Caol le caol.” “-óchaidh” “-óchaidh” leith-cheal BRIS Bh — — Im — Fidh D' — — óchaidh “Bris an Fhréamh. “Ghnidhthear gach Aimsear as sin. 1. AIMSEAR CHAITHTE: Séimhightear an conson tosaigh; agus cuirtear “d'” roimh guthaidh nó “f-”. II. AIMSEAR GHNÁTH LÁITHREACH: Cuirtear “-im” i ndiaidh an Mhodha Órduighthigh 's an chéad phearsain, agus “-ann” i ngach pearsain eile; agus ná deantar dearmad ar an Riaghail; “Caol le Caol agus leathan le leathan.” III. AIMSEAR FHAISTINEACH: Cuir- tear “-fidh” i ndiaidh an Mhodha órduigh- thigh; ach, cuirtear “-óchaidh” i n-ionad “-fidh.” (a) Má's “-igh” an siolla deirean- nach; nó, (b) Má ghiorrtar an briathar ins an Aimsear Ghnáth Láithrigh. <L 169> 1. Ní, Níor. II. An, go, nach ar, gur, nar. Clár A. Músglaim go moch gach lá, Fosglaim mo shúile, Brisim an t-arán, agus ithim é. Clár B. Indé Níor mhúsgail Níor Fhosgail Níor Bhris Níor Ith GACH LÁ Ní Mhúsglann Ní Fhosglann Ní Bhriseann Ní I-theann I MBÁRACH Ní Mhúsglóchaidh Ní Fhosglóchaidh Ní Bhrisfidh Ní Íosaidh CLÁR C. Indé AR GUR, NAR Mhúsgail Fhosgail Bhris Ith Gach Lá AN GO, NACH Músglann bhFosglann nBriseann Go/Nach n-ithean An itheann I mbárach Músglóchaidh bhFosglóchaidh mBrisfidh n-Íosaidh Íosaidh NÍ, NÍOR. 2. NÍ Clár Ní mhúsglann Séamus go moch, Ní fhosglann sé a shúile, Ní mhúsglóchaidh Séamus i mbárach, etc. Ní mhúsglann sé — Ní mhúsglóchaidh sé, An bhfosglann sé a shúile; Ní fhosglann. 3. NÍOR Níor mhúsgail Séamus indé, Ar mhúsgail Séamus? Níor mhúsgail. 4. NÍOR AGUS NÍ. Níor mhúsgail sé indé; Ní mhúsglann sé gach lá; Ní mhúsglann sé i mbárach Níor mhúsgail; ní mhúsglann; ní mhúsglóchaidh. 5. NÍ, NÍOR. NÍOR NÍ Indé Níor Labhair, Níor Nigh, Níor Rith: — L, N, R, “Ní”: Ní labhairim, etc CLÁR Indé NÍOR Níor Bhris Níor Ól Gach lá Ní Bhrisim Ní Ólaim I mbárach Ní Bhrisfidh Ní Ólfaidh Níor bhris mé an t-arán, agus níor ól mé cupa tae, etc. AN, GO, NACH, AR, GUR, NAR. Ar mhúsgail Séamus? Níor mhúsgail. An bhfosglann Séamus a shúile? Ní fhosglann, etc. Músglann An bhfosglóchaidh sé a shúile? Ní fhosglóchaidh. An bhfosglann? An bhfosglóchaidh? AR agus AN Ar fhosgail An bhfosglann, <L 191> AN BIOTÁILLE SA TSEAN- AIMSIR IN ÉIRINN. EOIN MAC NÉILL, T.D.E., OLLAMH. Ní thig liom cunntas iomlán a thabhairt ar an sgéal so ná iarracht féin a dhéanamh chuige sin, agus mé i bhfad ó leabhraibh agus ó leabharlannaibh san áit seo ar bhruach Cuain tSnámha Aighneach ar a tugtar Loch Cáirlinn i gcanamhaint an lae indiu. Tá leithead gan doimh- neacht sa chuan so, agus is baoghlach gur mar sin dom sgéal-sa. Ní'l eolas ar bith againn ar chúrsaidhe an ólacháin i n-Éirinn ins na h-aimsearaibh imchiana roimh theacht na nGaedheal. Tá fiadhnaise na n-ughdar againn go mbíodh deoch láidir ag an chineadh Cheilteach le linn bheith i n-ardréim dóibh sa roinn Eorpa, agus gur ghnáthach leo bheith ag taosgadh na gcuach gach uair dá dtigidís i ndáil fleidhe agus féasda. Tá cuid de na leastraibh óil a bhíodh acu ar faghail fós ins na feódlannaibh; agus tá dhá fhocal go h-áirthe san teangaidh ársaidh ar na deochaibh láidre, CUIRMI agus MEDU, sin coirm agus míodh sa tsean-Ghaedhilg. Bhí fion acu freisin, agus adeir Plinius go raibh níos mó ná cinéal amháin fineamhna ag fás i na dtír. Ní dhéantaoi fíon i nÉirinn, agus an rud adeir Béda ina stair, go raibh na crainn fhíneamhna ag fás i nÉirinn lena linn, isé tuigim-se as go raibh an fhíon chomh fairsing i nÉirinn san am sin, i dús na hochtmhadh aoise, gur shaoil muinntir Shasan gurbh i nÉirinn a déantaoi é. Tá dearbh maith againn, ámh, nach amhlaidh a bhí acht an fíon a bheith dhá reic i nÉirinn ag ceannaidhthibh ó na tiorthaibh thar lear. Bhí ceannach mór i nÉirinn ar fhíon ó'n bhFrainnc agus ó'n Spáinn chomh fada agus shroicheas an t-éolus siar agus ó'n am sin anuas go dtí tuairim agus céad bliadhain ó shoin. Léightear i n-ar seanleabhraibh go mbíodh coirm agus lionn agus flaith agus míodh dhá n-ól ag fearaibh Éireann. Is ionann míodh, do réir bunaidh, agus an focal mead atá i mBéarla Shasan, agus is ionann ciall dóibh, deoch mheisgeamhail a ghníthear as mil na mbeach. Óltaoi níos mó de'n mhíodh sa tseanaimsir ná mar óltar anois. Is follus sin ó'n ainm a bhí ar thigh na bhfleadh a bhí i dTeamhair, an Teach Míodhchuarta. Ní h-eól dom an raibh difir ar bith i gcéill na bhfocal úd coirm agus lionn agus flaith. Tá a fhios ag cách go bhfuil ciall eile le flaith, go gcialluigheann sé cumhachta sa tuaith agus fós go gciall- uigheann sé duine atá i gceannus tuaithe. Mar sin de, má bhí eidirdhealú' céille ins na foclaibh sin, isé is dóichighe ann gurbh í an fhlaith an deoch ba bhríoghmhaire dhíobh uiligh. Níl a fhios agam cathain a tháinig an focal beoir isteach sa Ghaedhilg nó an amhlaidh do bhí sé riamh innti. Is dócha gurab é an focal céadna ó bhunadh é féin agus beer atá i mBearla Shasan. Ní raibh tighthe tabhairne i n-Éirinn sa tseanaimsir mar atá anois. Má luaidh- tear teach óil annso agus annsúd ins na leabhraibh, is iontuighthe dhúinn gurbh ionnan teach óil agus teach fleidhe. Ní baoghal a rádh gurab annamh a h-oltaoi deoch láidir acht amháin an tráth do shuidheadh daoine fá bhórd i ndáil fleidhe. Ní cuimhneach liom a leigheadh i n-aon áit sa tseanlitridheacht rud ar bith as a dtuigfidhe go mbíodh dúil i fíor-ol ag daoinibh, nó go raibh daoine i nÉirinn a bhí tugtha don ól — bhíodh deoch láidir acu agus óltaoi í, bhí an t-ól acu acht ní raibh an t-ólachán. “Nua gach bídh agus sean gach dige,” ba ghnáthach a bheith ins na fleadhaibh. Dá fhairsinge dá mbíodh an biadh ionntu, ní hann is mó a bhíodh spéis acht san ól, mar is furusda aithint ar an ngnáth- abairt atá ins na sgealtaibh, “ag ól fleidhe.” Is beag nach ionann mar aithristear caitheamh na bhfleadh ins na sgéaltaibh uile. Bhíodh na huaisle ag ól go dtí go mba “measga meadar- chaionch” iad, go rabhadar súgach mar déarthá. Annsin bhíodh céolta agus sgéalta achu. Is minich ámh a théigheadh an t-ól níos sia ná sin, chun go mba “treise flaithfiru” — go mbuaidheadh an lionn ar na fearaibh. Annsin ba ghnáthach leó a gcuid “comhsamha” do ghabháil — do ghabhadh gach laoch i ndiadh a chéile ag maoidheamh as a ghníomartha gaisgidh, agus, ní nach iongnadh, uair- eannta, d'fhásadh tnúth agus fearg agus bagairt agus dórtadh fola as na comhsamhaibh sin. Is dócha gur dá dhruim sin atá an focal “bruidhean” againn anois agus an chiall atá leis, óir isí ciall a bhí le “bruidhean” ins na sean- sgéaltaibh, teach fleidhe nó teach aoidheachta. (Tuille le teacht.) <L 195> B. — I. GUR, NAR: (a) Mhúsgail mé indé. D'fhosgail mé mo shúile, etc. Caide dubhairt mé? Dubhairt mé gur mhúsgail mé, Dubhairt mé gur fhosgail mé mo shuile, etc. (b) Níor mhúsgail Séamus, Níor fhosgail sé a shúile, etc. Caidé dubhairt mé? Dubhairt mé nar mhúsgail Séamus, etc. (c) Mhúsgail mé; acht níor mhúsgail Séamus. D'fhosgail mé mo shúile; acht níor fhosgail Séamus a shúile, etc. (d) 1. Dubhairt tú gur mhúsgail tú Dubhairt tú gur fhosgail tú, etc. 2. Dubhairt tú nar mhúsgail Séamus, Dubhairt tú nar fhosgail sé, etc. 3. Dubhairt tú gur mhúsgail tú, 's nar mhúsgail Séamus, gur fhosgail tú, 's nar fhosgail Séamus II. GO, NACH. (a) Fosglaim mo shúile Brisim an t-arán, agus ithim é. Caidé deirim? Deirim go Bhfosglaim mo shúile, Deirim go Mbrisim an t-arán, agus Deirim go N-ithim é. (b) Ní fhosglaim mo shúile, Ní bhrisim an t-Arán, Deirim nach Bhfosglaim (c) Fosglaim mo shúile, acht ní fhosglann Séamus, etc. Deirim go bhfosglaim, 's nach Bhfosglann (d) 1. Deir tú go músglann tú, Deir tú go Bhfosglann tú, etc. 2. Deir tú nach músglann Séamus, Deir tú nach bhfosglann sé, etc. 3. Deir tú go músglann tú, 's nach músglann Séamus, Deir tú go bhfosglann tú, 's nach bhfos- glann Séamus. 1. go, nach Deirim go músglóchaidh mé, 's nach Séamus, 2. go Deirim go músglaim, 's go mús- glóchaidh bhfosglaim, 's go bhfosglóchaidh, 3. Deirim nach músglann S., agus nach músglóchaidh Deirim nach bhfosglann sé, agus nach bhfosglóchaidh III. GUR, NAR. 1. AR, GUR, NAR AN, GO NACH e.g. deirim nach mbím annseo i mbárach. 2. Ar, gur, nar e.g., Ar bhris. 3.An, go, nach e.g., Go mbrisim. Go. nach e.g., Go n-ithim. An ithim. e.g., Músglaim, nighim, labhairim, rithim, suidhim. Go: bposgaim, mbrisim, dtógaim, ndoirtim, gcuirim, ngearraim. IV. NÍOR, NÍ, AR, GUR, NAR, AN, GO, NACH. Cláir (a) Mhúsgail mé, 's níor mhúsgail Séamus, etc. (b)Ar mhúsgail mé? Dubhairt tú gur mhúsgail tú, 's nar mhúsgail Séamus. AR fhosgail mé mo shúile? Dubhairt tú gur fhosgail, acht nar fhosgail Séamus a shúile- sé, 1. Deir tú: GO músglann tú, 's go músgló- chaidh. Go bhfosglann tú, 's GO bhfosgló- chaidh, 2. Deir tú: NACH músglann tú, 's NACH músgló- chaidh, etc. CLÁIR INDÉ Bhris D'ól (a)GACH LÁ Brisim Ólaim I Mbárach Brisfidh Ólfaidh (b)INDÉ NÍOR AR GUR, NAR Bhris, Ól GACH LÁ I mbárach Ní Bhrisis-im, -fidh Ól-aim, -faidh GACH LÁ, I mbárach An Go, nach mBris-im, -fidh n-Ólaim, -faidh An ólaim 1.— CLÁR 1. Níor bhris, ní bhrisim, Ní bhrisfidh. 2. Ar bhris, an mbrisim, an mbrisfidh 3. Gur, nar bhris, go, nach mbrisim, go, nach mbrisfidh.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
