Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">Eolaidhe na Cruinne</title><author><name type="main">Caitlín Nic Ghabhann</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">NL291</note>
                         <note type="L">2</note>
                         <note type="B">1924</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2013</date><idno>NL291</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><bibl><title>Eolaidhe na Cruinne</title><author>Caitlín Nic Ghabhann</author><imprint><publisher>Brún agus Ó Nóláin, Teor.</publisher><date>1924</date></imprint>
 </bibl></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p/>
<lb n="1"/>
<lb n="2"/><p><span>Do Naomh Fearghal, .i. “Vergilius of Salzburg,” a</span>
<lb n="3"/><span>mhúin cruinn-dealbh, agus, ceaptar, gluaiseacht na</span>
<lb n="4"/><span>Cruinne, chomh fada siar le lár na hochtmhadh aoise, an</span>
<lb n="5"/><span>leabhrán seo.</span></p>
<lb n="6"/>
<lb n="7"/><p><span>Lá Fhéile Colmchille, 1924.</span></p>
<lb n="8"/>
<lb n="9"/><p><span>Mac Cosse, Fear Léighind Ruis Ailithir, cct.</span></p>
<lb n="10"/>
<lb n="11"/><p><span>Ro feassa i gcuirp domhuin dúir cóic creassa cáine comh-</span>
<lb n="12"/><span>thúir,</span>
<lb n="13"/><span>Dhá uardha có nglaine gné, dhá measraighthe im theintidhe.</span>
<lb n="14"/><span>Teintidhe dar meadhón cuirp talmhan, teine 'n-a throm-thuirt</span>
<lb n="15"/><span>Dhá uardha i n-imeall thuaidh theass, dhá measraighthe im an ró-</span>
<lb n="16"/><span>theass.</span></p>
<lb n="17"/>
<lb n="18"/><p><span>— Sliocht as Leabhar Laighean, L. 135 de'n mhaca samhail.</span>
<lb n="19"/></p>
</div>
<pb n="3"/>
<div><lb n="20"/><p><span>RÉAMHRÁDH</span></p>
<lb n="21"/>
<lb n="22"/><p><span>Seo é an chéad leabhar tlachteolais do cuireadh amach i</span>
<lb n="23"/><span>nGaedhilg.  Tá tráchtais ar ranna de'n ádhbhar-léighinn sin sna</span>
<lb n="24"/><span>sean-sgríbhinní, agus cé nach mbéifidhe ag súil le aon eolas beacht</span>
<lb n="25"/><span>ionnta, tá focla úsáideacha le fágháil ionnta.  Tá tagairt do ranna</span>
<lb n="26"/><span>de'n tlachteolas i leabhra do sgriobhadh le n-ar linne faoi ádhbhair</span>
<lb n="27"/><span>eile, acht nil aon tagairt in aon cheann aca acht do'n chaol-chuid</span>
<lb n="28"/><span>de'n cheist.  Nil an oiread san leabhar seo féin agus ba mhaith liom.</span>
<lb n="29"/><span>D'fhéadfainn fad a bhaint as gach caibidil d'a bhfuil ann, agus cur</span>
<lb n="30"/><span>síos ar chúpla rud eile a bhaineas le tlachteolas, mar atá, cúrsai</span>
<lb n="31"/><span>Léarsgálachta agus Carraig-eolais.  Ba mhaith liom a n-a theannta</span>
<lb n="32"/><span>sin na léarsgála agus léaráidí (nó pleananna) le n-ar múnadh na</span>
<lb n="33"/><span>ceachtánna seo bheith sa leabhar, acht chuirfeadh sin go mór le</span>
<lb n="34"/><span>toirt agus le costas an leabhair.  Is fearr tús a dhéanamh agus cur</span>
<lb n="35"/><span>leis arís.  Mar aon leis sin, is feidir le gach múinteoir “diagramma”</span>
<lb n="36"/><span>a líniú.  Séard is mó atá uatha i láthair na huaire, focla agus</span>
<lb n="37"/><span>cainteanna chun na hádhbhair-sgoile a mhúnadh - an gad is goire</span>
<lb n="38"/><span>do'n sgórnach a réidhtiú at dtús.</span></p>
<lb n="39"/>
<lb n="40"/><p><span>Do ghlacas go buidheach beannachtach le cabhair ar bith d'a</span>
<lb n="41"/><span>raibh le fágháil i n-aon leabhar d'ár léigheas, go háithrid sna sean-</span>
<lb n="42"/><span>sgribhinni.  Tá cnuasacht focla agam a bhailigheas le bliadhanta</span>
<lb n="43"/><span>anuas i gcóir na gceachtanna do na hoidi agus do na hádhbhair-oidi</span>
<lb n="44"/><span>a bhíos d'á dteagasg agam.  Seo iad na leabhra is mo ar ghlacas</span>
<lb n="45"/><span>uatha:  “Archiv für Celtische Lexikographic.”  “Zeitschrift für</span>
<lb n="46"/><span>Celtische Philologie.”  Clo Acadaimh na hÉireann, idir mhacsamhla</span>
<lb n="47"/><span>na sean-leabhar, agus na léigheachta, etc. do chuireadar amach, mar</span>
<lb n="48"/><span>aon le “hEriu”; agus saothar na sgoláiri Gearmánacha agus</span>
<lb n="49"/><span>Ceilteacha a chuir cló ar sgríbhinní ár sean, agus saothar lucht</span>
<lb n="50"/><span>foclóireachta, ó'n Ath. Pádraig go dti na sean-tsanasaidhthe.  Taobh</span>
<lb n="51"/><span>amuigh de'n chnuasacht sin, b'éigin dom treoir a dhéanamh ar</span>
<lb n="52"/><span>m'aghaidh féin, toisg nár bhuail éinne an bothar romham.</span></p>
<lb n="53"/>
<lb n="54"/><p><span>Bhainfeadh sé go mór de sho-léighteacht na gceachtanna seo dá</span>
<lb n="55"/><span>gcuirinn figiúiri isteach i gcorp an leabhair.  Tugtaoi barraidheacht</span>
<lb n="56"/><span>súntais d'fhigiúiri agus do dhátai san am atá caithte.  Acht ó's</span>
<lb n="57"/><span>rud é go mbíd ag teastáil uaireannta le comparáidí a dhéanamh,</span>
<lb n="58"/><span>gheobhfar roint aca i bhfuirm liosta ar leathanach a 6.</span></p>
<lb n="59"/>
<lb n="60"/><p><span>Táim an-bhuidheach do mo cháirde, Pádhraic Ó Domhnalláin</span>
<lb n="61"/><span>agus Seán Ó Ruadháin, a léigh agus a cheartuigh formhór na</span>
<lb n="62"/><span>bhfromhthai dhom.</span></p>
<lb n="63"/>
<lb n="64"/><p><span>CAITLÍN NIC GHABHANN.</span>
<lb n="65"/></p>
</div>
<pb n="5"/>
<div><lb n="66"/><p><span>CLÁR AN LEABHAIR.</span></p>
<lb n="67"/>
<lb n="68"/><p><span>I. RÉ AN AINEOLAIS.  Tairbhe an oideach-</span>
<lb n="69"/><span>ais.  Na mearbhaill a bhain d'ár sinnsear</span>
<lb n="70"/><span>ceal easbhaidh oideachais. 7</span></p>
<lb n="71"/>
<lb n="72"/><p><span>II. AN GHRIAN AGUS A LUCHT LEANAMH-</span>
<lb n="73"/><span>NA.  An Réalt-eolas.  Toradh breath-</span>
<lb n="74"/><span>nuighthe na Reanna.  Comhlucht na</span>
<lb n="75"/><span>Gréine. 11</span></p>
<lb n="76"/>
<lb n="77"/><p><span>III. ÁR n-ÁIRDREANN FÉIN.  Cruth na</span>
<lb n="78"/><span>Cruinne.  An t-Aer.  Na Samhail-línte</span>
<lb n="79"/><span>agus creasa.  Cruthú deilbhe an domhain. 15</span></p>
<lb n="80"/>
<lb n="81"/><p><span>IV. LÁ AGUS OIDHCHE.  Casadh na Cruinne</span>
<lb n="82"/><span>d'á chruthú.  A bhaint le lá agus oidhche.</span>
<lb n="83"/><span>Mar tomhastar an lá. 20</span></p>
<lb n="84"/>
<lb n="85"/><p><span>V. AN BHLIADHAIN AGUS A CÓMH-</span>
<lb n="86"/><span>ROINNTE.  Gluaiseacht bhliadhantamh-</span>
<lb n="87"/><span>ail na Cruinne.  Na comh-réilt.  Siocair</span>
<lb n="88"/><span>na Séasúr.  Iompuighthe na Cruinne.  Mar</span>
<lb n="89"/><span>tomhastar an bhliadhain. 25</span></p>
<lb n="90"/>
<lb n="91"/><p><span>VI. AN AORÁID.  Baint na haoráide leis an</span>
<lb n="92"/><span>duine.  Na rudai a bhaineas leis an aoráid. 32</span></p>
<lb n="93"/>
<lb n="94"/><p><span>VII. AN RÉ.  Leannán do'n Chruinne.  Iom-</span>
<lb n="95"/><span>thoiniú na Gealaighe. 36</span></p>
<lb n="96"/>
<lb n="97"/><p><span>VIII. DROMCHLA AN DOMHAIN.  Ranna talmh-</span>
<lb n="98"/><span>an agus uisge.  Plaosg chruaidh na Cruinne.</span>
<lb n="99"/><span>Athrú Chrutha a thagas uirthi. 38</span></p>
<lb n="100"/>
<lb n="101"/><p><span>IX.  AN tAIGÉAN.  Mar bhailigheas sé chuige an</span>
<lb n="102"/><span>t-uisge, agus sgaras arís leis.  Tonntracha,</span>
<lb n="103"/><span>feachta, agus taoilli an aigéin. 41</span></p>
<lb n="104"/>
<lb n="105"/><p><span>X.  ÁIT-CHOMHUIGHTHE AN DUINE.  Fás-</span>
<lb n="106"/><span>lach na Cruinne.  An dúil bheo.  Na</span>
<lb n="107"/><span>cineadhacha daoine. 46.</span></p>
<lb n="108"/>
<lb n="109"/><p><span>Foclóirin. 49</span>
<lb n="110"/></p>
</div>
<pb n="6"/>
<div><lb n="111"/><p><span>Figiúirí</span></p>
<lb n="112"/>
<lb n="113"/><p><span>Toirt na Cruinne mór-thimcheall: 25,000 míle.</span></p>
<lb n="114"/>
<lb n="115"/><p><span>Toirt na Gréine: 330,000, uair níos mó ná'n Chruinne.</span></p>
<lb n="116"/>
<lb n="117"/><p><span>Toirt na Gealaighe: 80 uair níos lugha ná'n Chruinne.</span></p>
<lb n="118"/>
<lb n="119"/><p><span>Fad na Cruinne trí n-a lár ag na Muil: 7,899 míle.</span></p>
<lb n="120"/>
<lb n="121"/><p><span>Fad na Cruinne trí n-a lár ag an Láirlíne: 7,926 míle.</span></p>
<lb n="122"/>
<lb n="123"/><p><span>Fad na Gréine trí n-a lár: 867,000 míle.</span></p>
<lb n="124"/>
<lb n="125"/><p><span>Fad na Gealaighe trí n-a lár: 2,162 míle.</span></p>
<lb n="126"/>
<lb n="127"/><p><span>Fad na Cruinne ó'n nGréin: 93 milliúin míle.</span></p>
<lb n="128"/>
<lb n="129"/><p><span>(A bhfad ó n-a chéile i Mí Eanair: 91 milliúin míle.</span></p>
<lb n="130"/>
<lb n="131"/><p><span>A bhfad ó n-a chéile i Mí Iúil: 94 milliúin míle.)</span></p>
<lb n="132"/>
<lb n="133"/><p><span>Fad na Cruinne ó'n nGealaigh: 239,000 míle.</span></p>
<lb n="134"/>
<lb n="135"/><p><span>Achar na Cruinne: 198 milliúin de mhílte cearnógacha.</span></p>
<lb n="136"/>
<lb n="137"/><p><span>Talamh na Cruinne: 52 milliúin de mhílte cearnógacha.</span></p>
<lb n="138"/>
<lb n="139"/><p><span>Uisge na Cruinne: 146 milliúin de mhílte cearnógacha.</span></p>
<lb n="140"/>
<lb n="141"/><p><span>Tiughas an chlúdaigh aeir atá thart timcheall na Cruinne:</span>
<lb n="142"/><span>50 — 200 míle.</span></p>
<lb n="143"/>
<lb n="144"/><p><span>(Tá furmhór an aeir taobh istigh de 5 mhíle ó'n talamh.)</span></p>
<lb n="145"/>
<lb n="146"/><p><span>Doimhne an Aigéin Atlantic: i n-aice le Talamh an Éisg:</span>
<lb n="147"/><span>2,600 feadha</span></p>
<lb n="148"/>
<lb n="149"/><p><span>Doimhne an Aigéin Atlantic: i n-aice leis na hIndiacha</span>
<lb n="150"/><span>Thiar: 3,875 feadha</span></p>
<lb n="151"/>
<lb n="152"/><p><span>Doimhne an Aigéin Indianaigh: idir An Áistrál & An Iábha</span>
<lb n="153"/><span>3,000 feadha</span></p>
<lb n="154"/>
<lb n="155"/><p><span>Doimhne an Aigéin Chiúin: i n-aice le hOileain Caroilín</span>
<lb n="156"/><span>5½ míle.</span></p>
<lb n="157"/>
<lb n="158"/><p><span>Fad céime: an 360 adh. cuid de chearcall.</span></p>
<lb n="159"/>
<lb n="160"/><p><span>Airde na Gréine sa spéir i lár an tSamhraidh, 60 céim.</span></p>
<lb n="161"/>
<lb n="162"/><p><span>Airde na Gréine sa spéir i lár an Gheimhridh, 15 céim.</span></p>
<lb n="163"/>
<lb n="164"/><p><span>Claonadh Fearsaide na Cruinne i dtreo a diaithre, 23½ céim.</span></p>
<lb n="165"/>
<lb n="166"/><p><span>Fad Iompuighthe na Cruinne ó'n Láirlíne, 23½ céim.</span>
<lb n="167"/></p>
</div>
<pb n="7"/>
<div><lb n="168"/><p><span>EOLAIDHE NA CRUINNE.</span></p>
<lb n="169"/>
<lb n="170"/><p><span>AN DOMHAN I N-A PHLÁINÉID.</span></p>
<lb n="171"/>
<lb n="172"/><p><span>RÉ AN AINEOLAIS.</span></p>
<lb n="173"/>
<lb n="174"/><p><span>Mara mbeadh aon Sgoil ann.</span></p>
<lb n="175"/>
<lb n="176"/><p><span>Mara mbéadh sgoil ann nach sinne a bhéadh aineolach!</span>
<lb n="177"/><span>Ní bhéimís ábalta léigheadh ná sgríobhadh - an bhfuil aithne</span>
<lb n="178"/><span>agat ar aon tsean-duine nach ndeachaidh ar sgoil ariamh?</span>
<lb n="179"/><span>Nílid chomh líonmhar anois a's bhíodh, acht tá a léitheidí ann.</span>
<lb n="180"/><span>Nuair a gheibheas sé leitir ó mhac nó inghean leis atá as baile</span>
<lb n="181"/><span>caitheann sé a iarraidh ar dhuine eicínt eile a léigheadh dhó,</span>
<lb n="182"/><span>agus nuair is mian leis í a fhreagairt, bíonn air dhul faoi</span>
<lb n="183"/><span>chumaoin ag duine eicínt eile, comh maith, chun an freagra</span>
<lb n="184"/><span>a sgríobhadh dhó.  Ní fhéadann an duine bocht aon bhárr</span>
<lb n="185"/><span>eolais a bhaint dó féin as leabhra.  Níl ar a chumas a</span>
<lb n="186"/><span>mhíniú cé'n chaoi ar thárla dho'n chloich mhóir úd bheith ar shlios</span>
<lb n="187"/><span>an tsléibhe i bhfus, nó do'n loch bheith sa luig úd thall, nó</span>
<lb n="188"/><span>do'n oileán bheith amuigh annsin sa bhfairrge.  Bhéimis-ne</span>
<lb n="189"/><span>ar an nós céadna marach go ndeachamar ar sgoil.</span></p>
<lb n="190"/>
<lb n="191"/><p><span>Na Mearbhaill a bhéadh orainn.</span></p>
<lb n="192"/>
<lb n="193"/><p><span>Cheapfamuis, mar cheap na mílte duine in-allód, agus</span>
<lb n="194"/><span>mar cheapamar féin sul a ndeachamar ar sgoil, gur clár an</span>
<lb n="195"/><span>domhan, a bhéadh réidh marach na sléibhte, agus go bhféadfamuis</span>
<lb n="196"/><span>imeall a shroichint acht siubhal sáthach fada ar aghaidh.  Cheap-</span></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="197"/><p><span>famuis gurab amhlaidh a bhíos an ghrian ag timchealladh an</span>
<lb n="198"/><span>domhain - go ndéanann sí aistear faoi'n talamh ar shlighe</span>
<lb n="199"/><span>eicínt do-thuigthe i rith na hoidhche, ó n-a dul faoi tráthnóna</span>
<lb n="200"/><span>go ngobann sí aníos ar maidin arís - i n-ionad a mhalairt de</span>
<lb n="201"/><span>sgéal ar fad a bheith ann.  Ní thiocfadh sé i n-ár n-intinn go</span>
<lb n="202"/><span>deo, b'fhéidir, go mbéadh aon bhaint ag an bhfairrge leis an</span>
<lb n="203"/><span>sruth a théigheas thar dhoras againn ná leis an mbáistigh a</span>
<lb n="204"/><span>chuireas fás faoi na plandaí.  Ní chuimhneóchamuis féin ar</span>
<lb n="205"/><span>aon bhaint bheith ag an ngealaigh le teacht agus imtheacht na</span>
<lb n="206"/><span>taoille.  Ní dhéanfamuis machtnamh dhúinn féin ar céard ba</span>
<lb n="207"/><span>bhun leis na carraigreacha bheith lom sgríobtha stríocrach i</span>
<lb n="208"/><span>mbaill áithride, agus clúduighthe le cré agus le sgráitheanna</span>
<lb n="209"/><span>i mbaill eile, ná cad chuige a dtéigheann rud a leigtear</span>
<lb n="210"/><span>as an láimh chun talmhan - “Cad chuige nach dtuitfeadh sé</span>
<lb n="211"/><span>síos?” adéarfamuis.  “Cá háit eile a rachadh sé?”</span>
<lb n="212"/><span>mar ní thuigfimis nach bhfuil aon bhrigh, ó cheart, leis na</span>
<lb n="213"/><span>focla “síos” agus “suas” ar Chruinne atá ar crochadh</span>
<lb n="214"/><span>sa richeadh.  B'fhéidir nach dtuitfeadh sé in-ar gcáilidheacht</span>
<lb n="215"/><span>fiú smaoineadh ar neithe de'n tsórt seo; nó, dá smaoinigh-</span>
<lb n="216"/><span>eadh, agus go gcuirfimis ceist faoi aon nidh a bhéadh t'réis</span>
<lb n="217"/><span>iongantas a chur orainn, cuirfidhe i leith Fhinn Mhic Chumhaill</span>
<lb n="218"/><span>go mbíodh sé ag caitheamh cloch ar nós gasúir dhána, agus</span>
<lb n="219"/><span>gurbh eisean a d'fhág an chloch mhór ar thaobh an chnuic d'urchar</span>
<lb n="220"/><span>d'ár sgaoil sé; nó hinnseóchthaoi dhúinn gurbh eisean do</span>
<lb n="221"/><span>mhúnluigh log agus inis, agus meall mór talmhan a chartadh</span>
<lb n="222"/><span>aníos agus a chaitheamh amach sa bhfairrge, áit a dtéigheadh na</span>
<lb n="223"/><span>clocha i dteirce air!</span></p>
<lb n="224"/>
<lb n="225"/><p><span>Ré an Aineolais.</span></p>
<lb n="226"/>
<lb n="227"/><p><span>Seadh.  Bhí an saoghal ar suidheachan ar feadh na gcianta</span>
<lb n="228"/><span>sul ar tháinig sé i n-intinn na ndaoine nach clár réidh an</span>
<lb n="229"/><span>domhan.  Ceaptaoi gurabh é bun agus bárr na n-oibreacha</span>
<lb n="230"/><span>iongantacha go léir a bhíodh ar siubhal i n-a thimcheall.  Ceap-</span>
<lb n="231"/><span>taoi go dtéigheadh an Ghrian thart air d'aon-toisg le teas</span></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="232"/><p><span>agus solus a choinneál leis.  Samhluighthí gur sórt síonáile</span>
<lb n="233"/><span>a bhí sa spéir thuas agus na réilt mar a bhéadh ornáidí ar</span>
<lb n="234"/><span>shíonáil seomra, nó lóchrainn a bhéadh ann chun solus do</span>
<lb n="235"/><span>thabhairt uatha.  Bhí fíor-thuairimí ag na sean-Ghréagaigh agus</span>
<lb n="236"/><span>ag na sean-Rómhánaigh i dtaoibh cruinn-deilbhe an domhain,</span>
<lb n="237"/><span>acht leigeadh i ndearmad iad.  Thagadh léas soluis air</span>
<lb n="238"/><span>i n-intinn duine sé nó seachráin, ó am go ham, acht múchtaoi</span>
<lb n="239"/><span>é ar bhás d'fágháil dó; nó b'fhéidir go leanfadh sé mar</span>
<lb n="240"/><span>bhéal-oideas go raibh oideam de'n tsaghas i n-intinn duine</span>
<lb n="241"/><span>eicínt uair.  Rinne Naomh Fearghal se'againn féin staidéar</span>
<lb n="242"/><span>ar an gceist, agus mhúin cruinn-dealbh agus gluaiseacht an</span>
<lb n="243"/><span>domhain, acht bhíothas i gcoinne tuairimí de'n tsórt an uair</span>
<lb n="244"/><span>sin.  Acht sa deire, thosnuigh a lán daoine fiosracha ag</span>
<lb n="245"/><span>machtnamh ar an sgéal.  Gheibheadh dream amháin fios ar</span>
<lb n="246"/><span>neithe áithride, d'fhágaidís toradh a saothair ag an gcéad</span>
<lb n="247"/><span>ghlúin eile, chuiridís-sean leis an óir-chiste eolais, agus</span>
<lb n="248"/><span>mar sin de.  Acht bhain sé na mílte bliadhain de'n chine</span>
<lb n="249"/><span>daonna an oiread eolais a chruinniú a's bhíos againne</span>
<lb n="250"/><span>t'réis tréimhse a chaitheamh ar sgoil.</span></p>
<lb n="251"/>
<lb n="252"/><p><span>An t-adh a bhí orainne.</span></p>
<lb n="253"/>
<lb n="254"/><p><span>Seadh, bhí sé d'ádh orainne gur tháinigeamar ar an saoghal</span>
<lb n="255"/><span>nuair a bhí sgoileanna ann, agus gur cuireadh ar sgoil sinn,</span>
<lb n="256"/><span>áit ar seoladh i mbealach na smaointe agus an staidéir</span>
<lb n="257"/><span>sinn - áit ar cuireadh toradh machtnaimh lucht eolais ar</span>
<lb n="258"/><span>fágháil againn.  Mar sin, nuair a bhíos leisg orainn dul</span>
<lb n="259"/><span>chun na sgoile, mar bhíos, uaireannta, cuimhnighmís ar an</span>
<lb n="260"/><span>sean-duine bocht nach bhfuil ar a chumas fios a ghnótha a</span>
<lb n="261"/><span>choinneál aige féin, nuair d'fheilfeadh sin dó, b'fhéidir,</span>
<lb n="262"/><span>toisg a aineolais; nó ar na sin-sean-iondúirí nach raibh</span>
<lb n="263"/><span>aon tlachteolas aca de bhárr gan sgoileanna a bheith ann</span>
<lb n="264"/><span>ar a rachaidís chun a fhoghluma.</span>
<lb n="265"/></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="266"/><p><span>Bealach na Foghluma.</span></p>
<lb n="267"/>
<lb n="268"/><p><span>Is cuimhneach linn an chaoi ar tosnuigheadh ar ár gcur</span>
<lb n="269"/><span>ar an eolas.  Tugadh orainn áird a thabhairt ar gach a</span>
<lb n="270"/><span>mbíodh i n-ár dtimcheall, agus caintigheadh linn i dtaobh</span>
<lb n="271"/><span>gach nidh, d'fhonn sin a chur ag machtnamh dhúinn féin.  Cé'n</span>
<lb n="272"/><span>áird a n-éirigheadh an ghrian ar maidin?  Cé'n áird a</span>
<lb n="273"/><span>dtéigheadh sí faoi?  Cé'n áit a mbíodh sí le linn caithimh</span>
<lb n="274"/><span>aimsire dhúinn ar mheadhon-lae? - Bhíodh orainn gach claochlódh</span>
<lb n="275"/><span>aimsire a thabhairt faoi deara, agus gach feic neamh-ghnáthach a</span>
<lb n="276"/><span>thárluigheadh i raon ár súl.  Is cuimhneach linn an liathróid a</span>
<lb n="277"/><span>cuireadh ar casadh ar aghaidh an tsoluis le lá agus oidhche a</span>
<lb n="278"/><span>mhíniú dhúinn, agus an túlán d'uisge galach le n-ar cuireadh</span>
<lb n="279"/><span>i dtuigsint dúinn ceárd is fearthainn ann.  I leabaidh a</span>
<lb n="280"/><span>chéile chuaidh ár n-eolas i méad, ar shlighe gur thuigeamar gur</span>
<lb n="281"/><span>de bhárr ar saothair féin ba mhó do bhailigheamar é, rud a</span>
<lb n="282"/><span>mhéaduigh ar ár muinghin asainn féin, agus a chuir fonn</span>
<lb n="283"/><span>orainn leanamhaint de'n staidéar.</span></p>
<lb n="284"/>
<lb n="285"/><p><span>Ní fhuighmid aon locht ar chúntas faoi thoradh ár saothair</span>
<lb n="286"/><span>a léigheadh thríd síos, le misneach a thabhairt dúinn féin</span>
<lb n="287"/><span>bualadh faoi n-a thuille eolais a bhaint amach.</span>
<lb n="288"/></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="289"/><p><span>AN GHRIAN AGUS A LUCHT LEANAMHNA.</span></p>
<lb n="290"/>
<lb n="291"/><p><span>Spéis ár sean i Reanna Neimhe.</span></p>
<lb n="292"/>
<lb n="293"/><p><span>Cuirtí an-spéis i reanna neimhe ó thús aimsire.  Mhion-</span>
<lb n="294"/><span>nuigheadh ár sinnsear féin i n-allód “Dar grian agus éasga</span>
<lb n="295"/><span>agus reanna neimhe.”  Na draoithe a bhíodh againn fadó,</span>
<lb n="296"/><span>nuair a theastuigheadh fios uatha i dtaobh rudaí a bhéadh le</span>
<lb n="297"/><span>tuitim amach théighdís ag breathnú na spéartha, féachaint</span>
<lb n="298"/><span>ar alt na réalt, agus dhéanaidís tairngreacht d'á réir.</span></p>
<lb n="299"/>
<lb n="300"/><p><span>Ádhbhar-léighinn Ársa.</span></p>
<lb n="301"/>
<lb n="302"/><p><span>Is dócha gurab é an réalt-eolas an t-ádhbhar léighinn is</span>
<lb n="303"/><span>sine d'á bhfuil ann.  Chomh fada siar a's théigheas cur-síos</span>
<lb n="304"/><span>na stairidhthe, léighimid go mbíthí ag grinn-bhreathnú na</span>
<lb n="305"/><span>spéartha féachaint le fios d'fhágháil cé'n mianach a bhí i</span>
<lb n="306"/><span>reanna neimhe.  Tugadh faoi deara go mbíodh roint aca le</span>
<lb n="307"/><span>feiceál amannta seachas a chéile.  Facthas go mbíodh an</span>
<lb n="308"/><span>suidheamh céadna agus an t-eagar céadna ar chuid aca ó</span>
<lb n="309"/><span>cheann ceann na bliadhna - iad siúd a bhíodh ag spréacharnaigh,</span>
<lb n="310"/><span>le linn cuid eile aca - iad siúd a thugadh solus glan</span>
<lb n="311"/><span>seasmhach uatha, bheith as alt le n-a chéile i dtóláimh.  I</span>
<lb n="312"/><span>n-imtheacht aimsire, cruthuigheadh gur de réir riaghlacha</span>
<lb n="313"/><span>áithride a théigheadh reanna áithride as alt a chéile, a's go</span>
<lb n="314"/><span>mbídís ag déanamh cuairte torachta thart ar reanna eile.</span>
<lb n="315"/><span>Tugadh plainéidí (taistealaidhthe) nó áirdreanna ar na</span>
<lb n="316"/><span>cinn shiubhlacha, agus Reanna Suidhte (Teintidhe) ar na cinn</span>
<lb n="317"/><span>a mbídís ag taisteal mór-thimcheall ortha.  Bíonn solus</span>
<lb n="318"/><span>agus teas leo féin ag na Reanna Teintidhe, agus ní</span></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="319"/><p><span>bhíonn ag na hÁirdreanna acht an solus agus an teas a</span>
<lb n="320"/><span>gheibhid ó na Reanna Teintidhe.</span></p>
<lb n="321"/>
<lb n="322"/><p><span>Na Riaghail a bhaineas leis na haistir sin.</span></p>
<lb n="323"/>
<lb n="324"/><p><span>Tá dhá riaghail a bhfuil baint aca leis an gcuairt a dhéanas</span>
<lb n="325"/><span>na hÁirdreanna mór-thimcheall na Reanna Teintidhe.</span>
<lb n="326"/><span>Bíonn smacht ag rud ar rud eile - cumhacht chun a tharraingt</span>
<lb n="327"/><span>chuige, de réir a thoirte i gcomórtas leis, agus a fhois-</span>
<lb n="328"/><span>geachta dhó.  Is cuimhneach linn an chloch adamuis a bhíodh ar an</span>
<lb n="329"/><span>mbord againn i dteach na sgoile, a tharraingeadh an brúsgar</span>
<lb n="330"/><span>iarainn chuice féin.  Is féidir cumhacht mar sin a shamhlú, atá</span>
<lb n="331"/><span>d'á cur i bhfeidhm ar an gcloich a thuiteas ó bhárr claidhe, agus</span>
<lb n="332"/><span>a ghluaiseas gan mhoill i dtreo na talmhan, mar is toir-</span>
<lb n="333"/><span>teamhla an talamh ná í.  Ní féidir le héinne an chumhacht sin</span>
<lb n="334"/><span>a thuisgint fós, ná a mhíniú.  Sí an dara riaghail a bhaineas</span>
<lb n="335"/><span>leis an timcheall-ghluaiseacht seo, aon rud d'á gcuirtear</span>
<lb n="336"/><span>ag gluaiseacht, leanann sé de'n ghluaiseacht sin i gconair</span>
<lb n="337"/><span>dhírigh mara gcuirtear cosg leis, nó mara dtarraing-</span>
<lb n="338"/><span>tear as an gconair dhírigh é.  An dá riaghail seo bheith</span>
<lb n="339"/><span>ag oibriú i gcoinne a chéile is ughdar do chuairt na bplainéid</span>
<lb n="340"/><span>thart ar na Reanna Teintidhe.  Is toirteamhla i bhfad na</span>
<lb n="341"/><span>Reanna Teintidhe ná iad, agus tharraingeóchaidís na</span>
<lb n="342"/><span>plainéid chuca agus loisgfidhe ionnta iad, mara mbéadh</span>
<lb n="343"/><span>an siubhal a bhíos fútha.  Agus tarraingt na Reanna</span>
<lb n="344"/><span>Teintidhe ar na hÁirdreanna a iompuigheas iad ó'n gconair</span>
<lb n="345"/><span>dhírigh a leanfaidís de réir riaghlach, agus a thugas ortha</span>
<lb n="346"/><span>gluaiseacht mór-thimcheall ortha féin.</span></p>
<lb n="347"/>
<lb n="348"/><p><span>An Ghrian agus a lucht Leanamhna.</span></p>
<lb n="349"/>
<lb n="350"/><p><span>Cruthuigheadh, leis an aimsir, gur Reann Teintidhe an</span>
<lb n="351"/><span>ghrian agus gur Áirdreann an talamh - ceann de na tais-</span>
<lb n="352"/><span>tealaidhthe a bhíos ag bogadh mór-thimcheall uirthi.  Tugtar</span>
<lb n="353"/><span>comhlucht na gréine ortha uile.</span>
<lb n="354"/></p>
</div>
<pb n="13"/>
<div><lb n="355"/><p><span>Is í an ghrian, mar sin, .i. an Reann Teintidhe is goire</span>
<lb n="356"/><span>dhúinn, is bun agus bárr do na hiongantais a feicimid ar</span>
<lb n="357"/><span>siubhal i n-ár dtimcheall.  Dlúimh chruinn teintidhe í, a</span>
<lb n="358"/><span>bhfuil méad millteach mór innti, agus atá achar millteach</span>
<lb n="359"/><span>fada uainn.  Anois, le cur síos ar na Reanna seo agus ar</span>
<lb n="360"/><span>a dtaisteal go céillidhe, ní mór dhúinn cúpla rud a shamhlú</span>
<lb n="361"/><span>dhúinn féin i n-a dtaoibh.  Samhluighmid dúinn féin go bhfuil</span>
<lb n="362"/><span>mar a bhéadh cuaille i n-a gceart-lár, ar a mbíonn siad ag</span>
<lb n="363"/><span>casadh.  Tugamuid Fearsaid na Reanna ar an gcuaille seo.</span>
<lb n="364"/><span>Le am nó achar nó aoráid a thomhas nó a chur i gcomparáid,</span>
<lb n="365"/><span>mar caithfimid a dhéanamh go minic, ní mór dhúinn línte</span>
<lb n="366"/><span>eile a shamhlú dhúinn féin.</span></p>
<lb n="367"/>
<lb n="368"/><p><span>Casann an ghrian thart ar a fearsaid san ionad i n-a</span>
<lb n="369"/><span>bhfuil sí, mar chasfadh caiseal gasúir.  Casann na hÁird-</span>
<lb n="370"/><span>reanna thart ar an nós céadna, acht gluaisid mór-thimcheall</span>
<lb n="371"/><span>na gréine chomh maith.</span></p>
<lb n="372"/>
<lb n="373"/><p><span>Áirdreanna Neimhe.</span></p>
<lb n="374"/>
<lb n="375"/><p><span>Tá ocht gcinn aca ar chomhlucht na gréine s'againne - sin</span>
<lb n="376"/><span>a bhfuil ar eolas againn fós, ar chaoi ar bith - agus cuid aca</span>
<lb n="377"/><span>níos goire ná a chéile dhi.  Seo iad a n-ainmneacha de réir a</span>
<lb n="378"/><span>bhfoisgeachta dhi; Mercuir, Bhéanus, An Talamh, Mars,</span>
<lb n="379"/><span>Iúpatar, Satharn, Úránus, agus Neiptiún.  Tá lean-</span>
<lb n="380"/><span>nán leo féin ag cuid de na hÁirdreanna seo, a ghluaiseas</span>
<lb n="381"/><span>thart ortha díreach mar theighid-sean thart ar an ngréin.</span>
<lb n="382"/><span>Tá'n ghealach i n-a leannán ag an gCruinne se'againne.</span></p>
<lb n="383"/>
<lb n="384"/><p><span>Tá mion-reanna ann a dhéanas cuairt na gréine ar nós</span>
<lb n="385"/><span>na n-Áirdreanna.  Tá réilt ann ar a dtugtar muingréilt,</span>
<lb n="386"/><span>nó réilt sguabacha, a théigheas timcheall ar an ngréin -</span>
<lb n="387"/><span>acht conair an-fhadánta a dhéanas siad-san ag taisteal</span>
<lb n="388"/><span>dóibh, a thóigeas as raon ár súl iad ar feadh tamaill fhada</span>
<lb n="389"/><span>sa turas.  Tá dlúimhíní eile ann ar a dtugtar óschumaisg</span>
<lb n="390"/><span>nó dreaganna, a bhíos ag eiteall chomh sgriobtha sin 's go</span></p>
</div>
<pb n="14"/>
<div><lb n="391"/><p><span>ngeinid mór-theas ar chuimilt d'aer na Cruinne dhóibh, agus</span>
<lb n="392"/><span>cuirtear tré theine iad.  Ba dhóigh linn gur réilt iad a</span>
<lb n="393"/><span>bhíodh ag tuitim ó'n spéir agus sinn i n-ár bpáistí beaga.</span></p>
<lb n="394"/>
<lb n="395"/><p><span>Diaithir, nó Conair na n-Áirdreanna.</span></p>
<lb n="396"/>
<lb n="397"/><p><span>Ní diaithir chearcallach a dhéanas na háirdreanna dhóibh</span>
<lb n="398"/><span>féin ag timchealladh na gréine dóibh, acht diaithir eilioptach,</span>
<lb n="399"/><span>i dtreo gur goire iad do'n ghréin amannta seachas a chéile.</span>
<lb n="400"/><span>Nuair is goire iad do'n ghréin is mire a ngluaiseacht.</span>
<lb n="401"/><span>Sin ceann de na fáthanna nach mothuighimid aon bhreis teasa</span>
<lb n="402"/><span>ar an gCruinne an tráth is goire í do'n ghréin.</span>
<lb n="403"/></p>
</div>
<pb n="15"/>
<div><lb n="404"/><p><span>ÁR n-ÁIRDREANN FÉIN.</span></p>
<lb n="405"/>
<lb n="406"/><p><span>An Talamh i n-a Phlainéid.</span></p>
<lb n="407"/>
<lb n="408"/><p><span>Ó's í an Chruinne ár n-Árdreann féin, sgaoilfimíd leis an</span>
<lb n="409"/><span>gcuid eile go fóill, agus déanfamuid mion-trácht uirthi-se.</span>
<lb n="410"/><span>Dlúimh chruinn í, a bhfuil trí ceathramhna d'á hachar faoi uisge.</span>
<lb n="411"/><span>Tá a huachtar fuar go maith acht tá teas millteach i n-a</span>
<lb n="412"/><span>lár istigh.  Cruthuighthear sin dúinn i dtíortha i n-a mbrúcht-</span>
<lb n="413"/><span>ann miotal leághta agus uisge galach amach as puill sa</span>
<lb n="414"/><span>talamh, nó ar mhullach cnuic.  Bíonn creathanna talmhan ann</span>
<lb n="415"/><span>sna tíortha sin, agus i dtíortha nach iad, nach bhfeictear aon</span>
<lb n="416"/><span>bhrúchtaighil ionnta, de bhárr go gcrapann uachtar na talmhan</span>
<lb n="417"/><span>de réir mar thagas athrú nó laghdú ar an ladar atá istigh.</span></p>
<lb n="418"/>
<lb n="419"/><p><span>An t-Aer.</span></p>
<lb n="420"/>
<lb n="421"/><p><span>Sin clúdach do-fheicthe gaile atá mór-thimcheall na Cruinne</span>
<lb n="422"/><span>amuigh, agus é mórán mílte ar thiughas.  Aer a tugtar ar an</span>
<lb n="423"/><span>ngail sin.  An Chruinne féin do tharraing an clúdach sin</span>
<lb n="424"/><span>i n-a timcheall, díreach mar tharraingeas sí chuice an peann</span>
<lb n="425"/><span>a leigtear dhó tuitim; agus dá sgaoileadh sí de'n tarraingt</span>
<lb n="426"/><span>atá aici air, ní mhairfeadh aon phlanda ná aon chineál de'n</span>
<lb n="427"/><span>dúil bheo ar an talamh.  Tá'n t-aer uachtair i bhfad níos</span>
<lb n="428"/><span>éadtruime ná'n t-aer íochtair.  Tá meadhchan áithrid ann,</span>
<lb n="429"/><span>agus luigheann an t-aer uachtair anuas ar an aer íochtair</span>
<lb n="430"/><span>agus dlúthuigheann é.  San aer a déantar na sgamaill,</span>
<lb n="431"/><span>agus an bháisteach, an sioc agus an sneachta, an ghaoth, agus</span>
<lb n="432"/><span>nidhthe dhe'n tsórt a bhfuil baint aca leis an aimsir.</span>
<lb n="433"/></p>
</div>
<pb n="16"/>
<div><lb n="434"/><p><span>Na Samhail-línte - Achair-línte.</span></p>
<lb n="435"/>
<lb n="436"/><p><span>Mar cuireadh i n-iúl cheana, samhluighimid dúinn féin</span>
<lb n="437"/><span>go bhfuil fearsaid i gceart-lár na Cruinne ar a gcasann sí,</span>
<lb n="438"/><span>ar nós reanna neimhe eile.  Cuirimíd i gcéill dúinn féin,</span>
<lb n="439"/><span>freisin, go bhfuil línte áithride ar a dromchla, i dtreo gur</span>
<lb n="440"/><span>féidir linn am agus achar agus aoráid a mheas agus a</span>
<lb n="441"/><span>thomhas.  An Deilbh de'n Chruinne atá i dteach na sgoile, tá</span>
<lb n="442"/><span>línte síos suas uirthi agus línte treasna uirthi.  Tá líne</span>
<lb n="443"/><span>súntasach amháin treasna ar a ceart-lár ar a dtugamuid</span>
<lb n="444"/><span>Láir-líne, nó Meadhon-líne na Cruinne.  Roinneann an líne</span>
<lb n="445"/><span>sin an Chruinne i ndá Leath-chruinne.  Nuair is mian linn</span>
<lb n="446"/><span>achar a thomhas nó a chur i gcomparáid le hachar eile ar an</span>
<lb n="447"/><span>gCruinne, is ó'n Láir-líne a dhéanamuid a thomhas le congnamh</span>
<lb n="448"/><span>na línte atá ar comh-threo leis an Láir-líne, ar a dtugamuid</span>
<lb n="449"/><span>línte achar-fhaid, nó achair-línte.</span></p>
<lb n="450"/>
<lb n="451"/><p><span>Nóin-línte.</span></p>
<lb n="452"/>
<lb n="453"/><p><span>Le am a thomhas atá na línte síos suas ar an gCruinne.</span>
<lb n="454"/><span>Línte am-fhaid, nó nóin-línte, a thugamuid ortha.  Bíonn</span>
<lb n="455"/><span>nóin ann san am céadna i ngach áit atá suidhte ar aon cheann</span>
<lb n="456"/><span>de na nóin-línte sin.  Bíonn roimh-nóin ann i ngach áit atá</span>
<lb n="457"/><span>do'n leith thiar de'n nóin-líne an uair sin, agus iar-nóin i</span>
<lb n="458"/><span>ngach áit atá do'n leith thoir dhi.  Baintear ceithre nóiméad</span>
<lb n="459"/><span>de'n am i n-aghaidh na céime siar agus cuirtear ceithre</span>
<lb n="460"/><span>nóiméad leis an am i n-aghaidh na céime soir ó'n nóin-líne.</span>
<lb n="461"/><span>Thomhaisimis-ne an t-am de réir nóin-líne i n-ár dtír féin</span>
<lb n="462"/><span>roint bliadhanta ó shoin, acht tomhaisimid anois é de réir</span>
<lb n="463"/><span>na nóin-líne atá suidhte i nGrínís i Lonndain Shasana.  Tá</span>
<lb n="464"/><span>Oll-Dearclann annsin ó na gcraobhsgaoiltear a lán réilt-</span>
<lb n="465"/><span>eolais agus aimsir-eolais.</span></p>
<lb n="466"/>
<lb n="467"/><p><span>Samhail-Chreasa.</span></p>
<lb n="468"/>
<lb n="469"/><p><span>Tá réigiúin ann i n-a mbíonn brothal mór, agus réigiúin</span>
<lb n="470"/><span>i n-a mbíonn fuacht préachtach, agus réigiúin idir-eatorra</span></p>
</div>
<pb n="17"/>
<div><lb n="471"/><p><span>i n-a mbíonn aoráid mheasardha.  Samhluighmid dúinn féin</span>
<lb n="472"/><span>go bhfuil Áoráid-Línte ar an gCruinne leis na réigiúin</span>
<lb n="473"/><span>seo a dheighilt ó n-a chéile.  Tá dhá cheann de na línte seo ar</span>
<lb n="474"/><span>gach taobh de'n Láir-líne.  Tugamuid Crios ar an spás atá</span>
<lb n="475"/><span>idir na línte sin.  An spás atá idir an dá líne is goire</span>
<lb n="476"/><span>do'n Láir-líne ar gach taobh tugamuid An Crios Teintidhe</span>
<lb n="477"/><span>(Brothallach) air, mar sin é an réigiún is mó teas.  Na</span>
<lb n="478"/><span>Creasa atá ó thuaidh agus ó dheas uaidh sin, siad-sin An</span>
<lb n="479"/><span>Crios Measardha Thuaidh agus an Crios Measardha Theas.</span>
<lb n="480"/><span>Tugamuid An Crios Uardha (Reoidhte) Thuaidh agus An</span>
<lb n="481"/><span>Crios Uardha Theas ar a bhfuil ar gach taobh díobh sin, ag</span>
<lb n="482"/><span>gach ceann de'n Chruinne, mar sin iad na réigiúin is mó</span>
<lb n="483"/><span>fuacht.</span></p>
<lb n="484"/>
<lb n="485"/><p><span>Dealbh an Domhain.</span></p>
<lb n="486"/>
<lb n="487"/><p><span>Dlúimh chruinn, mar a bhéadh oráiste, atá sa talamh.</span>
<lb n="488"/><span>Is iomdha slighe i n-ar féidir sin a chruthú:</span></p>
<lb n="489"/>
<lb n="490"/><p><span>1. Teacht nó imtheacht luinge ar an bhfairrge.</span>
<lb n="491"/><span>2. Urdhú na gealaighe.</span>
<lb n="492"/><span>3. Cruinne na Reanna Neimhe eile.</span>
<lb n="493"/><span>4. Cruthú na dtaistealaidhthe.</span>
<lb n="494"/><span>5. Réalt an Tuaiscirt.</span>
<lb n="495"/><span>6. Cruinne íoghair na spéire.</span>
<lb n="496"/><span>7. Cruthú na gcuaillí.</span></p>
<lb n="497"/>
<lb n="498"/><p><span>1. Duine a bhéadh i n-a sheasamh cois fhairrge agus long ag</span>
<lb n="499"/><span>teacht i dtír, bárr na gcrann, (nó an tsimiléir) an chuid is</span>
<lb n="500"/><span>túisge a d'fheicfeadh sé, agus cabhail na luinge i n-a dhiaidh</span>
<lb n="501"/><span>sin.  Dá mba rud é gur clár réidh an domhan, d'fheicfeadh sé</span>
<lb n="502"/><span>iomlán na luinge ó thús.</span></p>
<lb n="503"/>
<lb n="504"/><p><span>2. Caithtear sgáil na Cruinne ar an ngealaigh ó am go</span>
<lb n="505"/><span>ham, agus sgáil chruinn a bhíos innti i gcomhnaidhe.</span>
<lb n="506"/></p>
</div>
<pb n="18"/>
<div><lb n="507"/><p><span>3. Cuma chruinn atá ar Reanna Neimhe eile - luigheann sé</span>
<lb n="508"/><span>le réasún go measfaidhe gur cuma chruinn a bhéadh ar an</span>
<lb n="509"/><span>talamh.</span></p>
<lb n="510"/>
<lb n="511"/><p><span>4. Dá dtéigheadh beirt taistealaidhthe ó thuaidh ó'n Láir-</span>
<lb n="512"/><span>líne, agus iad tuairim's seachtmhogha míle ó chéile ag imtheacht</span>
<lb n="513"/><span>dóibh, casfaidhe ar a chéile iad agus iad ag teannadh leis an</span>
<lb n="514"/><span>Mul Thuaidh.  (Támuid 'ghá chur i gcás go leigfeadh an</span>
<lb n="515"/><span>oighear agus an doineann dóibh a shroichint).</span></p>
<lb n="516"/>
<lb n="517"/><p><span>5. D'fheicfeadh na taistealaidhthe sin Réalt an Tuais-</span>
<lb n="518"/><span>cirt ag bun na spéire ag imtheacht ó'n láir-líne dhóibh.  D'á</span>
<lb n="519"/><span>fhaide ó thuaidh d'á rachaidís is airde sa spéir a bhéadh an</span>
<lb n="520"/><span>réalt úd, agus nuair thiocfaidís suas leis an Mul bhéadh sí</span>
<lb n="521"/><span>díreach os a gcionn.</span></p>
<lb n="522"/>
<lb n="523"/><p><span>6. An t-é a bhéadh amuigh ar an bhfairrge, nó ar mhachaire</span>
<lb n="524"/><span>réidh, d'fheicfeadh sé bun na spéire i n-a chearcall ar gach</span>
<lb n="525"/><span>taobh dhe.  Dá dtéigheadh sé i n-áirde i n-eiteallán, bhéadh</span>
<lb n="526"/><span>cuma chearcallach ar bhun na spéire i gcomhnaidhe, agus d'á</span>
<lb n="527"/><span>airde d'á rachadh sé is amhlaidh is mó a bhéadh an cearcall.</span></p>
<lb n="528"/>
<lb n="529"/><p><span>7. Cruthuigheadh cruinne an domhain le trí cuaille a</span>
<lb n="530"/><span>sháthadh i linn uisge, achar áithrid ó n-a chéile.  Bhí an fad</span>
<lb n="531"/><span>céadna de gach cuaille os cionn uisge.  Ag dearcadh a</span>
<lb n="532"/><span>mbárr trí chiandracán facthas go raibh bárr Cuaille a dó ní</span>
<lb n="533"/><span>b'airde ná Cuaille a haon ná Cuaille a trí.  Dá fhaide ó</span>
<lb n="534"/><span>chéile a cuirfidhe iad 'seadh is airde a bhéadh Cuaille a dó</span>
<lb n="535"/><span>ná'n dá cheann eile.</span></p>
<lb n="536"/>
<lb n="537"/><p><span>Timcheall-seoladh na Cruinne.</span></p>
<lb n="538"/>
<lb n="539"/><p><span>Is féidir a áireamh mar chruthú air nach clár réidh an</span>
<lb n="540"/><span>domhan gur seoladh timcheall air go minic.  Do féadfaidhe</span>
<lb n="541"/><span>seoladh timcheall air, ar ndóigh, dá mba cuma uibhe nó cuma</span>
<lb n="542"/><span>fhata a bhéadh ar an gcruinne — tá sé mar chruthú a haon ar an</span>
<lb n="543"/><span>tslighe sin, acht timcheall-seoladh na cruinne an chéad rud</span></p>
</div>
<pb n="19"/>
<div><lb n="544"/><p><span>a chruthuigh do'n tsluagh, nach clár réidh, i n-a bheag nó a mhór,</span>
<lb n="545"/><span>an Chruinne.  Agus fíoradh na cruthuighthe thuas i ngach ball,</span>
<lb n="546"/><span>ag seoladh timcheall na Cruinne do mháirnéalaidhthe.</span></p>
<lb n="547"/>
<lb n="548"/><p><span>Feictear grian na maidne níos túisge i n-Oirthear ná</span>
<lb n="549"/><span>i n-Iarthar tíre.  Dá mba clár an domhan, feicfidhe san am</span>
<lb n="550"/><span>céadna i ngach áit í.  Ar nós na horáiste tá'n Chruinne rud</span>
<lb n="551"/><span>beag réidh ag an dá cheann agus rud beag buillsgeanta i</span>
<lb n="552"/><span>n-a lár.  Acht is suarach le rádh é sin i gcomórtas le méad</span>
<lb n="553"/><span>na Cruinne.  Agus is suarach le rádh, freisin, an sliabh is</span>
<lb n="554"/><span>airde ar an talamh, nó an aibhéis is doimhne san aigéan i</span>
<lb n="555"/><span>gcomórtas le méad na Cruinne.  Níl ionnta acht mar a</span>
<lb n="556"/><span>bhéah an ghairbhe atá le mothú ar chadhal na horáiste.</span>
<lb n="557"/></p>
</div>
<pb n="20"/>
<div><lb n="558"/><p><span>IV</span></p>
<lb n="559"/>
<lb n="560"/><p><span>LÁ AGUS OIDHCHE.</span></p>
<lb n="561"/>
<lb n="562"/><p><span>Samhail-Ghluaiseachta.</span></p>
<lb n="563"/>
<lb n="564"/><p><span>An t-é a bhéadh ar luing-ghaile, agus í ag fágáil calaidh,</span>
<lb n="565"/><span>feicfidhe dhó gurab é an caladh a bhéadh ag imtheacht uaidh-</span>
<lb n="566"/><span>sean, agus ag dul ó léargus air diaidh ar ndiaidh.  Nuair a</span>
<lb n="567"/><span>rinneamar aistear ar an traen an chéad uair, facthas</span>
<lb n="568"/><span>dúinn go raibh crainnte agus tighthe agus tacaí na sreangán</span>
<lb n="569"/><span>aibhléise ag luathadh tharainne, agus sinne i n-ár gcomhnaidhe.</span>
<lb n="570"/><span>Anois féin, má bhíonn an traen i n-a bhfuilmuid-ne agus</span>
<lb n="571"/><span>traen eile i n-a stad i Stáisiún ar feadh sgathaimh, agus go</span>
<lb n="572"/><span>ngluaiseann ceann aca sa deire, ní thig linn a dhéanamh</span>
<lb n="573"/><span>amach an í ár dtraen-ne nó an ceann eile atá ag corruighe,</span>
<lb n="574"/><span>go bhfeicimid an bhfuil Seomraí an Stáisiúin ar ár n-aghaidh</span>
<lb n="575"/><span>amach go fóill nó nach bhfuil.  Ní hiongnadh gur facthas do na</span>
<lb n="576"/><span>sean-daoine gan sgolaidheacht, agus go bhfeictear d'á lán</span>
<lb n="577"/><span>fós, gurab í an ghrian a ghluaiseas i n-áit na Cruinne.</span></p>
<lb n="578"/>
<lb n="579"/><p><span>An dá Ghluaiseacht úd na Cruinne.</span></p>
<lb n="580"/>
<lb n="581"/><p><span>Bíonn dhá ghluaiseacht faoi'n gCruinne — an casadh ar a</span>
<lb n="582"/><span>fearsaid féin uair sa ló, agus an ghluaiseacht mór-thimcheall</span>
<lb n="583"/><span>na ngréine uair sa mbliadhain.  Bíonn Lá agus Oidhche</span>
<lb n="584"/><span>againn de bhárr na gluaiseachta laetheamhla, agus na Séasúir</span>
<lb n="585"/><span>de bhárr na gluaiseachta bliadhantamhla.</span></p>
<lb n="586"/>
<lb n="587"/><p><span>Na Cruthuighthe.</span></p>
<lb n="588"/>
<lb n="589"/><p><span>Féachamuis leis an gcéad ghluaiseacht a chruthú ar dtús.</span>
<lb n="590"/><span>Feictear dhúinn go n-éirigheann an ghrian san Oirthear, go</span></p>
</div>
<pb n="21"/>
<div><lb n="591"/><p><span>ngluaiseann sí thar spéir ós ár gcionn, agus go dtéigheann</span>
<lb n="592"/><span>faoi san Iarthar.  Má bhreathnuighmid Réalt Suidhte ar bith</span>
<lb n="593"/><span>san oidhche, samhlóchar dhúinn go n-éirigheann sé, go dtéigheann</span>
<lb n="594"/><span>treasna na spéire, agus go dtéigheann faoi ghruaidh na</span>
<lb n="595"/><span>talmhan.  Anois, bíonn  siad-san  ag gluaiseacht mór-</span>
<lb n="596"/><span>thimcheall na Cruinne, nó, neachtar aca, bíonn an Chruinne ag</span>
<lb n="597"/><span>casadh ar a fearsaid.  Níor mhór luathas do-chreidte a</span>
<lb n="598"/><span>bheith faoi ghluaiseacht na Reanna úd, agus cúrsa na Cruinne</span>
<lb n="599"/><span>a dhéanamh i gcaitheamh ceithre huaire fichead.  Agus níorbh</span>
<lb n="600"/><span>in-chreidte go bhféadfadh Reann is lugha ná iad féin iad go</span>
<lb n="601"/><span>léir a tharraingt i n-a timcheall.  An dealbh atá ar an</span>
<lb n="602"/><span>gCruinn, b'shin díreach an saghas deilbhe a thiocfadh ar mheall a</span>
<lb n="603"/><span>bhéadh ag casadh timcheall agus í fós i n-a shilteach nó i n-a</span>
<lb n="604"/><span>ghail.</span></p>
<lb n="605"/>
<lb n="606"/><p><span>Is ó Oirthear go hIarthar a ghluaiseas an taoille nuair</span>
<lb n="607"/><span>nach gcuirtear isteach uirthi.  Ní hamhlaidh a bhéadh an sgéal</span>
<lb n="608"/><span>marach gur ó Iarthar go hOirthear a bhéadh an domhan ag</span>
<lb n="609"/><span>casadh.</span></p>
<lb n="610"/>
<lb n="611"/><p><span>Sa Leath-chruinne Thuaidh séideann na gaoithe deiseall —</span>
<lb n="612"/><span>mar théigheas snáthaidí cluig — sa Leath-chruinne Theas is</span>
<lb n="613"/><span>tuaithbheall a shéideas siad.  Pé'r bith cé'n treo a ghluais-</span>
<lb n="614"/><span>feadh rud uaidh féin ar dhruim talmhan tá sé i n-a riaghail go</span>
<lb n="615"/><span>gcastar deiseall é sa Domhan Thuaidh agus tuaithbheall sa</span>
<lb n="616"/><span>Domhan Theas i ngeall ar chasadh na Cruinne.</span></p>
<lb n="617"/>
<lb n="618"/><p><span>Dá leigtí do chloich tuitim síos i dtiobraid doimhin nó</span>
<lb n="619"/><span>i n-aon aibhéis, bhuailfeadh sí i n-aghaidh balla thoir na haibhéise.</span>
<lb n="620"/><span>Dá leigtí do chloich tuitim ó mhullach túir shroichfeadh sí</span>
<lb n="621"/><span>talamh achar beag soir ó'n bpointe a bhéadh thíos díreach.</span></p>
<lb n="622"/>
<lb n="623"/><p><span>Do cheap eolaidhe Francach darbh ainm Foucault, Ollchrocha-</span>
<lb n="624"/><span>dán a chur ag luasgadh sa bPanteon atá i bPríomh-chathair na</span>
<lb n="625"/><span>Fraince.  Cruthuigheadh ar dtús go luasgfadh crochadán</span>
<lb n="626"/><span>trom anonn's anall sa gconair chéadna i n-a gcuirfidhe ar</span>
<lb n="627"/><span>luasgadh é.  Chruthuigh sé seo go mbíodh gach a raibh faoi'n</span></p>
</div>
<pb n="22"/>
<div><lb n="628"/><p><span>gcrochadán ag casadh, mar d'athruigheadh conair an chrocha-</span>
<lb n="629"/><span>dáin de réir mar chasadh an Chruinne.  Rinne an Foucault</span>
<lb n="630"/><span>céadna casadh na Cruinne a chruthú le gléas ar a dtugtar</span>
<lb n="631"/><span>gíorosgóip, a oibrighthear de réir na riaghlacha céadna.</span></p>
<lb n="632"/>
<lb n="633"/><p><span>Lá agus Oidhche.</span></p>
<lb n="634"/>
<lb n="635"/><p><span>De bhárr an chastha seo na Cruinne bíonn lá agus oidhche</span>
<lb n="636"/><span>againn.  Dhá dhlúimh atá ar crochadh sa richeadh iseadh an</span>
<lb n="637"/><span>Ghrian agus an Chruinne.  Reann ghleordha an Ghrian, Reann</span>
<lb n="638"/><span>dhorcha an Chruinne.  Tugann an Ghrian solus uaithi ar gach</span>
<lb n="639"/><span>taobh, agus luigheann a gaethe ar an leath de'n Chruinn is</span>
<lb n="640"/><span>goire dhi.  Bíonn sé i n-a lá sa leath sin, agus bíonn sé</span>
<lb n="641"/><span>i n-a oidhche sa leath atá iompuighthe ó'n ngréin.  Dá mbéadh an</span>
<lb n="642"/><span>talamh i n-a chomhnaidhe, sin mar a bhéadh go síor — leath na</span>
<lb n="643"/><span>Cruinne faoi bhuan-tsolus, agus an leath eile faoi amardall</span>
<lb n="644"/><span>oidhche i gcomhnaidhe.  Acht de réir mar chasas an Chruinne</span>
<lb n="645"/><span>ar a fearsaid, tagann gach cuid di i ndiaidh a chéile ar</span>
<lb n="646"/><span>aghaidh na gréine amach, agus bíonn lá agus oidhche ar uanaidh-</span>
<lb n="647"/><span>eacht i ngach áit.</span></p>
<lb n="648"/>
<lb n="649"/><p><span>Lá de réir na Réalt.</span></p>
<lb n="650"/>
<lb n="651"/><p><span>Is féidir an fad a bhaineas sé de'n Chruinne casadh ar a</span>
<lb n="652"/><span>fearsaid a thomhas go beacht acht réalt áithrid a thoghadh,</span>
<lb n="653"/><span>oidhche, agus a shuidheamh a thabhairt chun cruinnis.  Samhlóchar,</span>
<lb n="654"/><span>ar ndóigh, go rachaidh sé treasna na spéire, agus ní feicfear</span>
<lb n="655"/><span>ar chor ar bith é de shiubhal lae, i ngeall ar shoillsiú na</span>
<lb n="656"/><span>gréine, acht an uair a bhéas sé san alt céadna an oidhche</span>
<lb n="657"/><span>dá'r gcionn, béidh Cúrsa iomlán déanta ag an gCruinne.</span>
<lb n="658"/><span>Sin lá de réir na réalt, agus bíonn an fad céadna i gcomh-</span>
<lb n="659"/><span>naidhe ann .i. trí huaire fichead agus tuairim's caogad a's</span>
<lb n="660"/><span>sé nóiméad.</span>
<lb n="661"/></p>
</div>
<pb n="23"/>
<div><lb n="662"/><p><span>Lá de réir na Gréine.</span></p>
<lb n="663"/>
<lb n="664"/><p><span>Is féidir fad an lae do thomhas ó'n uair a feictear an</span>
<lb n="665"/><span>ghrian sa bhFíor-Dheisceart, go bhfeictear í sa bhFíor-Dheis-</span>
<lb n="666"/><span>ceart an lá i n-a dhiaidh, le cuaille a sháthadh sa talamh, agus</span>
<lb n="667"/><span>a sgáth a bhreithniú; nó le solam, nó clog gréine, gléas</span>
<lb n="668"/><span>suidhte a thasbánas an uair de réir suidhimh na Cruinne</span>
<lb n="669"/><span>faoi'n ngréin, ar nós na cuaille.  Bhéadh lá de réir na</span>
<lb n="670"/><span>gréine bun-ós-cionn le lá de réir na réalt, mar le linn an</span>
<lb n="671"/><span>Chruinne bheith ag casadh ar a fearsaid, bíonn sí ag leanamh-</span>
<lb n="672"/><span>aint d'á turas mór-thimhcheall na gréine, agus tóigeann sé</span>
<lb n="673"/><span>breis a's lá de réir na réalt an nóin-líne chéadna a thabhairt</span>
<lb n="674"/><span>faoi'n ngréin aon dá lá i ndiaidh a chéile.  I n-a theannta sin,</span>
<lb n="675"/><span>ní hé an siubhal céadna a bhíos faoi'n gCruinne i gcomhnaidhe,</span>
<lb n="676"/><span>ag timchealladh na gréine di.  Is mire a gluaiseacht i</span>
<lb n="677"/><span>ndeire na bliadhna nuair is goire í do'n ghréin, agus is</span>
<lb n="678"/><span>moille í i lár na bliadhna nuair is fuide í ó'n ngréin.  Ní</span>
<lb n="679"/><span>bhíonn an fad céadna i n-aon dá lá i ndiaidh a chéile de réir</span>
<lb n="680"/><span>an tsolaim.</span></p>
<lb n="681"/>
<lb n="682"/><p><span>Lá de réir an Chluig, nó an Gnáth-lá.</span></p>
<lb n="683"/>
<lb n="684"/><p><span>Tomhastar an gnáth-lá agus meadhon a dhéanamh d'fhad an</span>
<lb n="685"/><span>lae de réir na gréine, isteach a's amach, i rith na bliadhna.</span>
<lb n="686"/><span>Is fuide an lá meadhonach sin de cheithre nóiméad ná lá de</span>
<lb n="687"/><span>réir na réalt.  Amannta is fuide é agus amannta is gair-</span>
<lb n="688"/><span>ide é ná lá de réir an tsolaim, agus bíonn an fad céadna</span>
<lb n="689"/><span>ionnta amannta eile.  Níl sa lá mar tomhastar ar an</span>
<lb n="690"/><span>gclog é acht samhail-lá.  An ceathramhadh cuid fichead de lá</span>
<lb n="691"/><span>mar sin 'seadh uair a chluig.</span></p>
<lb n="692"/>
<lb n="693"/><p><span>Na Saghasanna Lae atá Againn.</span></p>
<lb n="694"/>
<lb n="695"/><p><span>Tá trí saghas lae ann mar sin — lá de réir na gréine, lá</span>
<lb n="696"/><span>meadhonach de réir na gréine .i. an gnáth-lá, agus lá de réir</span>
<lb n="697"/><span>na réalt.</span>
<lb n="698"/></p>
</div>
<pb n="24"/>
<div><lb n="699"/><p><span>1. Lá de réir na gréine iseadh an spás aimsire atá idir</span>
<lb n="700"/><span>an nóiméad a threasnuigheas an ghrian nóin-líne áithrid, go</span>
<lb n="701"/><span>dtreasnuighidh sí í arís an lá i n-a dhiaidh.  Fad éagsamhail a</span>
<lb n="702"/><span>bhíos sa lá sin.</span></p>
<lb n="703"/>
<lb n="704"/><p><span>2. Lá meadhonach — an gnáth-lá.  Sin samhail-lá — an 365adh</span>
<lb n="705"/><span>cuid de bhliadhain de réir na gréine.  Réidhtigheann an uair</span>
<lb n="706"/><span>de'n chlog sa lá sin leis an uair de réir an tsolaim — sé</span>
<lb n="707"/><span>sin le rádh, bíd ar comhfhad — ceithre huaire sa mbliadhain</span>
<lb n="708"/><span>.i. i lár an Aibreáin, i lár an Mheithimh, i ndeire Lughnasa,</span>
<lb n="709"/><span>agus faoi Nodlaig.</span></p>
<lb n="710"/>
<lb n="711"/><p><span>3. Lá de réir na réalt.  Sin lá a tomhastar ó'n uair a</span>
<lb n="712"/><span>feictear réalt áithridh ós nóin-líne áithrid, oidhche go</span>
<lb n="713"/><span>bhfeictear san alt céadna an chéad oidhche eile é.  Is</span>
<lb n="714"/><span>ionann fad do'n lá sin i dtóláimh.</span>
<lb n="715"/></p>
</div>
<pb n="25"/>
<div><lb n="716"/><p><span>V.</span></p>
<lb n="717"/>
<lb n="718"/><p><span>AN BHLIADHAIN AGUS A COMH-ROINNTE.</span></p>
<lb n="719"/>
<lb n="720"/><p><span>An Dara Gluaiseacht.</span></p>
<lb n="721"/>
<lb n="722"/><p><span>Gluaiseann an Chruinne mór-thimcheall na gréine uair sa</span>
<lb n="723"/><span>mbliadhain.  Is ó ghrinn-bhreathnú reanna neimhe a cruthuigh-</span>
<lb n="724"/><span>thear sin.</span></p>
<lb n="725"/>
<lb n="726"/><p><span>Bíonn réilt áithride le feiceál sa spéir, uaireannta.</span>
<lb n="727"/><span>Bíd as amharc ar feadh bliadhna, agus annsin feictear san</span>
<lb n="728"/><span>alt céadna arís iad.</span></p>
<lb n="729"/>
<lb n="730"/><p><span>Is mó an Ghrian i bhfad Éireann ná'n Chruinne, agus ós</span>
<lb n="731"/><span>rud é go bhfuil tarraingt ruda ar rud eile de réir a</span>
<lb n="732"/><span>thoirte, is cosamhala go ngluaisfeadh an talamh thart ar an</span>
<lb n="733"/><span>ngréin ná a chontrardha ar fad.</span></p>
<lb n="734"/>
<lb n="735"/><p><span>Tá cúig cinn de leannáin ag an Áirdreann Iúpatar.</span>
<lb n="736"/><span>Gluaisid mór-thimcheall uirthi ar chaoi go n-urdhubhuighthear</span>
<lb n="737"/><span>iad go han-mhinic, cuid aca uair amháin i n-ocht n-uaire</span>
<lb n="738"/><span>'s dachad.  Is cuma í nó clog a bhéadh ar crochadh sa richeadh</span>
<lb n="739"/><span>do'n mháirnéalach, tá na hurdhubhuighthe chomh riaghalta sin.</span>
<lb n="740"/><span>Is féidir a chruthú go mbíonn a chontrardha de shuidheamh ar</span>
<lb n="741"/><span>fad ar an gCruinne gach leith-bhliadhain ó na hurdhubhuighthe</span>
<lb n="742"/><span>sin a bhreithniú.</span></p>
<lb n="743"/>
<lb n="744"/><p><span>Na Striallóga Réalt, nó Comh-shoillsí.</span></p>
<lb n="745"/>
<lb n="746"/><p><span>Feictear dhúinn go leanann an ghrian conair áithrid soir</span>
<lb n="747"/><span>i measg na striallóga réalt atá sa richeadh, gach bliadhain —</span>
<lb n="748"/><span>rud a chruthuigheas go mbíonn athrú suidhimh ar an gCruinne i</span>
<lb n="749"/><span>gcomparáid leis an nGréin.  Seo ainmneacha na dtriopall</span>
<lb n="750"/><span>réalt, agus na Séasúir i n-a bhfeictear dhúinn go mbíonn an</span></p>
</div>
<pb n="26"/>
<div><lb n="751"/><p><span>Ghrian i n-a gcomhluadar.  De réir comhairimh lucht réalt-</span>
<lb n="752"/><span>eolais an liost seo, mar ní áirimhimid-ne na Séasúir i</span>
<lb n="753"/><span>n-Éirinn ar aon-chaoi le lucht réalt-eolais.  Comhairimheann</span>
<lb n="754"/><span>siad-san an t-Earrach ó Chomh-oidhche an Earraigh, tuairim's</span>
<lb n="755"/><span>an 21adh lá de mhí na Márta, agus na Séasúir eile dhá réir.</span></p>
<lb n="756"/>
<lb n="757"/><p><span>Comharthaí an Tuaiscirt:</span></p>
<lb n="758"/>
<lb n="759"/><p><span>An t-Earrach:  Aries (Airtéid) nó An Reithe.</span>
<lb n="760"/><span>Taurus (Táir) nó An Tarbh.</span>
<lb n="761"/><span>Geimini (Geimine) nó An Cúpla.</span></p>
<lb n="762"/>
<lb n="763"/><p><span>An Samhradh:  Cancer (Ceansoir) nó An Portán.</span>
<lb n="764"/><span>Leo (Leon) nó An Leomhan.</span>
<lb n="765"/><span>Uirgo (Uirgeo) nó An Óigh.</span></p>
<lb n="766"/>
<lb n="767"/><p><span>Comharthaí an Deiscirt:</span></p>
<lb n="768"/>
<lb n="769"/><p><span>An Foghmhar:  Libra (Liobla) nó Na Sgálaí.</span>
<lb n="770"/><span>Scorpio (Sgoirp) nó An Nathair.</span>
<lb n="771"/><span>Saigitaurus (Saigitáir) nó An Saighideóir.</span></p>
<lb n="772"/>
<lb n="773"/><p><span>An Geimhreadh: Capricornus (Capricorn) nó An Gabhar.</span>
<lb n="774"/><span>Acuaruis (Acuair) nó An t-Uisgidhe.</span>
<lb n="775"/><span>Pisces (Pisg) nó Na hÉisg.</span></p>
<lb n="776"/>
<lb n="777"/><p><span>Siocair na Séasúr.</span></p>
<lb n="778"/>
<lb n="779"/><p><span>Ag machtnamh dhúinn féin ar chéard is ughdar do na Séasúir,</span>
<lb n="780"/><span>ní mór dhúinn ár n-aire a dhíriú ar thrí neithe:</span></p>
<lb n="781"/>
<lb n="782"/><p><span>1. Gluaiseacht na Cruinne mór-thimcheall na gréine.</span></p>
<lb n="783"/>
<lb n="784"/><p><span>2. Claonadh Fearsaide na Cruinne i dtreo a diaithire.</span></p>
<lb n="785"/>
<lb n="786"/><p><span>3. An Fhearsaid sin bheith dírighthe ar an Tuaisceart</span>
<lb n="787"/><span>de shíor.</span></p>
<lb n="788"/>
<lb n="789"/><p><span>Tuigimid go ndéanann an Chruinne cuairt na Gréine,</span>
<lb n="790"/><span>agus go mbaineann sé bliadhain di a dhéanamh.  Ní síos suas</span></p>
</div>
<pb n="27"/>
<div><lb n="791"/><p><span>de réir a fearsaide a bhíos sí, ag déanamh a cuairte</span>
<lb n="792"/><span>torachta di, acht ar sgeamh, ar claonadh i dtreo a diaithire.</span></p>
<lb n="793"/>
<lb n="794"/><p><span>Samhail-chásanna.</span></p>
<lb n="795"/>
<lb n="796"/><p><span>Dá mba i n-a díreach a bhéadh sí, ag taisteal di, bhéadh a</span>
<lb n="797"/><span>mhalairt d'aoráid ann.  Bhéadh teas millteach ann faoi'n</span>
<lb n="798"/><span>láir líne i gcomhnaidhe, agus bhéadh ag dul de'n teas de réir</span>
<lb n="799"/><span>mar gluaisfidhe, ó thuaidh nó ó dheas, agus nuair sroichfidhe na</span>
<lb n="800"/><span>Muil - ghá chur i gcás go bhféadfaidhe a sroichint - bhéadh</span>
<lb n="801"/><span>fuacht do-fhulaingte ann i gcomhnaidhe.  Sa tír se'againne,</span>
<lb n="802"/><span>ní bhéadh laetheannta fada an tSamhraidh againn ná na geamh-</span>
<lb n="803"/><span>oidhcheannta fada.  Bhéadh lá agus oidhche ar comhfhad mar</span>
<lb n="804"/><span>bhíos i lár an Fhoghmhair nó i lár an Earraigh, agus bhéadh an</span>
<lb n="805"/><span>aoráid níos fuaire.  Séard is bun do'n teas, gaethe na</span>
<lb n="806"/><span>gréine bheith ag soillsiú anuas díreach — a bheag nó a mhór —</span>
<lb n="807"/><span>ar an áit.  Dá mhéid as a ndíreach a bhíd 'seadh is lugha an</span>
<lb n="808"/><span>spás a théithid, agus sa samhail-chás seo ní bhéadh na gaethe</span>
<lb n="809"/><span>uair ar bith chomh gar do'n díreach anuas orainne a's bhíos sa</span>
<lb n="810"/><span>Samhradh anois.  Agus níorbh fhéidir an oiread céadna</span>
<lb n="811"/><span>teasa bheith i dtaisge i gcóir an gheimhridh.</span></p>
<lb n="812"/>
<lb n="813"/><p><span>Samhail-chás eile - dá mbéadh fearsaid na Cruinne ar</span>
<lb n="814"/><span>aon treo le n-a diaithir bhéadh an Mul Thuaidh nó an Mul</span>
<lb n="815"/><span>Theas sa bponc i n-ar samhluigheadh dhúinn an Láir-líne a bheith</span>
<lb n="816"/><span>sa samhail-chás thuas.</span></p>
<lb n="817"/>
<lb n="818"/><p><span>An Chruinne ar Sgeamh.</span></p>
<lb n="819"/>
<lb n="820"/><p><span>Mar sin, is ar sgeamh a bhíos an Chruinne, agus an Ceann</span>
<lb n="821"/><span>Thuaidh d'á Fearsaid dírighthe ar an Tuaisceart, sa gcaoi</span>
<lb n="822"/><span>nach í an chuid chéadna dhi a thagas díreach faoi'n ngréin aon</span>
<lb n="823"/><span>dá lá i ndiaidh a chéile.  Bíonn an ghrian idir í féin agus an</span>
<lb n="824"/><span>Tuaisceart cuid de'n bhliadhain — sa Samhradh.  Bíonn sise</span>
<lb n="825"/><span>idir an ponc sin agus an ghrian sa nGeimhreadh.  Bíd araon</span>
<lb n="826"/><span>ar an tsuidheamh céadna ar ghualainn an Tuaiscirt san</span></p>
</div>
<pb n="28"/>
<div><lb n="827"/><p><span>Earrach agus san bhFoghmhar.  Tuigimid anois cé'n chúis a</span>
<lb n="828"/><span>mbíonn fad sé mhí san lá ag gach Mul ar uanaidheacht.</span></p>
<lb n="829"/>
<lb n="830"/><p><span>Iompuighthe na Cruinne.</span></p>
<lb n="831"/>
<lb n="832"/><p><span>Nuair thugas gluaiseacht na Cruinne puinte áithrid .i.</span>
<lb n="833"/><span>an t-Imeall Thuaidh de'n Chrios Teintidhe - díreach faoi</span>
<lb n="834"/><span>ghaethe na Gréine, de bhárr an Ceann Thuaidh d'á fearsaid</span>
<lb n="835"/><span>bheith dírighthe ar an Tuaisceart le linn bheith ag timchealladh</span>
<lb n="836"/><span>na Gréine dhi, ní féidir d'aon áit atá do'n leith thuaidh de'n</span>
<lb n="837"/><span>Imeall sin teacht faoi ghaethe díreacha na gréine.  Uaidh</span>
<lb n="838"/><span>sin amach, tagann gach ball atá do'n leith theas de faoi'n</span>
<lb n="839"/><span>ngréin i ndiaidh a chéile, go sroichtear an tImeall Theas de'n</span>
<lb n="840"/><span>Chrios Teintidhe.  Na riaghlacha céadna bheith i bhfeidhm a</span>
<lb n="841"/><span>choisgeas ar aon áit do'n leith theas de sin teacht díreach</span>
<lb n="842"/><span>faoi'n ngréin.  Tugtaoi Iompuighthe na Gréine ar na</span>
<lb n="843"/><span>hImill sin.  Tá's againne nach í an ghrian a iontuigheas acht</span>
<lb n="844"/><span>an Chruinne, agus tugamuid Iompuighthe na Cruinne ortha.</span>
<lb n="845"/><span>An t-Iompodh Thuaidh atá ar an Imeall Thuaidh de'n Chrios</span>
<lb n="846"/><span>Teintidhe agus an tIompodh Theas ar an Imeall Theas de'n</span>
<lb n="847"/><span>Chrios sin.  Tá na poncanna sin 23½ céim ó'n Láirlíne ar</span>
<lb n="848"/><span>gach taobh.</span></p>
<lb n="849"/>
<lb n="850"/><p><span>A Bhaint sin leis na Séasúir.</span></p>
<lb n="851"/>
<lb n="852"/><p><span>Uair amháin sa mbliadhain, mar sin, bíonn gaethe na</span>
<lb n="853"/><span>gréine ag soillsiú anuas díreach ar an Iompodh Thuaidh.</span>
<lb n="854"/><span>Bíonn teas mór againne sa Domhan Thuaidh faoi'n am sin,</span>
<lb n="855"/><span>de bhárr go bhfuil na gaethe sin i ndáil le bheith díreach anuas</span>
<lb n="856"/><span>orainn, agus bíonn an lá níos fuide ná'n oidhche, de bhárr</span>
<lb n="857"/><span>an Leath Chruinne Thuaidh bheith iompuighthe chun na Gréine.</span>
<lb n="858"/><span>Sin lár an tSamhraidh sa Leath-chruinne Thuaidh.  De réir</span>
<lb n="859"/><span>mar thugas gluaiseacht na Cruinne na puintí atá ó dheas de</span>
<lb n="860"/><span>sin faoi'n ngréin maoluighthear ar an teas agus giorruighthear</span>
<lb n="861"/><span>na laetheannta.  I lár an Fhoghmhair bíonn an Láir-líne</span></p>
</div>
<pb n="29"/>
<div><lb n="862"/><p><span>díreach faoi sholus na gréine agus is comhfhad do lá agus</span>
<lb n="863"/><span>d'oidhche an uair sin.  Tugtar Comh-oidhche an Fhoghmhair air.</span>
<lb n="864"/><span>Tagann an chuid theas de'n Chrios Teintidhe faoi ghaethe na</span>
<lb n="865"/><span>gréine de réir a chéile uaidh sin amach.  Nuair bhíos an</span>
<lb n="866"/><span>tIompodh Theas faoi'n ngréin bíonn fuacht mór againne de</span>
<lb n="867"/><span>bhárr gaethe na gréine bheith comh mór sin ar fiar chugainn,</span>
<lb n="868"/><span>agus gan iad féin ann acht ar feadh tamaill bhig sa turas;</span>
<lb n="869"/><span>agus bíonn an oidhche níos fuide ná'n lá, de bhárr an Leath-</span>
<lb n="870"/><span>Chruinne Thuaidh  bheith iontuighthe ó'n ngréin.  De réir na</span>
<lb n="871"/><span>héagsamhlachta sin i suidheamh na Cruinne i gcomparáid leis</span>
<lb n="872"/><span>an ngréin bíonn an Mul Thuaidh faoi sholus an lae leath de'n</span>
<lb n="873"/><span>bhliadhain agus an Mul Theas sa gcás céadna an leath eile.</span></p>
<lb n="874"/>
<lb n="875"/><p><span>Ainmneacha agus Cáilidheachta na Séasúr.</span></p>
<lb n="876"/>
<lb n="877"/><p><span>I ngach bliadhain, mar sin, tá ceithre cinn de Shéasúir,</span>
<lb n="878"/><span>agus trí mhí, nó ráithe, i ngach ceann aca.</span></p>
<lb n="879"/>
<lb n="880"/><p><span>1. An t-Earrach, nuair thagas fás agus borradh faoi</span>
<lb n="881"/><span>phlandaí ag teacht d'ár Leath-Chruinne-se ar aghaidh na gréine</span>
<lb n="882"/><span>t'réis bheith iontuighthe uaithe tamall.  Ó Fhéile Brighde go</span>
<lb n="883"/><span>Lá Bealtaine a áirimhimid-ne an t-Earrach.</span></p>
<lb n="884"/>
<lb n="885"/><p><span>2. An Samhradh, nuair aibigheas toradh na talmhan faoi</span>
<lb n="886"/><span>theas na gréine, agus Tuaisceart na Cruinne ar iompodh</span>
<lb n="887"/><span>chuice.  Bíonn sé i n-a Shamhradh ó lá Bealtaine go Lá</span>
<lb n="888"/><span>Lughnasa.</span></p>
<lb n="889"/>
<lb n="890"/><p><span>3. An Foghmhar, nuair baintear na báirr, nuair thuiteas</span>
<lb n="891"/><span>an duilleabhar agus thosuigheas na plandaí ar dhul i bhfolach</span>
<lb n="892"/><span>ó'n bhfuacht atá le teacht.  Ó Lá Lughnasa go Lá Samhna a</span>
<lb n="893"/><span>bhíos an Foghmhar againn.</span></p>
<lb n="894"/>
<lb n="895"/><p><span>4. An Geimhreadh, nuair atá na crainn maol, agus na</span>
<lb n="896"/><span>síolta clúduighthe faoi'n ithir, agus an sioc agus an mór-</span>
<lb n="897"/><span>fhuacht againn de bhárr ár Leathchruinne bheith iompuighthe ó'n</span>
<lb n="898"/><span>ngréin, is ughdar fáis agus borrtha do'n dúil bheo, agus do</span>
<lb n="899"/><span>gach a bhfásann ar talamh.</span>
<lb n="900"/></p>
</div>
<pb n="30"/>
<div><lb n="901"/><p><span>Bliadhain de réir na Réalt.</span></p>
<lb n="902"/>
<lb n="903"/><p><span>Dá bhféadtaoi na réilt d'fheiceál i lár an lae (rud nach</span>
<lb n="904"/><span>bhféadfaidhe, mara mbéadh urdhú iomlán na gréine ann, nó</span>
<lb n="905"/><span>mara mbéithí thíos ag tóin aibhéise doimhne, de bhárr an ghrian</span>
<lb n="906"/><span>bheith na milliúin míle níos goire dhúinn ná iad - d'á fhaide</span>
<lb n="907"/><span>uainn í - agus níos gile d'á bhithín sin) d'fheicfimis an ghrian</span>
<lb n="908"/><span>sa treo céadna le ceann áithrid de na réilt.  Uaidh sin</span>
<lb n="909"/><span>amach, de réir mar bhéadh an Chruinne ag timchealladh na</span>
<lb n="910"/><span>gréine d'fheicfimis níos fuide do'n leith thoir de'n réalt</span>
<lb n="911"/><span>sin í.  Leis an aimsir, d'fheicfimís an ghrian do'n leith</span>
<lb n="912"/><span>thiar dhe, agus sa deire, bhéadh an suidheamh céadna ar an dá</span>
<lb n="913"/><span>Reann a's bhí nuair thosuigheamar ghá mbreathnú an chéad uair.</span>
<lb n="914"/><span>Bhéadh bliadhain de réir na réalt caithte annsin.  Tá 365</span>
<lb n="915"/><span>lá, sé huaire agus tuairim's 10 nóiméad sa mbliadhain</span>
<lb n="916"/><span>sin.</span></p>
<lb n="917"/>
<lb n="918"/><p><span>Bliadhain de réir na Gréine.</span></p>
<lb n="919"/>
<lb n="920"/><p><span>Ag breithniú an tsolaim nó na cuaille a bhí sáithte sa</span>
<lb n="921"/><span>talamh againn le fad an lae a thomhas, thugamar faoi deara</span>
<lb n="922"/><span>gur fuide an sgáth ar maidin agus tráthnóna ná ar mheadhon</span>
<lb n="923"/><span>an lae, agus, freisin, nach ionann fad do'n sgáth gach lá</span>
<lb n="924"/><span>i lár an lae féin.  Is gairide an sgáth i lár an tSamhraidh</span>
<lb n="925"/><span>nuair is airde an ghrian sa spéir, agus is fuide é i lár an</span>
<lb n="926"/><span>gheimhridh nuair is ísle an ghrian sa spéir.  Bíonn an fad</span>
<lb n="927"/><span>céadna sa sgáth faoi dhó sa mbliadhain — sna hamannta ar a</span>
<lb n="928"/><span>dtugtar Comh-oidhche an Earraigh agus Comh-oidhche an Fhoghmhair.</span>
<lb n="929"/><span>An spás aimsire atá idir aon Chomh-oidhche Earraigh nó</span>
<lb n="930"/><span>Foghmhair agus an chéad Comh-oidhche Earraig nó Foghmhair eile,</span>
<lb n="931"/><span>sin bliadhain de réir na gréine.  Tá 365 lá, 5 huaire agus</span>
<lb n="932"/><span>tuairim's 49 nóiméad sa mbliadhain sin.</span></p>
<lb n="933"/>
<lb n="934"/><p><span>An Ghnáth-Bhliadhain.</span></p>
<lb n="935"/>
<lb n="936"/><p><span>Ar nós an ghnáth-lae, ní tomhastar an bhliadhain ar cheachtar</span>
<lb n="937"/><span>de'n dá bhealach sin.  Is furusta a thuigsint gur éigin an</span></p>
</div>
<pb n="31"/>
<div><lb n="938"/><p><span>tsuim áithrid laetheannta céadna a chomhaireamh n-a</span>
<lb n="939"/><span>bhliadhain, i gcomhnaidhe, agus féachaint leis na corr-</span>
<lb n="940"/><span>uaireannta a shocrú ar shlighe eicínt.  Mar sin, déantar an</span>
<lb n="941"/><span>365 lá a áireamh i n-a bhliadhain agus féachtar leis na corr-</span>
<lb n="942"/><span>uaireannta a ídiú tré bhliadhain bhisigh — ina mbíonn 366 lá —</span>
<lb n="943"/><span>a dhéanamh de gach ceathramhadh bliadhain.  Ní shocruigheann sé</span>
<lb n="944"/><span>sin an sgéal i n-a iomlán, mar ní bhíonn an ceathramhadh cuid</span>
<lb n="945"/><span>de lá de bhreis ar an 365 lá i mbliadhain de réir na gréine</span>
<lb n="946"/><span>— bíonn roint nóiméad i n-easnamh uirthi.  Socruighthear</span>
<lb n="947"/><span>an sgéal sin — ní i n-a iomlán ar fad fós, acht gairid go</span>
<lb n="948"/><span>leor dhó agus bliadhain bhisigh a sgothadh uair gach ceithre</span>
<lb n="949"/><span>chéad bliadhain.  Tógfaidh sé tamall fada ar chaoi ar bith,</span>
<lb n="950"/><span>an féilire a chur bun-os-cionn leis an socrú sin.</span>
<lb n="951"/></p>
</div>
<pb n="32"/>
<div><lb n="952"/><p><span>VI.</span></p>
<lb n="953"/>
<lb n="954"/><p><span>AN AORÁID.</span></p>
<lb n="955"/>
<lb n="956"/><p><span>Mar a dtéigheann sé i bhFeidhm ar an Duine.</span></p>
<lb n="957"/>
<lb n="958"/><p><span>Tá dlúth-bhaint ag na hathruighthe san aimsir a thagas leis</span>
<lb n="959"/><span>na Séasúir, agus ag an aoráid ar cheana, le saoghal an duine.</span>
<lb n="960"/><span>Taobh istigh de'n Chrios Teintidhe bíonn fás nádúrtha faoi</span>
<lb n="961"/><span>phlandaí agus faoi thoradh na talmhan, ar shlighe nach gádh</span>
<lb n="962"/><span>do'n duine oibriú go cruaidh le riar a cháis a chur i n-áirithe</span>
<lb n="963"/><span>dhó féin.  Ní gádh dhó aon áird a thabhairt ar thoradh na</span>
<lb n="964"/><span>fairrge.  Idir gan a bheith d'ialach air slighe-bheatha do bhaint</span>
<lb n="965"/><span>amach dhó féin, agus an teas bheith ag goilleamhaint air de</span>
<lb n="966"/><span>ghnáth, bíonn leisge agus spadántacht agus leaduigheacht ann</span>
<lb n="967"/><span>ó nádúr.  Ní dhéanann sé aon nidh d'á dheoin féin leis an</span>
<lb n="968"/><span>saoghal a chur chun tosuigh.  Taobh istigh de'n Chrios Uardha</span>
<lb n="969"/><span>bíonn an duine ag strachailt leis an saoghal i gcomhnaidhe.</span>
<lb n="970"/><span>Ní bhíonn fás faoi phlandaí sna réigiúin sin, agus ní féidir</span>
<lb n="971"/><span>dhó bheith ag brath ar thoradh na talmhan.  I dtuilleamaigh</span>
<lb n="972"/><span>tortha na fairrge a bhíos sé, agus bíonn a dhá dhóthain ar a</span>
<lb n="973"/><span>aire, agus anam agus colann a choinneál i dteannta a</span>
<lb n="974"/><span>chéile, gan trácht ar fheabhas a chur ar an saoghal seo, mar</span>
<lb n="975"/><span>mhaithe leis féin agus le n-a dtiocfadh i n-a dhiaidh.  Sna</span>
<lb n="976"/><span>Réigiúin mheasardha, ní bhíonn ró-theas ná ró-fhuacht ag cur</span>
<lb n="977"/><span>isteach ar an duine.  Bíonn toradh na talmhan go flúirseach</span>
<lb n="978"/><span>aige, acht ní gan saothar, mar bhíos ag áitreabhaighthe na</span>
<lb n="979"/><span>réigiún teo, agus san am céadna ní bhíonn sé chomh flúir-</span>
<lb n="980"/><span>seach sin aige a's go dtig leis bheith beag-bheann ar thoradh na</span>
<lb n="981"/><span>fairrge.  Caitheann sé oibriú le slighe mhaireachtála a réidhtiú</span>
<lb n="982"/><span>dhó féin, acht ní bhíonn air a chuid ama agus a chuid fuinnimh go</span></p>
</div>
<pb n="33"/>
<div><lb n="983"/><p><span>léir a ídiú chuige sin.  Bíonn saor-am aige agus ní bhíonn</span>
<lb n="984"/><span>an leisge ag gábháil dhó ó nádúr.  Sin mar thuiteas sé amach</span>
<lb n="985"/><span>gur sa Réigiúin Mheasardha is mó a rinneadh feabhas a chur</span>
<lb n="986"/><span>ar shaoghal an duine ar gach slighe.</span></p>
<lb n="987"/>
<lb n="988"/><p><span>Na Nidhthe a bhfuil baint aca leis an Aoráid.</span></p>
<lb n="989"/>
<lb n="990"/><p><span>1. Sé fad na háite ó Láir-líne na Cruinne an rud is mó</span>
<lb n="991"/><span>a bhfuil baint aige le aoráid áite.  Tá rudaí eile ann, ámh,</span>
<lb n="992"/><span>a bhaineas de dhaingne na riaghlach sin, agus  ní mór iad</span>
<lb n="993"/><span>d'áireamh:</span></p>
<lb n="994"/>
<lb n="995"/><p><span>2. Airde na háite ós cionn na fairrge.</span></p>
<lb n="996"/>
<lb n="997"/><p><span>3. Fánaidh na háite i dtreo na Láir-líne.</span></p>
<lb n="998"/>
<lb n="999"/><p><span>4. Comhgaracht na háite do'n fhairrge.</span></p>
<lb n="1000"/>
<lb n="1001"/><p><span>5. Áird na gnáth-ghaoithe.</span></p>
<lb n="1002"/>
<lb n="1003"/><p><span>6. Feachta an aigéin.</span></p>
<lb n="1004"/>
<lb n="1005"/><p><span>7. Suidheamh na sléibhte.</span></p>
<lb n="1006"/>
<lb n="1007"/><p><span>8. Mianach na hithire, agus fás plandaí.</span></p>
<lb n="1008"/>
<lb n="1009"/><p><span>Maidir leis an gcéad nidh, mar mínigheadh cheana is teotha</span>
<lb n="1010"/><span>áit atá i ngar dho'n Láir-líne ná áit atá achar maith uaidh.</span>
<lb n="1011"/><span>Soillsigheann an ghrian anuas díreach i gcomhnaidhe ar áit</span>
<lb n="1012"/><span>eicínt taobh istigh de'n Chrios Teintidhe.  Nuair a shoillsigheas</span>
<lb n="1013"/><span>gaethe na gréine anuas ar áit is lugha an t-achar eatorra,</span>
<lb n="1014"/><span>agus is cumhainge an spás atá le téitheadh aca ná mar</span>
<lb n="1015"/><span>bhíos nuair a thagaid ar sgeamh air.  Is fairsinge an t-achar</span>
<lb n="1016"/><span>atá le téitheadh aca, agus is doimhne an sreath aeir tré n-a</span>
<lb n="1017"/><span>gcaitheann siad bealach a dhéanamh, ag soillsiú dhóibh ar áit</span>
<lb n="1018"/><span>nach bhfuil díreach fútha.  Luigheann sé le tuisgint, mar sin,</span>
<lb n="1019"/><span>go mbéadh teodhacht aon áite de réir a chomhgaraighe do'n</span>
<lb n="1020"/><span>Láir-líne.</span></p>
<lb n="1021"/>
<lb n="1022"/><p><span>2. Ní ó'n ngréin díreach a gheibheas an t-aer furmhór a</span>
<lb n="1023"/><span>chuid teasa.  Is beag teas a ghlacas an t-aer uachtair ó'n</span>
<lb n="1024"/><span>ngréin, toisg é bheith chomh héadtrom sin, agus gan aon smúid</span>
<lb n="1025"/><span>ná smáilín ann a bhféadfadh an teas dul i ngreim ann.</span></p>
</div>
<pb n="34"/>
<div><lb n="1026"/><p><span>Glacann an t-aer íochtair roint teasa ó'n ngréin, mar</span>
<lb n="1027"/><span>bíonn sé níos dlúithe, agus bíonn smúid agus gail-uisge ann</span>
<lb n="1028"/><span>le n-a choinneál.  Acht is túisge a téithtear an talamh ná</span>
<lb n="1029"/><span>an t-aer, agus dáileann an talamh an teas amach ar an aer</span>
<lb n="1030"/><span>annsin.  Éirigheann an t-aer atá téithte mar is é is éad-</span>
<lb n="1031"/><span>truime, acht sgaiptear an teas, agus sa deire buadhann</span>
<lb n="1032"/><span>fuacht an aeir uachtair air.  Sin é an fáth go n-abartar:</span></p>
<lb n="1033"/>
<lb n="1034"/><p><span>“An cnoc is airde is é is fuaire,</span>
<lb n="1035"/><span>Cé gur dhó is goire an ghrian.”</span></p>
<lb n="1036"/>
<lb n="1037"/><p><span>3. Soillsigheann gaethe na gréine níos dírighe ar áit atá</span>
<lb n="1038"/><span>ar dheiseabhair na gréine.  Is teotha sleasa theas na</span>
<lb n="1039"/><span>mBeanna Beola ná na sleasa thuaidh.  Aon tír a bhfuil a</span>
<lb n="1040"/><span>fánaidh i dtreo an deiscirt is teotha í ná tír a bhfuil luighe</span>
<lb n="1041"/><span>na talmhan ó thuaidh.</span></p>
<lb n="1042"/>
<lb n="1043"/><p><span>4. Is túisge a ghlacas an talamh teas na gréine ná'n</span>
<lb n="1044"/><span>t-uisge, acht coinnigheann an t-uisge an teas i dtaisge</span>
<lb n="1045"/><span>nuair a bhíos sé glactha aige.  Aon áit atá i n-aice na mara,</span>
<lb n="1046"/><span>mar sin, bhéadh sé níos fionnfhuaire sa Samhradh agus níos</span>
<lb n="1047"/><span>teotha sa nGeimhreadh ná a mhalairt.</span></p>
<lb n="1048"/>
<lb n="1049"/><p><span>5. Má's í an ghaoth andeas nó 'niar-ndeas is minice</span>
<lb n="1050"/><span>a shéideas thar thír, is teotha de an tír, acht tugann an ghaoth</span>
<lb n="1051"/><span>adtuaidh mar ghnáth-ghaoith, an fuacht léi.  Má's thar</span>
<lb n="1052"/><span>fhairrge a shéideas na gaoithe baineann níos mó comhthruime</span>
<lb n="1053"/><span>leis an aimsir, dá chionn.</span></p>
<lb n="1054"/>
<lb n="1055"/><p><span>6. Bíonn feachta, idir fhuar agus te, san aigéan, agus</span>
<lb n="1056"/><span>téithid nó fuaruighid na cóstaí  le n-a dteangmhuighid.</span>
<lb n="1057"/><span>Uisge fuar bheith níos truime ná'n t-uisge té, agus séideadh</span>
<lb n="1058"/><span>na gaoithe is mó is ughdar dhóibh.  Brughann an t-uisge fuar</span>
<lb n="1059"/><span>an t-uisge leamh-fhuar go huachtar fairrge — sin, agus gála</span>
<lb n="1060"/><span>agus aircíní, maille leis an taoille, coinnighid síor-</span></p>
</div>
<pb n="35"/>
<div><lb n="1061"/><p><span>ghluaiseacht ar siubhal san aigéan — nach dtéigheann thar</span>
<lb n="1062"/><span>dhoimhneas áithrid, ar ndóigh.</span></p>
<lb n="1063"/>
<lb n="1064"/><p><span>7. Ma's ar an taobh thuaidh de thír atá na sléibhte suidhte</span>
<lb n="1065"/><span>cosnann siad an tír ó na gaoithe fuara adtuaidh sa nGeimh-</span>
<lb n="1066"/><span>readh.  Má's i ndeisceart na tíre atáid, coinnigheann siad</span>
<lb n="1067"/><span>na gaoithe brothallacha andeas amach ó'n tír sa Samhradh.</span>
<lb n="1068"/><span>Bíonn baint ag na sléibhte le fliche nó le tiormacht na</span>
<lb n="1069"/><span>haimsire, chomh maith.</span></p>
<lb n="1070"/>
<lb n="1071"/><p><span>8. Bíonn baint ag plandaí agus fáslach de gach sórt leis</span>
<lb n="1072"/><span>an aoráid.  Ós rud é gur silteach an chuid is mó de gach</span>
<lb n="1073"/><span>planda, bíonn an bhaint chéadna nach mór, ag foraois, nó</span>
<lb n="1074"/><span>fáschoill, nó aon achar mór bhéadh faoi phlandaí, leis an</span>
<lb n="1075"/><span>aoráid, a's bhéadh le n-a chomh-fhairsinge de linn uisge.</span>
<lb n="1076"/><span>Ar shlighthe eile tá baint ag an ithir leis an aoráid, mar</span>
<lb n="1077"/><span>shompla, na fásaigh gainimheacha, agus an teodhacht a gheinid</span>
<lb n="1078"/><span>agus a sgaipid.  Ar an taobh eile de'n sgéal, is féidir</span>
<lb n="1079"/><span>a ndroch-cháilidheachta a lagú nó a chur chun neamhnidhe agus</span>
<lb n="1080"/><span>crainn a chur ar a bhfuaid, mar rinneadh sna Lainn sa</span>
<lb n="1081"/><span>bhFrainc.</span>
<lb n="1082"/></p>
</div>
<pb n="36"/>
<div><lb n="1083"/><p><span>VII.</span></p>
<lb n="1084"/>
<lb n="1085"/><p><span>AN RÉ.</span></p>
<lb n="1086"/>
<lb n="1087"/><p><span>Leannán do'n Chruinne.</span></p>
<lb n="1088"/>
<lb n="1089"/><p><span>Do fuaramar amach go mbíonn leannáin d'á gcuid féin</span>
<lb n="1090"/><span>ag áirdreanna áithride, a théigheas mór-thimcheall ortha</span>
<lb n="1091"/><span>díreach mar théighid-sin thart ar an ngréin.  Bíd le n-a</span>
<lb n="1092"/><span>gcois, ár ndóigh, ag taisteal dóibh.  Leannán do'n Chruinne</span>
<lb n="1093"/><span>iseadh an Ghealach, nó an Ré.  Sí an dlúimh is goire dhúinn</span>
<lb n="1094"/><span>í d'á bhfuil san spéir.  Feicthear dhúinn go bhfuil sí chomh</span>
<lb n="1095"/><span>mór leis an nGréin, ar bheith lán di, acht i n-a ionad sin, níl</span>
<lb n="1096"/><span>sí i n-aon ghar do bheith chomh mór leis an gCruinne.  Is mar</span>
<lb n="1097"/><span>gheall ar a foisgeacht dúinn a bhreathnuigheas sí chomh mór sin.</span>
<lb n="1098"/><span>Cosamhail leis na háirdreanna bíonn dhá ghluaiseacht fúithi</span>
<lb n="1099"/><span>— a casadh ar a fearsaid agus a gluaiseacht thart ar an</span>
<lb n="1100"/><span>gCruinne.  Déanann sise an dá aistear sa spás céadna</span>
<lb n="1101"/><span>aimsire, ámh, .i. in 29½ lá.  Ní thóigfeadh sé acht 27½ lá</span>
<lb n="1102"/><span>uirthi cuairt na Cruinne a dhéanamh dá mbéadh an Cruinne gan</span>
<lb n="1103"/><span>bheith ag déanamh cuairte na gréine san am céadna.  Tá</span>
<lb n="1104"/><span>gach mí de réir na gealaighe níos giorra ná mí de réir an</span>
<lb n="1105"/><span>fhéilire acht amháin Mí na Féile Brighde.  Ar nós na Cruinne</span>
<lb n="1106"/><span>ní'l solus d'á cuid féin ag an ngealaigh.  Gheibheann sí</span>
<lb n="1107"/><span>iomlán a cuid soluis ó'n ngréin.</span></p>
<lb n="1108"/>
<lb n="1109"/><p><span>Taisbeánta na Gealaighe.</span></p>
<lb n="1110"/>
<lb n="1111"/><p><span>Ag féachaint ar an ngréin dúinn tré ghloine dhaithte,</span>
<lb n="1112"/><span>feicimid i n-a dlúimh chruinn i gcomhnaidhe í.  Maidir leis</span>
<lb n="1113"/><span>an ngealaigh, feicimid i n-a cruinn uaireannta í agus i n-a</span>
<lb n="1114"/><span>leath-chearcall uaireannta eile.  Ar uaire eile, ní bhíonn le</span></p>
</div>
<pb n="37"/>
<div><lb n="1115"/><p><span>feiceál againn acht corráinín caol de ghealaigh, ar uaire eile</span>
<lb n="1116"/><span>fós, ní bhíonn sí le feiceál, ar chor ar bith.  Acht bíonn sí ann</span>
<lb n="1117"/><span>i gcomhnaidhe, gan aon athrú crutha uirthi.  Is amhlaidh nach</span>
<lb n="1118"/><span>bhfeicimid-ne, uair ar bith, acht an leath dhi atá faoi sholus</span>
<lb n="1119"/><span>na gréine, agus de bhárr a gluaiseachta timcheall na Cruinne,</span>
<lb n="1120"/><span>ní fheicimid an méad sin féin acht amháin ar feadh tamaillín,</span>
<lb n="1121"/><span>gach mí.  Tugann a gluaiseacht í go ponc nach bhfuil ion-</span>
<lb n="1122"/><span>tuighthe chugainne acht an taobh dorcha dhe'n ghealaigh — an taobh</span>
<lb n="1123"/><span>a bhfuil sé i n-a oidhche ann.  Sin aimsir na duibhré, nó na</span>
<lb n="1124"/><span>gealaighe nua, de réir an fhéilire.  Bíonn sí ar an taobh</span>
<lb n="1125"/><span>i bhfus de'n ghréin annsin.  De réir mar leanas sí de'n</span>
<lb n="1126"/><span>ghluaiseacht, tagann an leath atá soillsighthe ag an ngréin</span>
<lb n="1127"/><span>diaidh ar ndiaidh i raon ár súl.</span></p>
<lb n="1128"/>
<lb n="1129"/><p><span>Ní bhíonn acht dhá adhairc na gealaighe ann ar dtús, i gceann</span>
<lb n="1130"/><span>seachtmhaine bíonn corrán na gealaighe ann, i gceann</span>
<lb n="1131"/><span>coicíse bíonn an ghealach lán ann.  Bíonn sí ar an taobh thall</span>
<lb n="1132"/><span>ó'n ngréin an uair sin, agus is féidir dhúinne iomlán na</span>
<lb n="1133"/><span>leithe atá faoi thaithneamh na gréine d'fheiceál.  Uaidh sin</span>
<lb n="1134"/><span>amach tugann a gluaiseacht de réir a chéile as raon ar súl í,</span>
<lb n="1135"/><span>go sroicheann sí ponc na duibhre arís.  Ní i n-aon líne le n-a</span>
<lb n="1136"/><span>chéile a bhíos an dá dhlúimh le linn na duibhre nó na láin ré —</span>
<lb n="1137"/><span>dá mb'eadh, bhéadh urdhú na gealaighe againn gach mí, mar</span>
<lb n="1138"/><span>choinneóchadh an Chruinne solus na gréine amach ó'n ngealaigh</span>
<lb n="1139"/><span>le linn í bheith ar aghaidh na gréine, agus an Chruinne eatorra,</span>
<lb n="1140"/><span>agus bhéadh urdhú na gréine ann le linn na duibhré.  Acht ní</span>
<lb n="1141"/><span>threasnuighid conair a chéile acht go hannamh, agus ó's rud é</span>
<lb n="1142"/><span>gur de shiubhal lae amannta, a threasnuigheas an ghealach</span>
<lb n="1143"/><span>cosán na Cruinne agus í ar an taobh thall, agus go mbíonn sé</span>
<lb n="1144"/><span>i n-a oidhche amannta, nuair a thagas sí treasna air agus í</span>
<lb n="1145"/><span>ar an taobh i bhfus, ní léirighthear an t-urdhú dhúinne.  Is rí-</span>
<lb n="1146"/><span>annamh a tharluigheas urdhú iomlán na gealaighe nó na gréine</span>
<lb n="1147"/><span>i gcomórtas le n-a mhinice a's d'fhéadfadh sé tuitim</span>
<lb n="1148"/><span>amach.</span>
<lb n="1149"/></p>
</div>
<pb n="38"/>
<div><lb n="1150"/><p><span>VII.</span></p>
<lb n="1151"/>
<lb n="1152"/><p><span>DROMCHLA AN DOMHAIN.</span></p>
<lb n="1153"/>
<lb n="1154"/><p><span>Ranna Talmhan agus Uisge.</span></p>
<lb n="1155"/>
<lb n="1156"/><p><span>Níl acht an ceathramhadh cuid de'n Chruinne faoi thalamh</span>
<lb n="1157"/><span>thirim, agus tá furmhór  na talmhan tirme sin san Domhan</span>
<lb n="1158"/><span>Thuaidh — mar atá, An Eoraip agus An Áisia (nó an Eoráisia,</span>
<lb n="1159"/><span>mar tugtar ar an dá Roinn go minic)  Tuaisceart na</span>
<lb n="1160"/><span>hAifrice, Meiriocá Thuaidh agus cuid de Mheiriocá Theas.</span>
<lb n="1161"/><span>Níl sa Leathchruinne Theas acht An Ástráil, agus an chaol-</span>
<lb n="1162"/><span>chuid de'n Aifric, agus de Mheiriocá Theas.  Maidir leis</span>
<lb n="1163"/><span>na hAigéin, tá'n t-Aigéan Indiach, An t-Aigéan Reoidhte</span>
<lb n="1164"/><span>Theas agus an chuid Theas de'n Aigéan Ciúin agus de'n</span>
<lb n="1165"/><span>Fhairrge Mhóir sa Leath-chruinne Theas — an chuid is fairsinge</span>
<lb n="1166"/><span>d'uisgí na Cruinne.</span></p>
<lb n="1167"/>
<lb n="1168"/><p><span>Mar Thagas Athrú ar Phlaoisg na Cruinne.</span></p>
<lb n="1169"/>
<lb n="1170"/><p><span>Bíonn an t-achar atá faoi uisge ag dul i méad i n-áiteacha</span>
<lb n="1171"/><span>agus ag dul i laighead i n-áiteacha eile.  Bíonn grian agus</span>
<lb n="1172"/><span>gaoth agus báisteach, sioc agus sneachta, aibhneacha agus</span>
<lb n="1173"/><span>fairrgí, teas cuirp na Cruinne istigh, agus saothar an</span>
<lb n="1174"/><span>duine féin ag dul i bhfeidhm ar phlaoisg na Cruinne, agus ag</span>
<lb n="1175"/><span>cur buan-athruighthe uirthi, i n-imtheacht na n-Aoiseann.</span></p>
<lb n="1176"/>
<lb n="1177"/><p><span>Catharacha móra do bhí ann uair, táid báidhte faoi ghaineamh</span>
<lb n="1178"/><span>ag an ngaoith.  Tá talamh déanta de'n ghaineamh i n-áiteanna</span>
<lb n="1179"/><span>a bhí faoi uisge uair.</span></p>
<lb n="1180"/>
<lb n="1181"/><p><span>Sughann teas na gréine gail-uisge aníos ó'n aigéan.</span>
<lb n="1182"/><span>Fuaruighthear agus dlúthuighthear an ghail sin ar shroichint an</span>
<lb n="1183"/><span>aeir fhuair uachtair dhi, agus tuiteann sí chun talmhan i</span></p>
</div>
<pb n="39"/>
<div><lb n="1184"/><p><span>bhfuirm fearthanna.  Téigheann cuid di sin síos tré'n ithir</span>
<lb n="1185"/><span>go sroicheann carraig chruaidh — plaosg chruaidh na Cruinne.</span>
<lb n="1186"/><span>Snigheann ar aghaidh tamall, agus tibreann amach arís i n-a</span>
<lb n="1187"/><span>fhuarán ar uachtar na talmhan agus gluaiseann chun bealaigh</span>
<lb n="1188"/><span>i n-a shruth.  Tagann uimhir eicínt de na sruthanna sin chun a</span>
<lb n="1189"/><span>chéile agus déantar abha díobhtha.  Gearrann agus tollann</span>
<lb n="1190"/><span>an abha sin bealach chun fairrge dhi féin, tugann clocha agus</span>
<lb n="1191"/><span>gaineamh agus créafóg léi, agus fágann a rian ar dhromchla</span>
<lb n="1192"/><span>an domhain.  Cuid eile de'n bháistigh, leaghann sí mionaráil</span>
<lb n="1193"/><span>agus carraigreacha boga.  Déantar tobair leighis i</span>
<lb n="1194"/><span>n-áiteacha d'á bhárr, nó méaduighthear ar a dtugann na</span>
<lb n="1195"/><span>haibhneacha chun fairrge leo.  Déanann cuid de'n uisge a</span>
<lb n="1196"/><span>bhealach chun láir te na Cruinne, áit a bhfiuchthar é agus</span>
<lb n="1197"/><span>brúchtann sé amach le fuinneamh i n-áiteacha, mar bhrúchtfadh</span>
<lb n="1198"/><span>uisge beirbhthe amach as gob túláin.  Sa ngeimhreadh déantar</span>
<lb n="1199"/><span>oidhear de'n uisge a thuiteas isteach i sgoilteanna na</span>
<lb n="1200"/><span>gcarraig, agus ó's toirteamhla oidhear ná uisge, pléasg-</span>
<lb n="1201"/><span>tar ar na carraigreacha de réir mar bhorruigheas an</span>
<lb n="1202"/><span>t-uisge tré n-a sheactha.</span></p>
<lb n="1203"/>
<lb n="1204"/><p><span>Sneachta is mó a thuiteas taobh istigh de'n Chrios</span>
<lb n="1205"/><span>Reoidhte, agus ar mhullach na sléibhte is airde.  Déantar</span>
<lb n="1206"/><span>cnuic oidhre dhe ins na Críocha Reoidhte agus sruthanna oidhre</span>
<lb n="1207"/><span>dhe ar mhullach na sléibhte, ó na sreathanna sneachta bheith ag</span>
<lb n="1208"/><span>luighe anuas ar a chéile.  Sgaoiltear cnuic oidhre chun</span>
<lb n="1209"/><span>bealaigh adtuaidh, i gcomhnaidhe, ar theacht do'n Chearcall</span>
<lb n="1210"/><span>Reoidhte faoi bhuan-tsolus na gréine sa Samhradh, agus</span>
<lb n="1211"/><span>beirid clocha agus moilléirí leo go háiteacha eile.  Gluais-</span>
<lb n="1212"/><span>eann na sruthanna oidhre anuas ó na sléibhte, d'á dtarraingt</span>
<lb n="1213"/><span>chuige ag an meall mór talmhan thíos.  Gearraid agus</span>
<lb n="1214"/><span>sgríobaid na carraigreacha fútha.  Bainid ailp mhóra</span>
<lb n="1215"/><span>díobhtha, agus bailighid chuca féin clocha agus créafóg agus</span>
<lb n="1216"/><span>gaineamh, agus aistrigheann iad go léir go háiteacha eile.</span>
<lb n="1217"/><span>Sin mar thárluigheas d'eisgir nó do thulaigh ghainmh bheith i lár</span>
<lb n="1218"/><span>tíre a bhfuil a mhalairt ar fad d'ithir innti, agus clocha</span></p>
</div>
<pb n="40"/>
<div><lb n="1219"/><p><span>móra nach bhfuil ar aon mhianach le carraigreacha na háite</span>
<lb n="1220"/><span>bheith ar shleasa na sléibhte ann.</span></p>
<lb n="1221"/>
<lb n="1222"/><p><span>Buaileann tonntracha na fairrge i n-aghaidh na gcarraig</span>
<lb n="1223"/><span>cois oirir.  Brisid agus ídighid na carraigreacha boga</span>
<lb n="1224"/><span>agus déanann bealaigh do'n fhairrge isteach faoin tír.</span>
<lb n="1225"/><span>Meileann agus suaitheann siad na mealltracha briste,</span>
<lb n="1226"/><span>aistrigheann ó áit go háit, agus buaileann i n-aghaidh a chéile</span>
<lb n="1227"/><span>iad, agus caitheann isteach ar thráigh eile sa deire iad.</span>
<lb n="1228"/><span>Dá bhithín sin, i n-imtheacht aimsire, déantar talamh tirim</span>
<lb n="1229"/><span>d'aiteacha a bhí faoi uisge na fairrge, uair.  Feictear</span>
<lb n="1230"/><span>buin agus préamhacha crann cois fhairrge nuair a bhíos sé</span>
<lb n="1231"/><span>i n-a thráigh, a chruthuigheas gur talamh faoi choillte a bhí ann</span>
<lb n="1232"/><span>uair; agus i mbaill istigh faoi'n tír gheibhthear iarsmaí a</span>
<lb n="1233"/><span>chruthuigheas go raibh na baill sin faoi uisge na fairrge uair.</span></p>
<lb n="1234"/>
<lb n="1235"/><p><span>An teas atá istigh i meadhon cuirp an domhain cuireann</span>
<lb n="1236"/><span>sé athrú ar Dhromchla na Cruinne.  Catharacha móra a bhí</span>
<lb n="1237"/><span>ann uair, táid múchta faoi lábha a bhrúcht amach as na bolcáin.</span>
<lb n="1238"/><span>Déantar árdán de'n ísleán agus ísleán de'n árdán, agus</span>
<lb n="1239"/><span>báithtear tíortha i n-a n-iomlán, nuair thárluigheas creathanna</span>
<lb n="1240"/><span>móra talmhan.</span></p>
<lb n="1241"/>
<lb n="1242"/><p><span>Agus i dteannta na n-athruighthe a thagas ar dhruim an</span>
<lb n="1243"/><span>domhain de bhárr na cumhachta nádurtha seo, bíonn an duine</span>
<lb n="1244"/><span>féin ghá athrú.  Déantar bogach do thaosgadh agus do</span>
<lb n="1245"/><span>thriomú le talamh cuir a dhéanamh dhe.  Gearrthar canála i</span>
<lb n="1246"/><span>n-áiteacha a leigeas dhá aigéan uisge chun a chéile.  Tógtar</span>
<lb n="1247"/><span>sgonnsaí le uisge na fairrge a choinneal amach ó thíortha.</span>
<lb n="1248"/><span>Tolltar agus tochailtear agus pléasgtar agus polltar i</span>
<lb n="1249"/><span>ndoimhneacht na talmhan.  Cuirtear agus baintear foraoisí,</span>
<lb n="1250"/><span>agus mar sin de.  De bhárr na hoibre seo go léir, ní hé an</span>
<lb n="1251"/><span>cruth céadna atá ar an gCruinne anois a's bhí uirthi na mílte</span>
<lb n="1252"/><span>bliadhain ó shoin, agus tiocfaidh athruighthe eile leis na</span>
<lb n="1253"/><span>bliadhanta atá romhainn.</span>
<lb n="1254"/></p>
</div>
<pb n="41"/>
<div><lb n="1255"/><p><span>IX.</span></p>
<lb n="1256"/>
<lb n="1257"/><p><span>AN t-AIGÉAN.</span></p>
<lb n="1258"/>
<lb n="1259"/><p><span>Mar Líontar agus Traochtar É.</span></p>
<lb n="1260"/>
<lb n="1261"/><p><span>Gluaiseann bunáite a bhfuil d'aibhneacha ar an domhan</span>
<lb n="1262"/><span>amach sa bhfairrge, acht ní mhéaduigheann sin ar a mbíonn</span>
<lb n="1263"/><span>d'uisge innti, mar bíonn uisge ag séalú aistí de shíor i</span>
<lb n="1264"/><span>bhfuirm gaile.  Uisge guirt atá san Aigéan, mar bheireann</span>
<lb n="1265"/><span>gach abha a bheag nó a mhór de shalann agus de mhionaráil</span>
<lb n="1266"/><span>léi chun fairrge, agus nuair éirigheas an ghail, fágtar iad</span>
<lb n="1267"/><span>seo ar leaghadh sa bhfairrge.</span></p>
<lb n="1268"/>
<lb n="1269"/><p><span>Doimhne an Aigéin.</span></p>
<lb n="1270"/>
<lb n="1271"/><p><span>Tomhaiseadh é i ngach roinn de'n domhan agus cruthuigheadh</span>
<lb n="1272"/><span>gur doimhne éagsamhail atá ann — díreach mar is airde</span>
<lb n="1273"/><span>éagsamhail atá sa talamh.  Na haibhéisí is doimhne táid</span>
<lb n="1274"/><span>san Aigéan Ciúin.  Tá doimhne mhaith i n-áiteacha sa bhFairrge</span>
<lb n="1275"/><span>Mhóir, freisin.</span></p>
<lb n="1276"/>
<lb n="1277"/><p><span>Gluaiseachta na Fairrge.</span></p>
<lb n="1278"/>
<lb n="1279"/><p><span>Idir ghluaiseachta na dtonntracha, feachta, agus na</span>
<lb n="1280"/><span>taoille, bíonn an fhairrge ar suathadh de shíor.  An ghaoth</span>
<lb n="1281"/><span>ag séideadh thar uachtar an uisge is mó is ughdar do na</span>
<lb n="1282"/><span>tonntracha.  Teas éagsamhail an uisge sna réigiúin fhuara</span>
<lb n="1283"/><span>agus teotha, cumhacht gála, agus gailiú an uisge is bun mar</span>
<lb n="1284"/><span>meastar, do na caisí, nó sruthanna, san Aigéan.  Tarr-</span>
<lb n="1285"/><span>aingt gealaighe agus gréine ar an gCruinne is cionntach</span>
<lb n="1286"/><span>leis an taoille.</span></p>
<lb n="1287"/>
<lb n="1288"/><p><span>1. Níl ins na gnáth-thonntracha acht uachtar an uisge.</span></p>
</div>
<pb n="42"/>
<div><lb n="1289"/><p><span>De réir mar thagas tonn i dtreo na trágha coinnigheann</span>
<lb n="1290"/><span>fánaidh na talmhan amach ó'n oirear an chuid íochtar de'n</span>
<lb n="1291"/><span>uisge siar, agus ní leigtear chun an chósta acht an chuid</span>
<lb n="1292"/><span>uachtar.  Acht le linn stoirm agus anfadh gaoithe bheith ann</span>
<lb n="1293"/><span>séidtear breachloinní agus madhmanna móra i gcoinne</span>
<lb n="1294"/><span>na trágha.</span></p>
<lb n="1295"/>
<lb n="1296"/><p><span>Na Feachta.</span></p>
<lb n="1297"/>
<lb n="1298"/><p><span>Na sruthanna a ghluaiseas i n-uachtar uisge an ghaoth is mó</span>
<lb n="1299"/><span>is ughdar dóibh.  Na feachta is doimhne cuirtear ag</span>
<lb n="1300"/><span>gluaiseacht iad de bhárr go mbrughann an t-uisge fuar</span>
<lb n="1301"/><span>íochtair as a ionad an t-uisge leamh-fhuar uachtair.  Gluais-</span>
<lb n="1302"/><span>eann an t-uisge fuar adtuaidh ó na Réigiúin Reoidhte chun</span>
<lb n="1303"/><span>na Láir-líne.  De réir mar théigheas sé i ngar do'n</span>
<lb n="1304"/><span>Láir-líne, téithtear é.  Cuirtear suas go huachtar é, agus</span>
<lb n="1305"/><span>gluaiseann sé ar ais ó thuaidh.  Fuaruighthear i leabaidh a</span>
<lb n="1306"/><span>chéile ar an aistear é, agus tosuigheann sé ar a thimcheall-</span>
<lb n="1307"/><span>ghluaiseacht arís.</span></p>
<lb n="1308"/>
<lb n="1309"/><p><span>Na feachta ó'n Láir-líne, téithid na cóstaí le n-a dteang-</span>
<lb n="1310"/><span>mhuighid.  Na feachta ó'n Aigéan Uardha, fuaruighid na</span>
<lb n="1311"/><span>cóstaí a ngluaiseann siad tharta.  An Feacht, nó Sruth, a</span>
<lb n="1312"/><span>ghluaiseas 'niar-ndeas ó Chuan Mheacsacó, téitheann sé</span>
<lb n="1313"/><span>cóstaí ar dtíre-ne.  An Feacht Uardha a ghluaiseas adtuaidh</span>
<lb n="1314"/><span>as an Aigéan Uardha, fuaruigheann sé cóstaí Oirthir</span>
<lb n="1315"/><span>Mheiriocá.  Sin mar thuiteas sé amach gur fuaire áiteanna</span>
<lb n="1316"/><span>atá ar an gcósta sin ná Éire, cé go bhfuilid ar aon fhad léi</span>
<lb n="1317"/><span>ó'n Láirlíne.</span></p>
<lb n="1318"/>
<lb n="1319"/><p><span>Na Taoillí.</span></p>
<lb n="1320"/>
<lb n="1321"/><p><span>“Tuile a's a trághadh, 'seadh chaitheas an lá,” mar adeir</span>
<lb n="1322"/><span>an sean-fhocal.  Éinne a bhain faoi cois fhairrge ariamh</span>
<lb n="1323"/><span>thug sé faoi deara go mbíodh sé i n-a lán-mhara faoi dhó i</span>
<lb n="1324"/><span>n-imtheacht tuille bhig a's ceithre huaire fichead.  Tráigh-</span></p>
</div>
<pb n="43"/>
<div><lb n="1325"/><p><span>eann an t-uisge arís, go mbíonn sé i n-a thráigh, tuileann</span>
<lb n="1326"/><span>arís, agus bíonn sé i n-a lán mhara i gceann dhá uair dhéag</span>
<lb n="1327"/><span>agus ceithre nóiméad fichead arís.</span></p>
<lb n="1328"/>
<lb n="1329"/><p><span>Cuirtí a lán spéise i ngluaiseachta na fairrge 'chuile</span>
<lb n="1330"/><span>uair ariamh.  Bhíthí ag faire uirthi ag tuileadh agus ag</span>
<lb n="1331"/><span>trághadh, agus ghá iarraidh fios d'fhágháil céard ba chionntach</span>
<lb n="1332"/><span>leis an iongantas sin.  Tugadh faoi deara go mbíodh an-</span>
<lb n="1333"/><span>chosamhlacht idir ghluaiseachta na fairrge agus iomthoiniú</span>
<lb n="1334"/><span>na gealaighe.  Sa deire, fritheadh amach gur bhain an ghluais-</span>
<lb n="1335"/><span>eacht leis an riaghail úd go bhfuil tarraingt ag rudaí ar a</span>
<lb n="1336"/><span>chéile.  Díreach mar tharraingeas an ghrian chuici na háird-</span>
<lb n="1337"/><span>reanna agus na mion-reanna atá ar a comhlucht, díreach</span>
<lb n="1338"/><span>mar tharraingeas an Chruinne chuice féin an ghealach, go</span>
<lb n="1339"/><span>gcoinnigheann sí ag bogadh thart timcheall uirthi féin í,</span>
<lb n="1340"/><span>díreach mar tharraingeas sí chuice féin an t-ubhall a sgaoil-</span>
<lb n="1341"/><span>tear ó'n ngéig, tarraingeann grian agus gealach chuca an</span>
<lb n="1342"/><span>Chruinne seo.  Acht is mór an difrigheacht atá idir tar-</span>
<lb n="1343"/><span>raingt an dá reann.  De réir na riaghlach sin na tarraingte,</span>
<lb n="1344"/><span>bíonn smacht ag rud ar rud eile de réir a thoirte i gcom-</span>
<lb n="1345"/><span>paráid leis, agus a fhoisgeachta dhó.  Is mó i bhfad Éireann</span>
<lb n="1346"/><span>an ghrian ná'n Chruinne agus an ghealach i dteannta a chéile,</span>
<lb n="1347"/><span>agus is treise i bhfad a tarraingt ar na háirdreanna d'á</span>
<lb n="1348"/><span>bhárr.  Tomhastar an tarringt ó lár dlúmhe amach.  Anois,</span>
<lb n="1349"/><span>is beag le rádh an t-achar atá idir lár na Cruinne agus</span>
<lb n="1350"/><span>uachtar na Cruinne, agus is beag le rádh an Cruinne féin,</span>
<lb n="1351"/><span>i gcomórtas leis an achar atá idir í agus an ghrian.  Tar-</span>
<lb n="1352"/><span>raingeann an ghrian iomlán na Cruinne seo chuice, acht de</span>
<lb n="1353"/><span>bhárr an t-uisge bheith so-ghluaiste aistrigheann a ionad ar</span>
<lb n="1354"/><span>an gCruinne rud beag, de réir na tarraingte.</span></p>
<lb n="1355"/>
<lb n="1356"/><p><span>Is lugha i bhfad an ghealach ná'n Chruinne, agus níl ar a</span>
<lb n="1357"/><span>cumas acht an chuid is goire dhi de'n Chruinne a tharraingt</span>
<lb n="1358"/><span>chuice.  Ó's dlúimh dhí-shilteach an Chruinne ní féidir le</span>
<lb n="1359"/><span>cuid di gluaiseacht gan an chuid eile a tharraingt n-a diaidh</span>
<lb n="1360"/><span>— sin é an fáth a dtomhastar cumas tarraingte ó lár na</span></p>
</div>
<pb n="44"/>
<div><lb n="1361"/><p><span>dlúimhe - acht tá imthighthe de chumhacht na tarraingte ar an</span>
<lb n="1362"/><span>taobh thall, agus ó's silteach an t-uisge, fágann an Chruinne i</span>
<lb n="1363"/><span>n-a diaidh thall é.  Bíonn sé i n-a lán-mhara san am céadna</span>
<lb n="1364"/><span>ar an taobh thall agus ar an taobh i bhfus, agus i n-a thráigh</span>
<lb n="1365"/><span>ar an dá thaobh de'n dá phonc sin.  Mar adéarfaidhe, tá'n</span>
<lb n="1366"/><span>ghealach chomh gar sin do'n Chruinne a's gur fiú áireamh an</span>
<lb n="1367"/><span>t-achar atá idir lár na Cruinne agus plaosg na Cruinne,</span>
<lb n="1368"/><span>agus tá'n ghrian chomh fada uaithi a's gur suarach le rádh an</span>
<lb n="1369"/><span>t-achar sin.  Sin é an chúis go bhfeictear dhúinne go bhfuil</span>
<lb n="1370"/><span>tarraingt na gealaighe níos treise ar an gCruinne ná</span>
<lb n="1371"/><span>tarraingt na gréine — rud nach bhféadfadh bheith amhlaidh.</span></p>
<lb n="1372"/>
<lb n="1373"/><p><span>De réir mar dhéanas an ghealach cuairt na Cruinne, mar</span>
<lb n="1374"/><span>sin, tarraingeann sí chuici féin an taobh de'n Chruinne is</span>
<lb n="1375"/><span>goire dhi.  An t-uisge bheith so-ghluaiste agus an talamh</span>
<lb n="1376"/><span>bheith i n-a dhlúimh dho-sgartha thoirteamhail is cionntach le</span>
<lb n="1377"/><span>gluaiseacht an uisge amháin bheith le feiceál againn.  Sgaoil-</span>
<lb n="1378"/><span>eann sí de'n tarraingt de réir mar théigheas sí chun bealaigh</span>
<lb n="1379"/><span>ó aon áit — nidh a leanas do'n nidh eile.  Laige tarraingte</span>
<lb n="1380"/><span>na gealaighe, mar sin, is bun le baint níos dlúithe bheith aici</span>
<lb n="1381"/><span>leis na taoillí ná ag an ngréin.  Bíonn an Chruinne ag</span>
<lb n="1382"/><span>déanamh cuairte na gréine le linn an ghealach bheith ag</span>
<lb n="1383"/><span>gluaiseacht thart uirthi, rud a chuireas malairt suidhimh ar</span>
<lb n="1384"/><span>an dá dhlúimh ó ló go ló, i gcomparáid le n-a chéile, i dtreo go</span>
<lb n="1385"/><span>dtóigeann sé an ghealach tuille a's ceithre huaire fichead</span>
<lb n="1386"/><span>teacht suas le puinte áithrid ar an gCruinne aon dá lá</span>
<lb n="1387"/><span>i ndiaidh a chéile.  Mar gheall air sin, bíonn an taoille</span>
<lb n="1388"/><span>ceithre noiméad fichead níos deireannaighe gach uair d’á</span>
<lb n="1389"/><span>líonnann sí ná mar bhí an uair roimhe.  Agus deirimid go</span>
<lb n="1390"/><span>n-éirigheann an ghealach i ndáil le huair níos moille gach</span>
<lb n="1391"/><span>oidhche ná'n oidhche roimhe.</span></p>
<lb n="1392"/>
<lb n="1393"/><p><span>Faoi dhó sa mí, le linn na duibhré agus le linn na láinré,</span>
<lb n="1394"/><span>bíonn rabhartha agus lag-mhara ann ar uanaidheacht.  Le</span>
<lb n="1395"/><span>linn na duibhré bíonn tarraingt na gréine ag cuidiú le</span>
<lb n="1396"/><span>tarraingt na gealaighe, mar bhíd ar aon tsuidheamh le n-a</span></p>
</div>
<pb n="45"/>
<div><lb n="1397"/><p><span>chéile ar thaobh amháin de'n Chruinne.  Le linn na láinré,</span>
<lb n="1398"/><span>bíonn tarraingt na gealaighe ar an thaobh thall agus tarraingt</span>
<lb n="1399"/><span>na gréine ar an taobh i bhfus.  Idir an dá linn, bíonn mall-</span>
<lb n="1400"/><span>mhuir ann, seachtmhain t'réis aimsire na láinré agus na</span>
<lb n="1401"/><span>duibhré.  Ní bhíonn aon chabhair le fágháil ag an ngealaigh</span>
<lb n="1402"/><span>ó'n ngréin faoi'n am sin, acht a mhalairt ar fad.  Cuireann</span>
<lb n="1403"/><span>tarraingt na gréine ar iomlán na Cruinne as do tharraingt</span>
<lb n="1404"/><span>na gealaighe ar an gcuid is neasa dhi de'n Chruinne, i dtreo</span>
<lb n="1405"/><span>nach mbíonn an taoille chomh hárd ar bheith lán di, ná chomh</span>
<lb n="1406"/><span>híseal ar bheith i n-a thráigh dhi.</span></p>
<lb n="1407"/>
<lb n="1408"/><p><span>Dá mbéadh uachtar na Cruinne ar fad faoi uisge, bhéadh</span>
<lb n="1409"/><span>an lán-mhara i ngach áit nuair a bhéadh an ré sa bhfíor-dheis-</span>
<lb n="1410"/><span>ceart.  Ní mar sin a bhíos sí, mar chuireann na Ranna</span>
<lb n="1411"/><span>talmhan isteach ar an taoille, agus cuireann moill uirthi.</span>
<lb n="1412"/><span>I n-áiteacha, bíonn sé i n-a lán-mhara ceithre huaire sa ló,</span>
<lb n="1413"/><span>mar tagann an t-uisge chuca ar dhá chonair thart ar na</span>
<lb n="1414"/><span>Ranna talmhan.</span>
<lb n="1415"/></p>
</div>
<pb n="46"/>
<div><lb n="1416"/><p><span>ÁIT-CHOMHNUIGHTHE AN DUINE.</span></p>
<lb n="1417"/>
<lb n="1418"/><p><span>Fáslach na Cruinne.</span></p>
<lb n="1419"/>
<lb n="1420"/><p><span>Le fás a cur faoi aon phlanda tá gádh le biadh, le solus,</span>
<lb n="1421"/><span>le teas agus le taisleach.  Gheibheann an planda biadh ó'n</span>
<lb n="1422"/><span>ithir agus ó'n aer.  Ní mór fliuchra leis an mbiadh sin a</span>
<lb n="1423"/><span>leághadh.  Agus dá mbéadh idir ithir agus aer agus fliuchra</span>
<lb n="1424"/><span>gan locht, ní thiocfadh fás faoi na plandaí ná aibiú ar a</span>
<lb n="1425"/><span>dtorthaí, i n-éaghmuis soluis agus teasa na gréine.  Sna</span>
<lb n="1426"/><span>háiteanna is goire dó'n láirlíne, béidhfidhe ag súil go</span>
<lb n="1427"/><span>mbéadh fás ar fheabhas faoi gach bárr agus glasraí agus</span>
<lb n="1428"/><span>crainn.  Bíonn fliuchra mór ann de bhárr gailiú an uisge,</span>
<lb n="1429"/><span>agus neasacht an aigéin, agus an teas is gádh le tortha</span>
<lb n="1430"/><span>d'aibiú.  Mar sin atá.  Ag teacht andeas ó'n lair-líne,</span>
<lb n="1431"/><span>sroichtear réigiúin nach mbíonn an ithir ionnta ná'n taisleach</span>
<lb n="1432"/><span>is gádh d'fhás, agus cé go mbíonn teas agus solus go</span>
<lb n="1433"/><span>fairsing, ní thagann fás faoi aon nidh, acht amháin i bhfíorchorr-</span>
<lb n="1434"/><span>áit, i n-a mbíonn tobar fíor-uisge.  Sin iad na fásaigh</span>
<lb n="1435"/><span>mhóra gainimheacha.  Ag teacht andeas i gcomhnaidhe sroich-</span>
<lb n="1436"/><span>tear na réigiúin mheasardha.  Na nidhthe atá riachtanach</span>
<lb n="1437"/><span>d'fháslach táid sna réigiúin sin, cé is moite do na háiteanna</span>
<lb n="1438"/><span>atá i bhfad ó'n bhfairrge, nach ndéanann sé mórán báistighe</span>
<lb n="1439"/><span>ionnta.  Acht níl an mór-theas ann a aibigheas gach toradh</span>
<lb n="1440"/><span>chomh luath sin faoi'n Láir-líne, agus is ughdar do bhuirbe</span>
<lb n="1441"/><span>agus d'fhiatamhlacht an fháslaigh sna réigiúin sin.  Sna</span>
<lb n="1442"/><span>Críocha Reoidhte, ní fhásann aon nidh acht caonach agus corr-</span>
<lb n="1443"/><span>thor casfháis.</span></p>
<lb n="1444"/>
<lb n="1445"/><p><span>Baineann airde le fáslach chomh maith le acharfhad.  Bhéadh</span>
<lb n="1446"/><span>an éagsamhlacht céadna le feiceál ag dul suas árd-shliabh a</span>
<lb n="1447"/><span>bhéadh i ngar do'n Láirlíne, a's bhéadh ag teacht andeas</span>
<lb n="1448"/><span>thríd na Creasa, mar luadhadh.</span>
<lb n="1449"/></p>
</div>
<pb n="47"/>
<div><lb n="1450"/><p><span>Bhíodh difrigheacht mhór idir fáslach gach Ranna Talmhan -</span>
<lb n="1451"/><span>go háithrid idir fáslach Mheiriocá agus Ástraoille, agus</span>
<lb n="1452"/><span>fáslach na Ranna eile, i ngeall ar an Áigéan Mór bheith d'á</span>
<lb n="1453"/><span>ndeighilt ó n-a chéile leis na haoiseanna.  Acht de réir</span>
<lb n="1454"/><span>mar théigheas muintir na hEorpa ó chrích go crích, tugaid leo</span>
<lb n="1455"/><span>na plandaí is dual d'á Roinn féin, agus ag filleadh dhóibh</span>
<lb n="1456"/><span>beirid leo ar ais na plandaí iasachta.  Cuid aca, ar ndóigh,</span>
<lb n="1457"/><span>ní féidir iad a phréamhú san Eoraip, acht amháin i dtighthe</span>
<lb n="1458"/><span>gloine i n-a gcoinneochthaí teas leo.</span></p>
<lb n="1459"/>
<lb n="1460"/><p><span>An Dúil Bheo.</span></p>
<lb n="1461"/>
<lb n="1462"/><p><span>Bhíodh an éagsamhlacht chéadna ag bhaint le ainimhidhthe</span>
<lb n="1463"/><span>gach Ranna, nach mór, acht tugann an duine leis ó thír go</span>
<lb n="1464"/><span>tír na hainmhidhthe atá mínighthe aige agus téighid i líonmhaire</span>
<lb n="1465"/><span>i bhfad ó n-a dtír dhúthchais.  De réir mar áitighthear na</span>
<lb n="1466"/><span>réimsí móra talmhan a bhí bán uair, téigheann na hainmhidhthe</span>
<lb n="1467"/><span>allta i nganntacht.  Na faol-choin agus na tuirc bhíodh</span>
<lb n="1468"/><span>fiadháin i n-ár dtír féin níl tásg ná tuairisg ar a léitheidí</span>
<lb n="1469"/><span>innti le fada an lá.  De réir mar théigheas an cine daonna i</span>
<lb n="1470"/><span>líonmhaire, téigheann na hainmhidhthe allta i dteirce.</span></p>
<lb n="1471"/>
<lb n="1472"/><p><span>Na Cineadhacha Daoine.</span></p>
<lb n="1473"/>
<lb n="1474"/><p><span>Tá trí cine móra ann .i. An Cine Cácáiseach, nó na daoine</span>
<lb n="1475"/><span>bána;  an Cine Mongóilleach, nó na daoine buidhe, agus</span>
<lb n="1476"/><span>an Cine Gorm.  Tá lucht an gheal-chneis sgaipthe ar fud an</span>
<lb n="1477"/><span>domhain anois, acht bhí uair ann nach rabhadar le fágháil acht</span>
<lb n="1478"/><span>san Eoraip, agus san gcuid den Aifric agus dén Áisia</span>
<lb n="1479"/><span>is neasa di.  Anois tá Meiriocá agus An Ástráil áitighthe</span>
<lb n="1480"/><span>aca, agus réimsí móra sna Ranna eile.  Na daoine buidhe,</span>
<lb n="1481"/><span>tá comhnaidhe ortha ar Roinn na hÁisia, agus ceaptar gur</span>
<lb n="1482"/><span>de'n chine sin príomh-áitreabhaighthe odhra Mheiriocá agus na</span>
<lb n="1483"/><span>daoine buidhe-ordha a bhfuil comhnaidhe ortha ar na hoileáin</span>
<lb n="1484"/><span>san Aigéan Indiach agus san Aigéan Ciúin.</span></p>
<lb n="1485"/>
<lb n="1486"/><p/></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Eolaidhe na Cruinne

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Eolaidhe na Cruinne

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
