Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI><teiHeader type="text">
	 
<fileDesc>
<titleStmt>
<title type="main">Stáir-chunntas Dhún-Garbhán.  II.</title><author><persName>Ua Míodhacháin, Liam</persName></author><editor><name type="main">Ó Donnchadha, Tadhg</name></editor><respStmt>
	<resp>Electronic edition compiled by</resp>
	<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
	</respStmt>
	</titleStmt>
<editionStmt>
	 <edition>
		 <note type="N">IG18-11595</note>
		 <note type="L">367</note>
		 <note type="B">1908</note>
		 <note type="C"/>
		 <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
	 </edition>
</editionStmt>
<publicationStmt>
		<publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher>
		<pubPlace>24 Upper O'Connell Street, Dublin</pubPlace><date>Lughnasa, 1908</date><idno>IG18-11595</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
</publicationStmt>
<seriesStmt>
<title level="s">Irisleabhar na Gaedhilge</title><biblScope unit="vol">18</biblScope>
</seriesStmt>
<sourceDesc>
<biblStruct>
<analytic><author>Ua Míodhacháin, Liam</author><title>Stáir-chunntas Dhún-Garbhán.  II.</title></analytic>
<monogr>
<title level="j">Stáir-chunntas Dhún-Garbhán.  II.</title><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>Lughnasa, 1908</date></imprint>
</monogr> 
</biblStruct>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<langUsage><language ident="ga">Irish</language></langUsage>
</profileDesc>
</teiHeader>
<text><body><div><p><span>Stáir-chunntas Dhún-Garbhán. - II.</span></p>
<lb n="1"/>
<lb n="2"/><p><span>LIAM UA MÍODHACHÁIN </span>
<lb n="3"/><span>do scríobh.</span></p>
<lb n="4"/>
<lb n="5"/><p><span>Ní'l mórán bailtibh i gCúige Múmhan is feárr chun margaidh-</span>
<lb n="6"/><span>eachta 'ná é.  Gidheadh nach bhfuil an tír mór-dtimcheall an-</span>
<lb n="7"/><span>shaidhbhir 'tá an bhuntáiste seo aige, .i. nach bhfuil aon bhaile do </span>
<lb n="8"/><span>b'fhiú a áireamh, ar an taobh is saidhbhire de'n tír fá bhun fiche míle </span>
<lb n="9"/><span>dho. </span></p>
<lb n="10"/>
<lb n="11"/><p><span>Cé gur ag dul i nganchúiseacht 'ta a áitightheóirí 's ag dul i </span>
<lb n="12"/><span>méad 'tá an baile.  Do réir Clár áirimh na nDaoine do thógadh </span>
<lb n="13"/><span>sa mbliadain 1871 bhí 7,719 duine 'n a gcomhnuiudhe ann, acht, </span>
<lb n="14"/><span>foraoir! dála go leór bailtibh eile 'tá ag cóiriughadh Críochaibh </span>
<lb n="15"/><span>Banban 'tá an imirce thar lear ag strácadh an chroidhe as.  Sa </span>
<lb n="16"/><span>mbliadhain 1881 ní raibh acht 6,306 duine ann, agus 'sa mbliadhain </span>
<lb n="17"/><span>1891 d'thuit sé siar arís go dtí 5,263 duine.  D'réir Áireamh na </span>
<lb n="18"/><span>bliadhna 1901 bhí fuireann an bhaile i dtao' le 4,850 duine. </span>
<lb n="19"/><span>Deimhnigheann san go bhfuil ruagadh le fán ar Ghaodhalaibh agus </span>
<lb n="20"/><span>gur mithid cur in' aghaidh go dáiríribh más mian linn Éire do </span>
<lb n="21"/><span>bheith Gaodhalach arís mar a bhí sí i n-allód. </span></p>
<lb n="22"/>
<lb n="23"/><p><span>Dún na Mainistreach 's eadh do ghlaodhtar ar an roinn de'n </span>
<lb n="24"/><span>mbaile 'tá ar an taobh thuaidh de'n abhainn.  Pé neimh-chinnteacht </span>
<lb n="25"/><span>'tá orainn i dtaobh bunadhas Dhún-Garbhán, ní'l aon mhearbhthal </span>
<lb n="26"/><span>orainn i dtaobh bunadhas an bhaile seo.  Mainistir do chur </span>
<lb n="27"/><span>Manaigh de Órd Naomh San Tabhaistín ar bun annso leis sa </span>
<lb n="28"/><span>tríomhadh haois deug.  Do chuidigh dream de threibh na gCraithigh, </span>
<lb n="29"/><span>do chomhnuigh tráth i nGleann Aoidh Buidhe i n-aice Leasa Móire, </span>
<lb n="30"/><span>agus dream de threibh na mBrianaigh ó'n gCumarach, leis na </span>
<lb n="31"/><span>manachaibh ag tógaint na mainistire seo, agus do bhronnadar </span>
<lb n="32"/><span>ortha an fearann do ghaibh léithe.  Tá fallaidhe agus túr na </span>
<lb n="33"/><span>mainistreach seo 'na seasamh fós. </span></p>
<lb n="34"/>
<lb n="35"/><p><span>Fá fhuinneóg ar an taobh thuaidh de'n tsean-chill tá leacht-lighe </span>
<lb n="36"/><span>mhór le feicsint, agus, ar shon go bhfuil mór-chuid de'n sgríbh-</span>
<lb n="37"/><span>neóireacht do-léighte, do b'fhéidir na focail seo do dhéanamh </span>
<lb n="38"/><span>amach: "Donald Mac Grath, 1400".  Is iontuigthe as san gur </span></p>
</div>
<pb n="368"/>
<div><lb n="39"/><p><span>fá an lic seo do fuair an tréin-fhear charthanach san an ionad </span>
<lb n="40"/><span>deireannach 'san saoghal so. </span></p>
<lb n="41"/>
<lb n="42"/><p><span>Taobh leis an mhainistir seo do thógadh teampall Catoilicigh </span>
<lb n="43"/><span>'sa mbliadhain 1820, agus do righneadh é de choimh-cheangal le </span>
<lb n="44"/><span>túr na sean-mhainistreach. </span></p>
<lb n="45"/>
<lb n="46"/><p><span>Is mór an mhaise agus an fhoithint do'n teampall an túr so. </span>
<lb n="47"/><span>Tá sé 'n-a sheasamh go daingean láidir ar thaobh na gréine, ag </span>
<lb n="48"/><span>éirghe i n-áirde trí fichid troigh san spéir. </span></p>
<lb n="49"/>
<lb n="50"/><p><span>Timcheall trí fichid rámhan ar an taobh thuaidh de'n Teampall </span>
<lb n="51"/><span>so tá fothrach Sean Chaisleáin.  Níl aon chúntas againn 'n a thaobh </span>
<lb n="52"/><span>so, acht go bhfuil sé ráidhte gur thóg na Crathaigh é mar adhbhar </span>
<lb n="53"/><span>cosnaighthe na Mainistreach.  Is deallrach leis go raibh práinn </span>
<lb n="54"/><span>le'n a leithéid an tan sin, agus i bhfad roimhe. </span></p>
<lb n="55"/>
<lb n="56"/><p><span>'S na bliadhantaibh 912, 913 agus 915 do dheineadar na </span>
<lb n="57"/><span>Lochlannaigh Baile Dhún-Garbhán d'ionnsughadh agus d'réir </span>
<lb n="58"/><span>tuairisce is aindis an oídeadh do fhágadar ar an Mhainstir </span>
<lb n="59"/><span>ann. </span></p>
<lb n="60"/>
<lb n="61"/><p><span>I ndeire an ochtmhadh aois is eadh d'ghabhadar so cuan </span>
<lb n="62"/><span>i nÉirinn ar dtúis.  Le'n a ré sa dtír aimsir chráidhte cheasta do </span>
<lb n="63"/><span>mhuintir na hÉireann d'budh eadh í. </span></p>
<lb n="64"/>
<lb n="65"/><p><span>Ní raibh aon teora leis an méid do fhulaing na Gaedhil trí </span>
<lb n="66"/><span>fhóirneart agus trí fheall-bheartaibh an aicme seo, de bhrígh go </span>
<lb n="67"/><span>ndeárnadar na Lochlannaigh sladadh 's creachadh i ngach ball do </span>
<lb n="68"/><span>b'fhéidir leo. </span></p>
<lb n="69"/>
<lb n="70"/><p><span>Budh bheas leo fogha do thabhairt fá áit nuair is lúgha d'bheadh </span>
<lb n="71"/><span>coinne leo.  Budh anamh iad ag bruachadaighil ar fuaid baill </span>
<lb n="72"/><span>agus do dhéinidís a n-obair chomh glic 's chomh gasta san go </span>
<lb n="73"/><span>mbíodh a gcreach bailighthe chun siubhail aca sul d'fhéadfaidhe cosc </span>
<lb n="74"/><span>do chur leo. </span></p>
<lb n="75"/>
<lb n="76"/><p><span>Dream namhadmhar fuathmhar do Chríosdaigheacht 's do </span>
<lb n="77"/><span>Chreideamh d'budh eadh iad, agus dá bhithin sin, budh mhinic iad ag </span>
<lb n="78"/><span>déanamh ár 's léirsgrios 's a fuadach leo ollmhaitheas na </span>
<lb n="79"/><span>mainistreachaibh.  Nuair d'fhuighidís aga air ní fhágaidís faic fá </span>
<lb n="80"/><span>mhúir a'tíghe nach sgiobfaidís chun siubhail, dá m'fhiú é, agus </span>
<lb n="81"/><span>mar an bh'fhiú teine do thabhairt do.  Do leanadar ar an gcuma </span>
<lb n="82"/><span>san go cealgach clamparach gur chuireadh deire le'n a réim i </span>
<lb n="83"/><span>gCluain Tairbh. </span>
<lb n="84"/></p>
</div>
<pb n="369"/>
<div><lb n="85"/><p><span>Do bhí an saoghal socair go leor ar fuaid an bhaile 'n a dhiaidh </span>
<lb n="86"/><span>san, gur tháinig na Normannaigh i dtír ar chuireadh Dhiarmuid </span>
<lb n="87"/><span>Mac Murchadha.  I meadhon an dara aois deug do thárla gur </span>
<lb n="88"/><span>eirigh imreasán idir Dhiarmuid Mac Murchadha (Diarmuid na </span>
<lb n="89"/><span>nGall) do bhí n'a Rígh ar Laighean an tráth san, agus Ruaidhrí Ua </span>
<lb n="90"/><span>Conchubhair, Árd-Righ Éireann.  Fear droich-bhéusach, mí-iomchurach, </span>
<lb n="91"/><span>iseal-aigeantach do budh eadh Diarmuid, agus dá bhrígh sin do thuill </span>
<lb n="92"/><span>sé dho féin fuaith agus fearg an Rígh i gcás gur dheineadh é </span>
<lb n="93"/><span>d' dhíbhirt ó'n gCoróinn.  </span></p>
<lb n="94"/>
<lb n="95"/><p><span>Chun a shainnt do agairt ar an Árd-Rígh, do ghluais sé roimhe </span>
<lb n="96"/><span>dtí an bhFrainnc chun a ghearán do dhéanamh leis an Dara hAnn-</span>
<lb n="97"/><span>raoi, Rígh Shasanna, ag tnúth le n-a shár-chongnamh san chun fuas-</span>
<lb n="98"/><span>gailt do dhéanamh air as an gcruadhchás so. </span></p>
<lb n="99"/>
<lb n="100"/><p><span>Budh é sin an bheart dúbhach deórach do Ghaodhalaibh, de bhrigh </span>
<lb n="101"/><span>gurab é budh chionntach le sluaightibh namhadmhara Shasanna do </span>
<lb n="102"/><span>tharraingt ortha ar dtúis.  De bhárr athchuinge an chladhaire seo, </span>
<lb n="103"/><span>do sheóladh cabhlach ghléasta anall chúghainn sa mbliadhain 1169; </span>
<lb n="104"/><span>acht ní raibh sé'n a gcumas san mórán díoghbhála do dhéanamh, </span>
<lb n="105"/><span>agus b'éigin do Dhiarmuid a aghaidh do thabhairt ar Shasanna arís. </span></p>
<lb n="106"/>
<lb n="107"/><p><span>Do gheall an tIarla Risteárd de Clár, .i. Strongbó, teacht </span>
<lb n="108"/><span>i bhfóirighthint air, ar choingíll go dtabharfadh sé a inghean do le </span>
<lb n="109"/><span>pósadh agus i n'fhochair sin pé oighreachtaí do bhéadh 'n a dhiaidh </span>
<lb n="110"/><span>tar éis a bháis. </span></p>
<lb n="111"/>
<lb n="112"/><p><span>Sa mbliadhain 1170 do bhuail an tIarla Strongbó cuan i </span>
<lb n="113"/><span>bPortláirge, agus trí mhíie saighdiúirí mileadhta le n-a chois. </span>
<lb n="114"/><span>Tar éis dóibh ár is léirsgrios do dhéanamh ar fuaid na Laighean, </span>
<lb n="115"/><span>d'ionnsuidh cuid dá shluaighte Lios Mór, sa mbliadhain 1174, ar </span>
<lb n="116"/><span>tí an baile agus na triochadh céad budh choimhneasa dho do </span>
<lb n="117"/><span>shladadh 's do chreachadh.  Budh é Réamonn Reamhar Mhic Ghearailt </span>
<lb n="118"/><span>dearbhráthair céile Strongbó, do bhí mar cheann-urraidh ortha. </span>
<lb n="119"/><span>Nuair a bhí deire sgriosta déanta aca i Lios Mór, do leanadar </span>
<lb n="120"/><span>órtha cois na habhann ó dheas go rángadar gairid d'Eochaill. </span></p>
<lb n="121"/>
<lb n="122"/><p><span>Ag inbhear na nAbha Mhóire annso do chuireadar roinnt dá </span>
<lb n="123"/><span>gcreach ar bhórd árthaighe do fuaireadar rompa ann, agus do </span>
<lb n="124"/><span>sheóladh go Portláirge iad. </span></p>
<lb n="125"/>
<lb n="126"/><p><span>Do leanadar dream de mhuinntír Chorcaighe ar a dtóir, acht </span>
<lb n="127"/><span>do theip ortha teacht suas leo. </span></p>
<lb n="128"/>
<lb n="129"/><p><span>An méad nár fhéadadar do chur ar bórd san áit seo do </span></p>
</div>
<pb n="370"/>
<div><lb n="130"/><p><span>sheoladar Réamonn 's a chomhlucht rompa iad.  Do righneadar </span>
<lb n="131"/><span>ceann ar aghaidh go Dún-Garbhán, ag creachadh 's a' fuadach gach a </span>
<lb n="132"/><span>raibh ar a mbealach, sa tslighe go raibh suas le cheithre mhíle </span>
<lb n="133"/><span>beithightheach rompa amach ag déanamh ar an mbaile sin. </span></p>
<lb n="134"/>
<lb n="135"/><p><span>Do ionnsuidh Diarmuid Mac Cárthaigh, Prionnsa Dheas Mhúmhain </span>
<lb n="136"/><span>iad, acht do chuireadh an cath ar Dhiarmuid agus a chomhlucht. </span></p>
<lb n="137"/>
<lb n="138"/><p><span>De dheasgaidh oibre an lae sin, do chuireadh Dún-Garbhán fá </span>
<lb n="139"/><span>úrlámhas Shasanna.  Do bhí an baile fá riaradh Strongbó annsan, </span>
<lb n="140"/><span>agus do bhronn seisean é ar an Dara hAnnraoi, Rígh Shasanna. </span></p>
<lb n="141"/>
<lb n="142"/><p><span>Nuair do bhí ag éirghe chomh maith san leis na Gallaibh agus </span>
<lb n="143"/><span>seilbh 'ghá ghabháilt aca, nach mór, ar na príomh-bhailtibh uile </span>
<lb n="144"/><span>d'ionnsuigheadar, do lean a thuile dá muinntir anall iad, agus, </span>
<lb n="145"/><span>dá bhrígh sin, ní raibh dada ar siubhal ar fuaid na tíre an uair </span>
<lb n="146"/><span>sin acht bualadh 's bachram idir Ghaodhalaibh, Ghallaibh, 's Lochlann-</span>
<lb n="147"/><span>achaibh mar do bhídear. </span></p>
<lb n="148"/>
<lb n="149"/><p><span>Cun réidhteach do dhéanamh eatorra, tháinig Rígh Shasanna anall </span>
<lb n="150"/><span>sa mbliadhain 1210.  Budh é Rígh Seaghán do bhí ar an gcoróinn </span>
<lb n="151"/><span>an uair sin. </span></p>
<lb n="152"/>
<lb n="153"/><p><span>Nuair do bhí an tsíothcháin déanta aige, do cheap sé 'n-a aigne </span>
<lb n="154"/><span>gach baile do bhí 'n-a sheilbh a dhaingniughadh agus na dronga do </span>
<lb n="155"/><span>chomhnuigh ionnta do chur fá riaghail. </span></p>
<lb n="156"/>
<lb n="157"/><p><span>Le linn na huaire sin, do thóg sé Caisleán cois na taoide i </span>
<lb n="158"/><span>nDún-Garbhán san áit atá Barcur na Síoth-mhaor anois.  Do thóg </span>
<lb n="159"/><span>sé dún thimcheall an chaisleáin seo mar chóir chosnaimhthe air. </span></p>
<lb n="160"/>
<lb n="161"/><p><span>Do chuireadh túr agus badhon ar gach uilinn de'n dún, acht ní'l </span>
<lb n="162"/><span>túr, badhon, ná caisleán le feicsint anois acht aon túr amháin </span>
<lb n="163"/><span>atá 'n-a sheasamh ar an taobh thiar de.  Tá sé ráidhte gur thógadh </span>
<lb n="164"/><span>an túr so níos déidheannaighe 'ná an chuid eile, agus gur righ-</span>
<lb n="165"/><span>neadh an dún d'fhairsingiughadh sa gceathramhadh haois deug.  Bhí </span>
<lb n="166"/><span>pampa mór i lár an dúin seo, acht do dhúnadh suas é de bhrígh go </span>
<lb n="167"/><span>raibh an t-uisge ró-ghuirt.  Ar an ionad so, leis, do thógadh </span>
<lb n="168"/><span>lann-airm (military barracks) 'san aois seo caithte againn, agus </span>
<lb n="169"/><span>do chuireadh buidhean saighdiúirí ann chun an baile do chosaint. </span>
<lb n="170"/><span>Sa mbliadhain 1882, d'aistrigheadh na saighdiúirí ar fad as an </span>
<lb n="171"/><span>mbaile, agus tá an áit go léir anois i seilbh shíoth-mhaoir an bhaile </span>
<lb n="172"/><span>ó thosach an earraigh seo caithte againn. </span></p>
<lb n="173"/>
<lb n="174"/><p><span>Is deallrach, leis, gur le linn an chaisleáin do thógaint 's eadh </span>
<lb n="175"/><span>do chuireadh múir leis an mbaile. </span>
<lb n="176"/></p>
</div>
<pb n="371"/>
<div><lb n="177"/><p><span>Do rioth an falla so ó'n Dún thoir cois na trágha ó dheas nach </span>
<lb n="178"/><span>beag dtí an Pháirc anois, as san siar díreach dtí bárr Shráid na </span>
<lb n="179"/><span>mBráthar.  Do rioth sé síos an tsráid sin go dtí Sráid Pharnell </span>
<lb n="180"/><span>anois, áit 'n-a raibh geataí an bhaile an tan sin, agus ó'n ngeata </span>
<lb n="181"/><span>san soir ó thuaidh dtí an Dún arís. </span></p>
<lb n="182"/>
<lb n="183"/><p><span>Dála an Dúin, bhí túir is badhona ar uilnnibh na múrthaibh </span>
<lb n="184"/><span>leis.  Ní'l a rian le feicsint anois, acht beagán de'n bhfalla 'tá </span>
<lb n="185"/><span>ag bárr Sráid an Teampaill. </span></p>
<lb n="186"/>
<lb n="187"/><p><span>Chomh fada siar leis an mbliadhain 1463 deirtear linn go </span>
<lb n="188"/><span>raibh Dún-Garbhán 'n-a bhaile mhór fhairsing an tan sin. </span></p>
<lb n="189"/>
<lb n="190"/><p><span>Do chuireadh Acht ar bun i bFeis Shasann an bhliadhain sin, le </span>
<lb n="191"/><span>linn do'n Cheathramha Righ Éamonn a bheith ar a gCoróinn, ag </span>
<lb n="192"/><span>tabhairt cead do mhuinntir na háite a stiúrughadh féin do bheith </span>
<lb n="193"/><span>ar an mbaile aca, agus ag cur cúram cosnaimh agus coimeádtha </span>
<lb n="194"/><span>an chaisleáin agus múrthaibh an bhaile ar Thomás Mac Gearailt </span>
<lb n="195"/><span>Iarla Dheas-Mhumhan. </span></p>
<lb n="196"/>
<lb n="197"/><p><span>Do órduigheadh do-san an caisleán agus na múir do dheis-</span>
<lb n="198"/><span>iughadh, do dhaingniughadh, agus do choimeád amhlaidh, agus costas </span>
<lb n="199"/><span>na hoibre sin do bhaint as sraith-chíos an bhaile.  Do luadh leis </span>
<lb n="200"/><span>san Acht so gurab é fearann-oighreachta Dhún-Garbhán an oigh-</span>
<lb n="201"/><span>reacht badh uaisle agus budh ársaidh do bhain leis an Rígh i </span>
<lb n="202"/><span>nÉirinn. </span></p>
<lb n="203"/>
<lb n="204"/><p><span>Ar theacht i gcoróinn do'n Chéad Righ Seumas do mholadh an </span>
<lb n="205"/><span>reacht ceudna ar an mbaile ar an 4adh lá do Eanair sa </span>
<lb n="206"/><span>mbliadhain 1609.  Bhí gach buntáiste ag na háitightheóirí do </span>
<lb n="207"/><span>lamháladh dóibh san Acht roimhe sin, acht, amháin gurab ar an </span>
<lb n="208"/><span>Riaghaltas féin do bhí an Lucht Treórtha do thoghadh.  Dá bhrígh sin </span>
<lb n="209"/><span>ní raibh baint ná páirt ag sna háitightheóirí féin le riaghlughadh </span>
<lb n="210"/><span>an bhaile agus is inmheasta d'réir tuairisge go raibh tuaiplis </span>
<lb n="211"/><span>éigin dá dheanamh ag sna Comhairleóirí seo, de bhrígh nach raibh sé </span>
<lb n="212"/><span>ar chumas an Choisde Ríoghamhuil d' thionóladh annso sa mbliadhain </span>
<lb n="213"/><span>1833 do dhéanamh amach an raibh an baile fá n-a smacht nó nach </span>
<lb n="214"/><span>raibh. </span></p>
<lb n="215"/>
<lb n="216"/><p><span>Le linn na h-Éireannaigh d' eirghe i gcoinne na nGall d' </span>
<lb n="217"/><span>ghlacadar saighdiúirí Shasanna seilbh ar an mbaile sa mbliadhain </span>
<lb n="218"/><span>1642.  Fear darab ainm Rosington a bhí mar thaoiseach ortha. </span></p>
<lb n="219"/>
<lb n="220"/><p><span>Nuair d' shaoil sé go raibh greim daingean ar an áit aige do </span>
<lb n="221"/><span>bhuail Gaedhil chalma na nDéise bob air.  Do éaluigheadar thar </span></p>
</div>
<pb n="372"/>
<div><lb n="222"/><p><span>na múrthaibh nuair do bhí beagán coinne leo agus do righneadar </span>
<lb n="223"/><span>ár na na Sasannaigh a bhí ann.  Do ghléasadar long annsan agus </span>
<lb n="224"/><span>do cuireadh chun siúbhail í dtí an bhFrainnc fá dhéin lón-cogaidh 's </span>
<lb n="225"/><span>do chongbhuigheadar greim ar an gCaisleán agus ar an mbaile </span>
<lb n="226"/><span>ar feadh dhá bhliadhan. </span></p>
<lb n="227"/>
<lb n="228"/><p><span>I Mí na Bealtaine san mbliadhain 1647 do ath-thóg an </span>
<lb n="229"/><span>Tighearna Innse-Cuinn, .i. Murchadha an Tóiteáin, do'n Rígh é, </span>
<lb n="230"/><span>agus d' fhan sé 'n a sheilbh sin gur thog Cromuell do féin 's do </span>
<lb n="231"/><span>Phárlamaid é i n-aghaidh an Rígh. </span></p>
<lb n="232"/>
<lb n="233"/><p><span>Ar an dara lá dhe Mhí na Nodlag sa mbliadhain 1649 do fhág </span>
<lb n="234"/><span>Cromuell Cathair Phortláirge agus do ghluais roimhe ceann ar </span>
<lb n="235"/><span>aghaidh go Dún-Garbhán ag sladadh 's ag slaodadh gach a dtáinig </span>
<lb n="236"/><span>ar a chomhgar.  Lá fliuch séidthe budh eadh é.  Do admháil Cromuell </span>
<lb n="237"/><span>fhéin gurbh é an lá budh aindisíghe agus budh annróchaíghe do </span>
<lb n="238"/><span>theagbhuigh air riamh é. </span></p>
<lb n="239"/>
<lb n="240"/><p><span>Nuair do shreis sé Coill Mhic Thomáisín do bhí an Abha Machan </span>
<lb n="241"/><span>ag brúchtaighil ar gach taobh le faobhar-neart tuile de bhárr na </span>
<lb n="242"/><span>báisdíghe agus na trom-fhearthanna.  B'éigin do féin agus dá </span>
<lb n="243"/><span>shluagh mhalluighthe cur suas ar fuaid na háite sin gur thrághaidh </span>
<lb n="244"/><span>an abhainn beagán. </span></p>
<lb n="245"/>
<lb n="246"/><p><span>Cé gur ghéill muinntir Dhún-Garbhán do'n Tighearna Bróghcoill </span>
<lb n="247"/><span>ar an tríomhadh lá de'n mhí níor shásmhuigh san an cladhaire fhol-</span>
<lb n="248"/><span>chíocrach mhalluighthe seo, bhí an oiread san droch-fhuadair faoi, le </span>
<lb n="249"/><span>neart boirbeacht 's droich-mhianaigh d' thug sé órdughadh dhá </span>
<lb n="250"/><span>shaighdiúirí gabháilt do chlaidheamh ar mhuinntir an bhaile sin. </span></p>
<lb n="251"/>
<lb n="252"/><p><span>Do ionnsuidh sé an baile um thráthnóna an 4adh lae.  Sul ar </span>
<lb n="253"/><span>bhuail sé an baile do chuir sé roinnt dá shluagh chun gabháilt do </span>
<lb n="254"/><span>philéir ar Chaisleán Cnoc Máin, agus do dhírigh sé féin 's a chomh-</span>
<lb n="255"/><span>lucht go cath-chraoiseach ar Dhún-Garbhán.  Ag déanamh isteach ar </span>
<lb n="256"/><span>an mbaile dhóibh do bhí Cromuell féin ar cheann an tsluaigh.  Do </span>
<lb n="257"/><span>thárla go raibh tigh tábhairne ag bean de's na nÓglaigh ar thaobh an </span>
<lb n="258"/><span>bhóthair.  Do ionnsuidh bean a' tábhairne Cromuell agus corn </span>
<lb n="259"/><span>beórach 'na a láimh aici.  Do rug sí greim ar shrian a chapaill agus </span>
<lb n="260"/><span>do chuir sí fáilte roimhe.  Nuair do theann sé an srian, do árduigh </span>
<lb n="261"/><span>sí an corn agus do labhair leis os árd ag rádh.  "Sid é do </span>
<lb n="262"/><span>shláinte a thréin-fhir ghroidhe, ól deoch le do thoil, is deallrach go </span>
<lb n="263"/><span>bhfuil aisdear fada ort."  Baineann sé le deallradh go raibh </span>
<lb n="264"/><span>dúil 'sa mbraon aige mar bhárr ar gach cáilidheacht eile a bhí 'ghá </span></p>
</div>
<pb n="373"/>
<div><lb n="265"/><p><span>bhorradh 's 'á ghriosadh chun droch-oibre, mar do ghlac sé an corn </span>
<lb n="266"/><span>uaithe, do ghaibh sé buidheachas léithi, 's do dhiúg sé siar 'n a chraos-</span>
<lb n="267"/><span>bholg é. </span></p>
<lb n="268"/>
<lb n="269"/><p><span>Iar sin do órduigh sí an méid díghe do bhí fá mhuir a' tíghe do </span>
<lb n="270"/><span>chur ar bórd le h-aghaidh na saighdiúirí, agus nuair do bhí gach a' </span>
<lb n="271"/><span>rud ollamh dóibh do óladar a sáith mar budh mhór é a bpráinn </span>
<lb n="272"/><span>leis t'réis annró na laetheanntaibh roimhe sin. </span></p>
<lb n="273"/>
<lb n="274"/><p><span>Tá sé ráidhte gur chuir féileacht na mná so an oiread san </span>
<lb n="275"/><span>sásaimh agus suaimhneas aigne ar Chromuell gur cheap sé cead a </span>
<lb n="276"/><span>gcos do thabhairt do mhuinntir an bhaile agus do thug sé órdughadh </span>
<lb n="277"/><span>láidir uaidh gan a'rud do lot 'ná do mhilleadh acht amháin an </span>
<lb n="278"/><span>Caisleán agus an Teampall. </span></p>
<lb n="279"/>
<lb n="280"/><p><span>Trí lá i ndiaidh an gabáltas so, do cailleadh ar an mbaile </span>
<lb n="281"/><span>Taoiseach le Cromuell darab ainm Ións, (Jones).  Bhí amhras </span>
<lb n="282"/><span>láidir ag bean a' tighe 'n ar chailleadh é, gur nimh a thug Cromuell </span>
<lb n="283"/><span>do budh chionntach le'n a bhás, de bhrígh go raibh luadar ar siúbhal </span>
<lb n="284"/><span>nach rabhadar a' réidheachant ró-mhaith le chéile.  Do bhraith </span>
<lb n="285"/><span>Cromuell go raibh sé seo ag déanamh "uisge fá thalamh" idir é </span>
<lb n="286"/><span>féin agus Rígh Shasana.  Is éigcinnte leis nó do bhí mar do bhí sé </span>
<lb n="287"/><span>do thuairisg air go raibh sé 'n a fhear dhaonna charthannach, agus </span>
<lb n="288"/><span>nár thaithnigh leis a bheith páirteach 's na gníomhtharthaibh barbardha </span>
<lb n="289"/><span>neamh-dhaonna do bhí idir lámha aca an tan sin.  Acht, faraoir! </span>
<lb n="290"/><span>níor eirigh a mhacántacht leis.  Mar dhíoluigheacht deigh-mhéinne </span>
<lb n="291"/><span>dho do gabhadh é féin, le feall, i n-inniol na síorruidheachta. </span></p>
<lb n="292"/>
<lb n="293"/><p><span>Do thugadh a chorp go hEóchaill agus do adhlacadh é i Séipéal </span>
<lb n="294"/><span>Iarla Chorcaighe. </span></p>
<lb n="295"/>
<lb n="296"/><p><span>Nuair do chriothadar muinntir an bhaile dhíobh an méid sgáth 's </span>
<lb n="297"/><span>eagla do chuir an claon-fhealltóir seo go smior 'n a gcnámhnaíbh, </span>
<lb n="298"/><span>do luigheadar isteach go dian chun saothair arís, agus is deallrach </span>
<lb n="299"/><span>gur eirigh leo go seunmhar sonasach.  Sa mbliadhain 1689 d' </span>
<lb n="300"/><span>bhronn an Riaghaltas a thuile buntáistíbh ortha fá úghdarás an </span>
<lb n="301"/><span>Dara Rígh Seumas; acht, níor cuireadh i bhfeidhm iad de dheasgaidh </span>
<lb n="302"/><span>buadhachant air ag cath fuilteach na Bóinne an lá úd do thuill sé do </span>
<lb n="303"/><span>féin an ainm mhí-mhaiseamhail ghránda san - "Seumas a Chaca a </span>
<lb n="304"/><span>chaill Éire". </span></p>
<lb n="305"/>
<lb n="306"/><p><span>D'réir deallradh budh thairbheach buntáisteach an baile é Dún-</span>
<lb n="307"/><span>Garbhán do Riaghaltas Shasanna sgathamh dá raibh, de bhrígh go raibh </span>
<lb n="308"/><span>togha na haire aca air.  Fá úghdarás an ochtmhadh Rígh hAnnraoi, </span></p>
</div>
<pb n="374"/>
<div><lb n="309"/><p><span>sa mbliadhain 1531, do bhronnadh an Caisleán agus Fearann-</span>
<lb n="310"/><span>oighreachta an bhaile ar Pheadar Buitléar, Iarla Osruighe ar </span>
<lb n="311"/><span>choinghíll go gcoingbheóchadh agus go gcothóchadh sé an méid a bheadh </span>
<lb n="312"/><span>riachtanach chun an baile d' chosaint dá mba phráinneach é.  Sa </span>
<lb n="313"/><span>mbliadhain 1545 do bhronnadh iad ar na coinghíll ceudna ar </span>
<lb n="314"/><span>Riobárd San Leger.  Chúig bhliadhna 'na a dhiaidh san do fuair </span>
<lb n="315"/><span>Seumas Breathnach seilbh ortha, fá úghdarás an 6adh Rígh Eudhmonn. </span>
<lb n="316"/><span>Bud é an dála ceudna é le linn do'n Chéad Rígh Seumas teacht </span>
<lb n="317"/><span>i gCoróinn.  'Sa dara bliadhain dá ré sin do bhronn sé iad ar </span>
<lb n="318"/><span>Sheóirse Torantach ar chíos fiche púnt sa mbliadhain.  Budh shin é </span>
<lb n="319"/><span>cor an baile seo ar feadh na mbliadhantaibh san.  Do fuair </span>
<lb n="320"/><span>Risdeárd Ó Baoighill, Iarla Chorcaighe, seilbh ortha sa mbliadhain </span>
<lb n="321"/><span>1620. </span></p>
<lb n="322"/>
<lb n="323"/><p><span>Do réir oighreachais trí mhuinntir a mháthar, d' thuit an baile </span>
<lb n="324"/><span>chun Diúic Dhebhonsiar thimcheall na bliadhna 1723, 's do fhan sé </span>
<lb n="325"/><span>i seilbh na treibhe sin go dtí le déidheannaighe.  Ar shon go raibh </span>
<lb n="326"/><span>ceannas aca so go léir ar mhuinntir an bhaile, ní raibh stiúrúghadh </span>
<lb n="327"/><span>an bhaile ar a gcúram.  Do bhíodh buidhean ar leith i leith chuige </span>
<lb n="328"/><span>sin go dtí an bhliadhain 1723.  Ó'n bhliadhain sin, gur thoghaidh </span>
<lb n="329"/><span>muinntir an bhaile a gComhairleóirí féin ar an 9adh lá fichead do </span>
<lb n="330"/><span>Eanair sa mbliadhain 1855, bhí cúram stiúruighthe an bhaile ar an </span>
<lb n="331"/><span>Diúic agus ar a oighrí 'n a dhiaidh.  D' thoghaidh an chéad Dhiúic </span>
<lb n="332"/><span>Maor le haghaidh na hoibre sin do dhéanamh dho. </span></p>
<lb n="333"/>
<lb n="334"/><p><span>Bhí ar an bhfear-ionaid seo gach nídh do léiriughadh 's do chur i </span>
<lb n="335"/><span>gcóir gan duine ar bith le cur isteach air acht a ngnó do dhéanamh </span>
<lb n="336"/><span>d' réir mar d'oir do féin 's dá mhaighistir. </span></p>
<lb n="337"/>
<lb n="338"/><p><span>Is inmheasta dá réir sin nár riaradh mar budh chóir na </span>
<lb n="339"/><span>buntáistíbh do cheap an Riaghaltas do mhuinntir an bhaile, agus </span>
<lb n="340"/><span>dá chomhartha san ní raibh teasdas 'ná dearbhacht 'n a thaobh i láthair </span>
<lb n="341"/><span>Coisde na bliadhna 1833 'n ar bhféidir a mhalairt de thuairim a </span>
<lb n="342"/><span>bheith againn as. </span></p>
<lb n="343"/>
<lb n="344"/><p><span>Pé mar a bhí an Diúic sin agus na hUachtaráin eile do </span>
<lb n="345"/><span>bhí roimhe, do dhein athair an Diúic seo mórán maitheasa do'n </span>
<lb n="346"/><span>mbaile nuair do fuair sé 'n a sheilbh é.  Ar a chostas féin do </span>
<lb n="347"/><span>thóg sé tóchur agus droichead tarsna abha Coileagáin idir an </span>
<lb n="348"/><span>baile agus Dún na Mainistreach sa mbliadhain 1815. </span></p>
<lb n="349"/>
<lb n="350"/><p><span>Obair an-throm do budh eadh í leis.  Tá an tóchur thimcheall </span>
<lb n="351"/><span>dhá chéad rámhan agus cheithre fichid ar fhaid. </span>
<lb n="352"/></p>
</div>
<pb n="375"/>
<div><lb n="353"/><p><span>Tá súil an droichid chúig throighte deug 's trí fichid ó thaobh go </span>
<lb n="354"/><span>taobh.  Droichead breágh fuinneamhail 's eadh é, déanta dhe chlocha </span>
<lb n="355"/><span>mhóra cóirighthe do thugadh anall ó Shean-Shasanna.  Tá sé ráidhte </span>
<lb n="356"/><span>gur chosain an obair seo suas le sé mhíle púnt. </span></p>
<lb n="357"/>
<lb n="358"/><p><span>Budh mhór an Grádh-Dia an méid sin do mhuinntir an bhaile, </span>
<lb n="359"/><span>mar, nár bhféidir leo roimhe sin dul ó thaobh go taobh gan aisdear </span>
<lb n="360"/><span>fada do chur ortha féin chun an abhainn do shiubhal cos-nochttha le </span>
<lb n="361"/><span>huisge dtí 'n a nglúine, nuair do bheadh an taoide tráighte, nó </span>
<lb n="362"/><span>neachtar aca bád-caladh do thógaint. </span></p>
<lb n="363"/>
<lb n="364"/><p><span>(Ní chríoch).</span></p>
<lb n="365"/>
<lb n="366"/><p/></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Stáir-chunntas Dhún-Garbhán. II.

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Stáir-chunntas Dhún-Garbhán. II.

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
