Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI><teiHeader type="text">
	 
<fileDesc>
<titleStmt>
<title type="main">Soillse tré Dhorchadas.</title><author><persName>Ó Flannghaile, Tomás</persName></author><editor><name type="main">Ó Donnchadha, Tadhg</name></editor><respStmt>
	<resp>Electronic edition compiled by</resp>
	<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
	</respStmt>
	</titleStmt>
<editionStmt>
	 <edition>
		 <note type="N">IG17-11338</note>
		 <note type="L">369</note>
		 <note type="B">1907</note>
		 <note type="C"/>
		 <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
	 </edition>
</editionStmt>
<publicationStmt>
		<publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher>
		<pubPlace>24 Upper O'Connell Street, Dublin</pubPlace><date>Lughnasa, 1907</date><idno>IG17-11338</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
</publicationStmt>
<seriesStmt>
<title level="s">Irisleabhar na Gaedhilge</title><biblScope unit="vol">17</biblScope>
</seriesStmt>
<sourceDesc>
<biblStruct>
<analytic><author>Ó Flannghaile, Tomás</author><title>Soillse tré Dhorchadas.</title></analytic>
<monogr>
<title level="j">Soillse tré Dhorchadas.</title><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>Lughnasa, 1907</date></imprint>
</monogr> 
</biblStruct>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<langUsage><language ident="ga">Irish</language></langUsage>
</profileDesc>
</teiHeader>
<text><body><div><p><span>Soillse tré Dhorchadas;</span>
<lb n="1"/><span>nó </span>
<lb n="2"/><span>Aimseara soillseacha 'lár dubh-staire </span>
<lb n="3"/><span>déidheannaighe na hÉireann. </span></p>
<lb n="4"/>
<lb n="5"/><p><span>TOMÁS Ó FLANNGHAILE DO SCRÍOBH.</span></p>
<lb n="6"/>
<lb n="7"/><p><span>I. — RÉAMHRÁDH.</span></p>
<lb n="8"/>
<lb n="9"/><p><span>Seacht gcéad bliadhan ó shoin do chaill </span>
<lb n="10"/><span>Éire a saoirse réir na hamhdála coitchinne </span>
<lb n="11"/><span>as gnáth le hÉireannachaibh; seacht gcéad </span>
<lb n="12"/><span>bliadhan ó shoin bhuaidh na Sasanaigh Éire </span>
<lb n="13"/><span>d'aon bhuille — d'aon bhuille amháin — agus </span>
<lb n="14"/><span>chuireadar deireadh leis an ngnó.  Mar so </span>
<lb n="15"/><span>deir na Sasanaigh féin linn 'na starthachaibh, </span>
<lb n="16"/><span>agus mar so as mian leo a chur in umhail </span>
<lb n="17"/><span>don domhan. </span></p>
<lb n="18"/>
<lb n="19"/><p><span>Acht go deimhin is fír-bheagán don cheart </span>
<lb n="20"/><span>ná don fhírinne atá san scéal so.  Uimhir </span>
<lb n="21"/><span>gheasrógach, phisreógach a Seacht, agus is gnáth </span>
<lb n="22"/><span>le daoinibh a cleachtadh go minic gan bhun </span>
<lb n="23"/><span>gan bhunudhas, agus is gnáth leo uimhreacha as </span>
<lb n="24"/><span>lugha do mhéadughadh agus do mhórughadh go </span>
<lb n="25"/><span>rigid an Seacht séanta so.  Bhí "Seacht </span>
<lb n="26"/><span>n-ionganta an domhain" ann, "Seachtar </span>
<lb n="27"/><span>fear-feasa na Gréige," "Seacht n-aoise </span>
<lb n="28"/><span>an duine" — ba ghnáth le daoinibh trácht ar </span>
<lb n="29"/><span>"na seacht dteangthaibh" — nó go bhfuar-</span>
<lb n="30"/><span>adar scéala go raibh iomad eile de theang-</span>
<lb n="31"/><span>thaibh san tsaoghal; do chreididís na daoine </span>
<lb n="32"/><span>'sna "Seacht bPlainéadaibh" nó réalta </span>
<lb n="33"/><span>móra na spéire nó gur fríth plainéada </span>
<lb n="34"/><span>eile.  Againn féin in Éirinn bhí seacht </span>
<lb n="35"/><span>ngrádhacha nó céimeanna na bhfileadh, seacht </span>
<lb n="36"/><span>dteampuill Chluana mic Nóis, agus an </span>
<lb n="37"/><span>iomad eile do na seachtaibh.  Beag an </span>
<lb n="38"/><span>t-iongnadh má thárla tré ath-rádh na cabair-</span>
<lb n="39"/><span>eachta so ag na Gallaibh agus a gcáirdíbh </span>
<lb n="40"/><span>in Éirinn gur chromamar féin ar an scéal </span>
<lb n="41"/><span>do chreidsin agus an focal do labhairt ó </span>
<lb n="42"/><span>bhéal go béal.  Acht bhí na Gaill 'gá rádh so </span>
<lb n="43"/><span>agus 'gá ath-rádh in ar gcluasaibh d'aon-</span>
<lb n="44"/><span>toisc — ar chor go dtasbáinfidís fad a </span>
<lb n="45"/><span>gceirt agus a gcumhachta in Éirinn, agus </span>
<lb n="46"/><span>méid na Galldachta as cóir bheith orainn </span>
<lb n="47"/><span>d'éis an oirid sin d'aimsir.  Ní chreidid </span>
<lb n="48"/><span>fíor-Ghaedhil san nGalldacht so — ní ghéill-</span>
<lb n="49"/><span>eann siad di. </span></p>
<lb n="50"/>
<lb n="51"/><p><span>Leis an bhfírinne a rádh bhí an chuid as mó </span>
<lb n="52"/><span>d'Éirinn ag caitheamh a saoirse go dtí an </span>
<lb n="53"/><span>Cath Chinntsáile sa bhliadhain míle sé-déag </span>
<lb n="54"/><span>'sa dó.  Níl amhras i rith na seiseadh aoise </span>
<lb n="55"/><span>déag nach gcluinimíd trácht corr-uair ar Ó </span>
<lb n="56"/><span>Néill na Bainríoghna, ó Raghallaigh na </span>
<lb n="57"/><span>Bainríoghna Mag Uidhir na Bainríoghna, acht </span>
<lb n="58"/><span>is follus as ár seanchus féin go raibh Éire </span>
<lb n="59"/><span>beagnach saor go dtí tuitim Uí Néill i </span>
<lb n="60"/><span>ndiaidh Chinntsáile.  Uime sin is córa a </span>
<lb n="61"/><span>rádh nach raibh Éire faoi lán-smacht na </span></p>
</div>
<pb n="370"/>
<div><lb n="62"/><p><span>nGall ní as faide ná trí chéad bliadhan — </span>
<lb n="63"/><span>sé sin, an tseachtmhadh aois déag, an t-ocht-</span>
<lb n="64"/><span>mhadh agus an naomhadh aois déag — fada </span>
<lb n="65"/><span>ar ndóthain a déarfaidh sibh — ró-fhada go </span>
<lb n="66"/><span>mór adeirim-se féin. </span></p>
<lb n="67"/>
<lb n="68"/><p><span>Acht i seanchus an tsaoghail léighmíd gur </span>
<lb n="69"/><span>b'iomdha an pobul do chaith trí chéad bliadhan </span>
<lb n="70"/><span>i ndaoirse, agus do bhuaidh siad a saoirse </span>
<lb n="71"/><span>'na diaidh.  Do réir aon áirimh bhí clanna </span>
<lb n="72"/><span>Íosráil ceithre céad agus tríocha bliadhan </span>
<lb n="73"/><span>faoi smacht na nÉigipteach, réir áirimh eile </span>
<lb n="74"/><span>ní rabhadar san Éigipt acht dá chéad </span>
<lb n="75"/><span>bliadhan as cúig déag — 'na dhiaidh sin as </span>
<lb n="76"/><span>uile do bhuaidh siad a saoirse — gan amhras </span>
<lb n="77"/><span>tré chumhacht Dé tugadh dhóibh go follus, </span>
<lb n="78"/><span>fír-dhíreach. </span></p>
<lb n="79"/>
<lb n="80"/><p><span>Acht a ndeárnadh gníomh mór riamh gan </span>
<lb n="81"/><span>chungnamh Dé?  Bhí na Briotanaigh — sean-</span>
<lb n="82"/><span>mhuintir na Breataine Móire beagnach </span>
<lb n="83"/><span>ceithre céad bliadhan faoi riaghail na Romh-</span>
<lb n="84"/><span>ánach; tháinig deireadh na riaghla sin ó </span>
<lb n="85"/><span>mhórán d'ádhbharaibh — ádhbhar díobh de bhrigh </span>
<lb n="86"/><span>gur dheacair don Chumhacht Romhánaigh a </span>
<lb n="87"/><span>críocha agus a cúigidh thar lear do chong-</span>
<lb n="88"/><span>bháil; ádhbhar eile, chuir na Scuit ó Éirinn </span>
<lb n="89"/><span>agus na Cruithnigh ó Albain an scannradh sin </span>
<lb n="90"/><span>ortha gur mhaith leis na Romhánachaibh </span>
<lb n="91"/><span>imtheacht leo as an tír go deo.  Féachaidh </span>
<lb n="92"/><span>arís ar na Gréagachaibh — feadh beagnach </span>
<lb n="93"/><span>ceithre céad bliadhan do mhaireadar-san </span>
<lb n="94"/><span>i sclábhaidheacht do na Turcachaibh — cuireadh </span>
<lb n="95"/><span>deireadh leis an riaghail sin i dtosach na </span>
<lb n="96"/><span>naomhadh aoise déag agus beag nach in ár </span>
<lb n="97"/><span>laethibh féin.  Ní hé sin amháin, tré sheacht </span>
<lb n="98"/><span>gcéad bliadhan do riaghluigh na Múraigh </span>
<lb n="99"/><span>i ndeisceart na Spáinne, agus tháinig </span>
<lb n="100"/><span>críoch na daoirse fada sin, agus b'éigean </span>
<lb n="101"/><span>do na Múrachaibh fá dheoidh dul ar ais gus </span>
<lb n="102"/><span>an Afraic as a dtángadar ar dtús. </span></p>
<lb n="103"/>
<lb n="104"/><p><span>II. — ÉADBHARD BRÚS 1315-1318.</span></p>
<lb n="105"/>
<lb n="106"/><p><span>Dubhras cheana, feadh na gceithre céad </span>
<lb n="107"/><span>bliadhan d'éis eachtra an dara Hanrai go </span>
<lb n="108"/><span>hÉirinn san bliadhain míle céad as aen </span>
<lb n="109"/><span>déag ar trí fichid (1171), go raibh muintir </span>
<lb n="110"/><span>as flatha na hÉireann beagnach saor go </span>
<lb n="111"/><span>hiomlán ó righ nó riaghail Shasana.  Is fíor </span>
<lb n="112"/><span>go raibh Baile Átha Cliath agus Portláirge </span>
<lb n="113"/><span>agus cathair Chorcaighe agus beagán do na </span>
<lb n="114"/><span>cóntaedhibh i dtimpeall Bhlátha Cliath i seilbh </span>
<lb n="115"/><span>na nGall; acht bhí an chuid eile d'Éirinn sé </span>
<lb n="116"/><span>sin an chuid as mó go fíor-Ghaedhealach fós </span>
<lb n="117"/><span>in a mbéasaibh, in a mbeatha agus in a ndligh-</span>
<lb n="118"/><span>thibh: tuilleadh ar sin, ba mhinice d'íocadar </span>
<lb n="119"/><span>na Gaill cíos agus cáin do na Gaedhealaibh </span>
<lb n="120"/><span>ná d'íoc na Gaedhil leo-san.  Acht 'sna </span>
<lb n="121"/><span>laethibh sin féin tá a dó nó a trí d'aim-</span>
<lb n="122"/><span>searaibh shoillsigheas go mór-mhór seach na </span>
<lb n="123"/><span>haimseara eile. </span></p>
<lb n="124"/>
<lb n="125"/><p><span>Ar dtús tabhramaois faoi n'ár n-aire </span>
<lb n="126"/><span>réim agus riaghail Éadbhaird Brús i nÉirinn. </span>
<lb n="127"/><span>Tá an aimsear chomh onórach agus chomh </span>
<lb n="128"/><span>glórmhar sin do na hÉireannachaibh agus do </span>
<lb n="129"/><span>na hAlbanachaibh go léigeann na seanchaidhe </span>
<lb n="130"/><span>Gallda di ar fad, gan focal do rádh uirre </span>
<lb n="131"/><span>nó innsid dearg-bhréag ar an scéal go </span>
<lb n="132"/><span>hiomlán, gan innsin dúinn acht go ndeach-</span>
<lb n="133"/><span>aidh Éadbhard Brús go hÉirinn acht do </span>
<lb n="134"/><span>marbhadh é sa' bhliadhain míle trí chéad agus </span>
<lb n="135"/><span>ocht-déag (1318).  Do mheasfadh sibh go </span>
<lb n="136"/><span>dtáinig an Brúsach lá n-aon, agus gur </span>
<lb n="137"/><span>marbhadh é an lá 'na dhiaidh!  Ní mheasfadh </span>
<lb n="138"/><span>sibh ar aon chor gur b'aon do na ceannaibh-</span>
<lb n="139"/><span>feadhna ba threise 's ba chumasaighe le </span>
<lb n="140"/><span>Robard Brús é — an rí do bhuaidh Bannoc-</span>
<lb n="141"/><span>burn (nó Alt an Bhonnaigh mar ghoireann na </span>
<lb n="142"/><span>hAlbanaigh féin don chath chlúmhail sin) — gur </span>
<lb n="143"/><span>b'é san bhliadhain míle trí chéad as cúig </span>
<lb n="144"/><span>déag (1315) do tháinig Eadbhard Brús go </span>
<lb n="145"/><span>hÉirinn — sé sin an bhliadhain i ndiaidh </span>
<lb n="146"/><span>Bhannocburn — gur bh'é Domhnall Ó Néill </span>
<lb n="147"/><span>rí Uladh agus taoisigh eile an tuaisceirt </span>
<lb n="148"/><span>do chuir cuireadh chum an Bhrúsaigh teacht go </span></p>
</div>
<pb n="371"/>
<div><lb n="149"/><p><span>hÉirinn, go ndeárnadh a chrónughadh ar </span>
<lb n="150"/><span>Chnoc na Maoileann i ngar do Shrád-bhaile </span>
<lb n="151"/><span>Dúin-dealgan — gur ghéill trí cheathramhna </span>
<lb n="152"/><span>na tíre dhó mar árd-rí na hÉireann, go </span>
<lb n="153"/><span>bhfuair sé buaidh ar na Gallaibh i mórán de </span>
<lb n="154"/><span>chathaibh, gur ghabh sé mórán d'á gcaisleán-</span>
<lb n="155"/><span>aibh agus dá gcatharchaibh, gur mhair sé agus </span>
<lb n="156"/><span>riaghluigh sé in Éirinn trí bliadhna go leith </span>
<lb n="157"/><span>ag cailleadh a bheatha fa dheireadh i láthair </span>
<lb n="158"/><span>an chatha láimh leis an Srádbhaile, an ceath-</span>
<lb n="159"/><span>ramhadh lá déag de mhí dheiridh an Fhoghmhair </span>
<lb n="160"/><span>míle trí chéad agus ocht déag (1318).  Is </span>
<lb n="161"/><span>minic thig scrios ar cúis ó bhás an taoisigh. </span>
<lb n="162"/><span>Fuair Brian bás i gCluain Tarbh acht bhí an </span>
<lb n="163"/><span>lá cheana ag na Gaedhealaibh.  Is minic </span>
<lb n="164"/><span>i gcúrsaibh an tsaoghail tháinig diombuaidh i </span>
<lb n="165"/><span>gcath agus scrios ar tír ó chailleamhain righ </span>
<lb n="166"/><span>nó taoisigh. </span></p>
<lb n="167"/>
<lb n="168"/><p><span>ART MAC MURCHADHA 1375-1416.</span></p>
<lb n="169"/>
<lb n="170"/><p><span>Ní as oirdhirce agus ní as glórmhaire go </span>
<lb n="171"/><span>mór ná sin caithréim Airt Mhic Mhurchadha </span>
<lb n="172"/><span>righ Cúigidh Laighean.  Do casadh prionnsai </span>
<lb n="173"/><span>Gallda agus fir-ionaid an righ Shasana go </span>
<lb n="174"/><span>minic leis i gcath agus do rug sé an bárr </span>
<lb n="175"/><span>orra — do ghabh sé uatha a gcaisleáin agus a </span>
<lb n="176"/><span>ndaingeana móra, mar tá Ceatharloch, </span>
<lb n="177"/><span>Fearna mhór, Inis-corthaigh agus iomad </span>
<lb n="178"/><span>eile: faoi dhó do tháinig an dara Riocard </span>
<lb n="179"/><span>rí Shasana féin 'na aghaidh le sluagh mór </span>
<lb n="180"/><span>chum Art Mac Murchadha do chlaoidh agus </span>
<lb n="181"/><span>do bhuadhachtain — acht níor chlaoidh sé as nír </span>
<lb n="182"/><span>bhuaidh sé sean-leoghan na Laighneach: acht </span>
<lb n="183"/><span>sé do thárla gur b'éigean do Riocard dul </span>
<lb n="184"/><span>abhaile ar ais, agus a shluaighte uile go </span>
<lb n="185"/><span>briste, buailte, bataráilte.  Le dá-fhichid </span>
<lb n="186"/><span>bliadhan bhí buaidh agus bárr ag Art ar </span>
<lb n="187"/><span>gach uile chumhacht ó Shasana agus leis na </span>
<lb n="188"/><span>deich mbliadhanaibh deireannacha bhí síothcháin </span>
<lb n="189"/><span>in a thír ón gceann go chéile.  Agus cuimh-</span>
<lb n="190"/><span>nigidh ar seo — nírbh' i gcríoch ná i gcúigeadh </span>
<lb n="191"/><span>iargcúlta do thárla, áit ar lag cumhacht na </span>
<lb n="192"/><span>nGall, nírbh' i dTír Chonaill é ná i dTuadh-</span>
<lb n="193"/><span>mumhain ná i gCiarraighe, acht i gCúigeadh </span>
<lb n="194"/><span>Laighean, ag dóirsibh Bhláth-Cliath, an cúig-</span>
<lb n="195"/><span>eadh as foisce do Shasanaibh, an cúigeadh as </span>
<lb n="196"/><span>gnáth a mheas gur b'í an chuid as Gallda </span>
<lb n="197"/><span>d'Éirinn í.  Acht tá fhios againn go maith </span>
<lb n="198"/><span>gurb' ins na laethibh déidheannacha fós thug </span>
<lb n="199"/><span>cúigeadh Laighean, tír chlann Mhic Mhurchadha, </span>
<lb n="200"/><span>ua mBroin, ua dTuathail, agus ua gCaomh-</span>
<lb n="201"/><span>ánaigh, sompla croidhe agus crodhachta do </span>
<lb n="202"/><span>mhuintir Chonnachta agus Uladh agus Mumhan </span>
<lb n="203"/><span>— glóir agus clú na hÉireann go deo é! </span></p>
<lb n="204"/>
<lb n="205"/><p><span>Acht cheana tá aimsear agus gníomhradh </span>
<lb n="206"/><span>Mhic Mhurchadha chomh clúmhail agus chomh </span>
<lb n="207"/><span>onórach do Chlannaibh Gaedheal & chomh neamh-</span>
<lb n="208"/><span>onórach sin do Chlannaibh Gall go léigid </span>
<lb n="209"/><span>faoi lár ar fad iad, gan fiu an fhocail do </span>
<lb n="210"/><span>rádh orra, nó ní as measa ná sin, go n-inn-</span>
<lb n="211"/><span>sid dearg-bhréag ar an scéal go huile — </span>
<lb n="212"/><span>'gá chur in umhail gur réim bhuaidheach ar </span>
<lb n="213"/><span>fad an dá chuairt do thug an dara Riocard </span>
<lb n="214"/><span>ar Éirinn, ag críochnughadh cura na tíre sin </span>
<lb n="215"/><span>faoi smacht na nGall — láin-éitheach na </span>
<lb n="216"/><span>fírinne!  Má's duine de chlainn Mhic Mhur-</span>
<lb n="217"/><span>chadha — Diarmaid na nGall — ar a bhfuil an </span>
<lb n="218"/><span>milleán gur b' eisean do thug na Sasanaigh </span>
<lb n="219"/><span>ar dtús go hÉirinn do scriosadh amach an </span>
<lb n="220"/><span>feall sin agus do cuireadh an t-ainm in </span>
<lb n="221"/><span>onóir arís go deo le dílse, le cródhacht, 's </span>
<lb n="222"/><span>le gníomhraidh duine d'á shliocht, Art Mac </span>
<lb n="223"/><span>Murchadh Caomhánach. </span></p>
<lb n="224"/>
<lb n="225"/><p><span>AODH Ó NÉILL: 1592-1602.</span></p>
<lb n="226"/>
<lb n="227"/><p><span>Gabhamaois thart ón gceathramhadh aois </span>
<lb n="228"/><span>déag agus ón gcuigeadh aois déag — téidh-</span>
<lb n="229"/><span>míd go haimsir as oirdhirce agus as </span>
<lb n="230"/><span>troime gníomhradh — an tseiseadh aois déag. </span>
<lb n="231"/><span>Fuair Seaghan ó Néill] clú mhór i lár an </span>
<lb n="232"/><span>chéid bhliadhan sin ag cosnamh a sheilbhe féin </span>
<lb n="233"/><span>in aghaidh na bainríoghna Eilíse; acht 'na </span></p>
</div>
<pb n="372"/>
<div><lb n="234"/><p><span>dhiaidh sin as uile nír b'ionann Seaghan as </span>
<lb n="235"/><span>Aodh — agus mar mheasaim féin níl aon </span>
<lb n="236"/><span>chosamhlacht eatarra.  Ba bheag le Seaghan </span>
<lb n="237"/><span>an chuid eile d'Éirinn chomhfhad as bhí </span>
<lb n="238"/><span>Cúigeadh Uladh saor – chomhfhad as nár </span>
<lb n="239"/><span>baineadh le n-a sheilbh féin.  Ní hé sin </span>
<lb n="240"/><span>amháin, chomh fada as bhí a oidhreacht féin </span>
<lb n="241"/><span>Tír-Eoghain gan baoghal gan buaidhreadh, ba </span>
<lb n="242"/><span>chuma leis Tír-Chonaill nó cuid eile don </span>
<lb n="243"/><span>chúigeadh, agus do dhéanadh sé ionnsaighe </span>
<lb n="244"/><span>orra chomh luath agus ar na Sasanachaibh </span>
<lb n="245"/><span>féin.  Éire 'na haon-righeacht go mór as go </span>
<lb n="246"/><span>saor, Éire 'na náisiún fa leith, nír bhuaidhir </span>
<lb n="247"/><span>an smuaineadh sin ceann Sheaghain riamh, ní </span>
<lb n="248"/><span>dheacaidh sé 'na cheann ar aon chor.  Don </span>
<lb n="249"/><span>taoibh eile, ba hoirdhearc Aodh ó Néill, ní </span>
<lb n="250"/><span>hé amháin mar ghaiscidheach agus fear-catha, </span>
<lb n="251"/><span>acht mar fhear mór stáit.  Tá sé go mór, </span>
<lb n="252"/><span>ní hé amháin de bhrigh gur cheap sé ar </span>
<lb n="253"/><span>Éirinn uile 'na haon-righeacht láidir – ní hé </span>
<lb n="254"/><span>amháin gur chuir sé in aghaidh na bainríoghna </span>
<lb n="255"/><span>Eilíse aon do na huachtaránaibh ba threise </span>
<lb n="256"/><span>dár ghabh Sasana riamh — acht de bhrigh go </span>
<lb n="257"/><span>rug sé an bárr le haimsir fhada, agus </span>
<lb n="258"/><span>go raibh sé go fír-chinnte 'na righ ar Éirinn</span>
<lb n="259"/><span>feadh beagnach deich mbliadhana — sé sin </span>
<lb n="260"/><span>ó mhíle cúig céad as dó dhéag ar ceithre </span>
<lb n="261"/><span>fichid go míle sé céad sa dó. </span></p>
<lb n="262"/>
<lb n="263"/><p><span>Ar áis nó ar éigean do tharraing sé beag-</span>
<lb n="264"/><span>nach Éire go huile in aon cheangal, in aon </span>
<lb n="265"/><span>chombáidh, do réitigh sé na heasaontaidh, </span>
<lb n="266"/><span>thug a fhlaitheas 'sa oidhreacht féin do gach </span>
<lb n="267"/><span>taoiseach, rinne sé ridirí agus iarlaí, chuir </span>
<lb n="268"/><span>sé scoileanna agus coláistí ar bun — in </span>
<lb n="269"/><span>aonfhocal bhí sé 'na árdrigh ar Éirinn feadh </span>
<lb n="270"/><span>deich mbliadhan.  Réir mo bharamhla-sa, b'é </span>
<lb n="271"/><span>an flaith ba mhó do Chlannaibh Néill, an </span>
<lb n="272"/><span>Niallach ba mhó caithréim agus cumhacht dá </span>
<lb n="273"/><span>dtáinig riamh ó Shliocht Eoghain.  Tá comh-</span>
<lb n="274"/><span>artha agus cruthughadh ar a chumhacht san nidh </span>
<lb n="275"/><span>seo — agus cruthughadh fós é ar a n-abraim </span>
<lb n="276"/><span>ar luach aon duine amháin ar uairibh — gur </span>
<lb n="277"/><span>iarradar na Sasanaigh go minic a mharbhadh </span>
<lb n="278"/><span>le nimh — seadh go deimhin — nimh in aghaidh an </span>
<lb n="279"/><span>té nár bhuaidh siad riamh i láthair an chatha. </span>
<lb n="280"/><span>Tháinig diombuaidh fa dheoidh, mo bhrón, sa </span>
<lb n="281"/><span>bhliadhain míle sé céad sa dó (1602) agus </span>
<lb n="282"/><span>do chaith Ó Néill deireadh a shaoghail i ndubh-</span>
<lb n="283"/><span>achas agus ar deoraidheacht, acht ní cóir </span>
<lb n="284"/><span>dhúinn a mhóir-ghníomhradh do dhearmad </span>
<lb n="285"/><span>choidhche. </span></p>
<lb n="286"/>
<lb n="287"/><p><span>EOGHAN RUADH Ó NÉILL: 1642-1649.</span></p>
<lb n="288"/>
<lb n="289"/><p><span>Is dóigh nach bhfuil i ndán dúinn cúis na </span>
<lb n="290"/><span>hÉireann d'fhághail bháis go deo.  Cia gur </span>
<lb n="291"/><span>chaill Éire an lá i gCionntsáile, cia go </span>
<lb n="292"/><span>bhfuair Ó Néill bás ar deoraidheacht gan </span>
<lb n="293"/><span>dóigh, gan dóchas dá thír, nír ghabh fós fiu </span>
<lb n="294"/><span>aon ghlúine amháin thart gur éirigh Éire arís </span>
<lb n="295"/><span>as a luaithreadh.  Faoi cheannas Niallaigh </span>
<lb n="296"/><span>eile do chímíd bearta agus gníomhradh </span>
<lb n="297"/><span>Aodha ar n-a ndéanadh arís, na caisleáin </span>
<lb n="298"/><span>as na bailte móra dá ngabháil ag Clann-</span>
<lb n="299"/><span>aibh Gaedheal, Clanna Gall ar teitheadh fa </span>
<lb n="300"/><span>scannradh, dhá dtrian na hÉireann saor </span>
<lb n="301"/><span>ó smacht na nGall le seacht mbliadhnaibh, sé </span>
<lb n="302"/><span>sin, ón mbliadhain míle sé déag as dó ar </span>
<lb n="303"/><span>dá fhichid go míle sé céad as naoi ar </span>
<lb n="304"/><span>dá fhichid.  Do rinne an pápa féin le </span>
<lb n="305"/><span>hÉirinn mar le cumhacht nó náisiún saor </span>
<lb n="306"/><span>fa leith chum a dtiucfadh leis a láin-theach-</span>
<lb n="307"/><span>taire féin do chur, agus do chuir fós. </span></p>
<lb n="308"/>
<lb n="309"/><p><span>Bhí Éire faoi n-a riaghaltas féin leis na </span>
<lb n="310"/><span>bliadhnaibh sin, faoi'n gComhairle Náisiúnta </span>
<lb n="311"/><span>de Ghaedhealaibh agus de Ghall-Ghaedhealaibh, </span>
<lb n="312"/><span>ag bualadh a cuid airgid féin, ag cur a </span>
<lb n="313"/><span>leabhar agus a scríbheann in a clódh féin. </span>
<lb n="314"/><span>Acht do thárla cia nár fhéadadar na Gaill </span>
<lb n="315"/><span>Eoghan Ruadh do bhualadh ar pháirc an chatha, </span>
<lb n="316"/><span>gur fhéad siad a mharbhadh le nimh, mar </span>
<lb n="317"/><span>d'iarradar a dhéanamh go minic roimhe sin </span>
<lb n="318"/><span>in aghaidh flathadh agus ríogh na hÉireann. </span>
<lb n="319"/></p>
</div>
<pb n="373"/>
<div><lb n="320"/><p><span>Fuair sé bás ó nimh d'ól tré fhíon ag </span>
<lb n="321"/><span>féasta chum a bhfuair sé cuireadh.  B'é </span>
<lb n="322"/><span>seo a oidheadh cia gur cuireadh ceist agus </span>
<lb n="323"/><span>amhras ar an scéal.  Do mharbhadar é sul </span>
<lb n="324"/><span>ar casadh le Cromull é — creidim féin gur </span>
<lb n="325"/><span>mhó an taoiseach catha é ná Cromull, agus </span>
<lb n="326"/><span>dá gcasfaidhe ar a chéile iad, badh subhach </span>
<lb n="327"/><span>stair na hÉireann ó shoin a leith. </span></p>
<lb n="328"/>
<lb n="329"/><p><span>PÁDRAIC SÁIRSÉAL: 1686-1691.</span></p>
<lb n="330"/>
<lb n="331"/><p><span>San bhliadhain míle sé céad agus sé ar </span>
<lb n="332"/><span>ceithre fichid do rinneadh an Talbóideach </span>
<lb n="333"/><span>'na fhear ionaid an righ leis an dara righ </span>
<lb n="334"/><span>Séamus — an céad fhear-ionaid Catoilice </span>
<lb n="335"/><span>ó thúis na Protastántachta in Éirinn.  Cia </span>
<lb n="336"/><span>bé rud badh mhian linn a radh ar righ </span>
<lb n="337"/><span>Séamus, níl amhras nach raibh deagh-rún aige </span>
<lb n="338"/><span>in ár dtír chomhfhad as bhí ceannas nó </span>
<lb n="339"/><span>cumhacht aige san tír.  Cuireadh na hain-</span>
<lb n="340"/><span>dlighthe ar gcúl, do hullmhuigheadh arm </span>
<lb n="341"/><span>tríochadh míle fear le cosnamh na cúise </span>
<lb n="342"/><span>Catoilicighe, cuireadh na Catoilicí in áird-</span>
<lb n="343"/><span>chéim, agus nuair ráinig Séamus féin go </span>
<lb n="344"/><span>Blátha-cliath, do thoinóil sé Párlamaint.  Insa </span>
<lb n="345"/><span>Phárlamaint sin toghadh na fir-feise as na </span>
<lb n="346"/><span>sean-mhuintearaibh Gaedhealacha agus as na </span>
<lb n="347"/><span>sean-Ghallaibh, ionnas gur bh'í an chéad </span>
<lb n="348"/><span>fhíor-Phárlamaint Ghaedhealach bhí san tír ó </span>
<lb n="349"/><span>theacht na nGall. </span></p>
<lb n="350"/>
<lb n="351"/><p><span>Acht cia go raibh rún maith ag Séamus, </span>
<lb n="352"/><span>agus gur iarr an Talbóideach maith do </span>
<lb n="353"/><span>dhéanamh, b'é Pádraic Sáirséal an tÉir-</span>
<lb n="354"/><span>eannach do b'fhearr agus ba mhó san aimsir </span>
<lb n="355"/><span>sin agus go sonnradhachle trí bliadhnaibh </span>
<lb n="356"/><span>an chogaidh (1689-90-91).  Cuireadh cath na </span>
<lb n="357"/><span>Bóinne, cailleadh Eachdhruim, agus fa dheoidh </span>
<lb n="358"/><span>do ghéill Luimneach — Luimneach na laoch — </span>
<lb n="359"/><span>ar connradh.  Acht cheana, is follus dá </span>
<lb n="360"/><span>n-imeochadh aon teagmhas amháin ar Uilliam </span>
<lb n="361"/><span>san lá sin, bheadh athrughadh scéil ar an </span>
<lb n="362"/><span>gcogadh agus ar sheanchus na hÉireann ó </span>
<lb n="363"/><span>shoin anuas.  Do tháinig Uilliam as bualadh </span>
<lb n="364"/><span>na Bóinne ní headh go deimhin tré n-a </span>
<lb n="365"/><span>chródhacht ná a chalmacht acht tré n-a chríonn-</span>
<lb n="366"/><span>acht agus tré n-a dheagh-rath; acht dhá </span>
<lb n="367"/><span>dtuitfeadh sé san chath sin, bheadh deireadh </span>
<lb n="368"/><span>le n-a chúis — ní bheadh aon rud eile ar </span>
<lb n="369"/><span>a ndéanadaois troid; bheadh Séamus 'na </span>
<lb n="370"/><span>righ ar Éirinn, muna raibh ar na trí ríogh-</span>
<lb n="371"/><span>achtaibh, agus is dóigh go dtosnóchadh sé </span>
<lb n="372"/><span>líne nuadh de righthibh na hÉireann.  Agus </span>
<lb n="373"/><span>da dteangmhóchadh nár thuit San Rút in </span>
<lb n="374"/><span>Eachdruim b'fhéidir go dtiucfadh leis an </span>
<lb n="375"/><span>chúis do chur fa rath, agus go mbeadh scéal </span>
<lb n="376"/><span>nach é le hinnsin indiu.  Nach mór atá </span>
<lb n="377"/><span>ar bheatha duine amháin ar uairibh? </span></p>
<lb n="378"/>
<lb n="379"/><p><span>HANRAI GRATÁN 1780-1790.</span></p>
<lb n="380"/>
<lb n="381"/><p><span>B'fhéidir gur b' í an t-ochtmhadh aois déag </span>
<lb n="382"/><span>an aimsear as duibhe, dona, dobhrónaighe i </span>
<lb n="383"/><span>stair uile na hÉireann.  Acht 'na dhiaidh </span>
<lb n="384"/><span>sin bhí againn san aimsir úd féin laethe </span>
<lb n="385"/><span>sona soillseacha, agus do tháinig an solus </span>
<lb n="386"/><span>as áird nár ghnáthach.  Hanrai Gratán is </span>
<lb n="387"/><span>eadh an fear do thug an solus san aimsir </span>
<lb n="388"/><span>sin.  Ní mian liom trácht ar shaoghal an </span>
<lb n="389"/><span>Ghratánaigh ar fad — ní riachtanach é — agus </span>
<lb n="390"/><span>mo bhrón! do thuit an Gratánach féin ó </span>
<lb n="391"/><span>chosnamh cúise na hÉireann i ndeireadh a </span>
<lb n="392"/><span>shaoghail, & d'éisteadh sé go sástach umhal le </span>
<lb n="393"/><span>ceisteannaibh na tíre, gan mórán triob-</span>
<lb n="394"/><span>lóide do chur air féin.  Acht ón bhliadhain </span>
<lb n="395"/><span>míle seacht gcéad as ceithre fichid (1780) </span>
<lb n="396"/><span>nuair do thóg sé ar dtús ceist Saoirse </span>
<lb n="397"/><span>Párlamainte na hÉireann go deireadh na </span>
<lb n="398"/><span>ndeich mbliadhan ná diaidh, an chuid as </span>
<lb n="399"/><span>lugha de — cia go raibh na Catoilicí faoi </span>
<lb n="400"/><span>throime na n-ain-dlighthe fós — 'na dhiaidh sin </span>
<lb n="401"/><span>as uile bhí saidhbhreas mór san tír, bhí mórán </span>
<lb n="402"/><span>cóimhcheannaigh thar lear, bhí na Catoilicí as </span>
<lb n="403"/><span>na Protastántaigh ag teacht le chéile, agus </span>
<lb n="404"/><span>ag cur aitheantais ar a chéile, bhí na céirde </span></p>
</div>
<pb n="374"/>
<div><lb n="405"/><p><span>as na healadhna ag dul ar aghaidh, cuireadh </span>
<lb n="406"/><span>ar bun an Acadamh Éireannach i mBlátha-</span>
<lb n="407"/><span>cliath, agus concas dár dtír bheith 'na </span>
<lb n="408"/><span>náisiún arís.  Acht cuimhnigidh ar so — b'é </span>
<lb n="409"/><span>sin aimsear na Bholóintíreach, nó saighdiúirí </span>
<lb n="410"/><span>cathardha na hÉireann.  Fear Párlamainte </span>
<lb n="411"/><span>bhí san Ghratánach — fear deagh-labhartha — </span>
<lb n="412"/><span>acht níor chuir an deagh-labhairt seo púicín </span>
<lb n="413"/><span>air.  Bhí fir deagh-labhartha in Aimériocá, </span>
<lb n="414"/><span>acht ba mhaith an cúl-báire don deagh-</span>
<lb n="415"/><span>labhairt sluaighte armtha, agus taoiseach </span>
<lb n="416"/><span>maith catha, agus do bhuaidh siad-san a </span>
<lb n="417"/><span>saoirse.  Is amhlaidh seo dubhairt an </span>
<lb n="418"/><span>Gratánach féin i dtigh na Párlamainte: </span>
<lb n="419"/><span>"D'éirigh mo thír," ar seisean, "ó sclábhaidh-</span>
<lb n="420"/><span>eacht go harmaibh, agus ó armaibh go </span>
<lb n="421"/><span>saoirse!" </span></p>
<lb n="422"/>
<lb n="423"/><p><span>San leictiúr geárr so ní thugas isteach </span>
<lb n="424"/><span>mórán don nuadh, ná de na nuaidh-scéal-</span>
<lb n="425"/><span>aibh — ní dheárnas acht cuid bheag d'ár sean </span>
<lb n="426"/><span>chus do chur i gcuimhne d'ár muintir arís, </span>
<lb n="427"/><span>óir is forus dearmad do dhéanadh air.  Seo </span>
<lb n="428"/><span>beagán de na rudaibh ar a ndeárnas </span>
<lb n="429"/><span>trácht, ruda cuirthear ar dearmad go </span>
<lb n="430"/><span>minic: </span></p>
<lb n="431"/>
<lb n="432"/><p><span>(1) Ar dtús: gur b'é fad daoirse na </span>
<lb n="433"/><span>hÉireann ní hé seacht gcéad bliadhan, acht </span>
<lb n="434"/><span>an chuid as mó de, trí chéad bliadhan — </span>
<lb n="435"/><span>agus tá fhios ag Dia gur fada go leor sin </span>
<lb n="436"/><span>féin: </span></p>
<lb n="437"/>
<lb n="438"/><p><span>(2) San dara feacht: gur bhuaidh poib-</span>
<lb n="439"/><span>leacha agus náisiúna eile saoirse d'éis trí </span>
<lb n="440"/><span>gcéad bliadhan de dhaoirse, agus d'éis </span>
<lb n="441"/><span>seacht gcéad bliadhan féin, mar as follus </span>
<lb n="442"/><span>as stair na Spáinne: </span></p>
<lb n="443"/>
<lb n="444"/><p><span>(3) San tres feacht: go raibh againn </span>
<lb n="445"/><span>sna haimsearaibh ba dhuibhe dár stair, </span>
<lb n="446"/><span>taoisigh móra tréana, agus bliadhana sonais </span>
<lb n="447"/><span>agus saoirse: agus </span></p>
<lb n="448"/>
<lb n="449"/><p><span>(4) Ar deireadh: gur cóir dhúinn i rith </span>
<lb n="450"/><span>na mbliadhan bheith ag síor-tharraint agus </span>
<lb n="451"/><span>ag síor-strachailt an tslabhra, nó go </span>
<lb n="452"/><span>mbéimid gan lúib ná lorg na lúibe </span>
<lb n="453"/><span>orainn, 'gá chuimhniughadh choidhche go dtáinig </span>
<lb n="454"/><span>ní as mó as ár n-iarrachtaibh agus as ár </span>
<lb n="455"/><span>ngníomhraidh féin ná as trócaire Shasana. </span></p>
<lb n="456"/>
<lb n="457"/><p><span>(Críoch).</span></p>
<lb n="458"/>
<lb n="459"/><p/></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Soillse tré Dhorchadas.

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Soillse tré Dhorchadas.

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
