Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI><teiHeader type="text">
	 
<fileDesc>
<titleStmt>
<title type="main">Stáir-chunntas Dhún-Garbhán.  III.</title><author><persName>Ua Míodhacháin, Liam</persName></author><editor><name type="main">Ó Donnchadha, Tadhg</name></editor><respStmt>
	<resp>Electronic edition compiled by</resp>
	<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
	</respStmt>
	</titleStmt>
<editionStmt>
	 <edition>
		 <note type="N">IG18-11605</note>
		 <note type="L">420</note>
		 <note type="B">1908</note>
		 <note type="C"/>
		 <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
	 </edition>
</editionStmt>
<publicationStmt>
		<publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher>
		<pubPlace>24 Upper O'Connell Street, Dublin</pubPlace><date>Meadhon Fóghmhair, 1908</date><idno>IG18-11605</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
</publicationStmt>
<seriesStmt>
<title level="s">Irisleabhar na Gaedhilge</title><biblScope unit="vol">18</biblScope>
</seriesStmt>
<sourceDesc>
<biblStruct>
<analytic><author>Ua Míodhacháin, Liam</author><title>Stáir-chunntas Dhún-Garbhán.  III.</title></analytic>
<monogr>
<title level="j">Stáir-chunntas Dhún-Garbhán.  III.</title><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>Meadhon Fóghmhair, 1908</date></imprint>
</monogr> 
</biblStruct>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<langUsage><language ident="ga">Irish</language></langUsage>
</profileDesc>
</teiHeader>
<text><body><div><p><span><pb n="420"/></span>
<lb n="1"/><span>Stair-chunntas Dhún-Garbhán. - III.</span></p>
<lb n="2"/>
<lb n="3"/><p><span>LIAM UA MÍODHACHÁIN </span>
<lb n="4"/><span>do scríobh.</span></p>
<lb n="5"/>
<lb n="6"/><p><span>Budh minic leis é ag riaradh a mhaoin 's a shaidhbhreas ag </span>
<lb n="7"/><span>cuidiughadh le muinntir an bhaile chun oibreacha thairbheacha eile </span>
<lb n="8"/><span>do chur ar bun ar fuaid an bhaile, agus d'réir thuairisge bhí </span>
<lb n="9"/><span>práin mhór le deallradh foghanta do chur air, óir, 'nár mhaoidhteach </span>
<lb n="10"/><span>é an deilbh do bhí air an tan sin. </span></p>
<lb n="11"/>
<lb n="12"/><p><span>Ó'n mbliadhain 1550 dtí gur briseadh suas Feis na hÉireann </span>
<lb n="13"/><span>sa mbliadhain 1798 d' bhíodh beirt Fheisiríbh 'n a suidhe ar an </span>
<lb n="14"/><span>gcumann san ar son Buirghéis Dhún-Garbhán.  Tar éis an choimh-</span>
<lb n="15"/><span>cheangail do bhí sé lamhálta dhóibh aon Teachtaire amháin do chur </span>
<lb n="16"/><span>go Feis Shasanna go dtí an mbliadhain 1885.  Do righneadh Acht </span>
<lb n="17"/><span>an uair sin do ghearraidh amach Dún-Garbhán gan teachtaireacht </span>
<lb n="18"/><span>ar leith i leith do féin agus do cheapadh feasta do gabháil le </span>
<lb n="19"/><span>roinn Iar-Phortláirge. </span></p>
<lb n="20"/>
<lb n="21"/><p><span>Is mdhó brus 's bualadh, moladh 's cáine do bhíodh ar siúbhal an </span>
<lb n="22"/><span>uair sin le linn toghadha na bhFeisirí seo, acht níor bhruighean </span>
<lb n="23"/><span>dháiríreach riamh é gur cuireadh i gcoinne chéile Éamonn le Paor </span>
<lb n="24"/><span>ó'n nGuirtín, agus Captaon Pallastar ó'n Chumarach, i Mí na </span>
<lb n="25"/><span>Samhna 'sa mbliadhain 1868.  Feisire le haghaidh an Chontae do </span>
<lb n="26"/><span>bhíodh a' toghadh an uair sin.  Feisire le haghaidh an Chontae do </span>
<lb n="27"/><span>bhíodh a' toghadh an uair sin.  Do bhí go leór de 's na puic mhóra </span>
<lb n="28"/><span>agus roinnt staigíní feirmeóirí ar thaobh Phallastair, acht níor </span>
<lb n="29"/><span>dhada san gur chrom na tighearnaí talmhain ag cur a gcumhacht i </span>
<lb n="30"/><span>bhfeidhm.  Do chuireadar gairm-sgoile amach ag fógairt ar a </span>
<lb n="31"/><span>dtunóntaithibh cuidiughadh le Pallastar lá na breithe. </span></p>
<lb n="32"/>
<lb n="33"/><p><span>Tráthnóna roimh ré bhí tunóntaithe Chóts ó Bhaile Mhic Chairbre </span>
<lb n="34"/><span>agus tunóntaithe Seárnlaigh ó Bhárr na hUidhre ar a dtriall go </span>
<lb n="35"/><span>Dún Garbhán chun athchuinge a maighistirí do choimhlíonadh.  Do bhí </span>
<lb n="36"/><span>buidhean saighdiúirí ag tionlacan gach drong díobh.  Ar theacht </span>
<lb n="37"/><span>go Crosaire an Bhéaraigh dóibh, thárla gur theangbhuigh an dá chomh-</span>
<lb n="38"/><span>lucht ar a chéile. </span></p>
<lb n="39"/>
<lb n="40"/><p><span>Ar an gCrosaire rompa do bhí na sluaightibh bailighthe ó'n </span>
<lb n="41"/><span>gcomharsanacht mór-dtimcheall chun cosg do chur leo.  Dá bhrígh </span>
<lb n="42"/><span><pb n="421"/> </span>
<lb n="43"/><span>sin, budh ghairid gur éirigh an t-acharan eatorra.  Do chromadar </span>
<lb n="44"/><span>na daoine - idir fhearaibh, mná, agus páistí leis - ag caitheamh </span>
<lb n="45"/><span>mion-fhóda 's clocha leis na saighdiúirí agus dá maslughadh ann </span>
<lb n="46"/><span>gach slighe do b'fhéidir leo. </span></p>
<lb n="47"/>
<lb n="48"/><p><span>Do bhris an fhoidhinne ar na saighdiúirí, nídh nach iongnadh, agus </span>
<lb n="49"/><span>níor bhfada go raibh an caismeart go dian eatorra.  Bud é </span>
<lb n="50"/><span>crích an sgéil é gur mharbhuigheadh saighdiúir ann agus do ghonadh </span>
<lb n="51"/><span>'s do ghortuigheadh mór-chuid ar gach taobh. </span></p>
<lb n="52"/>
<lb n="53"/><p><span>Budh é an dála ceudna é ag an Cheapaigh.  Do bhí daoine na </span>
<lb n="54"/><span>háite sin bailighthe ar an ócáid ceudna roimh tunóntaithibh </span>
<lb n="55"/><span>Stiobhard.  Do eirigh an bachram eatorra arís 's do mharbhuigheadh </span>
<lb n="56"/><span>fear eile ann. </span></p>
<lb n="57"/>
<lb n="58"/><p><span>Níor mhúin eachtra an lae sin mórán céille dho 's na daoine. </span>
<lb n="59"/><span>D' ar 'n a bháireach bhí tunóntaithibh an Saoi Innsedún hUmbail ag </span>
<lb n="60"/><span>déanadh isteach ar a' mbaile agus buidhean de 's na lannsaoirí </span>
<lb n="61"/><span>mar ghárda ortha.  Ar noimeant díair do chuireadar, na saigh-</span>
<lb n="62"/><span>diúirí a gceann thar Dhroichead Dhún na Mainistreach d'ionnsuidh </span>
<lb n="63"/><span>gramaisg an bhaile iad.  D' aimsigheadar iad le spallaidhe, </span>
<lb n="64"/><span>púintíní cloiche, agus gach rud eile do fuaireadar ar a gcomhgar. </span>
<lb n="65"/><span>Do thug an Ceann-urraidh do bhí ortha fá ndeara go raibh droch-</span>
<lb n="66"/><span>fhuadar futha so, agus níor bhfada gur chuir sé a chumhacht i </span>
<lb n="67"/><span>bhfeidhm de bhrígh gur iarr sé an tAcht do léigheamh chun cead catha </span>
<lb n="68"/><span>do thabhairt dóibh.  Do thugadar, na saighdiúirí a sála do 's na </span>
<lb n="69"/><span>capaill a bhí fútha, agus do dírigheadar ar na daoine ar nós </span>
<lb n="70"/><span>amhasanna ar dearg-bhuile.  Do theith urmhór na ndaoine ar </span>
<lb n="71"/><span>dtúis, acht, d' throid roinnt go raibh sé ag dul ró-dhian ortha, </span>
<lb n="72"/><span>agus b'éigin dóibh go léir teitheadh i ndeire na sgríbe.  Do </span>
<lb n="73"/><span>riothadar síos 's suas ar fuaid an bhaile dá sáthadh féin isteach i </span>
<lb n="74"/><span>ngach poll 's póirse do bhí osgailte dhóibh.  Dóbair 'nár bhádhadh </span>
<lb n="75"/><span>go leór ag dul ar bhórd árthaighe ag teitheadh le 'n a </span>
<lb n="76"/><span>n-anmanna. </span></p>
<lb n="77"/>
<lb n="78"/><p><span>Sgeimhle a bheith ag éisteacht le 's na sean-daoine ag cur </span>
<lb n="79"/><span>síos ar chiotarainníbh an lae sin.  D' marbhuigheadh beirt nó triúr </span>
<lb n="80"/><span>gan trácht ar an méid do ghonadh 's do loiteadh.  Do chuireadh </span>
<lb n="81"/><span>saighead trí ucht fhir darab ainm Cadhlaigh, agus é 'n a sheasamh </span>
<lb n="82"/><span>ag 'n a dhoras féin, 's níor mhair sé acht sé nó seacht de laeth-</span>
<lb n="83"/><span>eanntaibh 'n a dhiaidh sin. </span></p>
<lb n="84"/>
<lb n="85"/><p><span>Mairfidh cuimhne an lae sin i n-aigne gach duine do bhí láith-</span></p>
</div>
<pb n="422"/>
<div><lb n="86"/><p><span>reach go sínfear go fuar lag fá'n bhfód é, nuair nach mbeidh </span>
<lb n="87"/><span>cúrsaidhe an tsaoghail seo ag cur mórán imnidhe 'ná trioblóide </span>
<lb n="88"/><span>air. </span></p>
<lb n="89"/>
<lb n="90"/><p><span>I dtaobh an toghadh féin, do chuaidh an lá leis an bPaorach le </span>
<lb n="91"/><span>breis agus chúig chéad ghuthanna mar fhuighleach aige.  Sin mar do </span>
<lb n="92"/><span>ghaibh cúrsaidhe an lae sin. </span></p>
<lb n="93"/>
<lb n="94"/><p><span>Is ar éigin do bhí teas na díthibh agus na trioblóide seo </span>
<lb n="95"/><span>fuartha nuair do bhí toghadh eile le déanamh ag muinntir an bhaile </span>
<lb n="96"/><span>le h-aghaidh a mBárdas féin.  Do bhí ortha toghadh do dhéanamh an </span>
<lb n="97"/><span>uair seo idir Hannraoi Mac Maitiú, agus an Breitheamh De Barra </span>
<lb n="98"/><span>do bhí mar Fheisire aca go dtí san, ar shon 'nár thaithnigh cáilidheacht </span>
<lb n="99"/><span>cheachtar aca ró-mhaith le muinntir an bhaile.  Cé gur mhór a </span>
<lb n="100"/><span>n-aghaidh an Bharraigh na Fíníní do dhaoradh an bhliadhain roimhe sin, </span>
<lb n="101"/><span>ní raibh an Maitiúach gan a lochtaibh leis. </span></p>
<lb n="102"/>
<lb n="103"/><p><span>Ar an ádhbhar san bhí sé d'fhiachaibh ar gach naon díobh a sparán </span>
<lb n="104"/><span>do osgailt chun na daoine do bhreaba má budh mhian leis an láimh </span>
<lb n="105"/><span>uachtarach do fhagháil.  "Is olc an ghaoth nach séideann maith do </span>
<lb n="106"/><span>dhuine éigin."  Tá sé ráidhte gur fhágadh os cionn deich míle </span>
<lb n="107"/><span>púnt 's fiche ar an mbaile de bharr na toghadh so. </span></p>
<lb n="108"/>
<lb n="109"/><p><span>D' réir mar 'tá ráidhte d' bheadh an iomaidheacht an-ghéar </span>
<lb n="110"/><span>eatorra agus d' bheadh sé an-dhian ar an Maitiaiseach muna </span>
<lb n="111"/><span>mbeadh an obair thréan do dhein an tír-ghrádhthóir meanmnach úd, </span>
<lb n="112"/><span>an tAthair Seummas Mac Aindrias, O.S.T., tá anois go suaimh-</span>
<lb n="113"/><span>neach i gcodla na síothchána ar a shon.  D' chomhairligh sé muinntir </span>
<lb n="114"/><span>an bhaile agus d' iarr ortha, ar son a dtíre agus a síolraigh gan </span>
<lb n="115"/><span>baint ná páirt a thógaint leis an gclaon-bhreaththóir seo d' chuir </span>
<lb n="116"/><span>an oiread san do mhuinntir na h-Éireann chun fáin.  Baineann </span>
<lb n="117"/><span>sé le deallradh nach raibh a shaothar i n-aisge, mar, do thoghadh </span>
<lb n="118"/><span>Hannraoi Mac Maitiú ar an aonmhadh lá fichead d' Shamhain sa </span>
<lb n="119"/><span>mbliadhain 1868. </span></p>
<lb n="120"/>
<lb n="121"/><p><span>Thimcheall dhá chéad bliadhain ó shoin budh mhór le rádh Dún-</span>
<lb n="122"/><span>Garbhán i dtaobh a shaothar iasgaireacht.  Ní raibh ceanntair eile </span>
<lb n="123"/><span>de cheanntairibh iasgaireachta Éireann do b'fhéidir a chur i </span>
<lb n="124"/><span>gcomparáid le ceanntair an bhaile sin.  Do bhí iasg chomh </span>
<lb n="125"/><span>fairsing 's chomh líonmhar san ann go d-tagaidís iasgairí ag </span>
<lb n="126"/><span>triall air as gach áird de 's na trí Rioghachtaibh, agus is fíor-</span>
<lb n="127"/><span>annamh do bhíodh a gcuaird 'n a aisdear.  'San aimsir sin níorbh </span>
<lb n="128"/><span>aon éifeacht le seisear fear i mbád míle colmúir do ghabháil 'n </span>
<lb n="129"/><span><pb n="423"/> </span>
<lb n="130"/><span>aon oidhche amháin, gan trácht ar mhór-chuid mion-iascaibh eile. </span>
<lb n="131"/><span>Sa mbliadhain 1736 do ghaibh fear de mhuinntir Dhúbhghaill an </span>
<lb n="132"/><span>tslighe ag iasgaireacht ar árthach darab ainm di an "Nymph". </span>
<lb n="133"/><span>Ag síor-chuardach do do bhuail sé port nó cruit san bhfairrge </span>
<lb n="134"/><span>thimcheall deich míle 's fiche siar ó dheas ó Cheann hÉilbhic.  Do </span>
<lb n="135"/><span>mheabhruigh 's do bhreathnuigh sé an port so go cruinn agus do thug </span>
<lb n="136"/><span>sé fá ndeara go raibh éisg 'n a sluaightibh ann.  Do chaith sé a </span>
<lb n="137"/><span>líontaibh, agus, i gceann sé h-uaire an chluig, do bhí an t-árthach </span>
<lb n="138"/><span>lán go bruach aige le colmúirí, longaibh, troisg, agus ml.  Nuair </span>
<lb n="139"/><span>do éirigh leis chomh ádhmharach an turas san do thug sé cuaird </span>
<lb n="140"/><span>agus cuaird eile ar an áit seo, agus budh é an dála ceudna </span>
<lb n="141"/><span>gach iarracht aige é.  D' chuir an port so an oiread san iongan-</span>
<lb n="142"/><span>tais air gur cheap sé'n a aigne sgrúdughadh cruinn do dheanamh </span>
<lb n="143"/><span>air.  Budh é a bharamhail, d' réir comharthaidhe, gurab ionad </span>
<lb n="144"/><span>biadhmhar folláin do éisg é, agus gurab inmheasta nach gcorruighíd </span>
<lb n="145"/><span>na h-éisg as i riocht na bliadhna.  'Tá sé ráidhte go ritheann an </span>
<lb n="146"/><span>port so siar ó dheas go Ceann Cléire, cé go ndeireann daoine </span>
<lb n="147"/><span>go mbuaileann sé port mar é 'tá i dTalamh an Éisg.  Do </span>
<lb n="148"/><span>bhaisteadh an "Nymph Bank" ar annsan agus do lean an </span>
<lb n="149"/><span>ainm sin de ó shoin. </span></p>
<lb n="150"/>
<lb n="151"/><p><span>Ar son nach raibh fios ná rún ag Iasgairidhe Dhún-Garbhán ar </span>
<lb n="152"/><span>thairbheacht an phoirt seo go nuige sin, ní raibh aon easnamh éisg </span>
<lb n="153"/><span>ortha, acht, is ar éigin do bhí fhios-baill aca air nuair do chuaidh </span>
<lb n="154"/><span>an t-iasg i nganchuiseacht.  Sa mbliadhain 1731 do tháinig na </span>
<lb n="155"/><span>Trághlaerí amach, agus budh é sin an teacht dóighte mío-adhmarach </span>
<lb n="156"/><span>do Iasgairidhe bochta na h-áite seo. </span></p>
<lb n="157"/>
<lb n="158"/><p><span>D'réir baramhla an Stáruidhe léigheanta sin, Searlús Mac </span>
<lb n="159"/><span>Gabhann, Ollamh Leighis do rugadh 's do thógadh ar an mbaile seo, </span>
<lb n="160"/><span>is díoghbhálach an chóir iasgaireachta an gléas so.  Deir sé go </span>
<lb n="161"/><span>gcuireann sé sgeón 's eagla ar na h-éisg mhóra, agus dá bhrígh </span>
<lb n="162"/><span>sin go bhfuaithigheann siad an áit ar fad.  Deir sé leis go </span>
<lb n="163"/><span>aobann sé trusgar, feamnach, cúnnach 's gach cineál eile </span>
<lb n="164"/><span>'tá riachtanach chun Leitheóga agus mórán éisg eile d'chothughadh, </span>
<lb n="165"/><span>agus nídh níos measa fós loiteann agus milleann sé ná hUrchóga </span>
<lb n="166"/><span>'s na claiseanna. </span></p>
<lb n="167"/>
<lb n="168"/><p><span>Chun brígh na cainte sin do dheimhniughadh teaspáinfeadh annso </span>
<lb n="169"/><span>áireamh seacht mbliadhan do righneadh sul ar tháinig an chóir seo </span>
<lb n="170"/><span>amach, agus áireamh seacht mbliadhan sgathamh d'éis teacht.  Ó'n </span>
<lb n="171"/><span><pb n="424"/> </span>
<lb n="172"/><span>mbliadhain 1724 go dtí an mbliadhain 1730 d'ghabhadh 458,648 </span>
<lb n="173"/><span>Colmúirí, agus ó'n mbliadhain 1738 go dtí an mbliadhain 1744 </span>
<lb n="174"/><span>níor ghabhadh acht 274,410 Colmúirí.  Is iontuighthe as san gurab </span>
<lb n="175"/><span>é an chóir sin ádhbhar na domaiste, agus is truagh 'nár chuireadh </span>
<lb n="176"/><span>cosg leis fado, óir is follus nach ag feabhsughadh d' bhí an </span>
<lb n="177"/><span>tionsgal de bhárr na córach so. </span></p>
<lb n="178"/>
<lb n="179"/><p><span>Le linn na h-uaire sin do cheap Riaghaltas na hÉireann </span>
<lb n="180"/><span>Duaiseanna do bhronnadh ar na hIasgairí do réir an méid éisg </span>
<lb n="181"/><span>d'ghabhfaidís ar feadh na bliadhna. </span></p>
<lb n="182"/>
<lb n="183"/><p><span>D' dhein san iad d' spracadh 's d' bhorradh chún oibre agus </span>
<lb n="184"/><span>d'eirigh leo go maith ar feadh tamaill acht do theip ortha an toradh </span>
<lb n="185"/><span>do choimhead buan. </span></p>
<lb n="186"/>
<lb n="187"/><p><span>Sa mbliadhain 1825 do bhí cead trí cinn 's trí fichid bád i </span>
<lb n="188"/><span>nDún-Garbhán agus i mBaile na nGall, agus suas le míle fear </span>
<lb n="189"/><span>ag baint slighe beatha as an saothar so.  Bliadhain an-thoramhuil </span>
<lb n="190"/><span>do budh eadh í leis, mar, d' ghabhadar os cionn míle tonna éisg </span>
<lb n="191"/><span>an bhliadhain sin.  Chuig bhliadhna 'n a dhiaidh sin do bhí trí chead </span>
<lb n="192"/><span>agus deich gcinn de bháid 's árthaidhe ann. </span></p>
<lb n="193"/>
<lb n="194"/><p><span>Do bhí míle dhá chead agus cheithre fichid fear ag baint slighe </span>
<lb n="195"/><span>mhaireachtain amach, ní áirmhighim an méid ban 's páistí a bhí </span>
<lb n="196"/><span>coimeádtha ar siubhal ag glanadh 's ag saidhle an éisg agus </span>
<lb n="197"/><span>ghá chur i gcóir do'n mhargadh. </span></p>
<lb n="198"/>
<lb n="199"/><p><span>Acht fóraoir!  Is mór an t-átharrughadh 'tá tagaithe ó shoin. </span>
<lb n="200"/><span>San am 'tá láithreach do b'fhéidir an méid báid 's árthaidhe do </span>
<lb n="201"/><span>bhainean leis an gcuan so d' choimhreamh ar bharraidhe do </span>
<lb n="202"/><span>mhéarannaibh agus d' réir deallramh ní'l a mhalairt de thuairisg i </span>
<lb n="203"/><span>ndán dóibh. </span></p>
<lb n="204"/>
<lb n="205"/><p><span>Pé beagán éisg 'tá ag snámh na mara ar imeall an Chondae </span>
<lb n="206"/><span>seo 'tá breis agus a urmhór dá ngabháil ag Iasgairí Shasanna </span>
<lb n="207"/><span>agus Albain mar nach acfuinn do mhuintir na h-áite seo dul i </span>
<lb n="208"/><span>n-iomaigh leo. </span></p>
<lb n="209"/>
<lb n="210"/><p><span>Is truagh san a bheith, agus is danaoid, ní amháin do'n mbaile </span>
<lb n="211"/><span>seo, acht do Éire go h-iomlán é do bheith amhlaidh, mar, is ins na </span>
<lb n="212"/><span>fearaibh seo 'tá toghadh na nGaedheal le fagháil, go mór-mhór </span>
<lb n="213"/><span>ann Iasgairí chalma na Rinne do lean riamh ar lorg a sean agus </span>
<lb n="214"/><span>a sinsear.  Dream misneachamhail deigh-threitheach atá ionnta </span>
<lb n="215"/><span>nach raibh riamh tláth i nguaiseachtaibh, acht i gcomhnuidhe toilthinneach </span>
<lb n="216"/><span>chun a gcabhair do thabhairt i n-am na h-iorguile.  Dream 'nár </span>
<lb n="217"/><span><pb n="425"/> </span>
<lb n="218"/><span>staon riamh d' ghaoth 'na'ghairbhshion acht de shíor ag obair go dian </span>
<lb n="219"/><span>díthcheallach idir oidhche 's ló, agus gan mórán dá bharra aca acht </span>
<lb n="220"/><span>uireasbha 's annró. </span></p>
<lb n="221"/>
<lb n="222"/><p><span>Acht b'fhéidir le congnadh Dé agus Phádraig Naomhtha 'nár </span>
<lb n="223"/><span>bhfada uatha an lá nuair d'bheidís arís i n-uachtar, go mbeadh </span>
<lb n="224"/><span>cineadh Mhilidh i réim 's i gceannas arís, 's go mbeadh cuanta na </span>
<lb n="225"/><span>nDéise chomh torthamhuil éisgeach 's do bhídear i n-allód, ionnus </span>
<lb n="226"/><span>go n-oirfeadh an leas-ainm do Dhún-Garbhán arís, do bhais-</span>
<lb n="227"/><span>tigheadar na Fillí ar fad ó, .i. Dún-na méith-Bhreach. </span></p>
<lb n="228"/>
<lb n="229"/><p><span>Talamh cloch-aoil is eadh Lag na nDéise ó'n gCuan siar go </span>
<lb n="230"/><span>dtí an Abha Mhór, agus as san siar ar fad go Daingean Uí </span>
<lb n="231"/><span>Chúise, cé go raibh stáraidhe darab ainm Wakefield chomh húghdar-</span>
<lb n="232"/><span>ásach 's chomh mear-dhána 's do rádh nach raibh cloch-aoil 'sa cheann-</span>
<lb n="233"/><span>tair seo.  Roinnt bliadhantaibh ó shoin, do bhí fearaibh ag tolladh </span>
<lb n="234"/><span>na talmhan, ag lorg uisge, ar chuid Mhinistéara darab ainm </span>
<lb n="235"/><span>Mac Risdeird do chomhnuigh sa mBannsa (Glebe) ar an taobh </span>
<lb n="236"/><span>thiar de bharra Lána an Aonaigh.  Tar éis dóibh an charraig chloch-</span>
<lb n="237"/><span>aoil d'tholladh síos thimcheall sé troighthe deug is fiche, do tháng-</span>
<lb n="238"/><span>adar ar chuas bheag 'sa chloch agus é lán nach beag de loscáin nó </span>
<lb n="239"/><span>froganna a bhí beo aibigh.  Do mhéaduigh ar a n-iongantas, tar </span>
<lb n="240"/><span>éis an phuill do sgrúdughadh, nuair nár bhféidir leo a dhéanamh </span>
<lb n="241"/><span>amach cad do thug ann iad ná cad budh chionntach leis, mar nach </span>
<lb n="242"/><span>raibh poll ná toll le feicsint 'na bhfaghaidís teacht ná imtheacht </span>
<lb n="243"/><span>as. </span></p>
<lb n="244"/>
<lb n="245"/><p><span>Mar is gnáthach le ceanntairibh de'n tsort so, tá an iomad </span>
<lb n="246"/><span>de uaimhibh le feicsint thall is abhfus. </span></p>
<lb n="247"/>
<lb n="248"/><p><span>I gCuiréal Chaptaoin Churraoin i Seandúin tá uaimh mhór le </span>
<lb n="249"/><span>feicsint fós, agus thimcheall trí fichid rámhan uaithe tá ceann eile </span>
<lb n="250"/><span>do ghlaodhtar Poll na Baidhbe anois mar ainm uirthe.  Sa mbliadh-</span>
<lb n="251"/><span>ain 1859, nuair do bhíodh ag déanamh bóthair cois na habhann idir </span>
<lb n="252"/><span>Dhún Garbhán agus Chill Ghobnait, 's eadh do fhoillsigheadh Poll na </span>
<lb n="253"/><span>Baidhbe ar dtúis.  Budh mhór é iongantas na fir oibre nuair </span>
<lb n="254"/><span>d'fhuaireadar an uaimh seo lán de anbhfobhracha beithighidh.  Bhí </span>
<lb n="255"/><span>roinnt de sna cnámhnaibh chomh mór 's chomh trom san go raibh sé </span>
<lb n="256"/><span>d'fhiachaibh ar na fearaibh iad do iomchur ar a nguailne dá n-ais-</span>
<lb n="257"/><span>triughadh. </span></p>
<lb n="258"/>
<lb n="259"/><p><span>Do choimeád Éamonn Ua Bréandáin, athair Risdeird, Maighis-</span>
<lb n="260"/><span>tir an Phuist anois, roinnt de's na cnámhnaibh budh mhó 's budh </span>
<lb n="261"/><span><pb n="426"/> </span>
<lb n="262"/><span>neamh-choitchionnta, agus do bhronn sé iad ar Chumann Ríoghamhail </span>
<lb n="263"/><span>Bhaile Átha Cliath ar an dara lá fichead de Mheitheamh, 1859. </span>
<lb n="264"/><span>Sgathamh 'na dhiaidh sin, do righneadh áireamh, ar roinnt des na </span>
<lb n="265"/><span>cnámhna so, ar na beithighidh 's na hainbhfidhidh do cailleadh 's do </span>
<lb n="266"/><span>marbhuigheadh 'san uaimh seo.  Ar shon nár bhféidir na cnámhna go </span>
<lb n="267"/><span>léir go bhailiughadh, de bhrigh gur dheineadh brusgar de'n a lán </span>
<lb n="268"/><span>díobh, do dheineadh amach go raibh dhá Trod ann, sé cinn de </span>
<lb n="269"/><span>Chapaill, os cionn dachad Fiadh, agus roinnt Fiadhruadhaibh, </span>
<lb n="270"/><span>Gabhar, Beithir a bhí bacach ar a chois deire, Mactíre, roinnt </span>
<lb n="271"/><span>Sionnaigh, Gearr-fhiadhtha 's Éanlaighthe.  Sa mbliadhain 1875 do </span>
<lb n="272"/><span>mhol Acadaimh Ríoghamhuil na hÉireann dá fhichead púnt chun lán-</span>
<lb n="273"/><span>chuardughadh do dhéanamh ar fuaid na háite seo. </span></p>
<lb n="274"/>
<lb n="275"/><p><span>D' chuireadar fear tuigsionach anuas agus do chuarduigh sé </span>
<lb n="276"/><span>isteach fá thalamh chúig troighthe deug 's dachad ar chead ó bheul </span>
<lb n="277"/><span>na h-uaimhe seo, agus cé gur bhféidir dul níos siadh isteach do </span>
<lb n="278"/><span>eirigh sé ar as an obair de bhrígh nach raibh aon deallradh go ndeun-</span>
<lb n="279"/><span>faidhe a thuille do fhoillsiughadh ann. </span></p>
<lb n="280"/>
<lb n="281"/><p><span>I gCúil na nDamh, gairid do'n Teampall Gheal, 'tá dhá uaimh </span>
<lb n="282"/><span>mhór eile.  Uaimh-na-gColúr is ainm do'n gceann 's mo.  Tá dhá </span>
<lb n="283"/><span>sheamra 'sa chuas so.  Ins an gceann 's siadh isteach 'tá sruthán </span>
<lb n="284"/><span>uisge ag rioth tríd. </span></p>
<lb n="285"/>
<lb n="286"/><p><span>Teidheann an t-uisge seo i dtalamh, i mBaile na Cúirte agus </span>
<lb n="287"/><span>tar éis gábhailt fá thalamh, agus tríd an uaimh seo, eirigheann </span>
<lb n="288"/><span>sé arís os cionn talmhan i gCnoc-Máin, tar éis míle slighe do </span>
<lb n="289"/><span>dheanamh fá thalamh. </span></p>
<lb n="290"/>
<lb n="291"/><p><span>Uaimh-na-Mort is ainm do'n gceann eile, agus 'tá go </span>
<lb n="292"/><span>leór seamrathaibh innte.  Tá sé ráidte gur minic a fuair Cléir </span>
<lb n="293"/><span>'s Manaigh dídheann 's fosgadh ann 's na laetheanta dúbhach </span>
<lb n="294"/><span>dobrónach nuair do bhí ór 's airgead le fagháil ar a gcinn. </span></p>
<lb n="295"/>
<lb n="296"/><p><span>Mar is gnáthach leis le talamh iseal de'n tsórt so is deacair </span>
<lb n="297"/><span>fíor-uisge do fhagháil go flúirseach ann.  Dá bhrígh sin budh mhinic </span>
<lb n="298"/><span>easnamh uisge ar mhuintir an bhaile seo. </span></p>
<lb n="299"/>
<lb n="300"/><p><span>I lár na seiseadh n-aoise deug do dhein an Buithlearach, fear </span>
<lb n="301"/><span>do bhí 'n a thighearna ar an mbaile an tan sin, iarracht ar uisge </span>
<lb n="302"/><span>do thabhairt ó'n tuaith, acht d'theip air é do chur i gcrích.  Sa </span>
<lb n="303"/><span>mbliadhain 1756 do mhol Riaghaltas na hÉireann ocht gceud púnt </span>
<lb n="304"/><span>ar Chomhairleóirí an bhaile chun uisge do thabhairt ó Shruth na Fionn-</span>
<lb n="305"/><span>uisge suas le deich míle slíghe ó'n mbaile. </span>
<lb n="306"/></p>
</div>
<pb n="427"/>
<div><lb n="307"/><p><span>Do thosnuigheadh ar an obair seo ar an seachtmhadh lá Lúghnasa, </span>
<lb n="308"/><span>1756, agus do chríochnuigheadh é ar an gcead lá bhliadhain nua sa </span>
<lb n="309"/><span>mbliadhain, 1758. </span></p>
<lb n="310"/>
<lb n="311"/><p><span>Níorbh fhada buan an chabhair seo do mhuintir an bhaile mar do </span>
<lb n="312"/><span>eirigh aighneas idir dhaoine airighthe 'n a raibh an t-uisge ag gabhail </span>
<lb n="313"/><span>trí 'n a gcuid talmhan, agus Comhairleóirí an bhaile, agus b'éigin </span>
<lb n="314"/><span>an chlais do dhúnadh suas arís. </span></p>
<lb n="315"/>
<lb n="316"/><p><span>Sa mbliadhain 1877 bí deich míle púnt le fagháil ar iasacht </span>
<lb n="317"/><span>chun uisge do thabhairt i bpíopaoí thimcheall cheithre mhíle go leith </span>
<lb n="318"/><span>slíghe dtí an mbaile, acht do chaitheadar na Comhairleóirí </span>
<lb n="319"/><span>dhiúltúghadh dho, de brígh go gcosnóch' an chóir seo suas le dhá </span>
<lb n="320"/><span>mhíle dheug, agus cheapadar go mbeadh sraith na h-oibre sin </span>
<lb n="321"/><span>ró-throm ar na daoine. </span></p>
<lb n="322"/>
<lb n="323"/><p><span>Leis na cianta go dtí le fíor-dheidheannaighe bhí muintir an </span>
<lb n="324"/><span>bhaile ag braith ar Thobar a' Bhile. </span></p>
<lb n="325"/>
<lb n="326"/><p><span>Dála mar do eirigheann an t-uisge i gCnoc-Máin riothann an </span>
<lb n="327"/><span>sruthán so amach trí chnocán chruaidh-charraigeach go breágh réidh </span>
<lb n="328"/><span>fionn-fhuar, agus gan aoinne eolach ar an áird do sgéitheann sé </span>
<lb n="329"/><span>as ar dtúis.  Budh mho duine do bhain slighe mhaith mhaireachtain </span>
<lb n="330"/><span>amach ag tarraingt uisge i mbairlí ó'n dtobar so agus 'ghá dhíol </span>
<lb n="331"/><span>le muintir an bhaile.  Sa mbliadhain 1890 do fuaireadh chúig mhíle </span>
<lb n="332"/><span>púnt ar iasacht chun uisge d' thabhairt isteach chun na' bhaile ó </span>
<lb n="333"/><span>Innse-an-Drisle thimcheall dhá mhíle go leath slighe.  Ní raibh bac </span>
<lb n="334"/><span>'ná teipe leis an uair seo, agus bíodh a bhuidheachas san ar </span>
<lb n="335"/><span>Stiúrthóir na h-oibre, Mícheal Ua Béara, óir budh é budh chionn-</span>
<lb n="336"/><span>tsiocair leis an bhroinn do fhoillsiúghadh ar dtúis sa mbliadhain </span>
<lb n="337"/><span>1887. </span></p>
<lb n="338"/>
<lb n="339"/><p><span>Tá uisge maith sláinteamhuil le fagháil ar fuaid an bhaile </span>
<lb n="340"/><span>anois ar shraith shaorgáideach go leor, agus aoinne nach bhfuil sé </span>
<lb n="341"/><span>ar a chomhgar aige bíodh a mhilleán ar féin. </span></p>
<lb n="342"/>
<lb n="343"/><p><span>Ní ró-fhada ó shoin leis ó do bhronnadh tabhartas eile ar Chomh-</span>
<lb n="344"/><span>airleóirí an bhaile.  Budh é Captaoin 'Liam Giobún teadhlacthóir </span>
<lb n="345"/><span>na toirbhirte seo.  D'fhág sé seacht gcéad deug púnt mar udhacht </span>
<lb n="346"/><span>chun ionad aeridheachta 's spaisdeóireachta do cheapadh do mhuin-</span>
<lb n="347"/><span>tir na háite, agus pé obair eile do rachadh chun deallradh fogh-</span>
<lb n="348"/><span>anta do chur ar ghnúis an bhaile. </span></p>
<lb n="349"/>
<lb n="350"/><p><span>Do luigheadh chun oibre gan mhoill, agus níor bh'fada go raibh </span>
<lb n="351"/><span>toradh an bhronntanais seo le feicsint. </span>
<lb n="352"/></p>
</div>
<pb n="428"/>
<div><lb n="353"/><p><span>Do ghlacadar na Comhairleóirí gabháltas beag talmhan ar an </span>
<lb n="354"/><span>taobh thoir-theas de'n mbaile chun ball oireamhnach do leagaint </span>
<lb n="355"/><span>amach i gcóir aeridheachta 's caitheamh aimsire.  Budh dheacair </span>
<lb n="356"/><span>ionad ní budh dheise n'ná budh oireamhnaighe do fhagháil ar bhántaibh </span>
<lb n="357"/><span>Fódla. </span></p>
<lb n="358"/>
<lb n="359"/><p><span>Tá an Pháirc seo suighte ar bhruach na faille ag breathnughadh </span>
<lb n="360"/><span>amach ar an gcuan mhór fhairsing chumhang-bheulach.  Is aoibhinn é </span>
<lb n="361"/><span>an t-amharc 'tá le feicsint ó'n sgéimh-bhall ghlé-geal chanta so. </span></p>
<lb n="362"/>
<lb n="363"/><p><span>Ar an taobh theas de'n chuan tá Sliabh-go-Roinn ceangailte go </span>
<lb n="364"/><span>dlúth le ceann na Rinne.  Ar éadan an chinn sin tá beann mhaol </span>
<lb n="365"/><span>hÉilbhic ag bagairt a chinn ar fhailltibh Bhaile Uí Bhaoighill 'tá ar </span>
<lb n="366"/><span>a aghaidh ó thuaidh ar an taobh eile de'n chuan. </span></p>
<lb n="367"/>
<lb n="368"/><p><span>Idir an dá fhaill seo, ar an dtaobh thuaidh, 'tá ceann na </span>
<lb n="369"/><span>Rinne Báine sínte amach go stuama mánta ag briseadh na </span>
<lb n="370"/><span>tonnta fiadhaine borba 'tá de shíor ag sgéithe ó'n mhór-mhuir. </span></p>
<lb n="371"/>
<lb n="372"/><p><span>Thimcheall ceáthramhadh mhíle tarsna na h-abhann soir uait 'tá </span>
<lb n="373"/><span>lán radharc ar fhothrachaibh an tSean-Chaisleáin agus na Sean-</span>
<lb n="374"/><span>Mhainistreach.  Níor ghádh ath-amharc do thabhairt ortha chun a chur </span>
<lb n="375"/><span>i n-umhail duit go rabhadar sgathamh i dteas na díthibh agus na </span>
<lb n="376"/><span>dóghruinne i n-aimsir na Péinne 's na nGéarsmacht.  Níos </span>
<lb n="377"/><span>giorra ná san duit tá rian na gclaon-dhlighthe do chuireadh i </span>
<lb n="378"/><span>bhfeidhim níos deidheannaighe.  I lár na Páirce seo tá leacht i </span>
<lb n="379"/><span>gcuimhne ar Éamonn Paor do chrochadh de Thigh an Mhargaidh i </span>
<lb n="380"/><span>nDún-Garbhán breis agus céad bliadhain ó shoin, de bhrigh é </span>
<lb n="381"/><span>d'bheith geanamhuil bádhmar leis an dtír 'n ar rugadh agus 'n ar </span>
<lb n="382"/><span>oileadh é. </span></p>
<lb n="383"/>
<lb n="384"/><p><span>Nuair do bhraithfeá ort féin tochd croidhe agus buaidhirt aigne </span>
<lb n="385"/><span>ó bheith ag smuaineamh 's a machtnamh ar na gníomhtarthaibh </span>
<lb n="386"/><span>urcóideacha so, ní gádh dhuit acht súil a thabhairt ó dheas uait </span>
<lb n="387"/><span>tarsna an chuain agus 'tá leigheas gach dochair le fagháil ann. </span></p>
<lb n="388"/>
<lb n="389"/><p><span>Is áluinn feuchaint ar an gcuan so, go spesialta tráthnóna </span>
<lb n="390"/><span>breágh grianmhar, báid ag snámh thall 's abhus, gan duadh, gan </span>
<lb n="391"/><span>dochair ar nós ealaígh ar loch, éisg go meidhreach ag eirghe </span>
<lb n="392"/><span>anáirde, gan ghruaim, gan mhairg le teas na gréine. </span></p>
<lb n="393"/>
<lb n="394"/><p><span>Fá bhun na faille ar an taobh theas de'n pháirc seó do chumadh </span>
<lb n="395"/><span>ionad snáimh le h-aghaidh na bhfear.  'Tá sé leagtha amach chomh </span>
<lb n="396"/><span>maiseamhail slachtmhar 's nár bhféidir é a shárughadh. </span></p>
<lb n="397"/>
<lb n="398"/><p><span>(Ní chríoc.)</span></p>
<lb n="399"/>
<lb n="400"/><p/>
<lb n="401"/>
<lb n="402"/><p/></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Stáir-chunntas Dhún-Garbhán. III.

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Stáir-chunntas Dhún-Garbhán. III.

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
