Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI><teiHeader type="text">
	 
<fileDesc>
<titleStmt>
<title type="main">Oghmóracht.  I - Aibghidir an Oghaim.</title><author><persName>Mac Néill, Eoin</persName></author><editor><name type="main">Ó Donnchadha, Tadhg</name></editor><respStmt>
	<resp>Electronic edition compiled by</resp>
	<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
	</respStmt>
	</titleStmt>
<editionStmt>
	 <edition>
		 <note type="N">IG18-11557</note>
		 <note type="L">191</note>
		 <note type="B">1908</note>
		 <note type="C"/>
		 <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
	 </edition>
</editionStmt>
<publicationStmt>
		<publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher>
		<pubPlace>24 Upper O'Connell Street, Dublin</pubPlace><date>Bealtaine, 1908</date><idno>IG18-11557</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
</publicationStmt>
<seriesStmt>
<title level="s">Irisleabhar na Gaedhilge</title><biblScope unit="vol">18</biblScope>
</seriesStmt>
<sourceDesc>
<biblStruct>
<analytic><author>Mac Néill, Eoin</author><title>Oghmóracht.  I - Aibghidir an Oghaim.</title></analytic>
<monogr>
<title level="j">Oghmóracht.  I - Aibghidir an Oghaim.</title><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>Bealtaine, 1908</date></imprint>
</monogr> 
</biblStruct>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<langUsage><language ident="ga">Irish</language></langUsage>
</profileDesc>
</teiHeader>
<text><body><div><p><span>Oghmóracht.</span></p>
<lb n="1"/>
<lb n="2"/><p><span>EÓIN MAC NÉILL do sgríobh.</span></p>
<lb n="3"/>
<lb n="4"/><p><span>I. - AIBGHIDIR AN OGHAIM.</span></p>
<lb n="5"/>
<lb n="6"/><p><span>Dá mbeadh duine ann agus gan eolas aige ar </span>
<lb n="7"/><span>litreachaibh, gan fhios aige a leithéid do bheith </span>
<lb n="8"/><span>ann, agus go mbadh mhian leis sás nó inntleacht </span>
<lb n="9"/><span>éigin do chumadh as a nua, d'fhonn is go bhféad-</span>
<lb n="10"/><span>fadh sé cainnt na ndaoine do chomharthughadh os </span>
<lb n="11"/><span>comhair a súl - go mbadh mhian leis sgríobhadh </span>
<lb n="12"/><span>agus nach bhfaca sé sgríbhneóireacht riamh - </span>
<lb n="13"/><span>caidé an nós sgíbhneoireachta, dar libh, do cheapfadh sé </span>
<lb n="14"/><span>dhó féin?  Rud éigin ár ndóigh bheadh cosmhail leis an A, B, C so </span>
<lb n="15"/><span>againne.  Is deimhin maiseadh nach gceapfadh, ná éin ní dhá shórt. </span>
<lb n="16"/><span>Ní in éinfheacht do ceapadh éan-aibghidir riamh, acht oiread le </span>
<lb n="17"/><span>crann.  D'fhás gach aibghidir acu, mar d'fhásfadh crann, agus mar </span>
<lb n="18"/><span>nach cosmhail an crann leis an síol, mar sin fós do hathruigheadh </span>
<lb n="19"/><span>gach aibghidir go mór ón uair do cumadh ar dtús í. </span>
<lb n="20"/></p>
</div>
<pb n="192"/>
<div><lb n="21"/><p><span>Is é bhí ins na litreachaibh ar dtús, pioctúirí beaga.  Tá </span>
<lb n="22"/><span>dreamanna daoine anois féin sa domhan nach bhfuil de sgríbhneóir-</span>
<lb n="23"/><span>eacht acu acht pioctúirí.  Níor tosuigheadh sgríbhneóireacht riamh </span>
<lb n="24"/><span>ó litreachaibh.  Níor chuimhnigh éin fhear riamh ar litreachaibh mar </span>
<lb n="25"/><span>shlighe chum cainnte do léiriughadh.  An A, B, C úd d'fhoghlaim tú </span>
<lb n="26"/><span>i dtús t'óige, bhíodar ag fás leis na céadta bliadhan, bhíodar dhá </span>
<lb n="27"/><span>gcumadh agus dhá mí-chumadh agus dá ndí-chumadh agus dá n-ath-</span>
<lb n="28"/><span>chumadh ar feadh an fhaid sin sul a ndeárnadh A, B, C dhíobh fá </span>
<lb n="29"/><span>mar tá siad agat. </span></p>
<lb n="30"/>
<lb n="31"/><p><span>Is follus as sin nach duine agus nach daoine do chum agus do </span>
<lb n="32"/><span>cheap an t-ogham ar dtús as a stuaim féin.  Litreacha atá san </span>
<lb n="33"/><span>ogham, agus teagann litreacha ó phioctúirí mar theagas dias ó </span>
<lb n="34"/><span>gheamhar. </span></p>
<lb n="35"/>
<lb n="36"/><p><span>Sean-phioctúirí is eadh A, B, C.  Thar éis a bhfuaradar de </span>
<lb n="37"/><span>chaitheamh agus de chasadh ó pheannaibh na mílte bhfear i n-imtheacht </span>
<lb n="38"/><span>na gcéadta mbliadhan, ní aithneóchadh duine ar bith an chosamhlacht </span>
<lb n="39"/><span>do bhí ionnta ar dtús, acht is furusta a thuigsin gur ó phioctúirí </span>
<lb n="40"/><span>d'fhásfaidís.  Ní hionann a dhálta ag na "dúilibh feadha," ainm </span>
<lb n="41"/><span>do bhí ag Gaedhealaibh na sean-aimsire ar litreachaibh an oghaim. </span>
<lb n="42"/><span>Ó uimhreachaibh is eadh cumadh iad sin. </span></p>
<lb n="43"/>
<lb n="44"/><p><span>Is é is tuigthe dhúinn de sin nach sean-aibghidir innti féin an </span>
<lb n="45"/><span>t-ogham acht malairt do rinneadh ar aibghidir eile do bhí ann </span>
<lb n="46"/><span>roimpi.  Níor fhás an t-ogham.  Ní féidir go bhfásfadh uimhreacha </span>
<lb n="47"/><span>mar I, II, III, IIII, IIIII, as pioctúirí.  Tháinig litreacha an oghaim </span>
<lb n="48"/><span>i n-ionad litreach eile.  Comharthaí ionaid iad gan amhras.   Bhí </span>
<lb n="49"/><span>an bhun-aibghidir ann rómpa.  Acht má bhí, agus go raibh, aibghidir </span>
<lb n="50"/><span>ann rómpa, ní móide gur aibghidir Ghaedhealach í, mar isé deir </span>
<lb n="51"/><span>gach sean-ughdar Gaedhealach gurbh é an t-ogham an chéad aibghidir do </span>
<lb n="52"/><span>bhí i nÉirinn, agus fos níor fríth i nÉirinn éin sgríbhneóireacht chomh </span>
<lb n="53"/><span>sean leis an ogham.  Fágann sin gur i n-ionad abighidreach éigin </span>
<lb n="54"/><span>coigcríche do cumadh an t-ogham ar dtús.  Ní raibh éan aibghidir ámh </span>
<lb n="55"/><span>i n-iarthar na hEórpa le linn an oghaim acht Laidean agus Gréigis. </span>
<lb n="56"/><span>Ní'l an t-ogham ro-chosmhail leis an aibghidir Ghréagaigh, agus tá </span>
<lb n="57"/><span>sé fíor-chosmhail leis aibghidir Laidne.  Ar an ádhbhar sin, is cóir </span>
<lb n="58"/><span>dhúinn a mheas gurab í an aibghidir Laidne bun agus múnla an </span>
<lb n="59"/><span>oghaim. </span></p>
<lb n="60"/>
<lb n="61"/><p><span>Ar adhmad nó ar chloich is eadh sgríobhthaoi an t-ogham.  Do </span>
<lb n="62"/><span>gheibheadh an t-oghmóir ceap fada ceathar-chúinneach.  Támhlorg do </span>
<lb n="63"/><span><pb n="193"/> </span>
<lb n="64"/><span>ghlaoidhtí ar an gceap, má ba cheap adhmaid é.  Má ba chloch do </span>
<lb n="65"/><span>bheadh aige i n-ionad crainn, lia nó leac nó coirthe do ghlaoidhtí </span>
<lb n="66"/><span>ar an gcloich sin, mar adubhairt an file - "Ogham i lia, lia uas </span>
<lb n="67"/><span>leacht," agus rl.  Do réir cosamhlachta, ní ghearrthaoi ogham i lia acht </span>
<lb n="68"/><span>an uair dob' áil leis an oghmóir cuimhne do dhéanamh ar dhuine do </span>
<lb n="69"/><span>bheadh thar éis báis d'fhagháil.  Cibé gnó eile bheadh aige don cheird </span>
<lb n="70"/><span>sin, is ar admhad do ghníodh sé an sgríbheann.  Is ó cheird na saor </span>
<lb n="71"/><span>adhmaid tugadh ainm ar umhmór na neithe do bhain le ceird na </span>
<lb n="72"/><span>n-oghmóirí.  Ar an ádhbhar sin, is dócha gur i n-adhmad do </span>
<lb n="73"/><span>sgríobhthaoi an t-ogham ar dtús, agus 'na dhiaidh sin ar lic nó ar </span>
<lb n="74"/><span>choirthe.  Ní hi lár an támhluirg a bhíodh an t-ogham acht ar na </span>
<lb n="75"/><span>cúinní.  Craobh nó druim do ghlaoidhtí ar chúinne le haghaidh </span>
<lb n="76"/><span>oghmórachta.  Sguiream feasta le trácht ar na támhlorgaibh.  Ní </span>
<lb n="77"/><span>mhaireann oiread is ceannn amháin acu, nó má mhaireann ní'l sé </span>
<lb n="78"/><span>ar fagháil.  Tráchtfamaoid ar na liagaibh, a bhfuil beag nach ceithre </span>
<lb n="79"/><span>céad acu ar marthain agus ar fagháil go dtí indiu, agus tuilleadh </span>
<lb n="80"/><span>gan amhras nach bhfuighfear go dtéightear ar a lorg. </span></p>
<lb n="81"/>
<lb n="82"/><p><span>Do sgríobhthaoi cuid de na litreacha ar thaobh na láimhe deise </span>
<lb n="83"/><span>den chraoibh nó den druim - sin í cúinne na lice agus an leac 'na </span>
<lb n="84"/><span>seasamh suas - agus cuid acu ar thaobh na láimhe clí, agus cuid </span>
<lb n="85"/><span>acu fiar-thrasna na craoibhe.  Fiodh - sin litir san ogham. </span>
<lb n="86"/><span>Tugthar fiodh fós ar ghuta (mar tá a, o, u, e, i), agus taobh-omna </span>
<lb n="87"/><span>ar chonsaine. </span></p>
<lb n="88"/>
<lb n="89"/><p><span>Le líne amháin nó dhá líne, nó trí líne, nó ceithre líne, nó le </span>
<lb n="90"/><span>cúig líne, do sgríobhthaoi gach consaine, agus na línte sin le hais a </span>
<lb n="91"/><span>chéile mar seo - I II III IIII IIIII.  Má's ar an láimh dheis </span>
<lb n="92"/><span>atá na comharthaí sin, sí brígh atá ionntu a gcúigear .i. B, L, </span>
<lb n="93"/><span>V, S, N; fleasg amháin, sin B; dhá fhleisg, sin L, cúig fleasga, </span>
<lb n="94"/><span>sin N.  Is é V do bhíodh i nGaedhilg na sean-ogham an áit i bhfuil </span>
<lb n="95"/><span>F i nGaedhilg na leabhar.  Mar sin, b, l, f, s, n na cúig litreacha </span>
<lb n="96"/><span>tosaigh do réir na leabhar. </span></p>
<lb n="97"/>
<lb n="98"/><p><span>Má's ar an láimh chlí atá na fleasga céadna óna haon go dtí </span>
<lb n="99"/><span>a cúig, ionann iad le H, D, T, C, Q.  Bhí Q i nGaedhilg na sean-</span>
<lb n="100"/><span>ogham, agus mhair sé tamall i nGaedhilg na leabhar, acht is fada </span>
<lb n="101"/><span>ó chuaidh sé ar ceal uile go léir. </span></p>
<lb n="102"/>
<lb n="103"/><p><span>Na fleasga atá 'na luighe fiar-thrasna na craoibhe mar seo </span>
<lb n="104"/><span>/ // /// //// /////, ceann de gach fleisg ar an taobh dheas agus an </span>
<lb n="105"/><span>ceann eile ar an taobh clí, is ionann iad le M, G, nG, Z, R. </span>
<lb n="106"/><span><pb n="194"/> </span>
<lb n="107"/><span>Ba litir amháin NG san ogham agus níor dhá litir mar tá isna </span>
<lb n="108"/><span>leabhraibh.  Maidir le Z, tá amhras mór agam nach raibh a leithéid </span>
<lb n="109"/><span>de litir sa sean-ogham, acht litir éigin eile ina hionad.  Deir-</span>
<lb n="110"/><span>thear nár fríth an cheathar-fhleasg thrasnach //// fós acht ar lic amháin, </span>
<lb n="111"/><span>agus gur féidir G, G, bheith ar an lic i n-ionad Z.  Is minic </span>
<lb n="112"/><span>nach Z a samhluighthear leis an litir oghaim seo, acht "St", acht </span>
<lb n="113"/><span>ní'l annsin acht atrughadh fuama, mar b'ionann Z le Ts, agus is </span>
<lb n="114"/><span>ionann le Ts fós é san Almáinis agus i dteangthachaibh eile. </span></p>
<lb n="115"/>
<lb n="116"/><p><span>Aga (nó eanga) beaga gearra óna haon go dtí a cúig, agus </span>
<lb n="117"/><span>iad gearrtha sa chraoibh féin gan rochtain amach ar aon taobh, mar </span>
<lb n="118"/><span>seo - I II III IIII IIIII - sin iad na cúig gutaí (nó gothaidhe </span>
<lb n="119"/><span>má's fearr leat) .i. A, O, U, E, I.  Tabhair dot aire go bhfuil na </span>
<lb n="120"/><span>gutaí leathna i dtosach, agus 'na gutaí caola na ndiaidh. </span></p>
<lb n="121"/>
<lb n="122"/><p><span>Ní raibh éan chomhartha sa tsean-ogham ar na gutaí fada seach </span>
<lb n="123"/><span>na gutaí gairide.  Ní raibh éan chomhartha ar na consainí </span>
<lb n="124"/><span>análuighthe seach na bun-chonsainí.  Má bhí urdhubhadh ann le linn </span>
<lb n="125"/><span>an tsean-oghaim, níl sé ar aithne ar éin lic dár sgrúdadh fós, ó </span>
<lb n="126"/><span>thosuigh daoine na haimsire seo ag déanamh foghlama ar an </span>
<lb n="127"/><span>oghmóracht. </span></p>
<lb n="128"/>
<lb n="129"/><p><span>Tá comhartha amháin eile san ogham, sin dá fhleisg thar a chéile </span>
<lb n="130"/><span>mar seo - X.  Uaireannta, bíonn X 'na ghuta, agus brígh E atá </span>
<lb n="131"/><span>ann.  Uaireannta eile, bíonn sé 'na chonsoine, agus brígh K nó </span>
<lb n="132"/><span>P ann, acht ní theagann oghmóirí na haimsire seo le chéile i dtaobh </span>
<lb n="133"/><span>bríghe na consoine sin.  Tá a lán comharthaí oghaim isna leabhraibh </span>
<lb n="134"/><span>nach bhfeicthear ar na sean-liagaibh, agus ní móide go rabhadar sa </span>
<lb n="135"/><span>tsean-ogham acht chomh beag.  Sgaoilfeamuid tharainn don chor </span>
<lb n="136"/><span>so iad. </span></p>
<lb n="137"/>
<lb n="138"/><p><span>Sé deirid na sean-ughdair san uraiceacht gur ó chrannaibh na </span>
<lb n="139"/><span>coille tugadh ainm ar litreachaibh an oghaim.  Seo iad na </span>
<lb n="140"/><span>hainmne sin: </span></p>
<lb n="141"/>
<lb n="142"/><p><span>An chéad chúigear, Beithe, Luis, Fearn, Sail, Nin.  Aicme </span>
<lb n="143"/><span>Bheithe iad sin.  An dara cúigear, Huath, Tinne, Duir, Coll, </span>
<lb n="144"/><span>Quert nó Cert.  Aicme Huatha sin.  An treas chúigear, Muin, </span>
<lb n="145"/><span>Gort, NGetal (nó NGiatal), Zraif no Straif, Ruis.  Aicme </span>
<lb n="146"/><span>Mhuine sin.  An cúigear gutaí, Ailm, Onn, Ur, Eadhadh, Iodha. </span>
<lb n="147"/><span>Aicme Ailme sin. </span>
<lb n="148"/><span>              </span>
<lb n="149"/><span>Gach litir ó sin amach, is "Foraicme" iad uile, dhá chur i </span>
<lb n="150"/><span>dtuigsin nach bhfuil gaol acu le fíor-aicmí an tsean-oghaim. </span></p>
<lb n="151"/>
<lb n="152"/><p><span><pb n="195"/> </span>
<lb n="153"/><span>Tugthaoi forsloinneadh ag na sean-ughdaraibh ar gach sloinneadh </span>
<lb n="154"/><span>nach raibh gaol aige le sloinneadh flatha na tíre, agus fortuath </span>
<lb n="155"/><span>ar gach tuaith nach raibh gaol acu le tuaith ríogh an chúigidh.  Mar </span>
<lb n="156"/><span>sin gach litir san ogham taobh amuigh de na ceithre fíor-aicme, </span>
<lb n="157"/><span>ghlaoidhtí forfiodh uirri, agus foraicme ortha go léir. </span>
<lb n="158"/><span>                                                                 </span>
<lb n="159"/><span>Ní hionann ainmneacha na gcrann san ogham agus na </span>
<lb n="160"/><span>hainmneacha atá anois ortha.  Beithe agus fearn (sin fearnóg) </span>
<lb n="161"/><span>agus sail (nó soil, soileach, soileóg) agus dair (sin dair) agus </span>
<lb n="162"/><span>coll - tá na hainmneacha sin againn i gcomhnaidhe.  Tá míniughadh </span>
<lb n="163"/><span>ar chuid eile acu san uraiceacht, agus tá tuilleadh acu bhí chomh </span>
<lb n="164"/><span>seanda sin i n-aimsir na huraiceachta féin nach raibh na hughdair </span>
<lb n="165"/><span>ar éan fhocal 'na dtaobh cé an crann dárbh ainm iad.  Ní </span>
<lb n="166"/><span>theagann na leabra déidheanacha leis na sean-leabhraibh ar ainm-</span>
<lb n="167"/><span>neachaibh na bhfeadha sin go huilidhe ná fós ar bhrígh nó ar </span>
<lb n="168"/><span>mhíniughadh na n-ainmneach. </span></p>
<lb n="169"/>
<lb n="170"/><p><span>Ó litreachaibh na céad aicme tugadh d'ainm ar aibghidir </span>
<lb n="171"/><span>an oghaim an "Beithe-luis-nin."  Beithe an chéad litir; LVS </span>
<lb n="172"/><span>annsin a dtriúr, sin Lus; agus Nin an chúigeadh litir.  Sin </span>
<lb n="173"/><span>Beithe-luis-nin. </span></p>
<lb n="174"/>
<lb n="175"/><p><span>Do connacthas d'fhear léigheannta de shloinneadh Atkinson - </span>
<lb n="176"/><span>níorbh é an t-ollamh úd Atkinson do cailleadh ó chianaibh - </span>
<lb n="177"/><span>connacthas dó gurbh ó na huimhreachaibh do hainmnigheadh an dara </span>
<lb n="178"/><span>haicme mar seo - Haon, Dó, Trí, Ceathair, Qúig - agus ba dhóigh </span>
<lb n="179"/><span>leis go mbadh í seo an chéad chúigear i dtús an sgéil.  B'fhéidir </span>
<lb n="180"/><span>an ceart do bheith ag Atkinson seo, acht d'fhág sé ceist nó dhó </span>
<lb n="181"/><span>gan fuasgladh.  Má bhí an dara cúigear i dtosach uair, cad </span>
<lb n="182"/><span>chuige ar haistrigheadh iad, agus go bhfuil sé i n-aghaidh gnása na </span>
<lb n="183"/><span>ndaoine ar fud an domhain réim na haibghidreach d'atharrughadh </span>
<lb n="184"/><span>nó do chur tré chéile?  Cá bhfuair "aon" H mar chéad-fhuaim? </span>
<lb n="185"/><span>Is minic airighmíd "haon" i mbéal daoine na haimsire seo, an </span>
<lb n="186"/><span>áit nach leigeann an leisge dhóibh "a haon" do rádh.  Acht má bhí </span>
<lb n="187"/><span>an H sin ann le linn ceaptha an oghaim ar dtús, is cinnte nach </span>
<lb n="188"/><span>ina H do bhí sí acht ina S.  Oireann Q go deas do Chúig do réir </span>
<lb n="189"/><span>cosamhlachta, acht tá dearbh maith againn gur Q an chéad litir do </span>
<lb n="190"/><span>bhí isna foclaibh sin Ceathair agus Cúig araon le linn an oghaim </span>
<lb n="191"/><span>do chur ar bun, mar tá Quatuor agus Quinque sa Laidin.  Ní </span>
<lb n="192"/><span>follus dúinn, má 'seadh, cé an fáth a nglaodhfaidhe C ar Cheathair </span>
<lb n="193"/><span>agus Q ar Chúig, agus gur Q an céad-fhuaim do bhí go cinnte </span>
<lb n="194"/><span>san dá fhocal araon. </span>
<lb n="195"/></p>
</div>
<pb n="196"/>
<div><lb n="196"/><p><span>Ag scríobhadh an oghaim dhuit ar pháipéar, is gnáthach an </span>
<lb n="197"/><span>chraobh nó an druim do bheith trasna an leathanaigh ó thaobh go </span>
<lb n="198"/><span>taobh, i n-ionad a bheith ina seasamh suas mar gheibhthear sa liaig. </span>
<lb n="199"/><span>Is gnáthach bun na craoibhe do bheith ar do láimh chlí ar an </span>
<lb n="200"/><span>bpáipéar, agus a bárr ar do dheis.  Mar sin, na fleasga </span>
<lb n="201"/><span>do bheadh ar dheis na craoibhe sa lic, bíonn siad taobh thíos di ar </span>
<lb n="202"/><span>an bpáipéar, agus na fleasga do bheadh ar chiotóig na craoibhe </span>
<lb n="203"/><span>sa lic, bíonn siad os cionn na craoibhe sa pháipéar.  Seo é anois </span>
<lb n="204"/><span>an Beithe-luis-nin mar sgríobhthar ar pháipéar é: </span></p>
<lb n="205"/>
<lb n="206"/><p><span>Is gnáthach aicme ailme dá sgríobhadh de "fhleasgaibh" i gceart-</span>
<lb n="207"/><span>trasna na craoibhe agus ní fiar-thrasna mar tá aicme mhuine. </span>
<lb n="208"/><span>Ní fleasga do bhíodh ar na liagaibh i gcomhair na ngutaí, acht </span>
<lb n="209"/><span>aigíní beaga gearra mar adubhramar cheana. </span></p>
<lb n="210"/>
<lb n="211"/><p><span>(Ní críoch).</span></p>
<lb n="212"/>
<lb n="213"/><p>
<lb n="214"/></p></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Oghmóracht. I - Aibghidir an Oghaim.

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Oghmóracht. I - Aibghidir an Oghaim.

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
