Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">Gaetha Gréine 1 — Aistidhe Duais Oireachtais 1919</title><author><name type="main">Údair éagsúla</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">NL223</note>
                         <note type="L">i</note>
                         <note type="B">1919</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2013</date><idno>NL223</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><bibl><title>Gaetha Gréine 1 — Aistidhe Duais Oireachtais 1919</title><author>Údair éagsúla</author><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>1919</date></imprint>
 </bibl></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>AISDHE DUAIS OIREACHTAIS</span>
<lb n="2"/><span>1919</span>
<lb n="3"/></p>
</div>
<pb n="ii"/>
<div><lb n="4"/><p><span>RÉAMHRÁDH.</span></p>
<lb n="5"/>
<lb n="6"/><p><span>Seo agaibh toradh na gcomórtas liteardha ag</span>
<lb n="7"/><span>Oireachtas a 1919.  Baineann na haistidhe le stair</span>
<lb n="8"/><span>is ceól, le eóluidheacht is ealadhantacht, le feall-</span>
<lb n="9"/><span>samhnacht is litridheacht, le feabhsughadh saoghail an</span>
<lb n="10"/><span>phobuil, le cúrsaíbh tionnscuil is le nidhthibh eile.</span>
<lb n="11"/><span>Gaethe Gréine an teideal do ceapadh do'n chnuasacht.</span>
<lb n="12"/><span>Go dtugaidh sé gile na gréine go Gaedhealtacht</span>
<lb n="13"/><span>Éireann is níosa shia, is go leanaidh mór-chuid eile</span>
<lb n="14"/><span>dá shamhail é do réir mar imtheochaidh na bliadhanta</span>
<lb n="15"/><span>tharainn.</span>
<lb n="16"/></p>
</div>
<pb n="1"/>
<div><lb n="17"/><p><span>ARMADA NA SPÁINNE.</span></p>
<lb n="18"/>
<lb n="19"/><p>
<lb n="20"/><span>Tá breis agus trí chéad bliadhain ann ó scríobh an</span>
<lb n="21"/><span>Bacúnach na focail sin thuas; agus táid comh fíor indiu</span>
<lb n="22"/><span>agus bhíodar an uair sin.  Go deimhin ní fhuil againn</span>
<lb n="23"/><span>le déanadh acht cuimhneamh ar a lán samhlaoidi eile chum</span>
<lb n="24"/><span>fírinne an scéil a dheimhniughadh i gceart.  Nuair theasbáin</span>
<lb n="25"/><span>an Bacúnach a riachtanaighe is bhí sé do Shasana forlámhas</span>
<lb n="26"/><span>na bhfairrgí do bheith fá n-a lámhaibh féin ní raibh eolas</span>
<lb n="27"/><span>ar bith aige ar Chath Trafalgair, ar chath na Níle nó ar</span>
<lb n="28"/><span>chath Iutlainn.  Toisc éirim aigne thar bárr bheith aige,</span>
<lb n="29"/><span>ámhthach, thuig sé go dianmhaith gur ón bhfairrge a gheobhadh</span>
<lb n="30"/><span>a thír dhúthchais réim agus rachmas, agus dá mbeadh sé de</span>
<lb n="31"/><span>mhíádh ar mhuinntir Shasana choidhche gan cabhlach dobhriste</span>
<lb n="32"/><span>a choimeád i gcomhnaidhe nárbh fhada an lá go mbuaidhfidhe</span>
<lb n="33"/><span>ortha go hiomlán.  B'fhíor dó gan aon amhras.  An</span>
<lb n="34"/><span>chosaint do b'fheárr bhí ag muinntir Shasana riamh,</span></p>
</div>
<pb n="2"/>
<div><lb n="35"/><p><span>cabhlaigh láidre, pé aca cabhlaigh ramhlong mbeag iad nó</span>
<lb n="36"/><span>cabhlaigh na long catha is na cursóirí catha is nua déanadh.</span>
<lb n="37"/><span>Caithfear a admháil, dá luighead áthas chuireann sé</span>
<lb n="38"/><span>orainn-ne, go bhfuil an lá leis an mBreatain go dtí so,</span>
<lb n="39"/><span>agus do réir gach aon deallraimh go mbeidh, go lá an</span>
<lb n="40"/><span>bhreatha.  Gach aon tír a chuir ina haghaidh, an Fhraingc, an</span>
<lb n="41"/><span>Spáinn, an Tír fó Thuinn, an Ghearmáin féin, tá buaidhte</span>
<lb n="42"/><span>ag an mBreatain Mhóir ortha go léir; agus is léir nach le</span>
<lb n="43"/><span>méid a sluaighte fuair sí an buadh ortha acht le calmacht</span>
<lb n="44"/><span>agus le fuinneamh a cuid máirnéalach agus le feabhus a</span>
<lb n="45"/><span>chuid long chatha.</span></p>
<lb n="46"/>
<lb n="47"/><p><span>Is gnáthach linn, ó n-ár n-óige, a chlos gur le Sasana</span>
<lb n="48"/><span>fhorlámhas na bhfairrgí: ní heol do gach éinne, ámhthach,</span>
<lb n="49"/><span>cionnus a fuair sí an forlámhas san.  In aimsir Eilís is</span>
<lb n="50"/><span>eadh bhí ainm Shasana go hárd an chéad uair tré fheabhus a</span>
<lb n="51"/><span>gníomhartha i gcúrsaíbh cogaidh ar an bhfairrge bhfairsing.</span>
<lb n="52"/><span>Is le linn Eilís bheith ina bainríoghain uirthe a thosnuigh</span>
<lb n="53"/><span>Sasana ar dhianchomhrac a dhéanadh chum seilbhe na</span>
<lb n="54"/><span>bhfairrgí a bhaint amach dí féin.  Tá fhios ag an domhan</span>
<lb n="55"/><span>cionnus d' éirigh léi, cionnus a rug sí buadh ar an Spáinn,</span>
<lb n="56"/><span>agus cionnus a milleadh agus a creacadh an tír sin i</span>
<lb n="57"/><span>dtreo tar éis roinnt bhliadhan nach raibh innte, acht scáil</span>
<lb n="58"/><span>thar mar bhí roimhe sin.</span></p>
<lb n="59"/>
<lb n="60"/><p><span>Is deacair dúinn-ne a thuigsint, agus a luighead spéis</span>
<lb n="61"/><span>a chuirtear sa Spáinn fá láthair nách fada siar ó bhí sí ar</span>
<lb n="62"/><span>an dtír ba mhó comhacht agus saidhbhreas sa domhan</span>
<lb n="63"/><span>bhraonach.  Dála gach tíre eile níorbh' fhada do lean</span>
<lb n="64"/><span>réim agus rachmus dí agus ní fhuil innte anois acht stát</span>
<lb n="65"/><span>suarach seachas na tiórtha móra atá ag riaradh an domhain.</span>
<lb n="66"/><span>Acht má's é atá romhainn scrúdughadh a dhéanadh ar sheanchus</span>
<lb n="67"/><span>na Spáinne sa tseanaimsir ní feárr rud a dheanfaimís</span>
<lb n="68"/><span>'ná dearmhad a dhéanadh ar Spáinn na haimsire seo agus</span>
<lb n="69"/><span>ar an míchás ina bhfuil sí agus ár n-aigne a thabhairt go</span>
<lb n="70"/><span>hiomlán don tsean-Spáinn.  Acht ar ndóigh ní fhéadaimíd</span>
<lb n="71"/><span>gan tromchroidhe bheith orainn agus a luathacht a scar an</span>
<lb n="72"/><span>chomhacht agus an saidhbhreas le n-ár seancharaid agus go</span>
<lb n="73"/><span>mórmhór a rádh gur as uaigh mhórdhachta na Spáinne d'fhás</span>
<lb n="74"/><span>comhacht Shasana.</span>
<lb n="75"/></p>
</div>
<pb n="3"/>
<div><lb n="76"/><p><span>An té gur dóigh leis gurab ionann Spáinn na haimsire</span>
<lb n="77"/><span>seo agus Spáinn na seanaimsire is deacair do a thuigsint</span>
<lb n="78"/><span>an scannradh a bhíodh i gcroidhe gach Sasanaigh roimh chomhacht</span>
<lb n="79"/><span>na Spáinne san sémhadh haois déag.  Agus go deimhin</span>
<lb n="80"/><span>níorbh iongnadh an scannradh san.  Bhí an Spáinn fá réim</span>
<lb n="81"/><span>agus fá rachmus an uair sin; bhí gastacht agus éirim aigne</span>
<lb n="82"/><span>ag a lucht ceannais; bhí cródhacht agus calmacht ag baint</span>
<lb n="83"/><span>le na saighdiúiríbh bhí ainm a cuid cabhlach in áirde de bhárr</span>
<lb n="84"/><span>gniómhartha na máirnéalach i gcath Lepanto, bhí saidhbhreas</span>
<lb n="85"/><span>agus iolmhaitheas an domhain nua ag teacht isteach i longaibh</span>
<lb n="86"/><span>Spáinneacha go dtí gach cuan i gcríochaibh Philib II.  Bhí</span>
<lb n="87"/><span>riaghaltas na Spáinne agus a chríocha eile fá Philib féin,</span>
<lb n="88"/><span>rud a thugann comhacht thar bárr d' aon tír, ar feadh</span>
<lb n="89"/><span>tamaill ar aon chuma.</span></p>
<lb n="90"/>
<lb n="91"/><p><span>Nuair cuireadh Pilib II. ina rígh ar an Spáinn i mbliadhain</span>
<lb n="92"/><span>1553 dfhéadfaidhe a rádh gur aige a bhí an oighreacht do</span>
<lb n="93"/><span>b'fhairsinge is ba chomhachtaighe is ba saidhbhre dár fágbhadh</span>
<lb n="94"/><span>ag aon rígh ná ag aon impire riamh go dtí sin.  I dteannta</span>
<lb n="95"/><span>na Spáinne féin bhí seilbh aige ar Náiplís, ar an Sicil, ar</span>
<lb n="96"/><span>Mhilan, ar Franché-Compté agus an na Státaibh íochtaracha</span>
<lb n="97"/><span>san Eoraip, ar Thunis, ar Oran, agus ar a lán áiteach nach</span>
<lb n="98"/><span>iad san Áifric, ar na hoileánaibh Pilibíneacha agus na</span>
<lb n="99"/><span>Malúcaigh san Asia.  Acht bhí críocha ní ba saidhbhre 'na</span>
<lb n="100"/><span>iad san féin fá n-a smacht.  Bhí seilbh sa domhan nua aige</span>
<lb n="101"/><span>ar Mexico agus ar Pheru, ar an Spáinn Nua, ar Chilí,</span>
<lb n="102"/><span>ar Hispaniola agus ar Chúba.</span></p>
<lb n="103"/>
<lb n="104"/><p><span>Is fíor nárbh fhéidir leis muinntear na Tíre fó Thuinn a</span>
<lb n="105"/><span>thabhairt fá n-a smacht dá dhícheallaighe chuir sé chuige, acht</span>
<lb n="106"/><span>i ndíoghal ar ar chaill sé sa tír sin ghabh sé seilbh ar an</span>
<lb n="107"/><span>bPoirtingéal agus ar a críochaibh líonmhara iasachta súd</span>
<lb n="108"/><span>i mbliadhain a 1580.</span></p>
<lb n="109"/>
<lb n="110"/><p><span>Chítear dúinn ón méid sin thuas nár bh'fhéidir comhacht</span>
<lb n="111"/><span>agus saidhbhreas na Spáinne a shárughadh san sémhadh</span>
<lb n="112"/><span>aois déag.  Agus rud do b'fhearr 'ná san féin na stáit</span>
<lb n="113"/><span>mhóra eile bhíodh ag dul i gcomórtas le n-a chéile i gcúr-</span>
<lb n="114"/><span>saíbh cogaidh bhíodar go léir tré n-a chéile de bhárr bruighean</span>
<lb n="115"/><span>agus achrann sa mbaile agus ní raibh ionnta acht stáit</span>
<lb n="116"/><span>shuaracha seachas ríoghacht na Spáinne.  Bhí an oiread san</span></p>
</div>
<pb n="4"/>
<div><lb n="117"/><p><span>laige agus meathtachta ar an bhFraingc de dheascaibh</span>
<lb n="118"/><span>imreasáin creideamh ná raibh aon fhonn catha uirthe.  Níor</span>
<lb n="119"/><span>ghábha aon eagla bheith ar Philib, leis, roimh an nGearmáin</span>
<lb n="120"/><span>ná roimh an Iodáil ná roimh an bPólain.  Bhí an iomarca</span>
<lb n="121"/><span>carad aige ionnta chum féachaint chuige ná béadh aon</span>
<lb n="122"/><span>eascáirdeas idir na tíorthaibh sin agus an Spáinn.</span>
<lb n="123"/><span>Maidir leis na Turcaigh, nár dhein cabhlach na Spáinne ní</span>
<lb n="124"/><span>ba mhó chum buadhchaint ar a sluaightibh i gcath Lepanto</span>
<lb n="125"/><span>ná cabhlach aon stáit eile?  Tar éis an chatha san is ag</span>
<lb n="126"/><span>dul i laighead a bhí comhacht na Mussalman san Eoraip</span>
<lb n="127"/><span>agus is don Spáinn bhí creideamhaint an bhuadha ag</span>
<lb n="128"/><span>dul.</span></p>
<lb n="129"/>
<lb n="130"/><p><span>Dá bhrígh sin níorbh iongnadh gur ghabh uabhar agus díomas</span>
<lb n="131"/><span>Rí na Spáinne.  Thuig sé go dianmhaith go raibh uain aige</span>
<lb n="132"/><span>ar impireacht mhór bhfairsing a chur ar bun a bhéadh ní ba</span>
<lb n="133"/><span>chomhachtaighe agus ní ba shaidhbhre agus ní ba sheasmhaighe 'ná</span>
<lb n="134"/><span>impireacht na Rómhánach san aimsir anallód.  Rud eile</span>
<lb n="135"/><span>dhe: fear anchráibhtheach bhí ann, fear a thug cuid mhaith</span>
<lb n="136"/><span>dá shaoghal ag diantroid ar son na hEaglaise.  Mar b'</span>
<lb n="137"/><span>ádhmharaighe an tsaoghal é, na stáit Phrotestúnacha go</span>
<lb n="138"/><span>raibh sé ag cur ina gcoinne i gcúrsaíbh creidimh b'iad na</span>
<lb n="139"/><span>stáit sin a bhí ag milleadh agus ag creachadh na Spáinne</span>
<lb n="140"/><span>i gcúrsaíbh cogaidh agus tráchtála.  Nuair éirigh muinntear</span>
<lb n="141"/><span>na Seacht gCuige i gcoinne Philib de dheascaibh chruadhála a</span>
<lb n="142"/><span>lucht ionaid, lasadar mar dhéarfaidhe, solus domhúchta a</span>
<lb n="143"/><span>chuir croidhthe na bProtestúnach tré theine i ngach tír i</span>
<lb n="144"/><span>roinn na hEórpa.  Ní raibh aon áird ag Pilib ar na Protes-</span>
<lb n="145"/><span>túnachaibh ar dtúis: shíl sé, nídh nárbh' iongnadh, ná bead aon</span>
<lb n="146"/><span>bhreith aca ar sheasamh i bhfad in aghaidh a shluaighte deagh-</span>
<lb n="147"/><span>ghleásta deaghriaruithe, acht bhí breall air.  Ba ghearr</span>
<lb n="148"/><span>gur cuireadh in iúl dó nár bhfhurus chur dfhiachaibh ortha</span>
<lb n="149"/><span>géilleadh dhó; pé lochta bhí le fághail ortha nárbh fheidir</span>
<lb n="150"/><span>meathtacht ná spadántacht a chur i na leith agus gur</span>
<lb n="151"/><span>thúisce leo an bás féin ná creideamh agus riaghaltas</span>
<lb n="152"/><span>iasachta.</span></p>
<lb n="153"/>
<lb n="154"/><p><span>Go mórmhór is ó Shasana dhfhoghlunn sé ceacht nár</span>
<lb n="155"/><span>thaithnigh go romhaith leis: dá luighead meas agus cion</span>
<lb n="156"/><span>atá againn ar mhuinntir Shasana caithfimíd a admháil go</span></p>
</div>
<pb n="5"/>
<div><lb n="157"/><p><span>bhfuil cródhacht a ndhóthain ag baint leo.  Ár ndóigh ní</span>
<lb n="158"/><span>fhéadfaidhe easbaidh misnigh a chur ina leith san sémhadh</span>
<lb n="159"/><span>haois déag.  Is annsan a théighdís máirnéalaigh Shasana amach</span>
<lb n="160"/><span>ar an bhfairrge i loingeasaibh comhachtacha ag creachadh agus</span>
<lb n="161"/><span>ag argain long dtráchtála is criócha n-iasachta na Spáinne.</span>
<lb n="162"/><span>Is iomdha árthrach breagh áluinn lán de sheodaibh luachmhara</span>
<lb n="163"/><span>is d'ór is d'airgead ghleoite ghléineach bhíodh ag teacht ó</span>
<lb n="164"/><span>thíorthaibh saidhbhre Aimerica agus Ásia a ghabhaidís le neart</span>
<lb n="165"/><span>lámh agus le gliocas aigne.  Dá ndéanaidís amhlaidh indiu</span>
<lb n="166"/><span>chrochfaídhe mar fhoghluidhthibh fairrge iad: acht bhí meas agus</span>
<lb n="167"/><span>cion ag a muinntir féin ortha an tráth san, na “Gallant</span>
<lb n="168"/><span>sea-dogs of Old England.”  Is uatha san, i scoil ghadai-</span>
<lb n="169"/><span>dheachta agus dúnmharbhtha d'fhoghluim Sir Francis Drake</span>
<lb n="170"/><span>agus Hawkins agus Raleigh a gcéard .i. cionnus árthraighe</span>
<lb n="171"/><span>na Spáinne a thiomáint ó sna fairrgibh, agus tráchtáil na</span>
<lb n="172"/><span>Spáinneach a chur ar neamhnídh.  Agus ná síl go raibh na</span>
<lb n="173"/><span>Sasanaigh sásta le foghluidheadht fairrge a chleachtadh.  Ní</span>
<lb n="174"/><span>rabhadar.  Nuair gheibhidís faill chuige do théighidís i dtír i</span>
<lb n="175"/><span>gcríochaibh iasachta na Spáinne ag creachadh agus ag milleadh</span>
<lb n="176"/><span>agus ag marbhadh cibé duine a sheasfadh an fód ina gcoinne.</span>
<lb n="177"/><span>Rud eile, do thugaidís iongnadh fear agus airgead do</span>
<lb n="178"/><span>mhéirleachaibh na Seacht gCúige agus do ghríosaidí siad</span>
<lb n="179"/><span>súd chum a slán a thabhairt fá Philib agus a thaoiseachaibh</span>
<lb n="180"/><span>cogaidh.  Go deimhin is beag fagháil bheadh ag na méir-</span>
<lb n="181"/><span>leachaibh úd ar sheasamh i n-a n-aghaidh dá mhéid a misneach,</span>
<lb n="182"/><span>muna mbeadh go bhfaghaidís an congnamh san ó n-a gcáirdibh</span>
<lb n="183"/><span>i Sasana.</span></p>
<lb n="184"/>
<lb n="185"/><p><span>Níorbh iongnadh dá dheascaibh sin, agus a mhéid dioghbhála</span>
<lb n="186"/><span>a bhí ag na Sasanachaibh á dhéanadh ina choinne gur gheall Pilib</span>
<lb n="187"/><span>go gcuirfeadh sé comhacht Shasana ar neamhnídh dá mbeadh sé</span>
<lb n="188"/><span>ar a chumas é a dhéanadh.  Ní mór dúinn buntáistí an</span>
<lb n="189"/><span>bhuadha sin a thuigsint i gceart (1) dá n-éirigheadh le Pilib</span>
<lb n="190"/><span>do bheadh deireadh go deo le foghluidheacht fairrge na</span>
<lb n="191"/><span>Sasanach (2) níorbh fholáir do mhuinntir na Tíre fó Thuinn</span>
<lb n="192"/><span>géilleadh do fhorlámhas na Spáinne (3) ní bheadh i Sasana</span>
<lb n="193"/><span>féin acht stát spleadhach fá riaradh Philib, agus (4) rud ba</span>
<lb n="194"/><span>mhilse le Pilib, bheadh buille mór tabhartha aige ar son an</span>
<lb n="195"/><span>chreidimh.  Ba léir ón méid sin gurbh fhearr a raghadh sé</span></p>
</div>
<pb n="6"/>
<div><lb n="196"/><p><span>chum tairbhe dá thír agus dá chreideamh 'ná cogadh i gcoinne</span>
<lb n="197"/><span>aon stáit eile.</span></p>
<lb n="198"/>
<lb n="199"/><p><span>Nuair bhíodh socair ag Pilib ar aon rud tábachtach a</span>
<lb n="200"/><span>dhéanadh níor dhual dó aon fhaillighe a chur sa n-obair.  Ar</span>
<lb n="201"/><span>an adhbar san ghlaoidh sé ar a lucht comhairle agus d'innis</span>
<lb n="202"/><span>sé an scéal dóibh tríd síos.  D'fhiafruigh sé dhíobh cad é an</span>
<lb n="203"/><span>tslighe do b'fhearr chum díoghaltais d' agairt ar mhuinntir</span>
<lb n="204"/><span>Shasana thar cheann a ndearnadar de dhíoghbháil ar a</span>
<lb n="205"/><span>chríochaibh agus chum a gcomhacht a chur ar neamhnidh.  Is</span>
<lb n="206"/><span>é do chomhairligh an fear ba ghasta ar a thaoiseachaibh,</span>
<lb n="207"/><span>Santa Crus, ná gach long dá raibh san impireacht a</span>
<lb n="208"/><span>bhailiughadh, sluagh mór a chur ionnta agus an cabhlach mór</span>
<lb n="209"/><span>san a dhíruighadh fá Shasana.  Cheap Pilib, ámhthach, nárbh</span>
<lb n="210"/><span>éigean loingeas chomh mór san d'ullmhughadh agus is é rud</span>
<lb n="211"/><span>ar ar chinn sé fá dheireadh ná cabhlach mór a bhailiughadh, é</span>
<lb n="212"/><span>a chur go dtí an Muir nIocht, loingeas Shasana a dhíbirt</span>
<lb n="213"/><span>as an bhfhairrge sin agus gach aon rud d'ullmhughadh i gcóir</span>
<lb n="214"/><span>gabhála.  Nuair bhéadh gach aon rud ar a dtoil féin aca,</span>
<lb n="215"/><span>sluagh Spáinneach a bhí sa Hollónt fá riaradh an taoisigh</span>
<lb n="216"/><span>mhóir úd, Parma, a chur i dtír i Sasana agus briseadh</span>
<lb n="217"/><span>ar an dtír san go hiomlán.</span></p>
<lb n="218"/>
<lb n="219"/><p><span>Cromadh ar an obair agus in gach cuan sa Spáinn agus</span>
<lb n="220"/><span>i dtíorthaibh nach í cloistí fuaim an chasúir agus guthanna na</span>
<lb n="221"/><span>gceárdaithe a bhí ag ullmhughadh an armada i gcóir bhuadha</span>
<lb n="222"/><span>mhóir an chreidimh agus na Spáinne.  An fhaid is atá an obair</span>
<lb n="223"/><span>ar siubhail b'fheidir nár mhiste dhúinn stracfhéachaint a</span>
<lb n="224"/><span>thabhairt ar Shasana agus ar an gcuma ina bhfuil sí, féachaint</span>
<lb n="225"/><span>cionnas a sheasfaidh sí in aghaidh sluaighte Philib.</span></p>
<lb n="226"/>
<lb n="227"/><p><span>Ní fhuil aon amhras ná go raibh Pilib ag brath ar chongnamh</span>
<lb n="228"/><span>ó dhream áirithe i Sasana nuair shocruigh sé ar fhobha a</span>
<lb n="229"/><span>thabhairt fá 'n dtír sin.  Ní fhuil aon amhras ná go raibh a</span>
<lb n="230"/><span>chúis féin aige leis.  Nuair cuireadh Eilís ina bainríoghain</span>
<lb n="231"/><span>sa bhliadhain 1558 bhí marbhántacht in gach ball de bhallaíbh</span>
<lb n="232"/><span>beatha Shasana: bí bruighean agus achrann ag cur as dí</span>
<lb n="233"/><span>sa mbaile, dream tábhachtach ag cur in aghaidh na bainríoghna</span>
<lb n="234"/><span>nua agus ag déanadh a ndíchill chum í a dhíbirt as an dtír</span>
<lb n="235"/><span>ar fad.  Bhí na Sasanaigh tar éis an chathair mhór úd Calais</span>
<lb n="236"/><span>a chailleamhaint i gcogadh míádhbharach leis an bhFrainge,</span></p>
</div>
<pb n="7"/>
<div><lb n="237"/><p><span>bhí stát eascáirdeamhail .i. Alba, láimh léi agus gan uaidh</span>
<lb n="238"/><span>acht gaoth an fhocail chum dhíoghaltais d' agairt ar lucht a</span>
<lb n="239"/><span>chreachta; bhí clampar agus imreasán in ár dtír féin</span>
<lb n="240"/><span>agus bhí ag teip ar fhearaibh ionaid na bainríoghna smacht a</span>
<lb n="241"/><span>chur ar na “méirleachaibh.”  Is fíor go raibh Sasana féin</span>
<lb n="242"/><span>ag dul chum cinn go tapaidh i ngnóthaibh tráchtála is</span>
<lb n="243"/><span>déantúsaí: ó cuireadh Eilís ina ceann uirthe bhí sí ag</span>
<lb n="244"/><span>dul i saidhbhreas agus i gcomhacht gach bliadhain.</span>
<lb n="245"/><span>Ina dhiaidh sin níor fhéad sí cuimilt leis an Spáinn in</span>
<lb n="246"/><span>acfuinn ná in uimhir a muinntire agus ní raibh cara ar</span>
<lb n="247"/><span>bith aice acht amháin an Tír fó Thuinn.</span></p>
<lb n="248"/>
<lb n="249"/><p><span>Dá mhéid an chontabhairt níor thug Eilís ná a lucht</span>
<lb n="250"/><span>comhairle cúl leis an gcath.  Nuair cuireadh in iúl dóibh</span>
<lb n="251"/><span>an rud a bhí socair ag Pilib dheineadar gach aon ullmhuchán</span>
<lb n="252"/><span>i gcóir an chogaidh.  Chomhairligh cuid dá taoiseachaibh d' Eilís</span>
<lb n="253"/><span>gan bac le cabhlach na Spáinne ach acht sluagh mór a ghléasadh</span>
<lb n="254"/><span>agus a chur i dtreo, sa tslighidh, nuair thiocfadh na Spáinnigh</span>
<lb n="255"/><span>i dtír, go mb'fheidir leis an sluagh Sasanach chath d'fhógairt</span>
<lb n="256"/><span>ortha agus iad a dhíbirt as an dtír.  Níor ghéill Eilis dóibh</span>
<lb n="257"/><span>ámhthach, acht dhein sí comhairle Raleigh agus roinn eile</span>
<lb n="258"/><span>desna taoiseachaibh .i. gach long oireamhnach a bhailiughadh</span>
<lb n="259"/><span>in áit áirithe, iad a ullmhughadh agus cath fairrge a</span>
<lb n="260"/><span>dhéanadh leis an gcabhlach mór san i gcoinnibh na</span>
<lb n="261"/><span>n-eachtrannach.</span></p>
<lb n="262"/>
<lb n="263"/><p><span>Bhí loingeas na Spáinneach ullamh nach mór sa bhliadhain</span>
<lb n="264"/><span>1587 acht cúpla seachtmhain sul a raibh socair ag an</span>
<lb n="265"/><span>aimiréil imtheacht do ghluais cabhlach Shasana fá riaradh</span>
<lb n="266"/><span>Drake isteach, i gcuan Lisbón, chuir sé a lán des na longaibh</span>
<lb n="267"/><span>catha thre theinidh ann agus amach leis arís ar nós sidhe</span>
<lb n="268"/><span>gaoithe.  Do chuir sin cosc le hobair na gabhála go ceann</span>
<lb n="269"/><span>bliadhna eile, agus rud eile, thug sé uain do mhuinntir</span>
<lb n="270"/><span>Shasana ar a chuid árthrach gcogaidh a ullmhughadh agus a</span>
<lb n="271"/><span>chur i dtreo i gceart.  I mí Iúil sa bhliadhain 1588, ámhthach,</span>
<lb n="272"/><span>bhí cabhlac na Spáinneach an “Gran Armada” gléasta</span>
<lb n="273"/><span>ullamh go hiomlán i gcóir an chatha.  Is dócha nach fearr</span>
<lb n="274"/><span>rud a dhéanfamís anois ná gearrthuairisc a thabhairt ar</span>
<lb n="275"/><span>mhéid agus ar líonmhaireacht an chabhlaigh sin.</span></p>
<lb n="276"/>
<lb n="277"/><p><span>Is gnáthach le scribhneóiribh Shasana bheith go romhaoidh-</span></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="278"/><p><span>teach ar fad as an mbuaidh a gabhadh ar an Armada.  Ba</span>
<lb n="279"/><span>dhóigh le duine ortha go raibh an tArmada san chomh mór</span>
<lb n="280"/><span>chomh comhachtach nach mór le cabhlach Shasana an lae indiu;</span>
<lb n="281"/><span>agus nach raibh i loingeas Shasana an tráth úd acht cúpla</span>
<lb n="282"/><span>árthrach beag suarach.  Go deimhin féin ní fhuil mórán de'n</span>
<lb n="283"/><span>fhírinne sa tuairisc sin agus ní fhuil againn le déanadh</span>
<lb n="284"/><span>acht stracfhéachaint a thabhairt ar liosta árthrach</span>
<lb n="285"/><span>na Spáinne chum neamhfhírinne an scéil sin a</span>
<lb n="286"/><span>dheimhniughadh.</span></p>
<lb n="287"/>
<lb n="288"/><p><span>Ní mór dúinn an méid seo a thuigsint nach raibh i ngailiún-</span>
<lb n="289"/><span>aibh na Spáinneach acht báid bheaga shuaracha seachas na</span>
<lb n="290"/><span>longa catha atá ag treabhadh na dtonn fá láthair.  B'fhéidir</span>
<lb n="291"/><span>le haon chursóir amháin indiu an Gran Ármada a mhilleadh</span>
<lb n="292"/><span>is a chur go tóin puill i gcúpla uair an chluig, agus ní</span>
<lb n="293"/><span>bhfuighbheadh gunnaí an Armada oiread is órlach dá</span>
<lb n="294"/><span>chroiceann iarainn san a bhriseadh.  An long ba mhó, “La</span>
<lb n="295"/><span>Regazona,” i gcabhlach na Spáinneach ní raibh de mheadhchain</span>
<lb n="296"/><span>innte acht 1249 tonna agus ní raibh acht 30 gunnaí aici agus</span>
<lb n="297"/><span>gan ionnta san acht gunnaí suaracha seachas gunnaí na</span>
<lb n="298"/><span>Sasanach.  Go deimhin ní chum catha do ceapadh furmhór de</span>
<lb n="299"/><span>longaibh an Armada in aon chor acht chum tráchtála:</span>
<lb n="300"/><span>Gailiúin mhóra árda thuaithealacha do b'eadh iad, agus na</span>
<lb n="301"/><span>taoibh is na caisleáin árda do bhí ionnta, in ionad congnadh</span>
<lb n="302"/><span>a thabhairt don luing is amhlaidh chuiridís as dí, mar nuair</span>
<lb n="303"/><span>bhéadh an ghaoth ina coinne do bhídís ina seoltaibh nach mór</span>
<lb n="304"/><span>agus do chuiridís moill ar shiubhal na luinge.  Rud eile,</span>
<lb n="305"/><span>mar dubhras thuas, ní bhíodh ag na gailiúnaibh seo acht fír-</span>
<lb n="306"/><span>bheagán gunnaí agus cad é an díoghbháil acht gan ionnta san</span>
<lb n="307"/><span>acht gunnaí beaga gearra.  Bhí cheithre fichid des na</span>
<lb n="308"/><span>gailiúnaibh seo ag na Spáinneachaibh agus iad go léir beag-</span>
<lb n="309"/><span>nach lán de shaighdiúiríbh.  Bhí breis agus trí fichid árthrach</span>
<lb n="310"/><span>eile aca: gailísí (Galleasse) .i. longa beaga a raghadh fá</span>
<lb n="311"/><span>shéol nó fá rámhaidheacht, agus iad go léir gléasta i gceart</span>
<lb n="312"/><span>i gcóir chatha; “Urcaidhthe” .i. longa taisce agus adhbhar</span>
<lb n="313"/><span>cogaidh; “raibrí” agus “Pataissí” (Pattasses).  Na</span>
<lb n="314"/><span>gailísí sin, bíodh nach raibh de mheadhchain ins gach ceann</span>
<lb n="315"/><span>díobh acht 250 tonna, bhí deich ngunnaí is dachad aca go</span>
<lb n="316"/><span>léir.  Dá mbeadh na gailiúin chomh gléasta chomh armtha</span></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="317"/><p><span>leis na gailísíbh sin b'fheidir go mbeadh a mhalairt</span>
<lb n="318"/><span>de chrot ar an scéal.  Seo liosta de longaibh an Armada</span></p>
<lb n="319"/>
<lb n="320"/><p><span>Saghas na</span>
<lb n="321"/><span>Long</span></p>
<lb n="322"/>
<lb n="323"/><p><span>Uimhir na</span>
<lb n="324"/><span>Long</span></p>
<lb n="325"/>
<lb n="326"/><p><span>Gunnaí</span></p>
<lb n="327"/>
<lb n="328"/><p><span>Tonnaí</span></p>
<lb n="329"/>
<lb n="330"/><p><span>Saighdiúirí</span></p>
<lb n="331"/>
<lb n="332"/><p><span>Mairnéa-</span>
<lb n="333"/><span>laigh</span></p>
<lb n="334"/>
<lb n="335"/><p><span>Gailiúin</span>
<lb n="336"/><span>Urcaidhthe</span>
<lb n="337"/><span>Pataissí</span>
<lb n="338"/><span>Gailisí</span></p>
<lb n="339"/>
<lb n="340"/><p><span>Iad go léir</span></p>
<lb n="341"/>
<lb n="342"/><p><span>Na fir go léir idir saighdiúiribh agus máirnéalachaibh</span>
<lb n="343"/><span>29,000.  Chítar on liosta so, dá mhéid long bhí san</span>
<lb n="344"/><span>Armada nach raibh de meadhchain ionnta go léir an oiread</span>
<lb n="345"/><span>is atá i dhá cheann de longaibh catha na haimsire seo. .i.</span>
<lb n="346"/><span>an “Queen Elizabeth” no an “New Mexico.”</span></p>
<lb n="347"/>
<lb n="348"/><p><span>Rud eile, is léir go raibh an iomarca saighdiúirí agus</span>
<lb n="349"/><span>gan acht fírbheagán máirnéalach san Armada; agus atá</span>
<lb n="350"/><span>gach aon deallramh nách chum tairbhthe na Spáinneach a</span>
<lb n="351"/><span>chuaidh sin.</span></p>
<lb n="352"/>
<lb n="353"/><p><span>Ní fhuil aon tuairisc chruinn ar mhéid chabhlaigh Shasana.</span>
<lb n="354"/><span>Tá ainmneacha 197 árthrach le feicsint, ámhthach, ar liosta</span>
<lb n="355"/><span>an chabhlaigh sin, a throid i gcoinnibh an Armada.  An long</span>
<lb n="356"/><span>ba mhó an "Victory" bhí 1110 tonna mheadhchain innte</span>
<lb n="357"/><span>agus bhí 800 tonnaí sa luing cheannais .i. an "Royal Ark."</span>
<lb n="358"/><span>Bhí trí chéad máirnéalach agus céad saighdiúir mar fhuirinn</span>
<lb n="359"/><span>san árthrach san: rud a theasbánann go soiléir gur</span>
<lb n="360"/><span>ghnáthaighe leis na Sasanachaibh máirnéalaig ná saighdiúirí</span>
<lb n="361"/><span>in a longaibh catha.  Rud ba thábhachtaighe 'na san féin bhí 44</span>
<lb n="362"/><span>gunna sa luing cheannais sin agus gach ceann díobh abhfad</span>
<lb n="363"/><span>ní ba mhó is ní ba chumasaighe 'ná gunnaí na Spáinneach.</span>
<lb n="364"/><span>Mar sin do gach luing Shasanaigh: bíodh go raibh na hárthraighe</span>
<lb n="365"/><span>féin abhfad ní ba lugha 'ná árthraighe an Armada bhíodar</span>
<lb n="366"/><span>abhfad ní ba chóirithe, gléasta ina ngunnáibh agus ina bhfuir-</span>
<lb n="367"/><span>eannaibh.  Rud eile, ní rabhadar tuaithealach ar nós gailiún</span></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="368"/><p><span>na Spáinneach, agus dá bhárr san b'fheidir leis na Sasana-</span>
<lb n="369"/><span>chaibh láthair an chatha do thoghadh dóibh féin.  Is fíor go raibh</span>
<lb n="370"/><span>easbaidh púdair agus adhbhair cogaidh eile ag cur as do</span>
<lb n="371"/><span>loingeas Shasana, acht bhí an tArmada san anchás chéadna.</span>
<lb n="372"/><span>Go deimhin níor thug na Spáinnigh acht fírbheagan adhbhair</span>
<lb n="373"/><span>lámhachta sna gailiúnaibh leo: b'fheidir gurbh amhlaidh nach</span>
<lb n="374"/><span>raibh morán ionntaobhe aca as na gunnaíbh gearra.</span></p>
<lb n="375"/>
<lb n="376"/><p><span>Is mithid dúinn tosach a chur ar thuairisc eachtra an</span>
<lb n="377"/><span>Armada san.  Dubhramar cheana gur ghluais an loingeas</span>
<lb n="378"/><span>dobhuaidhte fá shéol i mí an Mheithimh acht gur éirigh anfa sa</span>
<lb n="379"/><span>bhfairrge agus gurbh éigean dó filleadh.  Cheap na Sasanaigh</span>
<lb n="380"/><span>ar dtús go raibh deireadh leis an gcontabhairt, agus</span>
<lb n="381"/><span>chomhairligh cuid de chaiptíníbh na bainríoghna a cabhlach a</span>
<lb n="382"/><span>chur i ndiaidh an Armada bhriste agus é a chur ar neamh-</span>
<lb n="383"/><span>nídh.  Níor ghéill Eilís dóibh ámhthach, agus dá dheascaibh sin</span>
<lb n="384"/><span>d'éirigh leis an Armada gluaiseacht arís i gceann mí</span>
<lb n="385"/><span>eile.</span></p>
<lb n="386"/>
<lb n="387"/><p><span>Ba mhór an scrupall do sna Spáinneachaibh an taoiseach</span>
<lb n="388"/><span>mór úd Santa Cruz do chailleamhaint.  An fear a cuireadh</span>
<lb n="389"/><span>ina cheann ar an Armada thar a éis sin, Diúic Medina</span>
<lb n="390"/><span>Sidonia níor mhór le rádh é i gcúrsaíbh cogaidh, agus maidir</span>
<lb n="391"/><span>le máirnéalacht is ar éigean chonnaic sé long aon lá d'á</span>
<lb n="392"/><span>shaoghal.  Do b'é sin an chéad tuathal do dhein Pilib,</span>
<lb n="393"/><span>fear neamheolasach a chur i gceannas ar an loingeas</span>
<lb n="394"/><span>mór.  Is é a bhí socair ag Pilib agus a lucht comhairle an</span>
<lb n="395"/><span>tArmada a chur fé dhéin críoch na Tíre fó Thuinn, an cabhlach</span>
<lb n="396"/><span>Sasanach a dhíbirt as an gCanal agus sluagh Spáinneach</span>
<lb n="397"/><span>a bhí ag troid is na Seacht gCúigíbh a thabhairt isteach</span>
<lb n="398"/><span>i mbádaibh go Sasana.  Níor bhaoghal, dar leo, dá</span>
<lb n="399"/><span>bhfuightaidhe an sluagh san a chur i dtír i Sasana go n-éireó-</span>
<lb n="400"/><span>chadh le saighdiúiribh drocharmtha Eilis é a ruagairt amach.</span>
<lb n="401"/><span>An taoiseach do bhí i gceannas ar an sluagh san, Diúic</span>
<lb n="402"/><span>Parma, do bhí a ainm anáirde ar fud na hEórpa de</span>
<lb n="403"/><span>bhárr a ghastachta, a éirim aigne agus a chródhachta i gcúr-</span>
<lb n="404"/><span>saíbh cogaidh.  Bhí 40,000 fear ullamh ag an Parma so</span>
<lb n="405"/><span>ag béal na Séilde i gcór gabhála Shasana agus mórchuid</span>
<lb n="406"/><span>bád agus árthrach eile, lán d'adhbhar cogaidh is de bhiadh.</span>
<lb n="407"/><span>Ta sé chomh maith againn a rádh annso ná raibh aon bhreith ag</span></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="408"/><p><span>Parma ar na harthraighe sin a chur chum fairrge, mar bhí</span>
<lb n="409"/><span>cabhlach láidir Hollóntach ag faire imeallbhórd na Tíre</span>
<lb n="410"/><span>fó Thuinn.</span></p>
<lb n="411"/>
<lb n="412"/><p><span>Ghluais an tArmada fá sheól i mí Iúil 1588; agus go</span>
<lb n="413"/><span>deimhin ba bhreagh aoibhinn an radharc é, na gailiúin mhaordha</span>
<lb n="414"/><span>lucthmhara fá lánréim seoil ag treabhadh na dtonn, na</span>
<lb n="415"/><span>seolta fairsinge leathana ioldathacha ar luascadh sa</span>
<lb n="416"/><span>ngaoith, na fir chalma deagharmtha ag siubhal léibheanna na</span>
<lb n="417"/><span>long, na gunnaí soillseacha ag taitneamh fá'n ngréin.</span></p>
<lb n="418"/>
<lb n="419"/><p><span>Do b'fhada dhóibh ar an ndul san ag déanadh go mall</span>
<lb n="420"/><span>ar chríochaibh Shasana.  Fá dheireadh, tar éis sé lá a chaitheamh</span>
<lb n="421"/><span>ag cur an ruathair díobh do chonnacadar imeallbhórd</span>
<lb n="422"/><span>Shasana abhfad uatha.</span></p>
<lb n="423"/>
<lb n="424"/><p><span>Thángadar suas le bád iascaigh agus d'innis an fhuireann</span>
<lb n="425"/><span>don aimiréal chionnius mar bhíodar thar éis an cabhlach</span>
<lb n="426"/><span>Sasanach dh'fheicsint an lá san agus é ag teacht amach as</span>
<lb n="427"/><span>cuan Plímut.  Bhí gaoth aniar ndeas ann, rud d'oir go</span>
<lb n="428"/><span>maith d' obair an Armada.  Lean sé dá shiubhal gan aon</span>
<lb n="429"/><span>chur isteach á dhéanadh ag na Sasanachaibh air ar feadh</span>
<lb n="430"/><span>roinnt lá.</span></p>
<lb n="431"/>
<lb n="432"/><p><span>Bhí socair ag an aimiréal Sasanach, Howard, ámhthach,</span>
<lb n="433"/><span>gan leigint leis an Armada níos sia, da mba air bheadh</span>
<lb n="434"/><span>an leigheas.  Bíodh nách raibh iomlán a chabhlaigh ullamh</span>
<lb n="435"/><span>aige chuir sé roimhe tabhairt fé longaibh na Spáinneach,</span>
<lb n="436"/><span>urchair a chaitheamh leo agus imtheacht uatha sul a mbeadh</span>
<lb n="437"/><span>uain ag na gailiúnaibh ar theacht i gcómhgar a chuid árthrach</span>
<lb n="438"/><span>féin.  Ba mhaith bhí fhios ag Howard agus ag a chaiptíníbh</span>
<lb n="439"/><span>eile, dá dtagadh longa móra an Armada i ngiorracht dóibh</span>
<lb n="440"/><span>sin go mbrisfidís ortha; agus nárbh fhearr rud a dhéanfadh</span>
<lb n="441"/><span>siad 'ná a gcabhlach a choimheád tamall fada amach uatha,</span>
<lb n="442"/><span>rud nár dheacair a dhéanadh, toisc éadtromachta na</span>
<lb n="443"/><span>n-árthrach Sasanach.</span>
<lb n="444"/></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="445"/><p><span>Deineadh comhairle an áirdaimiséil agus lean cabhlach</span>
<lb n="446"/><span>Shasana longa an Armada, ag caitheamh leo gach aon lá,</span>
<lb n="447"/><span>'gá gcur tré theinidh agus ag déanadh gach aon tsaghais</span>
<lb n="448"/><span>díoghbhála dhóibh.  Ní furus tuairisc chruinn a thabhairt ar an</span>
<lb n="449"/><span>gcath san, dianchath fada le n-ar cailleadh a lán árthrach</span>
<lb n="450"/><span>Spáinneach.  Caithfar a admháil go raibh an donas ar fad</span>
<lb n="451"/><span>ar na Spáinneachaibh.  Níor dheineadar oiread is aon long</span>
<lb n="452"/><span>amháin a bháthadh ar na Sasanachaibh.  Toisc níos mó taithighe</span>
<lb n="453"/><span>a bheith aca ar mháirnéalacht agus toisc éadtromacht a</span>
<lb n="454"/><span>gcuid árthrach agus méid a gcuid gunnaí mór ba léir go</span>
<lb n="455"/><span>raibh an buaidh ag na Sasanachaibh ó thosach an chatha.  Gach</span>
<lb n="456"/><span>ar dhein an tArmada chum é féin a chosaint, b'iad na</span>
<lb n="457"/><span>gailísí a dhein é: bhí na gailiúin róthuaithealach ar fad chum</span>
<lb n="458"/><span>teacht i gcomhgar do sna longaibh Sasanacha: rud eile,</span>
<lb n="459"/><span>bhí an iomad saighdiúirí ionnta, rud a raghadh i dtairbhthe do</span>
<lb n="460"/><span>sna Spáinneachaibh dá mba ghráscar lámh bhéadh ar siubhal</span>
<lb n="461"/><span>aca, act d'fhéach na naimhde chuige nach mbéadh a leithéid</span>
<lb n="462"/><span>ar siubhal.</span></p>
<lb n="463"/>
<lb n="464"/><p><span>Fá dheireadh thiar thall do shrois an tArmada caladh-</span>
<lb n="465"/><span>phort Calais agus dhfhan sé ann go ceann cúpla lá.  Shíl</span>
<lb n="466"/><span>Medina-Sidonia go raibh leath a ghnótha déanta aige agus</span>
<lb n="467"/><span>nach mbéadh aige acht fuireach go mbéadh sluaighte Parma</span>
<lb n="468"/><span>ullamh i gcóir gabhála Shasana agus go mbéadh a ghnó</span>
<lb n="469"/><span>déanta ar fheabhus aige.  Ní gábha a rádh go raibh breall</span>
<lb n="470"/><span>air.  Níor thug na Sasanaigh faill do chum a chabhlaigh</span>
<lb n="471"/><span>bhriste (muna raibh sé briste bhí sé geall le bheith briste)</span>
<lb n="472"/><span>a ullmhughadh is a neartughadh arís.  In am mharbh na hoidhche</span>
<lb n="473"/><span>agus na fuirne ina gcodhladh go sámh chuir Howard agus a</span>
<lb n="474"/><span>cháirde, na Hollóntaigh, sé longa teineadh isteach imeasc</span>
<lb n="475"/><span>árthrach na Spáinneach.  Do gaibh uamhan agus scannradh</span>
<lb n="476"/><span>lucht an Armada.  Do shíleadar, nídh nárbh iongnadh, go</span>
<lb n="477"/><span>raibh cabhlach Shasana ar a dtí.  Do gheárradar na cáblaí</span>
<lb n="478"/><span>agus amach leó sa bhfairrge.  Do scar na hárthraighe</span>
<lb n="479"/><span>ó n-a chéile, do chuaidh cuid aca i dtír ar charraigeachaibh na</span>
<lb n="480"/><span>Fraingce mar ar báthadh iad, agus níor fhan de'n Armada</span>
<lb n="481"/><span>acht a leath.  Annsin is eadh thug loingeas Shasana fobha</span>
<lb n="482"/><span>fútha.  Ní raibh aon tseó act a raibh de chródhacht is de</span>
<lb n="483"/><span>dhánacht ag máirnéalachaibh Shasana, agus iad ag díriughadh</span></p>
</div>
<pb n="13"/>
<div><lb n="484"/><p><span>a gcuid long i mbéal an bháis, mar déarfaidhe.  Ní raibh le</span>
<lb n="485"/><span>clos ainnsin acht torann na dtonn buithreadh na ngunnaí</span>
<lb n="486"/><span>mór agus feadghail na bpiléar.  Ba léir ó thosach go</span>
<lb n="487"/><span>mbuadhfaidhe ar na Spáinneachaibh.  Fá dheireadh, toisc a</span>
<lb n="488"/><span>gcuid adhbhar lámhachta bheith ídighthe, d'órduigh Medina</span>
<lb n="489"/><span>Sidonia dá chaiptínibh deireadh a chur leis an dtroid.</span>
<lb n="490"/><span>Má bhí easbaidh adhbhair cogaidh an na Spáinneachaibh bhí na</span>
<lb n="491"/><span>Sasanaigh san an chás chéadna, i dtreo nuair fuaradar an</span>
<lb n="492"/><span>uain chuige gur árduigheadar a seólta agus amach leó</span>
<lb n="493"/><span>sa bhfairrge.</span></p>
<lb n="494"/>
<lb n="495"/><p><span>B'uathbhásach an díoghbháil a rinneadh do'n Armada.</span>
<lb n="496"/><span>I dteannta a lán árthrach breagh chur go tóin puill bhí</span>
<lb n="497"/><span>longa eile an chabhlaigh briste ina mionbhruscar nach mór.</span>
<lb n="498"/><span>Is ar éigean, agus iad ag déanadh a seacht ndíchill, bhí</span>
<lb n="499"/><span>sé ar chumas na bhfuireann iad a choiméad ar snámh.  Ní</span>
<lb n="500"/><span>hiongnadh, dá dheasca san, gur bhris ar chródhacht an ard-</span>
<lb n="501"/><span>aimiréil agus gur shocruigh sé ar an ngabháil a thréigint</span>
<lb n="502"/><span>agus filleadh ar an Spáinn.  Do ghlaoidh sé ar na caiptíníbh</span>
<lb n="503"/><span>eile agus chuir sé a chomhairle féin in iúl dóibh.  Do</span>
<lb n="504"/><span>thoiligh cuid aca leis.  Na fir ba ghasta is ba mhó eolas</span>
<lb n="505"/><span>i máirnéalacht is i gcogadh fairrge thugadar mar chomhairle</span>
<lb n="506"/><span>dó fuireach go mbeadh cúlghaoth aige agus cath a chur ar na</span>
<lb n="507"/><span>Sasanachaibh arís.  Níor ghéill Medina-Sidonia dóibh sin.</span>
<lb n="508"/><span>Ís é nidh ar an chinn sé sa deireadh imtheacht leo mór-</span>
<lb n="509"/><span>timcheall na Breataine is na hÉireann go dtí an Spáinn,</span>
<lb n="510"/><span>acht dá n-aistrigheadh an ghaoth go dtabharfaidís fá n-a</span>
<lb n="511"/><span>náimhdibh arís.</span></p>
<lb n="512"/>
<lb n="513"/><p><span>Mar sin cuireadh deireadh le gabháil Shasana, mar bhí</span>
<lb n="514"/><span>fhios ag gach éinne ná béadh aon chaoi ag muinntir an</span>
<lb n="515"/><span>Armada ar chath a dhéanadh leis na Sasanachaibh tar éis</span>
<lb n="516"/><span>ar fhulaingeadar de chruadhtan is d'anró.  Fá dheireadh</span>
<lb n="517"/><span>do bhí deireadh leis an mustar!  Ní raibh le déanadh acht</span>
<lb n="518"/><span>filleadh abhaile comh mear is thug Dia rioth dóibh.  B'aingeis</span>
<lb n="519"/><span>míádhmharach an filleadh san.  Lean cabhlach Shasana iad ar</span>
<lb n="520"/><span>feadh roinnt lá.  B'éigean dó-san filleadh freisin tré</span>
<lb n="521"/><span>easbhaidh lóin.  Ba mhar a cheile é amhthach.  Ní fhéadfadh aon</span>
<lb n="522"/><span>chabhlach fearg na fairrge a shárughadh.  An tArmada mór</span>
<lb n="523"/><span>dobhuaidhte mar ghlaodhann na Sasanaigh air, do briseadh</span></p>
</div>
<pb n="14"/>
<div><lb n="524"/><p><span>agus báitheadh a lán dá longaibh ar imeallbhórdaibh Alban</span>
<lb n="525"/><span>agus Éireann, ionnus nár fhan ar snámh díobh acht fír-</span>
<lb n="526"/><span>bheagan árthrach.  Ní gábha tuairisc a thabhairt ar an ais-</span>
<lb n="527"/><span>tear míádhbharach úd tríd an bhfairrge Ghearmánaigh agus</span>
<lb n="528"/><span>tríd an bhfairrge mhóir: is leor an méid seo; gur tháinig</span>
<lb n="529"/><span>iarmharán an Armada i gcuantaibh na Spáinne i meadhon</span>
<lb n="530"/><span>Fhoghmhair timcheall le dá fhichid árthrach agus iad go léir</span>
<lb n="531"/><span>briste do-aithnighthe.  'Se adubhairt Pilib II. nuair airigh</span>
<lb n="532"/><span>sé tuairisc an scéil: "Ní fhuil leigheas againn air:</span>
<lb n="533"/><span>b'é toil Dé e."</span></p>
<lb n="534"/>
<lb n="535"/><p><span>B'é bárr an bhuadha mhóir sin go raibh deireadh go deo le</span>
<lb n="536"/><span>comhacht na Spáinne: ag dul i laige agus i mbochtaine</span>
<lb n="537"/><span>a bhí an tír mhíadhbharach san ó'n am san amach, agus anois,</span>
<lb n="538"/><span>trí chéad bliadhain tar éis an bhuadha san, tá a rian le</span>
<lb n="539"/><span>feicsint go soiléir ar chuma na Spáinne.  Do chuir an</span>
<lb n="540"/><span>buaidh mór tosach maith ar chomhacht agus ar shaidhbhreas</span>
<lb n="541"/><span>Shasana: do theasbáin sé gur cabhlach láidir an chosaint is</span>
<lb n="542"/><span>mó do Shasana.  Is maith d'fhoghluim muinntear Shasana an</span>
<lb n="543"/><span>cheacht san, ceacht atá comh fíor indiu agus bhí sé i</span>
<lb n="544"/><span>mbliadhain a 1588.  Fá mar do shaor a cabhlach Sasana an</span>
<lb n="545"/><span>uair úd ó smacht na Spáinneach do shaor sé í i mbliadhain</span>
<lb n="546"/><span>a 1914 ó smacht na nGearmánach.  Ní beag san.</span></p>
<lb n="547"/>
<lb n="548"/><p><span>"MANANNÁN MAC LIR."</span>
<lb n="549"/></p>
</div>
<pb n="15"/>
<div><lb n="550"/><p><span>NA GABHÁLA A DHEIN HANNIBAL.</span></p>
<lb n="551"/>
<lb n="552"/><p><span>Tuairim is an t-am a bhí Cú Chulain is laochradh na Craoibhe</span>
<lb n="553"/><span>Ruaidhe ag maireachtaint i nÉirinn — má's fiór dos na</span>
<lb n="554"/><span>scéaluidhthibh — do bhí dhá impireacht mhóra ar an dtaobh</span>
<lb n="555"/><span>theas do Roinn na hEorpa.  Iad ag faire is ag féachaint</span>
<lb n="556"/><span>ar a chéile díreach mar a bhí Sasana is an Ghearmáin ar</span>
<lb n="557"/><span>feadh roinnt bhliadhan roim an gcogadh mhór.  Ar Roinn na</span>
<lb n="558"/><span>hEorpa féin do bhí ceann aca, an Róimh, príomh-chathair an</span>
<lb n="559"/><span>domhain Phágánaigh fadó agus príomh-chathair an domhain</span>
<lb n="560"/><span>Chríostaidhe indiu, acht ar imeall-bhórdaibh na hAifrice, ós</span>
<lb n="561"/><span>comhair oileáin na Sisile amach, a bhí an Charrthach.  Impir-</span>
<lb n="562"/><span>eachta móra comhachta a b'eadh an dá cheann, agus fé mar is</span>
<lb n="563"/><span>dual dá leithéid, níor theastuigh ó cheachtar aca acht an</span>
<lb n="564"/><span>leithscéal ba lugha chum an chinn eile do threascairt.  Do</span>
<lb n="565"/><span>cheap an Róimh go raibh an chaoi aici chuige sin nuair éirigh</span>
<lb n="566"/><span>léi sa bhliadhain 247 roim Chríost oileán na Sisile ar fad</span>
<lb n="567"/><span>nach mór do bhaint de'n Charrthaigh.  Do bhí ceann urraidh</span>
<lb n="568"/><span>cliste, ámh, ar arm na Carrthaighe — Hamilcar do b'ainm</span>
<lb n="569"/><span>do — agus cé nar éirigh leis Sisile do shábháil ó sna Romhán-</span>
<lb n="570"/><span>achaibh, níor mhór cogadh cúig mbliadhan do chur air sar ar</span>
<lb n="571"/><span>bhog sé a ghreim dhe, agus annson féin d'imthigh sé as ar shlighe</span>
<lb n="572"/><span>ba chosamhla le gluaiseacht an duine do bhuaidh ná le</span>
<lb n="573"/><span>himtheachtaibh an té ar ar rugadh an buaidh.</span></p>
<lb n="574"/>
<lb n="575"/><p><span>Nuair a tháinig sé abhaile bhí a thuille gnó ag feitheamh</span>
<lb n="576"/><span>leis.  Bhí cuid des na hamhsanaibh tar éis éirghe amach i</span>
<lb n="577"/><span>gcoinnibh na hImpireachta, agus ag cabhrú leo bhí muinntear</span>
<lb n="578"/><span>Libia, áit a bhí fé smacht na Carrthaighe.  Do tháinig le</span>
<lb n="579"/><span>Hamilcar na méirligh seo do bhrughadh fé chois, acht má</span>
<lb n="580"/><span>tháinig féin, do cheap na Rómhánaigh narbh' oireamhnaighe éan-</span>
<lb n="581"/><span>tráth eile chum tabhairt fé arís, agus chum an mhargaidh a bhí</span>
<lb n="582"/><span>deánta aca leis i 241 R.C. nuair d'fhág sé oileán na</span>
<lb n="583"/><span>Sisile, do bhriseadh, agus chum a raibh fé smacht na Carrthaighe</span></p>
</div>
<pb n="16"/>
<div><lb n="584"/><p><span>i n-oileán Corsice do ghabháilt idir a lámhaibh féin.  Do</span>
<lb n="585"/><span>thuig Hamilcar nárbh' éan-mhaith bheith ag cuimhneamh ar an</span>
<lb n="586"/><span>troid do chur ar an Róimh gan a thuille comhachta do bheith</span>
<lb n="587"/><span>aige féin.  Mar sin, do cheap sé nárbh fearr rud a</span>
<lb n="588"/><span>dhéanfadh sé na roinnt bhliadhan do chaitheamh ag bailiú is</span>
<lb n="589"/><span>ag neartú a shluagh i dtreo is go bhféadfadh sé an cath</span>
<lb n="590"/><span>d'fhógairt ar an Róimh ar a fód féin.  Uime sin, do chuaidh</span>
<lb n="591"/><span>sé go dtí an Spáinn, áit 'na raibh adhbhar saighdiúir go</span>
<lb n="592"/><span>flúirseach, chomh maith le gach adhbhar eile a bheadh ag teastáil</span>
<lb n="593"/><span>i gcóir na hoibre do bhí idir lámhaibh aige.  Do chaith sé naoi</span>
<lb n="594"/><span>mbliadhna ag gabháilt do'n obair sa Spáinn, go dtí gur</span>
<lb n="595"/><span>marbhadh é i gcath sa bhliadhain 228.</span></p>
<lb n="596"/>
<lb n="597"/><p><span>Deich mbliadhna sar a ndeaghaidh Hamilcar go dtí an</span>
<lb n="598"/><span>Spáinn, nó timcheall na bliadhna 247 roim Chríost, do</span>
<lb n="599"/><span>rugadh a mhac, Hannibal, an taoiseach is mó clú, b'fhéidir,</span>
<lb n="600"/><span>dá raibh riamh 'sa' domhan.  Deirtear gur thug a athair os</span>
<lb n="601"/><span>comhair altórach a dhéithe é sar a raibh sé naoi mbliadhna</span>
<lb n="602"/><span>d'aois, agus gur chuir sé fé gheasaibh é bheith 'na dhearg-namhaid</span>
<lb n="603"/><span>ag Impireacht na Róimhe go dtí lá a bháis.  Pé aca gur</span>
<lb n="604"/><span>fíor bréag an scéal son tá sé deimhnightheach ná raibh ag</span>
<lb n="605"/><span>Hannibal acht naoi mbliadhna d'aois nuair thosnuigh sé ar</span>
<lb n="606"/><span>ghaiscidheacht d'fhoghluim, rud a chuireann i gcuimhne dhúinn</span>
<lb n="607"/><span>óige ar laoich féin, Cúchulain.</span></p>
<lb n="608"/>
<lb n="609"/><p><span>D'fhan sé sa Spáinn i dteannta a athar agus bhí sé láithreach</span>
<lb n="610"/><span>sa chath 'nar marbhadh é siúd.  B'é Hasdrubal, céile</span>
<lb n="611"/><span>deirbhshéathar Hannibal, a bhí os cionn an airm tar éis bháis</span>
<lb n="612"/><span>do Hamilcar, agus do lean an buachaill óg ag foghluim a</span>
<lb n="613"/><span>chéirde faoi.  Annson nuair do cailleadh é siúd 'sa</span>
<lb n="614"/><span>bhliadhain 221, ní shásóchadh éanrud na saighdiúirí acht</span>
<lb n="615"/><span>Hannibal féin do bheith mar cheann urraidh ortha cé ná</span>
<lb n="616"/><span>raibh d'aois aige an tan son acht sé bliadhna ar fhichid.</span>
<lb n="617"/><span>Níorbh' fhada gur theasbáin sé cad é an mianach a bhí ann, mar</span>
<lb n="618"/><span>ní raibh dhá bhliadhain caithte aige mar cheann urraidh nuair</span>
<lb n="619"/><span>a bhí an Spáinn ar fad fé n-a smacht, acht amháin an cúinne</span>
<lb n="620"/><span>beag úd, Saguntum, mar a raibh coilíneacht Ghréagach.</span>
<lb n="621"/><span>Do ghlaoidh na coilínigh ar na Rómhánaigh chum teacht dá</span>
<lb n="622"/><span>gcosaint acht má thángadar féin, do bhuaidh Hannibal ortha</span>
<lb n="623"/><span>an bhliadhain 'na dhiaidh sin, agus b'é siúd an chéad bhuaidh do</span></p>
</div>
<pb n="17"/>
<div><lb n="624"/><p><span>fuair Hannibal ar an namhaid mhóir.  Nuair do chonnaic sé</span>
<lb n="625"/><span>a shaoráidighe is a bhuaidh sé ortha sa Spáinn, do cheap sé</span>
<lb n="626"/><span>go raibh sé i n-am aige tabhairt fútha ar fhód na Róimhe</span>
<lb n="627"/><span>féin, mar dá n-éirigheadh leis an lámh uachtair d'fhagháil</span>
<lb n="628"/><span>ortha annson, do bhí an Charrthach slán go deo gan namhaid</span>
<lb n="629"/><span>sa domhan mhór aici gur fiú é 'áireamh.  Sar ar fhéad</span>
<lb n="630"/><span>sé an Spáinn d'fhágaint, ámhthach, do bhí air an treo ceart</span>
<lb n="631"/><span>do chur ar gach aon rud ann.  Do bhí dhá áit gur ghádh dho</span>
<lb n="632"/><span>cóir chosanta do chur ortha sar a n-imthigheadh sé — an</span>
<lb n="633"/><span>Spáinn féin agus tír na Libia san Aifric.  'Sé rud do dhein sé</span>
<lb n="634"/><span>ná saighdiúirí ó Libia do chur mar arm chosanta sa Spáinn,</span>
<lb n="635"/><span>agus Spáinnigh mar lucht faire ar Libia.  Níor bhaoghal</span>
<lb n="636"/><span>annson go ndéanfaidhe muinnteardhas idir an lucht</span>
<lb n="637"/><span>chosanta agus na daoine fé n-a gcúram agus go gcuideochaidís</span>
<lb n="638"/><span>le chéile chum saothair Hannibal is a athar do chur ar</span>
<lb n="639"/><span>neimh-nidh.</span></p>
<lb n="640"/>
<lb n="641"/><p><span>Chuaidh Hannibal thar Sléibhte na bPirné gan cur isteach</span>
<lb n="642"/><span>air, acht nuair do thogair sé dul thar abhainn na Róna do</span>
<lb n="643"/><span>cuireadh i gcéill do go raibh na Gaill d'áitigh ar imeall-</span>
<lb n="644"/><span>bhórd na habhann ag iarraidh troda do chur air.  'Sé seift</span>
<lb n="645"/><span>ar ar shocruigh sé chum buadhchaint ortha ná Hanno, duine</span>
<lb n="646"/><span>d'á oifigeachaibh, agus complacht saighdiúirí faoi, do chur</span>
<lb n="647"/><span>go dtí áth a bhí tamall maith suas ó'n áit 'na raibh sé féin.</span>
<lb n="648"/><span>Nuair a bhí sé d' uain aca súd bheith treasna na habhann,</span>
<lb n="649"/><span>d'órduigh Hannibal do'n arm i gcoitcheann tabhairt fé'n</span>
<lb n="650"/><span>dtreasnú.  Do léim na Spáinnigh isteach san abhainn, agus</span>
<lb n="651"/><span>do chuadhadar de shnámh go dtí an taobh eile, mar bhí sean-</span>
<lb n="652"/><span>taithighe aca sud ar an uisce.  Chuaidh na troighthigh treasna</span>
<lb n="653"/><span>i mbádaibh beaga suaracha do fuarthas ó sna daoinibh</span>
<lb n="654"/><span>barbardha do chomhnuigh ar an dtaobh son de'n abhainn; agus</span>
<lb n="655"/><span>do deineadh báid mhóra throma i gcóir na marcach.  Díreach</span>
<lb n="656"/><span>nuair a bhí Hannibal agus na saighdiúirí ag teacht i dtír, agus</span>
<lb n="657"/><span>cruth cogaidh ar na Gaill do bhí ag feitheamh leo ar an</span>
<lb n="658"/><span>bport, do chonnacadar so, taobh thiar dhíobh, lasracha na</span>
<lb n="659"/><span>dteinte do bhí aduighthe ag Hanno.  Do tháinig scannradh</span>
<lb n="660"/><span>ortha, agus do theicheadar.  Tháinigh na Carrthaigh go léir slán</span>
<lb n="661"/><span>i dtír, acht bhí an chuid ba thruime de'n treasnú le déanamh</span>
<lb n="662"/><span>fós.  Ní dheaghaidh sluaighte na Carrthaighe riamh i gcath gan</span></p>
</div>
<pb n="18"/>
<div><lb n="663"/><p><span>tréad mór trod 'na dteannta, agus bhí na hainmhidhthe móra</span>
<lb n="664"/><span>scáthmhara so ar an dtaobh thall do'n abhainn fós.  Do chuaidh</span>
<lb n="665"/><span>Hannibal treasna arís, agus d'órduigh sé sraic mhór a dhéanamh,</span>
<lb n="666"/><span>í do chlúdach le húrlár chriadh, agus í cheangal leis an dtalamh.</span>
<lb n="667"/><span>Annson do deineadh an tarna sraic níos sia amach san</span>
<lb n="668"/><span>abhainn.  Ní raibh sí seo chomh mór leis an gcéad cheann, acht</span>
<lb n="669"/><span>do bhí sí clúduighthe ar an gcuma gcéadna, agus do ceangladh</span>
<lb n="670"/><span>an dá shraic le chéile.  Chuaidh na truid ar an gcéad shraic,</span>
<lb n="671"/><span>agus uaithi sin ar an dtarna ceann, agus gan éan-amhras ortha,</span>
<lb n="672"/><span>mar gheall ar an úrlár criadh, go raibh an talamh tirm</span>
<lb n="673"/><span>tréigthe aca.  Nuair a bhíodar go léir ar an sraic ba shia</span>
<lb n="674"/><span>amach san abhainn, do scaoileadh í siúd, agus do stiúradh go</span>
<lb n="675"/><span>dtí an taobh eile í, gan go leigfeadh eagla dos na trodaibh</span>
<lb n="676"/><span>cos leo a bhogadh nuair a mhothuigheadar an rud a bhí fútha</span>
<lb n="677"/><span>ag corrú".</span></p>
<lb n="678"/>
<lb n="679"/><p><span>Nuair a bhí an Róin curtha dhe aige, ní raibh acht an chuid</span>
<lb n="680"/><span>ba lugha d'á aistear déanta ag Hannibal fós.  Ós a</span>
<lb n="681"/><span>chomhair amach bhí na sléibhte árda bána úd, na hAilp,</span>
<lb n="682"/><span>agus go dtí go mbeidís sin buaidhte aige, níor bhaoghal do'n</span>
<lb n="683"/><span>Róimh.  Is beag cúis a dhein Hannibal díobh ámhthach.  Ar</span>
<lb n="684"/><span>an dtaobh thall dhíobh bhí an namha — mar sin ní raibh le</span>
<lb n="685"/><span>déanamh aige acht iad do chur de chomh tapaidh agus d'fhéadfadh</span>
<lb n="686"/><span>sé.</span></p>
<lb n="687"/>
<lb n="688"/><p><span>Níl sé ró-dheimhnighthe cár thosnuig Hannibal ar thurus</span>
<lb n="689"/><span>na nAlp, acht 'sé is dóichighe ná gur lean sé de'n Róin</span>
<lb n="690"/><span>chomh fada le Bhien, agus go ndeaghaidh treasna na tíre annson</span>
<lb n="691"/><span>go dtí bearna bheag San Bearnard, agus gur tháinig sé anuas</span>
<lb n="692"/><span>i nGleann Aosta.  Ní túisce a thúg sé fé'n turus ná</span>
<lb n="693"/><span>thosnuigh an trioblóid.  Do bhí na daoine do chomhnuigh san</span>
<lb n="694"/><span>áit go han-mhí-shásta nuair chonnacadar an sluagh mór a</span>
<lb n="695"/><span>bhí ag teacht tríd a nduthaigh.  Is dócha gur cheapadar gur</span>
<lb n="696"/><span>chúcha féin a bhítheas.  Ar aon chuma d' ionnsuigheadar</span>
<lb n="697"/><span>Hannibal, agus ós rud é go rabhadar son ar na hárdaibh agus</span>
<lb n="698"/><span>eisean sa ghleann fútha, do raghadh sé go dona air, muna</span>
<lb n="699"/><span>mbeadh gur cuireadh i gcéill do go raibh sé de nós aca</span>
<lb n="700"/><span>imtheacht leo go dtí a dtighthe féin san oidhche.  Chomh luath</span></p>
</div>
<pb n="19"/>
<div><lb n="701"/><p><span>is do fuair Hannibal imthighthe iad, d'órduigh sé teinte</span>
<lb n="702"/><span>móra do chur ar lasadh san ngleann, 'á theasbáint gurbh' ann</span>
<lb n="703"/><span>a bhí a shluagh, agus annson do thug sé dream saighdiúirí leis,</span>
<lb n="704"/><span>agus do chuadhadar suas imeasc na gcarraig go dtí go</span>
<lb n="705"/><span>rabhadar san áit 'na raibh an namha ar feadh an lae.  Nuair</span>
<lb n="706"/><span>thángadar son ar maidin, agus nuair thuigeadar an cleas do</span>
<lb n="707"/><span>himreadh ortha, do tháinig eagla ortha, agus do theicheadar.</span>
<lb n="708"/><span>Do dhíoladar, ámh, as a raibh de díoghbháil déanta aca.</span>
<lb n="709"/><span>Chomh luath is a tháinig Hannibal is a shluagh as an mbearnain,</span>
<lb n="710"/><span>d'ionnsuigh sé a bpríomh-bhaile, do fuair sé thar n-ais</span>
<lb n="711"/><span>a lán d'á earraíbh a bhí goidthe aca, agus annson do chuir sé</span>
<lb n="712"/><span>tré theinidh é.  Níor chuir sin críoch ar an scéal ámh.</span>
<lb n="713"/><span>Nuair a tuigeadh domh uinntir na Sléibhte ná raibh dul aca</span>
<lb n="714"/><span>ar bhuadhchaint ar Hannibal le neart a lámh, do thugadar</span>
<lb n="715"/><span>faoi ar shlighe eile.  Do tháinig dream sean-taoiseach</span>
<lb n="716"/><span>chuige ag tairgsint mhuinteardhais do, ag tabhairt bhídh</span>
<lb n="717"/><span>chuige, agus ag geallamhaint chabhrach do, idir eolaidhthe is eile.</span>
<lb n="718"/><span>Ní ró-mhór an iontaoibh a bhí ag Hannibal as a gcomharthaíbh</span>
<lb n="719"/><span>cairdeasa, ámhthach, agus cé gur ghlac sé le n-a dtreoruidhthibh</span>
<lb n="720"/><span>níorbh'é a dhearmhad gan treallamh troda do chur ar an</span>
<lb n="721"/><span>arm.  Ba mhaith uaidh é, mar nuair bhíodar i mbealach chaol</span>
<lb n="722"/><span>chumhang do tháinig na sluaighte de lucht na Sléibhte ar an</span>
<lb n="723"/><span>hárdaibh 'na dtimcheall, agus do chaitheadar clocha móra</span>
<lb n="724"/><span>anuas le fánaidh ortha.  Do choimeád Hannibal na</span>
<lb n="725"/><span>saighdiúirí fé fhoithin na gcarraig, agus nuair bhí deire leis an</span>
<lb n="726"/><span>gcioth chloch do chuireadar an ruaig ar an namhaid.</span></p>
<lb n="727"/>
<lb n="728"/><p><span>Dá olcas a bhí an scéal ag Hannibal ar thurus na</span>
<lb n="729"/><span>nAlp le feall na dtreoruidhthe, le heascáirdeas na</span>
<lb n="730"/><span>ndaoine, le gaduidheacht na mbitheamhnac, agus le ganntanas</span>
<lb n="731"/><span>an bhídh, bhí rud amháin a ghoill air níos mó ná éan-rud</span>
<lb n="732"/><span>eile, agus do b'é siúd an fuacht.  Bhí mí deire-fhoghmhair</span>
<lb n="733"/><span>beagnach caithte, agus bhí an sneachta go tiugh cheana féin</span>
<lb n="734"/><span>ar na sléibhtibh, agus gan foscadh ná foithin le fagháil ag</span>
<lb n="735"/><span>na daoinibh bochta so ó thíorthaibh teo.  Nuair a thángadar</span>
<lb n="736"/><span>chomh fada le barr na bearnan bhíodar chomh traochta</span>
<lb n="737"/><span>son gur mhaith le n-a bhfurmhór bás d'fhagháil ar an láthair,</span>
<lb n="738"/><span>acht do theasbáin Hannibal dóibh an tír thorthamhail</span>
<lb n="739"/><span>ghrianach tamaillín beag fútha thíos.  D'éirigh a gcroidhe</span></p>
</div>
<pb n="20"/>
<div><lb n="740"/><p><span>ionta nuair chonnacadar í chomh comhgharach son dóibh</span>
<lb n="741"/><span>mar cheapadar, agus do thugadar fé'n gcuid eile de'n</span>
<lb n="742"/><span>turus go toiltheanach.  Níor bh'fhada gur cuireadh cosc leo</span>
<lb n="743"/><span>arís, ámhthach.  Do bhí an cnoc i bhfad níos dírighe ar an</span>
<lb n="744"/><span>dtaobh so ná ar an dtaobh eile, agus b'é dícheall gach fir é</span>
<lb n="745"/><span>féin do choimeád ó shleamhnú' síos le fánaidh.  Dá</span>
<lb n="746"/><span>ndeánadh sé é ní stadfadh sé go mbrisfidhe i gcoinnibh</span>
<lb n="747"/><span>charraige nó chrainn é na céadta troigh síos uaidh, agus do</span>
<lb n="748"/><span>cailleadh a lán idir fir is ainmhidhthe ar an gcuma son.</span>
<lb n="749"/><span>Ag cur na gcnoc díobh dóibh do thángadar go dtí áit mar</span>
<lb n="750"/><span>a raibh scailp de'n chnoc tar éis tuitim isteach sa ghleann,</span>
<lb n="751"/><span>agus bhí aill fágtha ann a bhí míle troigh ar aoirde.  Bhí an</span>
<lb n="752"/><span>aill so díreach ós a gcomhair, agus ní fhéadfad súil Hannibal</span>
<lb n="753"/><span>féin éan-chasán d'fheicsint chum dul síos.  D'órduigh sé</span>
<lb n="754"/><span>casán a dhéanamh timcheall na haille, acht bhí an scéal ní</span>
<lb n="755"/><span>ba mheasa ná riamh annson.  Do bhí an talamh clúduighthe le</span>
<lb n="756"/><span>sneachta, acht fé'n sneachta do bhí an leac oidhre, mar 'sé</span>
<lb n="757"/><span>rud a bhí ann ná muir reóidhte, agus ní amháin gur dheacair</span>
<lb n="758"/><span>siubhal air, acht do thuit a lán tríd an leac oidhre nó do</span>
<lb n="759"/><span>chuadar i n-achrann ann, agus b'éigean iad d'fhágaint mar a</span>
<lb n="760"/><span>rabhadar.  'Sa deire, b'éigean tabhairt suas do, agus campa a</span>
<lb n="761"/><span>dhéanamh i n-áit 'na mbeadh an talamh cruaidh fé'n sneachta.</span>
<lb n="762"/><span>Ar maidin lae ar na bháireach do leag na saighdiúirí a</span>
<lb n="763"/><span>lán crann mór a bhí ag fás timcheall na háite, agus do</span>
<lb n="764"/><span>dheineadar carn díobh i gcoinnibh na haille.  Annson,</span>
<lb n="765"/><span>nuair a bhí an ghaoth ag séideadh go tréan, do chuireadar</span>
<lb n="766"/><span>teine leó.  Nuair a bhí an charraig féin go han-the do</span>
<lb n="767"/><span>chaitheadar fínéagra léi, agus dhein sin bog í.  Bhíodar i</span>
<lb n="768"/><span>n-ann casán do ghearradh amach annson le húirlisíbh</span>
<lb n="769"/><span>iarainn, agus i gcionn ceithre lá bhí bealach chomh leathan son</span>
<lb n="770"/><span>déanta aca gurbh' fhéidir na truid féin do thiomáint air.</span>
<lb n="771"/><span>Bhí na hainmhidhthe bochta son marbh nach mór le fuacht is le</span>
<lb n="772"/><span>hocras, mar ní raibh éin-bhiadh le fagháil ar bharr na</span>
<lb n="773"/><span>beárnan, agus ní taise dos na saighdiúirí féin.  Do thug</span>
<lb n="774"/><span>Hannibal sos trí lá dhóibh i nGleann Aosta, agus is maith</span>
<lb n="775"/><span>a bhí sé tuillte aca.  Tuigtear dúinn cad é mar chruadhtan</span>
<lb n="776"/><span>is anró d' fhulaingeadar ar na sléibhtibh úd nuair léighmíd</span>
<lb n="777"/><span>ná raibh fágtha ag Hannibal acht 20,000 troightheach agus 5,000</span></p>
</div>
<pb n="21"/>
<div><lb n="778"/><p><span>marcach, agus go raibh 33,000 saighdiúir fágtha 'na dhiaidh aige</span>
<lb n="779"/><span>ar na hAlpaibh.</span></p>
<lb n="780"/>
<lb n="781"/><p><span>'Sé céad rud do dhein Hannibal ar shroisint na hIodáile</span>
<lb n="782"/><span>dho, ná cuire do thabhairt dos na treabhaibh timcheall</span>
<lb n="783"/><span>cloidhe leis.  Do dhíultuigh na Táirínigh, acht do dhíoladar</span>
<lb n="784"/><span>as an ndiúltadh, mar do thóg Hannibal a bpríomh-chathair,</span>
<lb n="785"/><span>ar a nglaodhtar Turino anois, agus ní raibh sé de mhisneach i</span>
<lb n="786"/><span>n-éin-dream eile aca cur 'na choinnibh.  Do bhí Scipio,</span>
<lb n="787"/><span>ceann urraidh na Rómhánach, ag feitheamh leis ag abhainn</span>
<lb n="788"/><span>na Ticinus, ámh, agus bhí comhrac idir na marcaigh ar an dá</span>
<lb n="789"/><span>thaobh.  Bhí ag éirghe leis na Rómhánaigh ar dtúis, acht na</span>
<lb n="790"/><span>marcaigh dhubha ó Núimidia a bhí mar dhá sciathán ar arm</span>
<lb n="791"/><span>Hannibal, do thángadar taobh thiar des na Rómhánaigh, agus</span>
<lb n="792"/><span>do chuireadar an ruaig ortha.  Ní raibh éan-choinne ag na</span>
<lb n="793"/><span>Rómhánaigh le n-a leithéid, mar 'sé rud adubhairt Scipio</span>
<lb n="794"/><span>leo roim an gcath ná "Ní fir atá 'n-bhur gcoinnibh" ar</span>
<lb n="795"/><span>seisean, "acht scátha fear," bhí na Carrthaigh chomh caithte</span>
<lb n="796"/><span>traochta son.</span></p>
<lb n="797"/>
<lb n="798"/><p><span>Tar éis an chomhraic sin do thug Scipio a shluaighte</span>
<lb n="799"/><span>treasna na Pó go Placentia, mar a raibh dún-phort láidir,</span>
<lb n="800"/><span>acht ní fada d'fhan sé ann.  Thosnuigh na Gaill go léir ar</span>
<lb n="801"/><span>theacht fé dhéin Hannibal, agus cuid díobh a bhí i n-arm Scipio</span>
<lb n="802"/><span>féin, do mharbhadar na hoifigigh Rómhánacha a bhí ós a</span>
<lb n="803"/><span>gcionn, agus thángadar fé bhrat Hannibal.  Tháinig scannradh</span>
<lb n="804"/><span>ar Scipio, agus dob' fhada leis go mbeadh sé imthighthe as</span>
<lb n="805"/><span>duthaigh na nGall.  Ba mheasa chuige mar cháirdibh iad ná</span>
<lb n="806"/><span>mar náimhdibh, agus d'imthigh sé leis imeasc na gcnoc ar an</span>
<lb n="807"/><span>dtaobh theas d'abhainn na Treibia, áit narbh' fhéidir le mar-</span>
<lb n="808"/><span>caigh Hannibal cur isteach air go fuiriste.  D'fhan sé</span>
<lb n="809"/><span>annson le Sempronius, an ceann urraidh a bhí ar an</span>
<lb n="810"/><span>gcuid eile de shluaightibh na Róimhe, mar do b'eol do</span>
<lb n="811"/><span>Scipio é a bheith ag teacht le congnamh chuige.  Fear cródha</span>
<lb n="812"/><span>ceann-dána ab'eadh Sempronius so gan puinn ghaoise ná</span>
<lb n="813"/><span>chéille, agus dob' fhada leis go mbeadh an chaoi aige ar</span>
<lb n="814"/><span>bhuadhchaint ar na Carrthaigh.  Do bhí fhios ag Hannibal</span>
<lb n="815"/><span>cad é an saghas é, agus ní túisce a bhí sé tagtha ná d'ollmhuigh</span>
<lb n="816"/><span>Hannibal cath do.  Bhí cumar doimhinn ar an dtaobh de'n</span>
<lb n="817"/><span>abhainn ar a raibh Hannibal, agus é chomh clúduighthe le</span></p>
</div>
<pb n="22"/>
<div><lb n="818"/><p><span>driseógaibh is le sceachaibh narbh' fhéidir é d'fheicsint go</span>
<lb n="819"/><span>mbeithí 'na ghoire, agus do chuir Hannibal duine des na</span>
<lb n="820"/><span>hoifigigh do bhfearr a bhí aige, fear darb'ainm Mago,</span>
<lb n="821"/><span>i bhfolach ann agus 1,000 troightheach agus 1,000 marcach, saigh-</span>
<lb n="822"/><span>diúirí toghtha iad go léir, le n-a chois.  Annson do chuir</span>
<lb n="823"/><span>sé na Núimidigh treasna na habhann chum na Rómhánach do</span>
<lb n="824"/><span>mhealladh anall.  Nuair a chonnaic Sempronius iad do</span>
<lb n="825"/><span>tháinig sé féin agus 38,000 troightheach agus 4,000 marcach na</span>
<lb n="826"/><span>gcoinnibh gan fanamhaint le béile na maidne féin d'ithe,</span>
<lb n="827"/><span>i n-aimhdheoin gach ar bh' fhéidir le Scipio a dhéanamh.  Do</span>
<lb n="828"/><span>leigh na Núimidigh ortha go rabhthas ag buadhchaint ortha agus</span>
<lb n="829"/><span>do theicheadar treasna na habhann agus na Rómhánaigh 'na</span>
<lb n="830"/><span>ndiaidh.  Bhí na Carrthaigh ag fanamhaint leo ar an bport,</span>
<lb n="831"/><span>saighdiúirí na n-arm n-éadtrom ar dtúis agus annson</span>
<lb n="832"/><span>furmhór an tsluaigh i lár baill, na marcaigh ar an dá</span>
<lb n="833"/><span>sciathán, agus na truid lasmuich díobh.  Nuair a bhí an</span>
<lb n="834"/><span>Rómhánach déidheanach ar an bport, do tharraing na troighthigh</span>
<lb n="835"/><span>siar rómpa agus d'éaluigheadar isteach tríd an gcuid eile</span>
<lb n="836"/><span>de'n arm agus do chonnaic na Rómhánaigh an chontabhairt 'na</span>
<lb n="837"/><span>rabhadar.  Ní raibh de mharcaigh aca acht leath an oirid is</span>
<lb n="838"/><span>bhí 'na gcoinnibh agus nuair a thuigeadar an scéal agus nuair a</span>
<lb n="839"/><span>chonnaic na capaill na truid ag teacht fé n a ndéin do</span>
<lb n="840"/><span>theicheadar leo ar a ndícheall.  D'fhág son na troighthigh</span>
<lb n="841"/><span>gan cosaint ar éan-taobh díobh acht do sheasadar an fód</span>
<lb n="842"/><span>go cródha go dtí gur tháinig Mago is a dhá mhíle taobh thiar</span>
<lb n="843"/><span>díobh agus b'in é deire an scéil.  D'éirigh le 10,000 nó</span>
<lb n="844"/><span>mar sin Placentia do shroisint, acht do cailleadh furmhór</span>
<lb n="845"/><span>na coda eile.</span></p>
<lb n="846"/>
<lb n="847"/><p><span>Bhí ag éirghe go maith le Hannibal annson acht má bhí</span>
<lb n="848"/><span>féin bhí constaicí móra idir é féin is an Róimh fós.</span>
<lb n="849"/><span>Táid Sléibhte na nApeinnín fiar-threasna na Iodáile,</span>
<lb n="850"/><span>á roinnt 'na dhá tír fé leith nach mór agus ar an dtaobh thall</span>
<lb n="851"/><span>díobh son bhí dhá shluagh mhóra fé'n mbeirt uachtarán Flabhius</span>
<lb n="852"/><span>agus Serbhilius ag feitheamh le Hannibal.  Thug sé fé thurus na</span>
<lb n="853"/><span>Sléibhte, acht tháinig a leithéid sin d'anfa gur bh'éigean do é</span>
<lb n="854"/><span>chur ar athló.  Do chuir sé dhe iad, ámh, cúpla seachtmhain</span>
<lb n="855"/><span>'na dhiaidh sin, agus 'sé áit 'nar tháinig sé anuas ná i lár buill</span>
<lb n="856"/><span>an leath-chéad míle slighe a bhí idir an mbeirt a bhí ag súil</span></p>
</div>
<pb n="23"/>
<div><lb n="857"/><p><span>leis ag ceann eigin de'n dá bhearnain ba choitcheanta do</span>
<lb n="858"/><span>dhaoine teacht tríotha tar éis na Sléibhte do chur díobh.</span>
<lb n="859"/><span>Dob'uathbhásach an áit 'nar tháinig sé anuas.  Bhíodh sé bog</span>
<lb n="860"/><span>fliuch i gcomhnuidhe, mar talamh íseal 'seadh é ar phort na</span>
<lb n="861"/><span>hÁrno, acht an bhliadhain sin bhí an scéal seacht measa ná</span>
<lb n="862"/><span>mar ba ghnáth, mar bhí tuile mhór ar an Árno.  Bhí sluaighthe</span>
<lb n="863"/><span>Hannibal ag siubhal tríd an mbogach ar feadh ceithre lá</span>
<lb n="864"/><span>is trí n-oidhche gan ball tirm fé n-a gcosaibh.  'Na suidhe</span>
<lb n="865"/><span>ar an mbagáiste no arna capaill báidhte a bhí go flúirseach</span>
<lb n="866"/><span>san abhainn a gheibheadh na saighdiúirí sos beag.  Tháinig</span>
<lb n="867"/><span>galar éigin ar chrúbaibh na gcapall, ó'n bhfliche, do bádhadh</span>
<lb n="868"/><span>a lán des na saighdiúiríbh nó do cailleadh iad de dheascaibh</span>
<lb n="869"/><span>aicíde, agus do chaill Hannibal féin a leath-shúil tré thinneas</span>
<lb n="870"/><span>éigin a tháinig air.  Ba chuma leis é go léir, ámhthach,</span>
<lb n="871"/><span>nuair do chuimhnigh sé ar an mbob do bhuail sé ar an namhaid.</span></p>
<lb n="872"/>
<lb n="873"/><p><span>I n-Arretium a bhí Flabhius, agus níorbh' fuláir do Hannibal</span>
<lb n="874"/><span>dul i n-aice na háite sin, dá mba mhaith leis an Róimh do</span>
<lb n="875"/><span>shroisint.  B'é rud do b' fhearr dho, dar leis, ná Flabhius</span>
<lb n="876"/><span>do mhealladh amach 'na choinnibh sar a mbeadh d'uain ag</span>
<lb n="877"/><span>Serbhilius teacht le cabhair chuige.  Mar sin do chrom sé</span>
<lb n="878"/><span>ar an ndúthaigh móir-thimcheall do chreachadh agus d' argain,</span>
<lb n="879"/><span>agus níor theip an cleas air.  Nuair chuala sé go raibh Flabhius</span>
<lb n="880"/><span>ar a thóir, do bhrostuigh sé air fé dhéin locha Trasimene.</span>
<lb n="881"/><span>Táid na cnuic an-chomgharach do'n loch so ag an dá cheann</span>
<lb n="882"/><span>acht i lár buill, tá slighe mhaith leathan idir iad is é.</span>
<lb n="883"/><span>'Sé rud do dhein Hannibal ná cuid d'á shaighdiúiríbh, idir</span>
<lb n="884"/><span>marcaigh ir troighthigh, do chur ag an mbéal ba shia uaidh dé</span>
<lb n="885"/><span>bhóthar an locha, cuid eile aca i bhfolach ag an mbéal ba</span>
<lb n="886"/><span>chomhgharaighe, agus an furmhór fé scáth na gcnoc ar an taobh</span>
<lb n="887"/><span>de'n tsaghas faithche a bhí i lár buill.  Tháinig Flabhius go</span>
<lb n="888"/><span>dtí béal an bhóthair um thráthnóna, agus do chaith sé an oidhche</span>
<lb n="889"/><span>ann.  Ar maidin gan féachaint an raibh an bóthar réidh os</span>
<lb n="890"/><span>a chomhair amach, do chuaidh sé féin agus a 30,000 saighdiúir</span>
<lb n="891"/><span>isteach sa bhealach.  Chomh luath is a bhíodar i n-achrann ann,</span>
<lb n="892"/><span>do dhún na saighdiúirí a bhí fágtha ann ag Hannibal an dá</span>
<lb n="893"/><span>oscailt, do rith an chuid eile anuas ósna cnocaibh, agus ní</span>
<lb n="894"/><span>facthas riamh macsamhail an dearg-áir do deineadh ar</span>
<lb n="895"/><span>bhruach an locha son.  15,000 desna Rómhánaigh a cailleadh,</span></p>
</div>
<pb n="24"/>
<div><lb n="896"/><p><span>agus Flabhius ina measc, agus níor chaill Hannibal acht 1,500.</span>
<lb n="897"/><span>Cuid des na Rómhánaigh do cailleadh is amhlaidh do chaitheadar</span>
<lb n="898"/><span>iad féin isteach sa loch d'fhonn snáimh go dtí an taobh eile,</span>
<lb n="899"/><span>acht bhí an t-uisce doimhinn agus an t-éide trom, agus do bádhadh</span>
<lb n="900"/><span>iad go léir.  Léighimíd go raibh crith-talmhan san Íodáil</span>
<lb n="901"/><span>an lá son, agus cé go raibh sé de neart ann bailte móra ná</span>
<lb n="902"/><span>raibh ró-fhada ó loch Trasimene do leagadh, níor mhothuigh</span>
<lb n="903"/><span>éinne dé'n dá shluagh é.  Do fágadh na mílte braighde idir</span>
<lb n="904"/><span>lámhaibh Hannibal, agus mar bharr ar mhí-ádh na Rómhánach do</span>
<lb n="905"/><span>rug Hannibal cúpla lá 'na dhiaidh sin, ar 4,000 marcach</span>
<lb n="906"/><span>a bhí ag teacht go Flabhius ó Shérbhilius sar a raibh fhios aige</span>
<lb n="907"/><span>siúd cad é mar thionnóisc a bhí tar éis tuitim amach do</span>
<lb n="908"/><span>Flabhius.</span></p>
<lb n="909"/>
<lb n="910"/><p><span>Nuair tháinig scéal an bhrisligh uathbhásaigh sin go dtí</span>
<lb n="911"/><span>an Róimh, bhí scannradh is anfa ar na Rómhánaigh go léir.</span>
<lb n="912"/><span>Bhí buaidhte ar dhuine des na huactharáin, bhí an duine eile</span>
<lb n="913"/><span>i bhfad ó bhaile, agus bhí an namha ag déanamh ar an gcathair ar</span>
<lb n="914"/><span>a dhícheall.  B'é seift do cheapadar ná Sár-Uachtarán do</span>
<lb n="915"/><span>dhéanamh de Chuintus Fabius Macsimus, agus comhacht iomlán</span>
<lb n="916"/><span>do thabhairt do.  Fear críonna ciallmhar do b'eadh é siúd,</span>
<lb n="917"/><span>agus nuair thuig sé narbh' fhéidir dos na Rómhánaigh buadhchaint</span>
<lb n="918"/><span>ar Hannibal, sé rud do dhein sé ná fanamhaint tamall</span>
<lb n="919"/><span>taobh thiar de i gcomhnuidhe, ag marbhú' roinnte dhá shaigh-</span>
<lb n="920"/><span>diúiríbh annso, agus ag baint uatha beagáinín d'á gcreachaibh</span>
<lb n="921"/><span>annsúd.  Ar an nós son níor thug sé éan-chaoi do Hannibal</span>
<lb n="922"/><span>ar a thuille éacht do déanamh ná ar phuinn díoghbhála do</span>
<lb n="923"/><span>dhéanamh dos na Rómhánaigh.  Do bhí Fabius ag feitheamh go</span>
<lb n="924"/><span>mbeadh an chaoi aige ar theacht timcheall ar arm Hannibal</span>
<lb n="925"/><span>agus é do bhascadh ar fad, agus bhí gach deallramh go raibh an</span>
<lb n="926"/><span>chaoi sin aige sa bhliadhain 217.  Bhí sluagh Hannibal i</span>
<lb n="927"/><span>bhfaithche na Campania, agus gan de shlighe aige chum dul fé</span>
<lb n="928"/><span>dhéin na háite 'na raibh ceaptha aige an geimhreadh do</span>
<lb n="929"/><span>chaitheamh acht tríd aon bheárnain amháin.  Bhí Fabius chomh</span>
<lb n="930"/><span>deimhnightheach son go raibh a namha i bpúnc aige nár fhág</span>
<lb n="931"/><span>sé acht 4,000 fear ag béal na beárnan son, agus do</span>
<lb n="932"/><span>choimeád sé an chuid eile d'á shluagh ar na sléibhtibh móir-</span>
<lb n="933"/><span>thimcheall.  Do thuig Hannibal a raibh beartuighthe ag</span>
<lb n="934"/><span>Fabius, ámh, agus d'órduigh sé 2,000 de sna beithidhigh ba</span></p>
</div>
<pb n="25"/>
<div><lb n="935"/><p><span>láidre d'ár bailigheadh sa Champania do thabhairt le cheíle</span>
<lb n="936"/><span>fé scáth na hoidhche, geaitirí do cheangailt ar a n-adharcaibh,</span>
<lb n="937"/><span>agus do chur ar lasadh.  Do deineadh amhlaidh.  Do ghabh</span>
<lb n="938"/><span>scannradh na ba, nuair a mhothuigheadar an teas, agus nuair</span>
<lb n="939"/><span>chonnacadar gur ar a n-adharcaibh féin a bhí na lasracha,</span>
<lb n="940"/><span>agus do ritheadar anonn is anall ag cur na gcrann is na</span>
<lb n="941"/><span>dtor 'na n-aice tre theinidh, go dtí gur thiomáin na saigh-</span>
<lb n="942"/><span>diúirí suas na cnuic iad, fé dhéin sluaighte Fabius.  Do</span>
<lb n="943"/><span>scannruigheadar-son nuair chonnacadar chúcha na teinte —</span>
<lb n="944"/><span>ní fhéadfaidís na ba féin d'fheicsint — agus do rith na fir a bhí</span>
<lb n="945"/><span>ag béal na beárnan fé dhéin a gcomráidithe.  D'fhág son</span>
<lb n="946"/><span>slighe réidh ag Hannibal, agus d'imthigh sé leis ar a shocracht.</span></p>
<lb n="947"/>
<lb n="948"/><p><span>B'é an chéad bhuaidh eile do rug Hannibal ar na</span>
<lb n="949"/><span>Rómhánaigh ná Cath Channae.  Níorbh 'e Fabius a bhí 'na choinnibh</span>
<lb n="950"/><span>an uair sin, mar bhí a ré siúd caithte.  Bhí beirt uachtarán</span>
<lb n="951"/><span>os cionn an airm, agus do bhí 80,000 fear fútha — an sluagh</span>
<lb n="952"/><span>ba mhó dár chuir an Róimh le chéile i n-aon áit amháin riamh.</span>
<lb n="953"/><span>Do bhíodh an t-arm lá fé dhuine de'n bheirt uachtarán, lá</span>
<lb n="954"/><span>fé'n duine eile.  B'é Publius Terentius Bharro a bhí i</span>
<lb n="955"/><span>gceannus an lá a tháinig an dá shluagh i gcoinnibh a chéile,</span>
<lb n="956"/><span>ar phort abhann na hÁifidius.  Tá lúb ar an abhainn ag</span>
<lb n="957"/><span>Cannae, agus sa lúib sin do chuir Hannibal an 30,000</span>
<lb n="958"/><span>fear a bhí aige i gcoinnibh an 80,000 Rómhánach.  Bhí</span>
<lb n="959"/><span>Hasdrubal agus na marcaigh troma ar an dtaobh clé, bhí na</span>
<lb n="960"/><span>Núimidigh — ní raibh fágtha aca acht dhá mhíle fear — ar an</span>
<lb n="961"/><span>dtaobh dheis, agus na marcaigh Rómhánacha ós a gcomhair amach.</span>
<lb n="962"/><span>I lár buill bhí na Spáinnigh agus na Gaill — troighthigh iad so —</span>
<lb n="963"/><span>agus iad suidhte i bhfuirm dinge go mbéadh a ceann leis na</span>
<lb n="964"/><span>Rómhánaigh.  Bhí na troighthigh ó'n Aifric ar an dá sciathán,</span>
<lb n="965"/><span>beagáinín taobh thiar de'n ding úd, agus claidhmhte agus úirlisí</span>
<lb n="966"/><span>eile Rómhánacha aca a fuaradar ag loch Trasimene.</span></p>
<lb n="967"/>
<lb n="968"/><p><span>B'iad na marcaigh fé Hasdrubal a thosnuigh ar an gcath,</span>
<lb n="969"/><span>agus ní hamháin gur chuireadar an ruaig ar na Rómhánaigh a</span>
<lb n="970"/><span>bhí ós a gcomhair amach, acht nuair a bhí buaidhte aca ortha son</span>
<lb n="971"/><span>do chuadar taobh thiar de'n tsluagh Rómhánach ar fad chomh</span>
<lb n="972"/><span>fada lair an dtaobh dheas mar a raibh na Núimidigh ag</span>
<lb n="973"/><span>coimeád na Rómhánach siar.  Do thángadar ortha so amar</span>
<lb n="974"/><span>agus do bhí deire leo.  Annson do tharraingeadar siar go</span></p>
</div>
<pb n="26"/>
<div><lb n="975"/><p><span>dtí go rabhadar taobh theas de sna troighthigh Rómhánacha</span>
<lb n="976"/><span>Bhí ag éirghe leo súd go maith, dar leo féin, mar bhí na</span>
<lb n="977"/><span>Gaill is na Spáinnigh ag géilleadh rómpa.  Do bhí na</span>
<lb n="978"/><span>Rómhánaigh ghá leanmhaint agus do stad an géilleadh chomh luath</span>
<lb n="979"/><span>is a bhí na Rómhánaigh go léir brúighte isteach ar a chéile sa</span>
<lb n="980"/><span>lúib, d'iompuig na hAifriceánaigh isteach ortha, agus do</span>
<lb n="981"/><span>tháinig Hasdrubal ortha aniar.  Bhítheas 'gá n-ionsuighe ó</span>
<lb n="982"/><span>gach taobh, agus do bhrughadar isteach ar a chéile go dtí ná raibh</span>
<lb n="983"/><span>slighe aca chum claidhimh a tharraingt as a thruaill gan</span>
<lb n="984"/><span>trácht ar fheidhm do bhaint as.  Nuair a bhí deire leis an</span>
<lb n="985"/><span>gcoscar do bhí 50,000 Rómhánach marbh agus duine de sna</span>
<lb n="986"/><span>huachtaráin 'na measc.  Do deineadh geimhligh de 20,000,</span>
<lb n="987"/><span>agus níor chaill na Carrthaigh acht 5,500 marcach, agus dhá chéad</span>
<lb n="988"/><span>éigin troightheach.</span></p>
<lb n="989"/>
<lb n="990"/><p><span>Cuireann buaidh mór Channae deire le "Gabhálaibh</span>
<lb n="991"/><span>Hannibal" nach mór.  Do bhí an cogadh ar siubhal go ceann</span>
<lb n="992"/><span>trí mbliadhan déag 'na dhiaidh acht is beag eachtra do</span>
<lb n="993"/><span>deineadh ar éan-taobh ann.  Ní raibh éan-chabhair le fagháil</span>
<lb n="994"/><span>ag Hannibal ó n-a thír féin, ó'n gCárrthaigh, agus bhí a shluaighte</span>
<lb n="995"/><span>á gcailleamhaint aige 'na nduine agus 'na nduine, mar bhí na</span>
<lb n="996"/><span>Rómhánaigh ag leanmhaint de chomhairle Fabius agus ar a thóir</span>
<lb n="997"/><span>de shíor, gan chaoi a thabhairt do ar dhul chum comhraic leo.</span>
<lb n="998"/><span>Do dhein an Charrtach aon iarracht amháin ar bhreis saighdiúir</span>
<lb n="999"/><span>do chur chuige fé n-a dhearbhráthair féin Hasdrubal, acht</span>
<lb n="1000"/><span>do fuair na Rómhánaigh fios a theachta, agus do buadhadh air</span>
<lb n="1001"/><span>ag an Metárus.  B'é an chéad eolas a fuair Hannibal</span>
<lb n="1002"/><span>ar a thuras, ná ceann Hasdrubal á chaitheamh isteach 'sa'</span>
<lb n="1003"/><span>champa chuige.</span></p>
<lb n="1004"/>
<lb n="1005"/><p><span>D'fhan Hannibal san Iodáil go dtí an bhliadhain 204 r. Ch.</span>
<lb n="1006"/><span>Do glaodhadh a bhaile air annson mar do bhí Scipio óg san</span>
<lb n="1007"/><span>Aifric féin, agus é ag tabhairt fé Utica.  Ní raibh an rath</span>
<lb n="1008"/><span>céadna ar Hannibal 'na dhuthaigh féin a bhí air san tír</span>
<lb n="1009"/><span>iasachta, agus do buadhadh air i gcath Zama (202).  'Na dhiaidh</span>
<lb n="1010"/><span>sin do deineadh síothcháin idir an dá impireacht, agus do</span>
<lb n="1011"/><span>luigh Hannibal isteach ar obáir an Stáit do riaradh.  Dá</span>
<lb n="1012"/><span>fheabhas é i gcúrsaíbh cogaidh níor thaise dho i slightibh</span>
<lb n="1013"/><span>sióthchána.  Do chuir sé treo chomh maith sin ar na gnóthaíbh</span>
<lb n="1014"/><span>airgid gur dhíol an Charrtach an dachad milliún de cháin</span></p>
</div>
<pb n="27"/>
<div><lb n="1015"/><p><span>chogaidh do chuir na Rómhánaigh uirthi taobh istigh de thrí</span>
<lb n="1016"/><span>bliadhnaibh déag, cé gur baineadh dí an dúthaigh úd na</span>
<lb n="1017"/><span>Spáinne do bhuaidh Hamilcar di, agus na hoileáin — an dá áit</span>
<lb n="1018"/><span>as a dtagadh a saidhbhreas go léir nach mór.  Do tháinig</span>
<lb n="1019"/><span>éad ar na Rómhánaigh agus d'éiligheadar Hannibal do thabhairt</span>
<lb n="1020"/><span>suas dóibh.  Níor fhan Hannibal ag féachaint cad a</span>
<lb n="1021"/><span>dhéanfadh na Carrthaigh, acht d'éaluigh sé leis go hEphesus.</span>
<lb n="1022"/><span>Do chaith sé tamall éigin i dteannta ríogh na háite, ag</span>
<lb n="1023"/><span>iarraidh é do ghríosú' chum fogha do thabhairt fé'n Róimh,</span>
<lb n="1024"/><span>acht ní deánfadh Antiochus rud air.  I n-aimhdheoin</span>
<lb n="1025"/><span>chomhairle Hannibal ámh, dó chuir sé loingeas béag 'na</span>
<lb n="1026"/><span>gcoinnibh, agus do bhuaidh na Rómhánaigh air gan duadh, agus do</span>
<lb n="1027"/><span>dheineadar iarracht eile ar ghreim d'fhagháil ar Hannibal.</span>
<lb n="1028"/><span>Do theip ortha, ámh, mar d'imthigh Hannibal leis fé choimirce</span>
<lb n="1029"/><span>Prusias, Rí Bitinia.  Do lean na Rómhánaigh go Bitinia é,</span>
<lb n="1030"/><span>agus nuair ba léir do Hannibal ná raibh dul uatha aige, do</span>
<lb n="1031"/><span>shluigh sé siar an nimh a choimeád sé de ghnáth i bhfáinne a bhí</span>
<lb n="1032"/><span>ar a láimh, mar do bhí coinne aige i gcomhnuidhe leis an</span>
<lb n="1033"/><span>gcinneamhain do tháinig air sa deire.  'Sa bhliadhain 183</span>
<lb n="1034"/><span>roim Chríost do thárla.</span></p>
<lb n="1035"/>
<lb n="1036"/><p><span>Sin deire scéil Hannibal.  Ó n-a náimhdibh féin amháin</span>
<lb n="1037"/><span>a fuaramar gach eolas dá bhfuil againn.  Má tá a fheabhas</span>
<lb n="1038"/><span>mar thaoiseach is mar ghaiscidheach, agus mar fhear tuigsine</span>
<lb n="1039"/><span>chomh soiléir sin ó n-a dtuaraisc siúd, ní fuláir ná</span>
<lb n="1040"/><span>gurbh' iongantach an duine é.  An fear do bhuaidh ar na</span>
<lb n="1041"/><span>Rómhánaigh ag loch Trasimene agus ag Cannae tar éis cath</span>
<lb n="1042"/><span>do chur ortha ins an am agus 'san áit a bhí ceaptha 'na</span>
<lb n="1043"/><span>chóir aige féin ní gaiscidheach cródha amháin a bhí ann acht</span>
<lb n="1044"/><span>taoiseach is treoruidhe go raibh meon is tuigsint thar barr</span>
<lb n="1045"/><span>aige.  Go dtugaidh Dia go mbeidh a leithéid againne an</span>
<lb n="1046"/><span>chéad uair eile a bheimíd féin is an namha ós comhair á</span>
<lb n="1047"/><span>chéile ar Pháirc an Áir!</span></p>
<lb n="1048"/>
<lb n="1049"/><p><span>CANNAE, do scríobh.</span>
<lb n="1050"/></p>
</div>
<pb n="28"/>
<div><lb n="1051"/><p><span>DRAOITHE ÉIREANN.</span></p>
<lb n="1052"/>
<lb n="1053"/><p><span>"Ó ghabhadar righte Éireann creideamh Chríost anamchara</span>
<lb n="1054"/><span>eaglaise do bhíodh i n ionad an draoi ag foillsuighadh</span>
<lb n="1055"/><span>reacht agus dlighthe Dé do'n rígh agus dá theaglach." 1</span>
<lb n="1056"/><span>Ní hionann so agus a rádh gur cuireadh deireadh leis na</span>
<lb n="1057"/><span>draoithibh ar theacht an chreidimh, mar nár cuireadh.  Bhí</span>
<lb n="1058"/><span>draoi ag Muirinn bean Raghallaigh ríogh Chonnacht i n-aimsir</span>
<lb n="1059"/><span>Chiaráin naomhtha agus Diarmuid i bhflaitheas Éireann: 2</span>
<lb n="1060"/><span>agus bhí draoi ag Maolochtrar rí na nDéiseach 'san</span>
<lb n="1061"/><span>seachtmhadh aois. 3</span></p>
<lb n="1062"/>
<lb n="1063"/><p><span>Agus cad ba dhraoi ann?  Bhí oiread san cúraim ar na</span>
<lb n="1064"/><span>draoithibh gur deocair san a rádh go cruinn.  Bhíodh duine</span>
<lb n="1065"/><span>aca i n-a oide, duine aca i n-a fháidh, duine aca i n-a</span>
<lb n="1066"/><span>eadargabháluidhe, duine aca i n-a liaigh, duine aca i n-a</span>
<lb n="1067"/><span>bhreitheamh, duine aca mar thaca is mar chomhairleoir ag</span>
<lb n="1068"/><span>an righ, agus mar soin de.  Árd-bhreitheamhain do b'eadh</span>
<lb n="1069"/><span>na draoithe, arsa ughdar de ughdaraibh na Breatan, agus</span>
<lb n="1070"/><span>do bhí a gcúirt aca i Moin Chonaing. 4</span></p>
<lb n="1071"/>
<lb n="1072"/><p><span>"B'uras do Ghaedhealaibh iad féin do choimeád go</span>
<lb n="1073"/><span>hÁdhamh de bhrigh ó aimsir Ghaedhil i leith go mbídís draoithe</span>
<lb n="1074"/><span>aca do choimeádadh a nglúna geinealaigh agus a ndála i</span>
<lb n="1075"/><span>ngach turas dá dtárla dhóibh go rochtain Éireann.  Agus</span>
<lb n="1076"/><span>fós do bhíodh báidh le healadhain aca, de bhrígh gur i ngeall</span>
<lb n="1077"/><span>ar a fhoghluim fuair Niúl athair Ghaedhil gach sealbhas dá</span>
<lb n="1078"/><span>bhfuair. 5</span></p>
<lb n="1079"/>
<lb n="1080"/><p><span>Agus clanna Gaedhil ag triall ó Charóin go Sliabh</span>
<lb n="1081"/><span>Rife thárla murdhuchain ar an muir rómpa.  Do chanaidís</span></p>
</div>
<pb n="29"/>
<div><lb n="1082"/><p><span>so ceól do loingseachaibh go gcuiridís codladh ortha, agus</span>
<lb n="1083"/><span>mharbhuighdís annsoin iad de ghnáth.  Is é leigheas do dhein</span>
<lb n="1084"/><span>Caichear draoi air sin céir do leaghad i gcluasaibh a</span>
<lb n="1085"/><span>chuideachtan fhéin i gcuma is ná cloisfidís an ceól.  Mar</span>
<lb n="1086"/><span>soin dóibh gur ghabhadar cuan i Sliabh Rife thuaidh.  Agus</span>
<lb n="1087"/><span>is annsoin do rinne Caichear faistine dhóibh nár bh'ionad</span>
<lb n="1088"/><span>comhnuidhthe dhóibh aon áit go rochtain Éireann dóibh agus</span>
<lb n="1089"/><span>nár bh'iad féin do roichfeadh í acht a sliocht. 6</span></p>
<lb n="1090"/>
<lb n="1091"/><p><span>Tá a leithéid chéadna de scéal le léigheamh i nEachtra</span>
<lb n="1092"/><span>na nArgonátach agus 'san Odyssey.  Chosain bean</span>
<lb n="1093"/><span>Pheiléasa is ceól Oirféasa na hArgonátaigh ar chantan na</span>
<lb n="1094"/><span>murdhuchan.  Thug Odysseus cuaird ar Chirce le linn a</span>
<lb n="1095"/><span>iomrámha.  Agus é féin is a fhuireann ag filleadh abhaile</span>
<lb n="1096"/><span>thángadar go hoileán na murdhuchan.  Dhein Odysseus céir</span>
<lb n="1097"/><span>do leaghadh i gcluasaibh na fuirinne i dtreó nár chualadar</span>
<lb n="1098"/><span>cantan na murdhuchan is iad ag gabháil thársta.  Dá bhrígh</span>
<lb n="1099"/><span>sin sheól an fhuireann leó gan mhoill gan dochar.  Dhein</span>
<lb n="1100"/><span>Odysseus é féin do cheangal go dtí an seól-chrann, agus</span>
<lb n="1101"/><span>cé gur chualaidh sé na murdhuchain níor mhealladh is níor</span>
<lb n="1102"/><span>mharbhuigeadh é, is níor mhoilligheadh, féin, é fá mar im-</span>
<lb n="1103"/><span>thigheadh ar mháirnéalachaibh eile de ghnáth</span></p>
<lb n="1104"/>
<lb n="1105"/><p><span>"Do sheinn sí ceólta binne sidhe</span>
<lb n="1106"/><span>Le'r chaill gach laoich againn a neart,</span>
<lb n="1107"/><span>Do ceangladh sinn le inghin an ríogh</span>
<lb n="1108"/><span>Cé'r mhór ár ngníomhartha i ngach cath."</span></p>
<lb n="1109"/>
<lb n="1110"/><p><span>Rann é seo as "Eachtra na Mná Móire thar lear,"</span>
<lb n="1111"/><span>agus is beag nach ionann a bhrígh agus brígh na scéal do</span>
<lb n="1112"/><span>luadhadh cheana.</span></p>
<lb n="1113"/>
<lb n="1114"/><p><span>A bhfad is a bhfad sul ar leag clanna Gaedhil cos ar</span>
<lb n="1115"/><span>thalamh na hÉireann bhí draoithe ann agus bandraoithe</span>
<lb n="1116"/><span>leis.  Innistear dúinn go raibh triúr aca ag Partolán</span>
<lb n="1117"/><span>féin.  Fios agus Eólas agus Tochmorc a n-ainmneacha,</span>
<lb n="1118"/><span>agus ba oireamhnach na hainnineacha iad.  Bhí draoithe is</span>
<lb n="1119"/><span>bandraoithe ag Fomórchaibh fá threóradh Chonaing i</span>
<lb n="1120"/><span>dTóirinis.  Bhí draoithe is bandraoithe, leis, ag clannaibh</span>
<lb n="1121"/></p>
</div>
<pb n="30"/>
<div><lb n="1122"/><p><span>Neimheadh, agus bhailigheadar tráth ar agaidh Tóirinse</span>
<lb n="1123"/><span>amach.  Chuir na Fomóraigh a ndraoithe is a mbandraoithe</span>
<lb n="1124"/><span>chum iad do ruagairt, acht bhuaidh draoithe is bandraoithe</span>
<lb n="1125"/><span>Neimheadh ortha.  Bean Neimheadh .i. Reilbheó inghean ríogh</span>
<lb n="1126"/><span>Gréige bhí i gceannas ortha.  Chuireadar ruagairt ar</span>
<lb n="1127"/><span>Fhomórchaibh, scriosadar a dtúr, agus mharbhuigheadar a</span>
<lb n="1128"/><span>dtaoiseach .i. Conaing 7 Agus Tuatha Dé Danann</span>
<lb n="1129"/><span>i ndeóraidheacht ó Éirinn dheineadar an draoidheacht do</span>
<lb n="1130"/><span>chleachtadh.  Bhí an Daghdha mar fhoidhia aca.  Brian is</span>
<lb n="1131"/><span>Iuchar is Iucharba a dtriúr druadh.  Beachuill is Danae</span>
<lb n="1132"/><span>a mbeirt bhandruadh.  Bhí bandraoithe eile aca, leis .i.</span>
<lb n="1133"/><span>Bodhbh is Macha is Móirrioghan.  Chuaid Briotán Maol</span>
<lb n="1134"/><span>agus a mhac Fearghus go Moin Chonaing, 8 agus do réir</span>
<lb n="1135"/><span>Leabhair Bhaile Móta leathadh a sliocht ó'n áit sin ar fuid</span>
<lb n="1136"/><span>na Breatan uile nach mór go teacht na Sasanach, agus</span>
<lb n="1137"/><span>thiómáineadar súd thar n-ais go Moin Chonaing iad. 9</span>
<lb n="1138"/><span>Uar is Eithear na draoithe ba mhó cáil ar chlannaibh Míleadh</span>
<lb n="1139"/><span>ag teacht i nÉirinn dóibh.  Marbhuigheadh ag Sliabh Mis iad.</span></p>
<lb n="1140"/>
<lb n="1141"/><p><span>BAISTEADH. — Bhí a mbaisteadh áirithe féin ag na</span>
<lb n="1142"/><span>draoithibh.  Baisteadh gheintlidhe ghairtidhe dhe.  An uair</span>
<lb n="1143"/><span>rugadh Conall Cearnach tháinig draoithe agus do chanadar</span>
<lb n="1144"/><span>baisteadh geintlidhe ós cionn an leinbh. 10 Baisteadh</span>
<lb n="1145"/><span>Oileall Óluim i srothaibh geintlidhe i dtosach na tríomhadh</span>
<lb n="1146"/><span>aoise. 11 Tugadh baisteadh geintlidhe ar thriúr mac Chonaill</span>
<lb n="1147"/><span>Deirg Ui Chorra i gchómhair diablaidheachta, cé go rabhadar</span>
<lb n="1148"/><span>go maith cráibhtheach fé dheireadh a saoghail. 12 Éide bán</span>
<lb n="1149"/><span>bíodh ar na draoithibh de ghnát. 13 Acht bhíodh maise ortha</span>
<lb n="1150"/><span>dá n-iongnais Tá oiread san measa ag draoithibh ar an</span>
<lb n="1151"/><span>ndair, arsa Pliny, ná bainid riamh lé cúrsaíbh creidimh</span>
<lb n="1152"/><span>gan fleasc dá duilleógaibh mar mhaise ortha. 14</span></p>
<lb n="1153"/>
<lb n="1154"/><p><span>TEINE DRAOIDHEACHTA. — Midhe mac Bratha an chéad</span>
<lb n="1155"/><span>duine chum teine do adnadh do mhacaibh Míleadh i nÉirinn.</span>
<lb n="1156"/><span>D'fhan an teine ar lasadh go ceann seacht mbliadhan</span></p>
</div>
<pb n="31"/>
<div><lb n="1157"/><p><span>i nUisneach, agus is leis do dheintidhe prímhtheinte eile na</span>
<lb n="1158"/><span>hÉireann do adnadh.  Dubhairt draoithe Éireann gur</span>
<lb n="1159"/><span>masladh dhóibh féin an teine seo do bheith ar lasadh, agus</span>
<lb n="1160"/><span>dá bhrígh sin thángadar i n-éintigh i ndáil chómhairle.  Acht is</span>
<lb n="1161"/><span>eadh thárla dá bharr so go ndearnadh a dteangacha do</span>
<lb n="1162"/><span>ghearradh amach le Midhe is do adhnacal i n-ithir Uisnigh.</span>
<lb n="1163"/><span>Is é tuairim Eoghain Ui Chomhraidhe gurab é seo an chéad</span>
<lb n="1164"/><span>tagairt do theine draoidheachta i n-ár scríbhnibh dúthchais. 15</span></p>
<lb n="1165"/>
<lb n="1166"/><p><span>IODHBAIRT.  I dTlachtgha is eadh do hórduigheadh</span>
<lb n="1167"/><span>Teine Thlachtgha mar a gcleathtaidhe leó draoithe Éireann</span>
<lb n="1168"/><span>do chruinniughadh is do choimhthionól.16 Atáid le feicsint</span>
<lb n="1169"/><span>i nÉirinn fós i n-áitibh go leór iomad de leacaibh ró-</span>
<lb n="1170"/><span>leathna agus galláin cloch ag a n-iomchur, agus is dóibh</span>
<lb n="1171"/><span>gairmthear altóire iodhluidhe is na sean-leabhraibh.  Is</span>
<lb n="1172"/><span>ar na haltóiribh seo do chleachtadh na draoithe a n-iodhbartha</span>
<lb n="1173"/><span>i n-allód maille le marbhadh a mbocán is a dtarbh is a</span>
<lb n="1174"/><span>reitheadh, agus na draoithe féin do theacht i n-a nglúnaibh</span>
<lb n="1175"/><span>fé shileadh fola na hiodhbartha dá nglanadh féin ó shalachar</span>
<lb n="1176"/><span>a gcion fé mhar dheineadh árd-shagart na nGiúdaidhe an</span>
<lb n="1177"/><span>tan théigheadh fé dhroichead na híodhbartha chum go ritheadh</span>
<lb n="1178"/><span>fuil na híodhbartha air féin. 17</span></p>
<lb n="1179"/>
<lb n="1180"/><p><span>CLIATHA FIS. — Is é feidhm dheinidís de sheithíb na</span>
<lb n="1181"/><span>dtarbh n-iodhbartha a gcoimeád chum na deamhain do</span>
<lb n="1182"/><span>chur fé gheasaibh leó.  Is iomdha slighe go gcuiridís geasa</span>
<lb n="1183"/><span>ortha mar atá sileadh ar a scálaibh féin 'san uisce no</span>
<lb n="1184"/><span>bheith ag amharc ar na néaltaibh no ag éisteacht le foghar</span>
<lb n="1185"/><span>gaoithe no le glór na n-éan.  An tan do cheileadh gach</span>
<lb n="1186"/><span>áis díobh so ortha is budh éigean dóibh a ndicheall do</span>
<lb n="1187"/><span>dhéanamh is eadh dheinidís cruinnchliatha caorthain do</span>
<lb n="1188"/><span>sholáthairt agus seithidhe na dtarbh n-iodhbartha do leathadh</span>
<lb n="1189"/><span>ortha agus an taobh do bhíodh leis an bhfeoil do chur i</span>
<lb n="1190"/><span>n-uachtar.  Bhíodh ionntaoibh aca as a ngeasaibh chum na</span>
<lb n="1191"/><span>deamhain a mhealladh chucha agus eólas do fhagháil uatha.</span>
<lb n="1192"/><span>Is mar gheall air seo adeirtar go dtéigheann duine ar a</span>
<lb n="1193"/><span>chliathaibh fis an uair dheineann a dhicheall chum scéala</span>
<lb n="1194"/><span>do fhagháil.18</span>
<lb n="1195"/></p>
</div>
<pb n="32"/>
<div><lb n="1196"/><p><span>IOMBAS FOROSNAI. — Pé nidh go dteastuigheadh ó'n</span>
<lb n="1197"/><span>bhfile a aimsiughadh nochtadh an cleas so a chómharthaidhe</span>
<lb n="1198"/><span>dhó.  Dheineadh an file greim de fheoil aimh muice no</span>
<lb n="1199"/><span>madraidh no cuit do chogaint.  Annsoin théigheadh sé i n-a</span>
<lb n="1200"/><span>leabaidh ar chúl dorais agus chanadh ós cionn na feóla</span>
<lb n="1201"/><span>agus thairrigeadh dá dhéithibh geintlidhe é.  Impigheadh sé</span>
<lb n="1202"/><span>ar na déithibh iarsoin, agus dá mbudh rud é ná beadh</span>
<lb n="1203"/><span>cómharthaidhe no teinm le fagháil aige fá cheann lae chanfadh</span>
<lb n="1204"/><span>sé ós cionn a dhá bhas agus iarrfadh ar a dhéithibh teacht</span>
<lb n="1205"/><span>i n-a leabhaid i dtreó ná cuirfidhe isteach ar a chodhladh.</span>
<lb n="1206"/><span>Chuireadh a dhá bhais treasna ar a dhá leacain annsoin agus</span>
<lb n="1207"/><span>thuiteadh a chodladh air.  Bhítidhe ag faire air annsoin i</span>
<lb n="1208"/><span>dtreó ná déanfaidhe a chorruidhe ná a dhúiseacht go dtí</span>
<lb n="1209"/><span>go nochtfaidhe dhó gach nidh go mbhíodh sé ar a lorg i</span>
<lb n="1210"/><span>gcionn lae no dhó, no trí, b'fhéidir.  Chuir Pádraig</span>
<lb n="1211"/><span>Naomhta go dian i n-a choinne so, óir bhí baint aige leis</span>
<lb n="1212"/><span>an Teinm Laoghdha.  Cleas no rún draoidheachta chum</span>
<lb n="1213"/><span>daoine marbha d'aithneamhaint, mór-mhór daoine go</span>
<lb n="1214"/><span>ndéanfaidhe a ndithcheannadh no a ndiothbhalladh, do b'eadh</span>
<lb n="1215"/><span>an Teinm Laoghdha.  Luadhtar ainm Fhinn mhic Chumhaill</span>
<lb n="1216"/><span>mar aon leis an Teinin Laoghdha is na scríbhnibh.  Mar-</span>
<lb n="1217"/><span>bhuigheadh Lomna fear freastail dá raibh ag Fionn toisc</span>
<lb n="1218"/><span>gur scéithidh sé ar mhnaoi fhallsa Fhinn i dtaoibh cómhráidh</span>
<lb n="1219"/><span>áirithe.  Tháinig Fionn ar chorp Lomna; chogain sé a</span>
<lb n="1220"/><span>órdóg, ní hionann is mar dheineadh daoine eile muicfheoil</span>
<lb n="1221"/><span>no a leithéid do chogaint, agus léirigheadh dó gur corp</span>
<lb n="1222"/><span>Lomna do bhí ann is gur árduigh náimhde leó an</span>
<lb n="1223"/><span>ceann. 19</span></p>
<lb n="1224"/>
<lb n="1225"/><p><span>Luadhtar ainm an fhile Maen mac Eatnae mar aon</span>
<lb n="1226"/><span>leis an Teinin Laoghdha so, leis.  Thug Connla mac Thaidhg</span>
<lb n="1227"/><span>Mhic Céin mic Oilealla Óloim plaosc mhadraidh baclann</span>
<lb n="1228"/><span>chuige siúd bliadhanta tar éis a mharbhtha, agus dhein</span>
<lb n="1229"/><span>Maen amach gur plaosc Mogha Eimhe an chéad madradh</span>
<lb n="1230"/><span>baclann dár tugadh riamh i nÉirinn do bhí ann. 20</span></p>
<lb n="1231"/>
<lb n="1232"/><p><span>Uaireanta do bhaineadh iodhbairt leis an Teinm Laoghdha.</span>
<lb n="1233"/><span>Chuir Pádraig Naomhtha go mór i n-a choinne san.</span>
<lb n="1234"/><span>Uaireanta eile ní bhaineadh iodhbairt leis.  Dicheatal do</span></p>
</div>
<pb n="33"/>
<div><lb n="1235"/><p><span>Cheannaibh a thugtaidhe air sin mar ghnás, agus do scaoil</span>
<lb n="1236"/><span>Pádraig Naomhtha leis. 21</span></p>
<lb n="1237"/>
<lb n="1238"/><p><span>Do phós Aonghus rí Mumhan Eithne Uathach.  Bhain</span>
<lb n="1239"/><span>coingeall leis an bpósadh, 'sé sin go ndéanfadh Déisigh</span>
<lb n="1240"/><span>le n-ar bhain sí treabha áirithe do ruagairt as Osraighe.</span>
<lb n="1241"/><span>Bhí draoi an-ghlic ag muinntir Osraighe.  Dill do b'ainm</span>
<lb n="1242"/><span>dó.  Acht dá ghliocas é, bhí draoithe na nDéiseach ró-ghlic</span>
<lb n="1243"/><span>dó.  Chuir duine aca so é féin i bhfuirm bó le n-a mharbhadh</span>
<lb n="1244"/><span>i dtreó go saorfaidhe a chlann choidhche.  De bharr chómhairle</span>
<lb n="1245"/><span>inghine Dill a bhí mar mhnaoi freastail ag Eithne Uathach</span>
<lb n="1246"/><span>i gCaiseal do buadhadh ar threabhaibh Osraighe agus leanadh</span>
<lb n="1247"/><span>iad thar teórain oirthir Mumhan.  Agus is é fáth go</span>
<lb n="1248"/><span>dtugtar Osraighe mar ainm ortha toisc gur rith gach</span>
<lb n="1249"/><span>duine chomh mear le os agus iad ag sceinneadh ó</span>
<lb n="1250"/><span>Dhéiseachaibh. 22</span></p>
<lb n="1251"/>
<lb n="1252"/><p><span>ADRADH. — Deir Eoghan Ua Comhraidhe, fós, ná beadh sé</span>
<lb n="1253"/><span>dleaghthach fá riaghail na ndruadh teampuill do thógaint i</span>
<lb n="1254"/><span>n-onóir na ndéithe ná iad do adhradh fó iadhadh an tighe.23</span></p>
<lb n="1255"/>
<lb n="1256"/><p><span>Dheineadh Gaedhil Crom Cruach .i. righiodhal Éireann</span>
<lb n="1257"/><span>agus na foidhéithe do bhí timcheall air i Maigh Sleacht</span>
<lb n="1258"/><span>do adhradh gur cailleadh Tighearnmas agus a mhuinntear</span>
<lb n="1259"/><span>is an t-adhradh so ar siubhal aca.  Chuir Pádraig deireadh</span>
<lb n="1260"/><span>le Crom agus le n-a fhoidhéithibh, cé go n-innistear dúinn</span>
<lb n="1261"/><span>go raibh Crom féin cumhdaighthe le ór is le airgead agus</span>
<lb n="1262"/><span>gur iodla cloiche bhí 'san gcuid eile.</span></p>
<lb n="1263"/>
<lb n="1264"/><p><span>Lá dá raibh Cormac mac Airt i dtigh Chleitigh bhí na</span>
<lb n="1265"/><span>draoithe ag adhradh an Laoigh Órdha i n-a fhiadhnaise agus</span>
<lb n="1266"/><span>an chuideachta ag déanamh amhlaidh.  Do fhiafruigh Mael-</span>
<lb n="1267"/><span>gheann draoi de Chormac cad fé ndeara dhó gan bheith</span>
<lb n="1268"/><span>ag adhradh an Laoigh chomh maith le cách.  "Mar na déan-</span>
<lb n="1269"/><span>fainn adhradh do'n cheap do dhein mo cheárduidhe féin,"</span>
<lb n="1270"/><span>arsa Cormac.  "Ni dhéanfad adhradh feasta acht do</span>
<lb n="1271"/><span>Dhia neimhe agus talmhan agus ithfrinn." 24</span></p>
<lb n="1272"/>
<lb n="1273"/><p><span>Tráth eile mheas Cormac cíos dhá chóige do bhaint de'n</span>
<lb n="1274"/><span>Mhumhain.  Thug sé draoithe ó Albain leis, agus bhíodar</span></p>
</div>
<pb n="34"/>
<div><lb n="1275"/><p><span>ag imirt iomad draoidheachta ar rígh Mhumhan is ar a</span>
<lb n="1276"/><span>mhuinntir no go raibh daoine agus áirnéis i nguais bháis</span>
<lb n="1277"/><span>de easba uisce.  Chuir rí Mumhan fios go Ciarraighe ar</span>
<lb n="1278"/><span>Mhogh Ruith.  Chomh luath is tháinig Mogh Ruith do scaoil sé</span>
<lb n="1279"/><span>an glas do bhí ar an uisce ag na draoithibh iasachta agus</span>
<lb n="1280"/><span>bhí uisce go leór ag muinntir na Mumhan feasta.  B'é</span>
<lb n="1281"/><span>críoch an scéil gur chuir Muimhuigh an ruaig ar shluagh</span>
<lb n="1282"/><span>Chormaic de bharr draoidheachta Mogha Ruith. 25</span></p>
<lb n="1283"/>
<lb n="1284"/><p><span>ANÁL DRAOIDHEACHTA. — Agus Mogh Ruith ag troid an</span>
<lb n="1285"/><span>tráth úd leis an triúr druadh do bhí ag Cormac .i. Ceacht</span>
<lb n="1286"/><span>agus Ciotha agus Ciothruadh, damha allta do bhí ag tarrac</span>
<lb n="1287"/><span>a charbaid.  "Cia hiad na daoine is neasa dhom?" ar</span>
<lb n="1288"/><span>reisean.  D'inniseadh dó gur triúr fear do bhí ann agus</span>
<lb n="1289"/><span>iad árd liath.  "Triúr druadh Chormaic atá ann," ar</span>
<lb n="1290"/><span>seisean, "agus tá geallta ag mo dhéithibh-se go ndéanfar</span>
<lb n="1291"/><span>clocha dhíobh acht m'anál do shéideadh ortha an uair bhéarad</span>
<lb n="1292"/><span>ortha.  Dhein sé anál draoidheachta do shéideadh ortha,</span>
<lb n="1293"/><span>agus deineadh clocha dhíobh. 26</span></p>
<lb n="1294"/>
<lb n="1295"/><p><span>Is fada mhair an draoi seo má's fíor do na filíbh:</span></p>
<lb n="1296"/>
<lb n="1297"/><p><span>Ré naoi rí déag diaidh i ndiaidh</span>
<lb n="1298"/><span>Saoghal Mogha Ruith ré róghliaidh</span>
<lb n="1299"/><span>Ó Roith mac Rioghaill, mór bloidh</span>
<lb n="1300"/><span>Go Cairbre lonn Lithfeachair. 27</span></p>
<lb n="1301"/>
<lb n="1302"/><p><span>Tá sé amuigh ar Mhogh Ruith go ndeachaidh sé go hoirthear</span>
<lb n="1303"/><span>domhain ag foghluim draoidheachta ó Shímeon Magus. 28</span></p>
<lb n="1304"/>
<lb n="1305"/><p><span>DLAOI FULLA. — Is é an tslighe go ndeintidhe dlaoi</span>
<lb n="1306"/><span>fulla dlaoi féir no tuighe do chur fá dhraoidheacht, 'sé</span>
<lb n="1307"/><span>sin focail éigin draoideachta do chanadh ós a chionn agus</span>
<lb n="1308"/><span>é chaitheamh isteach idir dhá shúil an duine do bhí le gortughadh</span>
<lb n="1309"/><span>annsoin.  Bhíodh so ar siubhal ó ré Nuadha Fullon rí</span>
<lb n="1310"/><span>Laighean, sé chéad bliadhan roimh theacht Chríost go ré</span>
<lb n="1311"/><span>Maolochtair rí na nDéiseach sé chéad bliadhan tar éis</span>
<lb n="1312"/><span>teachta Críost.  B'é Maolochtar so do thug do Mhochuda</span></p>
</div>
<pb n="35"/>
<div><lb n="1313"/><p><span>naomhtha fearann i gcómhair mainistreach Leasa Móir.</span>
<lb n="1314"/><span>Bhí mac áluinn éirimeamhail aige dárabh aimn Comhgán</span>
<lb n="1315"/><span>le n-a chéad mhnaoi, b'í seo máthair Chuimín Fhada naoimh.</span>
<lb n="1316"/><span>Acht an uair phós sé an ath-uair chuir a dhara bhean dúil</span>
<lb n="1317"/><span>mhór i gComhgán, agus, toisc ná géillfeadh seisean dá</span>
<lb n="1318"/><span>toil, chuir sí d'fhiachaibh ar dhraoi Mhaolochtair an t-ógánach</span>
<lb n="1319"/><span>do bhualadh le slait no le dlaoi fulla.  Dhein seisean é</span>
<lb n="1320"/><span>féin do nighe agus níor thúisce san 'ná tháinig nascóide</span>
<lb n="1321"/><span>ar a chroiceann, thuit a chuid gruaige dhe, chaill sé a</span>
<lb n="1322"/><span>mheabhair, agus d'imthigh sé ar ghealtaigh.  Chuireadh an</span>
<lb n="1323"/><span>dlaoi fulla ag rith is ag crith is ag léimrigh duine díreach</span>
<lb n="1324"/><span>ar nós geilt. 29</span></p>
<lb n="1325"/>
<lb n="1326"/><p><span>Léaghtar fós gur tháinig Lobhán draoi ó Albain aimsear</span>
<lb n="1327"/><span>Chuilm Cille, óir chualaidh sé teisteas ar oineach Eochach</span>
<lb n="1328"/><span>Aontsúla sínsear síl Shúilleabháin.  D' iarr sé tabhartas</span>
<lb n="1329"/><span>ar Eochaidh, agus, má iarr, ní shásóchadh aon bhrontannas</span>
<lb n="1330"/><span>eile é acht leath-shúil an Éireannaigh Bhí de uamhain is</span>
<lb n="1331"/><span>de eagla ar Eochaidh roimh cáineadh an draoi gur thug sé</span>
<lb n="1332"/><span>an leath-shúil dó cé gur fhág san é féin i n-a dhall.  Tharla</span>
<lb n="1333"/><span>Ruadhán Lothra láithreach, agus bhí de dhéistin air gur</span>
<lb n="1334"/><span>iarr sé ar Dhia súla Lobháin do chur i gceann Eochach</span>
<lb n="1335"/><span>feasta, agus innistear dúinn gur géilleadh dá</span>
<lb n="1336"/><span>athchuinge. 30</span></p>
<lb n="1337"/>
<lb n="1338"/><p><span>LIAGHA. — Má dheineadh draoithe iasachta díoghbháil,</span>
<lb n="1339"/><span>féin, dheineadh a thuilleadh aca fóirithin agus leigheas.  Bhí</span>
<lb n="1340"/><span>draoi darabh ainm Trostán i bhfochair na gCruithneach do</span>
<lb n="1341"/><span>tháinig go hÉirinn i n-aimsir Eireamhóin.  Tharla drong</span>
<lb n="1342"/><span>eile i n-achrann i nEireamhón an tráth úd; agus is amhla</span>
<lb n="1343"/><span>bhíodar agus nimh ar arm gach aoin aca ionnus, pé beag</span>
<lb n="1344"/><span>mór an créacht do dhéanfaidís, ná raibh leigheas ar bith</span>
<lb n="1345"/><span>ar an othar go bhfhaghadh bás.  Chualaidh Eireamhón go raibh</span>
<lb n="1346"/><span>leithéid Trostáin ar na Cruithneachaibh agus go raibh i n-a</span>
<lb n="1347"/><span>chumas na hothraigh do leigheas.  Chuir sé fios air; agus,</span>
<lb n="1348"/><span>cé gur imthigh urmhór na gCruithneach go hAlbain i dtráth</span>
<lb n="1349"/><span>d'fhan Trostán draoi agus cúigear eile aca i nÉirinn</span>
<lb n="1350"/><span>agus fuaireadar fearann i mBreaghmhaigh ó Eireamhón. 31</span>
<lb n="1351"/></p>
</div>
<pb n="36"/>
<div><lb n="1352"/><p><span>Tá an rann so i dtaoibh draoidheachta le léigheamh i</span>
<lb n="1353"/><span>nEachtra an Amadáin Mhóir:</span></p>
<lb n="1354"/>
<lb n="1355"/><p><span>Cuireas an gaiscidheach faoi le draoidheacht</span>
<lb n="1356"/><span>An leath chois mar do bhí ariamh;</span>
<lb n="1357"/><span>Annsoin do ráidh an Gruagach glic</span>
<lb n="1358"/><span>Bímís-na anois ag triall. 32</span></p>
<lb n="1359"/>
<lb n="1360"/><p><span>OIDIDHE. — Léaghtar ag Iúl Caesar i san seismheadh</span>
<lb n="1361"/><span>leabhar dá stair go raibh tearmonn ag na draoithibh do</span>
<lb n="1362"/><span>tháinig i n-iarthar Eórpa ag seóladh scol do'n Fhrainnc.</span>
<lb n="1363"/><span>Is inmheasta gur ó Éirinn do thriall na draoithe so de</span>
<lb n="1364"/><span>bhrigh gur bh'í Éire tobar draoidheachta iarthair Eórpa an</span>
<lb n="1365"/><span>tan soin agus gur bh'í an Ghaedhealg an teanga do na</span>
<lb n="1366"/><span>draoithibh céadna.  Bhí saoirse agus cádhas aca mar aon</span>
<lb n="1367"/><span>le tearmonn ó uaislibh na Frainnce.  Agus bhronntaidhe</span>
<lb n="1368"/><span>ór ortha i nÉirinn:</span></p>
<lb n="1369"/>
<lb n="1370"/><p><span>Labhras Fearghus na mbriathar gceart</span>
<lb n="1371"/><span>Ó's é do bhronnadh an t-ór ar dhraoi</span>
<lb n="1372"/><span>Go bhfuair do Oscur cead ó Gholl</span>
<lb n="1373"/><span>Dul chum comhraic leis an mhnaoi.</span></p>
<lb n="1374"/>
<lb n="1375"/><p><span>I gCruachain is eadh fuair beirt inghean Laoghaire</span>
<lb n="1376"/><span>oileamhain agus tabhairt suas fé chúram bheirte druadh.</span>
<lb n="1377"/><span>Draoi an chéad oide do bhí ag Colm Cille féin: fáidh a</span>
<lb n="1378"/><span>thugtar air i Leabhar Leasa Móir.</span></p>
<lb n="1379"/>
<lb n="1380"/><p><span>FÁIDHE. — Níor bh'é seo an t-aon fháidh do bhí ortha.  An</span>
<lb n="1381"/><span>ghorta do bhí i nÉirinn agus Conn Céadchathach i bhflaitheas</span>
<lb n="1382"/><span>na críche, thairngir draoi Mhogha Nuadhat go raibh sí ag</span>
<lb n="1383"/><span>teacht; agus dá bhrígh sin chuir Mogh Nuadhat gach ar</span>
<lb n="1384"/><span>fhéad sé de arbhar i dtaisce go raibh a iothla lán.  An</span>
<lb n="1385"/><span>uair bheir an aimsear chruaidh ar an bpobal mór ní ba</span>
<lb n="1386"/><span>dhiadnaighe, b'éigin dóibh teacht ag triall ar Mhogh ar lorg</span>
<lb n="1387"/><span>bídh, idir náimhdibh agus cáirdibh, agus d'eirigh leis mórán</span>
<lb n="1388"/><span>aca do chur fé chíos agus fé cháin agus fé smacht ar an</span>
<lb n="1389"/><span>gcuma soin.</span>
<lb n="1390"/></p>
</div>
<pb n="37"/>
<div><lb n="1391"/><p><span>Bhí taidhbhreamh ag Eochaidh mac Earca rí Fear Bolg</span>
<lb n="1392"/><span>roimh ghabháltas Tuatha dé Danann, agus d'innis sé dá</span>
<lb n="1393"/><span>dhraoi Ceasarn é.  B'é míniughadh thug an draoi air go</span>
<lb n="1394"/><span>raibh namha chomhachtach ag déanamh ortha.  Tharla Cath</span>
<lb n="1395"/><span>Muighe Tuireadh i ngearracht aimsire mar a raibh draoithe</span>
<lb n="1396"/><span>gach sluaigh ag cleachtadh a gcleas ar mhaithe le n-a</span>
<lb n="1397"/><span>muinntir ar charraigeachaibh is ar bhallaibh ar pháirc an</span>
<lb n="1398"/><span>bhuailte no gur buadhadh ar Thuathaibh dé Danann.</span></p>
<lb n="1399"/>
<lb n="1400"/><p><span>Deir inghean ríogh Gréag so i dtaoibh a hathar i nEachtra</span>
<lb n="1401"/><span>na Mná Móire thar lear:</span></p>
<lb n="1402"/>
<lb n="1403"/><p><span>Na draoithe dhearbhuigh faistine dhó —</span>
<lb n="1404"/><span>Mo mhallacht dóibh go bráth arís —</span>
<lb n="1405"/><span>Go mbéarainn mac do scriosfadh an Ghréig</span>
<lb n="1406"/><span>Is do bhainfeadh dhe féin a cheann gan scíth.</span></p>
<lb n="1407"/>
<lb n="1408"/><p><span>Do bhíos-sa lá cé dubhach an scéal,</span>
<lb n="1409"/><span>Ar áilneach béith ag sileadh súl;</span>
<lb n="1410"/><span>Le draoidheacht chrosta m'athar féin</span>
<lb n="1411"/><span>Do chailleas mo scéimh agus mo shnúdh.</span></p>
<lb n="1412"/>
<lb n="1413"/><p><span>I gcionn tamaill tar éis bháis Chonaire Mhóir tionóladh</span>
<lb n="1414"/><span>dáil i dTeamhair i gcúirt Earca mic Cairbre.  Bhí</span>
<lb n="1415"/><span>Meadhbh is Ailill i láthair ó Chonnachtaigh, Cúroi Mac Dáire</span>
<lb n="1416"/><span>ó Dheasmhumhain, Tighearnach mac Luchta ó Thuadhmhumhain,</span>
<lb n="1417"/><span>agus Fionn mac Rosa rí Laighean.  Ní bheadh aon bhaint aca</span>
<lb n="1418"/><span>le Ultaibh, óir bhíodar uile i n-a gcoinnibh.  Theastuigh</span>
<lb n="1419"/><span>uatha a dhéanamh amach cia bheadh mar áirdrígh i ndiaidh</span>
<lb n="1420"/><span>Chonaire.  Marbhuigheadh tarbh.  Chaith fear a dhóthain mhór</span>
<lb n="1421"/><span>de'n fheoil is de'n anbhruith is chuaidh chum codlata dá</span>
<lb n="1422"/><span>bharr.  Tháinig ceathrar druadh ag cantan ós a chionn</span>
<lb n="1423"/><span>annsoin, agus chonnaic sé tré aisling comharthaidhe an</span>
<lb n="1424"/><span>áirdríogh do bhí le beith aca. 36</span></p>
<lb n="1425"/>
<lb n="1426"/><p><span>Thairngir draoithe Mic Con dó nach mairfeadh leath-</span></p>
</div>
<pb n="38"/>
<div><lb n="1427"/><p><span>bhliadhain muna bhfaghadh sé Teamhair. 37 Agus do dhein</span>
<lb n="1428"/><span>draoi eile tairngreacht i dtaoibh Brighde sul ar rugadh í. 38</span></p>
<lb n="1429"/>
<lb n="1430"/><p><span>EADARGHABHÁLUIDHTHE. — An tan mheas maithe Mumhan</span>
<lb n="1431"/><span>Corc is Cormac do dhóghadh is a luath do chur le sruth</span>
<lb n="1432"/><span>toisc gur clann toghartha bhí ionta chuir Dineach draoi mar</span>
<lb n="1433"/><span>athchuinge ortha gan Corc do mharbhadh acht a thabhairt dó</span>
<lb n="1434"/><span>féin.  Ghéilleadar do'n draoi, agus rug seisean Corc</span>
<lb n="1435"/><span>ar muir leis go hInis Bhaoi mar a raibh an chailleach</span>
<lb n="1436"/><span>Baoi i n-a cómhnuidhe; agus d'fhág sé fé n-a comairce</span>
<lb n="1437"/><span>siúd é feadh bliadhna.  Annsoin chuir sé fé chomairce</span>
<lb n="1438"/><span>Sáruithe é: b'í siúd sean-mháthair Chuirc féin i leith a</span>
<lb n="1439"/><span>athar agus a mháthar.  Agus d'eirigh le Corc ríoghacht na</span>
<lb n="1440"/><span>Mumhan do ghabháil i dtráth. 39</span></p>
<lb n="1441"/>
<lb n="1442"/><p><span>COMHAIRLEOIRIDHE. — Is léir as so nár bh'annamh</span>
<lb n="1443"/><span>righte fé chomaoin ag draoithibh.  Do fhiafruigh Eochaidh</span>
<lb n="1444"/><span>Feidlioch dá dhraoithibh cá áit a ndéanfadh longphort,</span>
<lb n="1445"/><span>agus adubhradar leis a dhéanamh i nDruim na nDruadh</span>
<lb n="1446"/><span>le n-a ráidhtear Cruachain. 40</span></p>
<lb n="1447"/>
<lb n="1448"/><p><span>Tráth dár theastuigh ó Chonchubhar mac Neasa labhairt</span>
<lb n="1449"/><span>le n-a lucht leanamhna ní raibh de chead aige focal do</span>
<lb n="1450"/><span>rádh no gur chuir Cathbhadh draoi ceist air i dtosach.  Agus</span>
<lb n="1451"/><span>is é Cathbhadh do thug cómhairle dhó agus é ag dul chum</span>
<lb n="1452"/><span>catha le Meidhbh.41</span></p>
<lb n="1453"/>
<lb n="1454"/><p><span>Bhí Eochaidh rí Laighean ag brath ar bheith i n-a áirdrígh</span>
<lb n="1455"/><span>i n-inead Néill Naoi nGiallach; agus chómhairligh draoi</span>
<lb n="1456"/><span>dhó gan geasa na Teamhrach do choill.  "Óir is dá</span>
<lb n="1457"/><span>geasaibh," ar seisean, "gan rí do shuidhe inte chum flaitheas</span>
<lb n="1458"/><span>Éireann do ghabháil go ngeobhadh nasc niadh fé n-a bhrághaid</span>
<lb n="1459"/><span>no go ngeobhadh grádh ridire gaiscidh."  Thréigh Eochaidh</span>
<lb n="1460"/><span>an Teamhair annsoin, agus tháinig Niall go Teamhraigh</span>
<lb n="1461"/><span>is do ghaibh flaitheas Éireann.  Agus Eochaidh ag triall</span>
<lb n="1462"/><span>thar ais go Laighnibh bhuail sé isteach i dtigh Laidcinn</span>
<lb n="1463"/><span>mic Bairrcheadha, draoi Néill.  Thug mac an draoi</span>
<lb n="1464"/><span>masladh ar Eochaidh; agus, má dhein, do mhairbh Eochaidh</span></p>
</div>
<pb n="39"/>
<div><lb n="1465"/><p><span>ar an láthair sin é.  Do ghearán an draoi an taistealuidhe</span>
<lb n="1466"/><span>le Niall gan mhoill; agus d'áitimh sé air dul agus</span>
<lb n="1467"/><span>Laighin do chreachadh.  B'éigin do Eochaidh géilleadh do</span>
<lb n="1468"/><span>Niall dá dheascaibh so; agus d'órduigh an draoi do lucht</span>
<lb n="1469"/><span>leanamhna Néill annsoin Eochaidh do cheangal le slabhradh</span>
<lb n="1470"/><span>do choirthe chloiche ar bhruach Sláine cois Cille Brighde go</span>
<lb n="1471"/><span>marbhóchadh naonbhar laoch ann é.  Ceangladh é: acht do</span>
<lb n="1472"/><span>stol Eochaidh an slabhradh ó chéile le corp gaiscidh agus</span>
<lb n="1473"/><span>do scaoil é féin is do sceinn uatha go hAlbain.  Mhairbh</span>
<lb n="1474"/><span>sé Niall 'shan Fhrannic i dtráth. 42</span></p>
<lb n="1475"/>
<lb n="1476"/><p><span>Agus Pádraig naomhtha féin ag déanamh ar Theamhraigh</span>
<lb n="1477"/><span>beirt dhruadh do chómhairligh do Laoghaire cad budh chóir</span>
<lb n="1478"/><span>dó a dhéanamh. 43</span></p>
<lb n="1479"/>
<lb n="1480"/><p><span>Bhí dhá mhac déag ag Cas sínsear Dháil gCais, agus b'é</span>
<lb n="1481"/><span>Lughaidh Dealbhaeth an mac b'óige aca.  Bhí seisear mac</span>
<lb n="1482"/><span>ag Lughaidh agus inghean dárabh ainm Aoife.  Thug sé</span>
<lb n="1483"/><span>Aoife mar mhnaoi do Thrad mac Tasaigh a bhí i na-fhlath</span>
<lb n="1484"/><span>ríoghdha is i n-a dhraoi.  Ó'n Trad so gairmthear Trad-</span>
<lb n="1485"/><span>raighe i dTuadhmhumhain.</span></p>
<lb n="1486"/>
<lb n="1487"/><p><span>CEÓ DRAOIDHEACHTA. — Agus Cath Cuile Dreimhne ar</span>
<lb n="1488"/><span>siubhal thóg draoi Dhiarmada arba druadh idir an dá</span>
<lb n="1489"/><span>shluagh.  A Dhia, arsa Colm Cille, cia an fáth ná baintear</span>
<lb n="1490"/><span>dinn an ceó?  Deineadh amhlaidh i gcionn tamaill de</span>
<lb n="1491"/><span>bharr cleasa, agus buadhadh ar Dhiarmuid. 44</span></p>
<lb n="1492"/>
<lb n="1493"/><p><span>DRAOITHE TUATHA DÉ DANANN. — Níor bh'ionann</span>
<lb n="1494"/><span>draoidheacht Tuath Dé Danann agus an draoidheacht go</span>
<lb n="1495"/><span>bhfuilmíd ag tagairt di.  Agus an aicme seo i n-a</span>
<lb n="1496"/><span>gcómhnuidhe a bhfad is a bhfad ó shoin i gcrích na hAithne</span>
<lb n="1497"/><span>innistear dúinn go dtáinig cobhlach mór ó chrích na Síria</span>
<lb n="1498"/><span>ag déanamh cogaidh ar lucht críche na hAithne i dtreó</span>
<lb n="1499"/><span>is go mbídís i n-achrann i n-a chéile gach lá.  Acht an</span>
<lb n="1500"/><span>drong de mhuinntir chríche na hAithne do mharbhuightidhe</span>
<lb n="1501"/><span>indiu, abair, tugadh fé ndeara gurab é an drong chéadna</span>
<lb n="1502"/><span>do bhíodh ag troid lá ar na bháireach.  "Tré dhraoidheacht</span>
<lb n="1503"/><span>Tuath Dé Danann do ghnithidhe so, óir do chuiridís deamhna</span>
<lb n="1504"/><span>i sna corpaibh chum a n-aithbheodhchana." 45</span>
<lb n="1505"/></p>
</div>
<pb n="40"/>
<div><lb n="1506"/><p><span>Is iad so na daoine céadna do bhí i nÉirinn ní ba</span>
<lb n="1507"/><span>dhiadhnaighe.  Is iad do chruinnigh timcheall chloinne Míleadh</span>
<lb n="1508"/><span>an uair ghabhadar súd cuan i nInbhear Sláinge is do chuir</span>
<lb n="1509"/><span>ceó draoidheacha ós a gcoinn ionnus gur ruagadh mic</span>
<lb n="1510"/><span>Míleadh ó'n oileán amach arís leis an ndraoidheacht so</span>
<lb n="1511"/><span>is gur bh'éigin dóibh dul timcheall Éireann.  Gabhadar</span>
<lb n="1512"/><span>cuan annsoin ag Inbhear Scéine, agus thángadar i dtráth</span>
<lb n="1513"/><span>go Teamhair.  Tar éis beagán connspóide annsúd le</span>
<lb n="1514"/><span>cloinn Chearmada chómhairligh Aimheirghin dá ghaoltaibh</span>
<lb n="1515"/><span>féin triall thar n-ais go hInbhear Scéine agus dul i n-a</span>
<lb n="1516"/><span>longaibh feadh naoi dtonn ar muir.  Dheineadar uile</span>
<lb n="1517"/><span>amhlaidh.  Acht chomh luath agus chonnaic Tuatha Dé</span>
<lb n="1518"/><span>Danann ar muir iad deir an seanchus gur thógadar gaoth</span>
<lb n="1519"/><span>ghaibhtheach gheintlidhe do chuir anfadh ar muir, agus</span>
<lb n="1520"/><span>tugadh bádhadh is scaipeadh ar chlannaibh Míleadh dá</span>
<lb n="1521"/><span>dheascaibh. 46</span></p>
<lb n="1522"/>
<lb n="1523"/><p><span>Do bádhadh cóigear díobh san,</span>
<lb n="1524"/><span>De chlannaibh meara Míleadh,</span>
<lb n="1525"/><span>I gcuantaibh Éireann na rann</span>
<lb n="1526"/><span>Le draoidheacht Tuath Dé Danann.</span></p>
<lb n="1527"/>
<lb n="1528"/><p><span>Deirthear linn go ndeachaidh Tuatha Dé Danann go</span>
<lb n="1529"/><span>luath i bhfochair an tsluaigh sidhe go tíorthaibh na mbeó,</span>
<lb n="1530"/><span>"áit ná bíonn bás ná peacadh ná ionnarbhadh."</span></p>
<lb n="1531"/>
<lb n="1532"/><p><span>CROSÁNTACHT. — Leis an aimsir níor tuigeadh cad ba</span>
<lb n="1533"/><span>dhraoi agus draoidheacht ann chomh cruinn agus mar tuigeadh</span>
<lb n="1534"/><span>agus na draoithe fó réim.  Do réir mar leath an</span>
<lb n="1535"/><span>creideamh shaoil daoine gur chuma draoidheacht no</span>
<lb n="1536"/><span>geintlidheacht agus gur bh'aon nidh amháin geintlidheacht</span>
<lb n="1537"/><span>agus crosántacht.  Tá Seathrún Céitinn mar ughdar</span>
<lb n="1538"/><span>againn gur géilleadh do'n chrosántacht so a bhfad anuas</span>
<lb n="1539"/><span>i nÉirinn.</span></p>
<lb n="1540"/>
<lb n="1541"/><p><span>Lá dá raibh Caindeach naomh i n-oileán Rosa Cré chonnaic</span>
<lb n="1542"/><span>sé sluagh díomhór deamhan ag imtheacht an aoir ós a chionn.47</span>
<lb n="1543"/><span>An uair cuireadh corp Dhonnchadha mhic Cheallaigh athair</span></p>
</div>
<pb n="41"/>
<div><lb n="1544"/><p><span>céile Dhonnchadha mhic Fhlainn tSionna i Saighir Chiaráin</span>
<lb n="1545"/><span>tháinig naonbhar de chrosánaibh ciabhacha cíordhubha ar an</span>
<lb n="1546"/><span>uaigh agus ghabhadar ag cliaraidheacht amhail is béas do</span>
<lb n="1547"/><span>chrosánaibh ó shoin anall; agus ba ghile a súla is a bhfiacla</span>
<lb n="1548"/><span>'ná sneachta is ba dhuibhe 'ná gual gabhann gach ball eile</span>
<lb n="1549"/><span>dhíobh.  Gach duine chíodh iad agus iad ag cantain ar</span>
<lb n="1550"/><span>uaigh Dhonnchadha dheineadh galar lae is oidhche dhóibh.  Fé</span>
<lb n="1551"/><span>dheireadh tháinig iongnadh ar chléir na dúthaighe, óir ba</span>
<lb n="1552"/><span>dheighfhear an Donnchadh so má bhí deighfhear ar an saoghal</span>
<lb n="1553"/><span>riamh; agus níor thuigeadar cad fé ndeara do chrosánaibh</span>
<lb n="1554"/><span>bheith ag coimhdeacht an chuirp mar soin.  Dá réir sin</span>
<lb n="1555"/><span>dheineadar tréigheanas agus urnuighthe feadh trí lá go</span>
<lb n="1556"/><span>bhfoillseochaidhe dhóibh cad fáth gur lean na deamhna corp</span>
<lb n="1557"/><span>an ríogh.  Agus tháinig aingeal Dé agus adubhairt leó</span>
<lb n="1558"/><span>gurabh é sin an treas feacht ag na deamhnaibh ag teacht i</span>
<lb n="1559"/><span>nÉirinn as ithfreann ag déanamh buaidheartha ós cionn</span>
<lb n="1560"/><span>chuirp an ríogh mar nár fhéadadar faill do fhagháil air</span>
<lb n="1561"/><span>agus é i n-a bheathaidh.  Do chómhairligh fós dóibh Aifreann</span>
<lb n="1562"/><span>agus uisce coisreacan do dhéanamh lá ar na bháireach,</span>
<lb n="1563"/><span>agus an t-uisce do chrothadh ar an uaigh agus ar an roilig</span>
<lb n="1564"/><span>uile.  Deineadh amhlaidh, agus leis sin d'imthigh na deamhna</span>
<lb n="1565"/><span>as radharc cháich, is ní fhacthas ó shoin i leith iad. 48</span></p>
<lb n="1566"/>
<lb n="1567"/><p><span>Is fá'n am soin do bhí an crosán Fionn Ua Cionga is</span>
<lb n="1568"/><span>mac Rionntach Ua Conoráin ann.  Dubharthas gur</span>
<lb n="1569"/><span>mheabhruigh siad so a nduain ó'n naonbhar crosán do</span>
<lb n="1570"/><span>tháinig ag déanamh buaidheartha ós cionn chuirp Dhonnchaidh</span>
<lb n="1571"/><span>mic Ceallaigh ríogh Osruighe is do leanadar do'n</span>
<lb n="1572"/><span>chrosántacht mar ealadhain go bás.</span></p>
<lb n="1573"/>
<lb n="1574"/><p><span>Abair is ná leantar do'n chrosántacht mar ealadhain i</span>
<lb n="1575"/><span>nÉirinn anois ní fhágann san lucht na tuatha gan piseóga</span>
<lb n="1576"/><span>go flúirseach aca fós.  Dá ndéanfaidhe na piseóga so</span>
<lb n="1577"/><span>do scrúdughadh ní'l baoghal ná go míneochaidís mórán</span>
<lb n="1578"/><span>mór i seanchus na hÉireann nach féidir le coigchríochaibh</span>
<lb n="1579"/><span>ná leó so go bhfuil a n-áitreabh i mbailtibh móra no i</span>
<lb n="1580"/><span>gcaithreachaibh a thuigsint indiu.  Béal-oideas na</span>
<lb n="1581"/><span>nGaedheal eochair an tseanchusa dúthchais, agus gan an</span></p>
</div>
<pb n="42"/>
<div><lb n="1582"/><p><span>béal-oideas soin go cruinn ag staruidhe an lae indiu</span>
<lb n="1583"/><span>ní'l i n-a theagasc acht buille fé thuairim, ar an gcuid is</span>
<lb n="1584"/><span>mó dhe.  Ní chuireann ár mbéal-oideas crosántacht ná</span>
<lb n="1585"/><span>piseóga i leith na ndruadh ar leithligh, agus ní cóir a</span>
<lb n="1586"/><span>gcur i n-a leith acht chomh beag.  Níor bh'iad na gnása ba</span>
<lb n="1587"/><span>dhual do dheagh-dhraoithibh.</span></p>
<lb n="1588"/>
<lb n="1589"/><p><span>CALMÓIR.</span>
<lb n="1590"/></p>
</div>
<pb n="43"/>
<div><lb n="1591"/><p><span>CÁBLA NA HATLAINTICE.</span></p>
<lb n="1592"/>
<lb n="1593"/><p><span>Budh dheocair a rádh cia ar bh'é an chéad saoi do chuimhnigh</span>
<lb n="1594"/><span>ar theachtaireacht teintrighe do chur i gcéin.  Acht innis-</span>
<lb n="1595"/><span>tear dúinn ná raibh Agamamnon dall air; agus, dá</span>
<lb n="1596"/><span>chómhartha san, Agamamnon do b'ainm do'n chéad luing a bhí</span>
<lb n="1597"/><span>ag leagan Cábla na hAtlaintice i lár na naomhadh aoise</span>
<lb n="1598"/><span>déag.  Is eól dúinn go ndearna Gailileo tagairt i</span>
<lb n="1599"/><span>mbliadhain a 1632 do teintridheacht na maigneite, is eól</span>
<lb n="1600"/><span>dúinn fós go raibh eólas ag an Athair Fabiano Strada ar</span>
<lb n="1601"/><span>theintridheacht agus dóchas aige, sul a bhfuair sé bás i</span>
<lb n="1602"/><span>mbliadhain a 1649, go bhféadfaidhe úsáid do dhéanamh de i</span>
<lb n="1603"/><span>gcomhair teachtaireachta</span></p>
<lb n="1604"/>
<lb n="1605"/><p><span>Spáinneach dárab ainm Salbha an chéad duine adubhairt,</span>
<lb n="1606"/><span>i mbliadhain a 1795, gur bh'fhéidir feidhm do bhaint as</span>
<lb n="1607"/><span>teintridheacht fó mhuir.  Sé bliadhna déag ní ba dhiadhnaighe</span>
<lb n="1608"/><span>bhain Somaraing 1 agus Scilling 2 iarracht as an srang</span>
<lb n="1609"/><span>teintrighe i gcómhair teachtaireachta, agus chuige sin</span>
<lb n="1610"/><span>dheineadar an srang d'fholachtain i gcumhdach cúitsiúc'.</span>
<lb n="1611"/><span>Ní'l aon deimhniughadh againn, ámhthach, gur eirigh le</span>
<lb n="1612"/><span>teintridheacht fó mhuir chum gur thug duine de mhuinntir</span>
<lb n="1613"/><span>Sheachnasaigh iarracht faoi 'san Úiglighe 3 ar son Comhlucht na</span>
<lb n="1614"/><span>nIndiach Thoir i mbliadhain a 1838.  Chuir seisean srang</span>
<lb n="1615"/><span>fó phíc isteach i rótán 4 scoiltthe, chas sé cnáib tarrtha</span>
<lb n="1616"/><span>timcheall air sin agus cnáib fó phíc timcheall ortha uile.</span>
<lb n="1617"/><span>B'é a thuairim go bhféadfaidhe srang mar soin do leathadh</span>
<lb n="1618"/><span>treasna páirce fliche, no do leagan 'san abhain, agus go</span>
<lb n="1619"/><span>bhfaghfaidhe cómharthaidhe teintrighe tríd gan locht ionta.</span>
<lb n="1620"/><span>Mhínigh ollamh darabh ainm Faobharchloch 5 do chomhdhaltas</span>
<lb n="1621"/><span>Feise i mbliadhain a 1840 slighe dár cheap sé féin chum</span></p>
</div>
<pb n="44"/>
<div><lb n="1622"/><p><span>sranga teintrighe do leagan ó Dhóbhar 6 go Calais.7 Ba</span>
<lb n="1623"/><span>bheag nár bh'ionann é agus slighe Ui Sheachnasaigh acht beagán</span>
<lb n="1624"/><span>feabhsa do bheith air.  Chuir an tOllamh Mors 8 caisidhe</span>
<lb n="1625"/><span>teintrighe 9 no srutha aibhléise tré shrang treasna cuain</span>
<lb n="1626"/><span>Eabhraic Nuaidh i mbliadhain a 1842.  Cnáib agus é</span>
<lb n="1627"/><span>súighte i dtarra is i bpíc agus cumhdach cúitsiúc' 10 i n-a</span>
<lb n="1628"/><span>dtimcheall a bhí mar adhbhar foluighthe aige ar an srang.</span>
<lb n="1629"/><span>Leag Easra Coirneill 11 .i. bunaidhe Iolscoile Coirneill,</span>
<lb n="1630"/><span>cábla 'san Udson 12 i mbliadhain a 1845 i dtreó is go</span>
<lb n="1631"/><span>mbeadh baint ag Dún Laochdha 13 is Eabhrac Nuadh le</span>
<lb n="1632"/><span>chéile feasta.  Sranga umhaidh a bhí ann, cotún mar</span>
<lb n="1633"/><span>chumhdach ortha, cúitsiúc dá bhfolachtain, agus píop luaidh</span>
<lb n="1634"/><span>dá gcosaint uile.  D'eirigh leis go maith chum gur briseadh</span>
<lb n="1635"/><span>le leacoidhre é fé cheann bliadhna.  An bhliadhain sin .i.</span>
<lb n="1636"/><span>bliadhain a 1846, leagadh srang eile i gcuan Béalphuirt. 14</span>
<lb n="1637"/><span>Cúitsiúc a bhí ghá folachtain, agus d'eirigh le Caireall West</span>
<lb n="1638"/><span>cómharthaidhe do chur tríd ó bhád go tráigh.  Tugadh an</span>
<lb n="1639"/><span>iarracht so féachaint ar bh'fhéidir teachtaireacht teintrighe</span>
<lb n="1640"/><span>do chur ó Shacsaibh go dtí an Fhrainnc; acht níor bh'fhéidir</span>
<lb n="1641"/><span>dul chum cinn leis d'easba airgid.</span></p>
<lb n="1642"/>
<lb n="1643"/><p><span>Bhí beirt dhearbhráthar de mhuinntir Bhreit 15 ag gabháil</span>
<lb n="1644"/><span>do theintridheacht i gcoitchinn fé'n am soin, ámh.  I</span>
<lb n="1645"/><span>n-aindeoin neamhshuime Riaghaltais Shacsan thugadar so</span>
<lb n="1646"/><span>comhlucht le chéile chum srang teintrighe do leagan idir</span>
<lb n="1647"/><span>Dhóbhar is Calais.  An chuid de seo do leagadh ar dtír</span>
<lb n="1648"/><span>srang umhaidh a bhí ann; bhí an srang clúdaighthe le cotún,</span>
<lb n="1649"/><span>agus san féin súighte i gcúitsiúc leaghta.  Bhí píop de</span>
<lb n="1650"/><span>luadh throm mar chumhdach cosanta ar an gcábla so.</span>
<lb n="1651"/><span>Guta peirce leath-órdlach i reimhre a bhí mar chumhdach</span>
<lb n="1652"/><span>ar an gcuid eile de'n srang.  Tromuigheadh é le cnapán-</span>
<lb n="1653"/><span>aibh de luadh trom is gach cnapán díobh céad slat ó</span>
<lb n="1654"/><span>chéile.  D'eirigh leó a chur fó mhuir mar seo, agus teach-</span>
<lb n="1655"/><span>taireacht do chur chum Laoise Napóilean Bónapart i</span></p>
</div>
<pb n="45"/>
<div><lb n="1656"/><p><span>dtreó gur léir go bhféadfaidhe feidhm do bhaint as.  Acht</span>
<lb n="1657"/><span>shaoil iascaire ó Bhúlong 16 gur múr éigin iasachta bhí ann;</span>
<lb n="1658"/><span>thóg sé isteach i n-a líon é, agus d'fhág sé balbh go bráth é.</span></p>
<lb n="1659"/>
<lb n="1660"/><p><span>Leag duine de mhuinntir Shiubhlaigh 17 féith 18 dhá mhíle</span>
<lb n="1661"/><span>slighe ar fhaid is guta peirce mar chumhdach air i Muir</span>
<lb n="1662"/><span>nIocht i mbliadhain a 1849.  Bhí an srang so casta ar</span>
<lb n="1663"/><span>dhruma ar bórd luinge, agus scaoiltidhe amach é do réir</span>
<lb n="1664"/><span>mar ghluaiseadh an long chum cinn.  Ceangladh é cois</span>
<lb n="1665"/><span>trágha ag Fócstón 19 do shrang aeir a bhí ag dul go ceann</span>
<lb n="1666"/><span>cheithre fichead míle slighe le hais an bhóthair iarainn,</span>
<lb n="1667"/><span>agus ar an gcuma so d'eirigh le fear ar bórd na luinge</span>
<lb n="1668"/><span>agus le fear eile i Lúndain scéalta teintrighe do chur</span>
<lb n="1669"/><span>chum a chéile.  Fé cheann cúpla bliadhan eile .i. 1850 — 51,</span>
<lb n="1670"/><span>leagadh cábla idir Dhóbhar is Calais arís.  Bhí cheithre</span>
<lb n="1671"/><span>sranga umhaidh 'san cábla nuadh agus dhá shrath de ghuta</span>
<lb n="1672"/><span>peirce mar chumhdach ar gach srang aca.  Leagadh na</span>
<lb n="1673"/><span>féithe le hais a chéile, agus líonadh an spás a bhí eadartha</span>
<lb n="1674"/><span>le cnáib tharrtha na Rúise.  Cumhdaigheadh iad uile le téid</span>
<lb n="1675"/><span>galbhánta. 20 Bhí deich gcinn de shrangaibh iarainn 'san</span>
<lb n="1676"/><span>téid agus iad uile casta i bhfuirm spíre 21 timcheall na</span>
<lb n="1677"/><span>bhféith is na cnáibe.  Seacht dtuna an mheadhchain a bhí i</span>
<lb n="1678"/><span>ngach faid míle de'n chábla soin agus é críochnuighthe.</span>
<lb n="1679"/><span>Cé nár leagadh é gan mórán dá dhuadh, d'eirigh leis go</span>
<lb n="1680"/><span>hiongantach.</span></p>
<lb n="1681"/>
<lb n="1682"/><p><span>Trí uaire i gcaitheamh 1852 measadh Éire is an Bhreatan</span>
<lb n="1683"/><span>Mhór do cheangal le gléas teintrighe.  An chéad iarracht</span>
<lb n="1684"/><span>bhí an cábla ró-éadtrom do'n suathadh dheintidhe le</span>
<lb n="1685"/><span>anncairíbh is le sna sruthaibh a bhíonn de ghnáth i mbun</span>
<lb n="1686"/><span>na fairrge idir Bhinn Éadair is Moin Chonaing. 22 An</span>
<lb n="1687"/><span>spás a bhí idir na féithe agus an cumhdach iarainn 'san</span>
<lb n="1688"/><span>chábla so, measadh é fhágaint follamh glan.  An dara</span>
<lb n="1689"/><span>iarracht, ó Phórt Phádraig 23 i nAlbain go Domhnach Diagh. 24</span>
<lb n="1690"/><span>deineadh smidirínidhe de'n chábla is é dá leagan.  Féith</span></p>
</div>
<pb n="46"/>
<div><lb n="1691"/><p><span>umhaidh a bhí ann is é cumhdaighthe le cúitsiúc.  Lastmuigh</span>
<lb n="1692"/><span>dhe sin bhí guta peirce, agus taobh amuigh dhe sin arís</span>
<lb n="1693"/><span>casadh cnáibh.  Acht bhí sé ró éadtrom, agus mar adubhradh,</span>
<lb n="1694"/><span>d'imthigh sé leis an taoide agus é dá leagan.  Níor</span>
<lb n="1695"/><span>eirigh leis an treas iarracht acht chomh beag.  Idir an dá</span>
<lb n="1696"/><span>áit chéadna measadh an cábla do leagan an taca san.</span>
<lb n="1697"/><span>Acht leagadh cábla do Chomhlucht na Maigneite 25 i mbliadhain</span>
<lb n="1698"/><span>a 1853, agus d'eirigh leis go buan.  An mheadhchain</span>
<lb n="1699"/><span>chéadna bhí aige seo is ag an gcábla ó Dhóbhar go Calais.</span>
<lb n="1700"/><span>Bhí sé féithe ann, agus b'é an chéad bhuan-chábla é idir</span>
<lb n="1701"/><span>Éirinn is an Bhreatain Mhóir.</span></p>
<lb n="1702"/>
<lb n="1703"/><p><span>An bhliadhain i n-a dhiadh san leagadh cábla idir Dhóbhar</span>
<lb n="1704"/><span>agus Oisteind.  I n-a dhiadh so arís leagadh cáblaidhe ó</span>
<lb n="1705"/><span>Shacsaibh go Tír fó Thuinn is go dtí an Ghearmáin, ó</span>
<lb n="1706"/><span>Dhanmarc go Suidín, 26 ó'n Iodáil go Corsaic 27 is ó</span>
<lb n="1707"/><span>Shairdín 28 go Tuaisceart Afraice.  An taithighe is an</span>
<lb n="1708"/><span>t-eólas a bhí faghta roimh ré baineadh feidhm asta agus na</span>
<lb n="1709"/><span>cáblaidhe so dá leagan.  Mar a chéile cuireadh feabhas ar</span>
<lb n="1710"/><span>an leagan is ar an gcumhdach do réir mar fuairtheas</span>
<lb n="1711"/><span>eólas is mar mhothuigheadh gábhadh le feabhas.  An taithighe</span>
<lb n="1712"/><span>is an t-eólas a fuairtheas 'san uisce dhoimhin i Muir</span>
<lb n="1713"/><span>dToirrian, 'san Muir Dhuibh is i mballaibh eile, sin iad a</span>
<lb n="1714"/><span>ghríosuigh daoine chum tabhairt fé chábla na hAtlaintice.</span></p>
<lb n="1715"/>
<lb n="1716"/><p><span>Agus an saothar so ar siubhal 'san Eóraip tugadh cead</span>
<lb n="1717"/><span>do dhuine de mhuinntir Ghiosboirn 29 cathair Shain Seán i</span>
<lb n="1718"/><span>dTalamh an Éisc agus Rinn na Ré 30 i mBádh Labhráis</span>
<lb n="1719"/><span>Naomhtha do cheangal Le srang 'san aer.  Is eadh bhí</span>
<lb n="1720"/><span>ceaptha ag lucht na líne seo eólas d'fhagháil ó longaibh a</span>
<lb n="1721"/><span>thagadh ó Lúndain go cathair Shain Seán agus an t-eólas</span>
<lb n="1722"/><span>san do chur go Rinn na Breatan 31 le colúraibh.  Leag Cír</span>
<lb n="1723"/><span>MacGuirt 32 agus daoine eile cábla ó chathair Shain Seán</span>
<lb n="1724"/><span>go Canada is go líntibh Aimeirce i mbliadhain a 1856.</span>
<lb n="1725"/><span>Bhí mór-chuid de shrangaibh caola i bhféith an chábla so i</span></p>
</div>
<pb n="47"/>
<div><lb n="1726"/><p><span>dtreó is go ngluaisfeadh an teachtaireacht go tapaidh</span>
<lb n="1727"/><span>is go bhféadfaidhe an ghleas do láimhsiughadh go haiclidhe</span>
<lb n="1728"/><span>is feidhm 'san mbreis do bhaint as.</span></p>
<lb n="1729"/>
<lb n="1730"/><p><span>Ó'n lá bhain Cír MacGuirt le teintridheacht fó mhuir 33</span>
<lb n="1731"/><span>ba bheag nár dheimhin go dtiocfadh cábla na hAtlaintice</span>
<lb n="1732"/><span>lá éigin.  Acht ba mhór an cúram é an cábla do leagan.</span>
<lb n="1733"/><span>'San chéad dul síos ní raibh thar céad is deich míle slighe</span>
<lb n="1734"/><span>'san chábla ba shia dár leagadh roimis sin; agus bhí Éire</span>
<lb n="1735"/><span>agus Talamh an Éisc suas le 2,000 míle slighe ó chéile.</span>
<lb n="1736"/><span>Trí chéad feadh an doimhneas ba mhó i n-ar leagadh cábla</span>
<lb n="1737"/><span>roimis sin; bhí urmhór na hAtlaintice, idir an dá bhall</span>
<lb n="1738"/><span>so, trí míle slighe i ndoimhneas.  Deineadh meadhachtain ó</span>
<lb n="1739"/><span>longaibh de Chabhlach Aimeirce i mbliadhain a 1856, ámh,</span>
<lb n="1740"/><span>agus fuairtheas eólas taithneamhach asta súd i dtaoibh buin</span>
<lb n="1741"/><span>no leabadh na hAtlaintice.  Pé scéal é, chuir Cír Mac-</span>
<lb n="1742"/><span>Guirt comhlucht ar bun i nEabhrac Nuadh: Comhlucht</span>
<lb n="1743"/><span>Teintrighe Eabhraic Nuaidh, Talaimh an Éisc agus Lúndan 34</span>
<lb n="1744"/><span>ba theideal dó.  Tháinig MacGuirt go Sacsaibh meadhon</span>
<lb n="1745"/><span>fhoghmhair i mbliadhain a 1856 agus dhein sé margadh le</span>
<lb n="1746"/><span>De Breit is De Brít 35, daoine go raibh a n-ainm i n-áirde</span>
<lb n="1747"/><span>cheana i dtaoibh cáblaidhe.  Ghealladar uile dá chéile go</span>
<lb n="1748"/><span>ndéanfaidís uile a ndicheall chum cábla teintrighe do</span>
<lb n="1749"/><span>leagan ó Thalamh an Éisc go hÉirinn agus Comhlucht</span>
<lb n="1750"/><span>Teintrighe na hAtlaintice, no a leithéid, do bheith mar</span>
<lb n="1751"/><span>ainm air.  Cuireadh an Comhlucht ar bun gan mórán</span>
<lb n="1752"/><span>fothraim.  Fuairtheas 350,000 púnt airgid i n-a chómhair</span>
<lb n="1753"/><span>i Sacsaibh is i nAlbain fé lár na Samhna .i. trí chéad go</span>
<lb n="1754"/><span>leith scar, is míle púnt i ngach scar aca.  Theastuigh ó</span>
<lb n="1755"/><span>MhacGuirt 75,000 púnt d'fhágaint i leith Aimeirce, acht</span>
<lb n="1756"/><span>samhluigheann sé nár chuir muinntear Aimeirce aon</span>
<lb n="1757"/><span>an-spéis 'san ghnó.  Toghadh ocht nduine dhéag mar</span>
<lb n="1758"/><span>Chómhairle do'n Chomhlucht mí na Nodlag .i. móirsheisear</span>
<lb n="1759"/><span>ó Lúndain, seisear ó Libhearpúl, 36 beirt ó Mhanchain, 37</span>
<lb n="1760"/><span>beirt ó Ghlaschú agus duine ó Eabhrac Nuadh.  Toghadh De</span></p>
</div>
<pb n="48"/>
<div><lb n="1761"/><p><span>Brít mar árd-inealtóir, 38 Báinteach 39 mar theintearuidhe, 40</span>
<lb n="1762"/><span>is MacGuirt mar cheann urraidh.  Bhí an tOllamh Mac</span>
<lb n="1763"/><span>Tomáis 41 ar an gcómhairle, acht ní raibh aon bheart eile</span>
<lb n="1764"/><span>aige i dtosach.</span></p>
<lb n="1765"/>
<lb n="1766"/><p><span>Sul ar chrom an fhuireann nuadh so ar a gcuid oibre</span>
<lb n="1767"/><span>bhí comhdhaltas sealadach ar lorg cábla oireamhnaigh.</span>
<lb n="1768"/><span>Leagadh breis agus trí fichid saghas cábla ós a gcómhair,</span>
<lb n="1769"/><span>agus do thoghadar féith an-éadtrom: céad agus seacht</span>
<lb n="1770"/><span>bpúint i gcómhair míle mara an mheadhchain do bhí 'san</span>
<lb n="1771"/><span>bhféith umhaidh agus dhá chéad is trí fichid púnt no mar</span>
<lb n="1772"/><span>soin i gcómhair míle mara 'san guta peirce 42 bhí i n-a</span>
<lb n="1773"/><span>thimcheall.  B'fhearr le De Brít 392 púnt do bheith i</span>
<lb n="1774"/><span>ngach míle mara de'n bhféith is an mheadhchain chéadna 'san</span>
<lb n="1775"/><span>chumhdach guta peirce.  Budh mhaith le Mac Tomáis is</span>
<lb n="1776"/><span>le Bheárlaigh 43 féith throm, leis, acht b'fhearr le Báinteach</span>
<lb n="1777"/><span>ceann éadtrom.  Bhí sé ró-dhiadnach ámh chum an margadh</span>
<lb n="1778"/><span>d'athrughadh.  Meascadh tarra is píc, cír is íle mine</span>
<lb n="1779"/><span>ruis 44 le chéile, deineadh cnáib do shughadh annsúd, agus</span>
<lb n="1780"/><span>casadh an chnáib súighte sin timcheall na féithe.  Cuireadh</span>
<lb n="1781"/><span>cumhdach eile no sciath spíre 45 timcheall air seo.  Bhí</span>
<lb n="1782"/><span>ocht srana 46 déag ann agus seacht sranga iarainn i</span>
<lb n="1783"/><span>ngach sran i dtreó is gurabh Uimhir a 14 an tomhas treasna 47</span>
<lb n="1784"/><span>bhí 'san sran chríochnuighte.  Annsoin tairgeadh an cábla</span>
<lb n="1785"/><span>so tré tharra leaghta.  Tuna an míle mara a mheadhchain</span>
<lb n="1786"/><span>'san aer, trí chéad déag go leith 'san uisce; agus iomchur-</span>
<lb n="1787"/><span>óchadh sé trí thuna is ceathramha 'san uisce, no a mheadhchain</span>
<lb n="1788"/><span>féin fó chúig.  Bhí dhá srang déag i n-ionad seacht srang</span>
<lb n="1789"/><span>mar chumhdach ar an gcábla i n-aice talmhan, agus dá</span>
<lb n="1790"/><span>réir sin bhí naoi dtuna de mheadhchain i ngach míle de'n</span>
<lb n="1791"/><span>chábla go chean i deich míle slighe ó Éirinn amach agus go</span>
<lb n="1792"/><span>ceann chúig míle déag ó thalamh an Éisc toisc carraigeacha</span>
<lb n="1793"/><span>do bheith go líonmhar 'san dá áit.  Bíonn a dhá oiread so</span>
<lb n="1794"/><span>de mheadhchain 'san chábla cois talmhan anois.</span>
<lb n="1795"/></p>
</div>
<pb n="49"/>
<div><lb n="1796"/><p><span>Bhí 1640 míle mara idir dhá cheann an chábla .i. ó Chuan</span>
<lb n="1797"/><span>Dairbhre i gCiarraighe go Bádh na Trionóide i dTalamh</span>
<lb n="1798"/><span>an Éisc, agus measadh nár mhór 2,500 míle mara de</span>
<lb n="1799"/><span>chábla i n-a chómhair toisc gan bun na fairrge do bheit</span>
<lb n="1800"/><span>comhthrom, agus níor bh'fhios ná go n-imtheochadh nidhthe</span>
<lb n="1801"/><span>eile bun os cionn.  Níor fhágadh i gcómhair a dhéanta so</span>
<lb n="1802"/><span>uile acht cheithre mhí; agus chum a dhéanta níor mhór faid</span>
<lb n="1803"/><span>367,500 míle mara de shrangaibh do tharrac as 1687</span>
<lb n="1804"/><span>tuna iarainn.  Na sranga umhaidh is iarainn do snaoidheadh</span>
<lb n="1805"/><span>i gcómhair an chábla soin ar leithligh rachaidís trí uaire</span>
<lb n="1806"/><span>déag timcheall na cruinne, no ó chruinne go gealaigh, is</span>
<lb n="1807"/><span>níosa shia i gcéin.  Deineadh 1,200 srang do'n chéad</span>
<lb n="1808"/><span>uair is faid dhá mhíle mara i ngach srang aca.  Ceangladh</span>
<lb n="1809"/><span>iad so as a chéile arís i dtreó is ná raibh acht ocht sranga</span>
<lb n="1810"/><span>ann agus faid 300 míle i ngach srang aca.  Ní gábhadh a</span>
<lb n="1811"/><span>rádh go ndeachaidh nidhthe bun os cionn anois is arís agus</span>
<lb n="1812"/><span>na sranga so ghá ndéanamh fé dheithneas.  Cuir i gchás</span>
<lb n="1813"/><span>an cumhdach guta peirce: chonnacthas ná bíodh an fhéith</span>
<lb n="1814"/><span>istigh i gceartlár an chumhdaigh seo i gcomhnuidhe agus dá</span>
<lb n="1815"/><span>réir sin go raibh locht ar an gcábla.  Ní dheintear a</span>
<lb n="1816"/><span>leithéid i n-aon chor anois.  Do réir an mhargaidh, tugadh</span>
<lb n="1817"/><span>suas le ceathramha milleóin púnt ar an gcábla so i</span>
<lb n="1818"/><span>n-iomshlán: chosnóchadh cábla Atlaintice a dhá oiread</span>
<lb n="1819"/><span>san anois, no a bhfad níos mó, b'fhéidir.</span></p>
<lb n="1820"/>
<lb n="1821"/><p><span>Mar adubhradh, níor fhágadh aimsear go leór i</span>
<lb n="1822"/><span>gcómhair déanta an chábla; mar a chéile, níor fhágadh a</span>
<lb n="1823"/><span>dhóthain aimsire i gcómhair a chasta is na háruistíbh, 48 i</span>
<lb n="1824"/><span>gcómhair ghléasta loingis oireamhnaigh, ná i gcómhair</span>
<lb n="1825"/><span>ghléis chum an cábla do leagan 'san fhairrge dhoimhin.  An</span>
<lb n="1826"/><span>gléas le n-a scaoiltidhe fé'n bhfairrge an cábla, ba</span>
<lb n="1827"/><span>ghearr gur léir ná raibh sé láidir go leór ná aiclidhe go</span>
<lb n="1828"/><span>leór; agus níor bh'annamh a bhíodh an lámh uachtair ag an</span>
<lb n="1829"/><span>gcábla toisc gan cur i gcoinnibh 49 go leór do bheith 'san</span>
<lb n="1830"/><span>ghléas acht amháin 'san mhuir éadoimhin.  An gléas nuadh</span>
<lb n="1831"/><span>fuairtheas i gcómhair scaoilte an chábla is amhla bhí sé</span>
<lb n="1832"/><span>ró-láidir, ró-throm, ró-roighin, agus ba bhaoghal go ropfadh</span>
<lb n="1833"/><span>sé an cábla dá mbeadh sé i bfeac.  Le roth láimhe is</span></p>
</div>
<pb n="50"/>
<div><lb n="1834"/><p><span>eadh riairtidhe comhacht cosctha an ghléis sin, agus bhí</span>
<lb n="1835"/><span>smacht aige ar ghlinn greama 50 do bhíodh timcheall ar roth</span>
<lb n="1836"/><span>cosctha. 51 Bhíodh cumhdach timcheall gléis tiomána 52 ghacha</span>
<lb n="1837"/><span>luinge, leis, ar eagla go rachadh an cábla i n-achrann 'san</span>
<lb n="1838"/><span>ghléas dá ndruideadh an long chum deiridh.</span></p>
<lb n="1839"/>
<lb n="1840"/><p><span>Chuir Riaghaltas Shacsan an Agamamnon fé chúram</span>
<lb n="1841"/><span>lucht leagain an chábla.  Bhí baint ag an luing sin le</span>
<lb n="1842"/><span>lámhchadh Seabastopoil beagán bliadhan roimis sin.  Chuir</span>
<lb n="1843"/><span>Riaghaltas Aimeirce an Niagara, 53 an long do b'fhearr i</span>
<lb n="1844"/><span>n-a gCabhlach súd, fé n-a gcúram, mar a chéile.  Bhí trí</span>
<lb n="1845"/><span>longa ba lugha 'ná iad so fútha chomh maith céadna, agus</span>
<lb n="1846"/><span>ghluaiseadar súd i dtosach d'fhonn an tslighe do thais-</span>
<lb n="1847"/><span>beaint is do thómhas do sna longaibh móra.  Ghluais an</span>
<lb n="1848"/><span>Niagara ó'n Meirsigh 54 agus an Agamamnon ó'n Teims, 55</span>
<lb n="1849"/><span>agus casadh ar a chéile iad ag Cóbh Chorcaighe i ndeireadh</span>
<lb n="1850"/><span>Iuil i mbliadhain a 1857.  Dheineadar an cábla ar fad</span>
<lb n="1851"/><span>do infhiuchadh is do chur fó theist annsúd, faid 2,500 míle</span>
<lb n="1852"/><span>dhe.  Ghluaiseadar annsoin go Dairbhre, agus leagadar ó</span>
<lb n="1853"/><span>thalamh amach an cábla.  Bhí mór-áthas ar an bpobal dá</span>
<lb n="1854"/><span>bharr so, is bhí gach árthach dá raibh 'san chuan fé bhratachaibh</span>
<lb n="1855"/><span>glé.  Socruigheadh gur máirnéalaigh ó Aimeirce thabharfadh</span>
<lb n="1856"/><span>an cábla ar dtír i nDairbhre agus gur máirnéalaigh ó</span>
<lb n="1857"/><span>sna tíorthaibh so thabharfadh ar dtír é i nAimeirce.</span></p>
<lb n="1858"/>
<lb n="1859"/><p><span>An cúigmheadh lá de Lughnasa 1857 tugadh an cábla ar</span>
<lb n="1860"/><span>dtír i mBaile Chairbre, 56 trí míle slighe ó Chathair Saidhbhín 57</span>
<lb n="1861"/><span>siar.  Lá ar na bháireach ghluais an Niagara roimpe chum</span>
<lb n="1862"/><span>an cábla do leagan go lár na fairrge.  Bhí an</span>
<lb n="1863"/><span>Agamamnon chum é shnadhmadh annsoin is an chuid eile</span>
<lb n="1864"/><span>do leagan go feórain Aimeirce.  Chúig míle slighe</span>
<lb n="1865"/><span>amach, ámh, chuaidh an cábla i n-achrann 'san ghléas agus</span>
<lb n="1866"/><span>ropadh é.  Acht láimhsigheadh agus tógadh é ó thráigh amach</span>
<lb n="1867"/><span>agus snadhmadh arís é gan mórán moille.  B'éigin stad</span>
<lb n="1868"/><span>ocht míle slighe ó thír agus an cábla trom, a leagadh cois</span>
<lb n="1869"/><span>talmhan, do shnadhmadh le cábla ní b'éadtruime a bhí</span></p>
</div>
<pb n="51"/>
<div><lb n="1870"/><p><span>ceaptha i gcómhair na fairrge doimhne.  Deineadh so go</span>
<lb n="1871"/><span>cliste, scaoileadh ceann an chábla thruim go híochtar</span>
<lb n="1872"/><span>fairrge le slabhra láidir, agus cuireadh dhá chómhartha os</span>
<lb n="1873"/><span>cionn na háite mar ar snadhmadh an dá chábla.  Bhí faid</span>
<lb n="1874"/><span>dachad míle de'n chábla leagtha um nóin an t-ochtmhadh lá.</span>
<lb n="1875"/><span>Bhí deich bhfeadh is cheithre fichid de dhoimhneas 'san bhfairrge</span>
<lb n="1876"/><span>fé'n am soin.  Fé mheadhon oidhche bhí chúig míle is cheithre</span>
<lb n="1877"/><span>fichid de leagtha agus breis is dhá chéad feadh i ndoimhneas</span>
<lb n="1878"/><span>na fairrge.  Fé n-a hocht a chlog ar maidin bhí faid céad</span>
<lb n="1879"/><span>is fiche míle de'n chábla tabhartha.  B'shin a raibh 'san</span>
<lb n="1880"/><span>cheirtlín 58 ar bórd deiridh na luinge.  B'éigin ceirtlín</span>
<lb n="1881"/><span>nuadh do láimhsiughadh iar so, agus deineadh an t-athrughadh</span>
<lb n="1882"/><span>san gan duadh.  Um nóin bhí suas le céad is dachad míle</span>
<lb n="1883"/><span>de'n chábla scaoilte amach, agus bhí an fhairrge breis is</span>
<lb n="1884"/><span>cheithre chéad feadh i ndoimhneas.  Dhá shnaidhm 59 gach uair</span>
<lb n="1885"/><span>a' chluig siubhal na luinge agus í ag leagadh an chábla</span>
<lb n="1886"/><span>thruim cois tíre, shiubhail sí suas le cheithre snadhma gach</span>
<lb n="1887"/><span>uair an chluig leis an gcábla éadtrom.  Tar éis tamaill,</span>
<lb n="1888"/><span>shiubhail sí chúig míle gach uair an chluig.</span></p>
<lb n="1889"/>
<lb n="1890"/><p><span>Ar a ceathair a chlog, maidean an deichmheadh lae</span>
<lb n="1891"/><span>de'n mhí, bhí breis agus dhá chéad go leith míle slighe de'n</span>
<lb n="1892"/><span>chábla scaoilte amach, agus bhí an long dhá chéad agus</span>
<lb n="1893"/><span>cheithre míle slighe ó thír.  Mothuigheadh go raibh tarrac 60</span>
<lb n="1894"/><span>mór 'san bhfairrge annso, agus maraon leis sin d'eirigh</span>
<lb n="1895"/><span>an ghaoth.  Bhí dhá míle feadh de dhoimhneas 'san bhfairrge,</span>
<lb n="1896"/><span>agus b'éigin neart tuna de chosc 61 do chur ar an gcábla</span>
<lb n="1897"/><span>d'fhonn is go mbeadh long is cábla ar aen-tsiubhal.</span>
<lb n="1898"/><span>Timcheall a sé a chlog tráthnóna cuaidh an cábla bun os</span>
<lb n="1899"/><span>cionn.  Shleamhnuigh sé as punaibh 62 an ghléis scaoilte</span>
<lb n="1900"/><span>toisc go ndeachaidh píc is tarra i gcruadhas 'san chlais,63</span>
<lb n="1901"/><span>agus d'imthig snaidhm mhór tharsta.  Acht leaghasadh so.</span>
<lb n="1902"/><span>Deineadh a thuilleadh cosanta ar an gcábla annsoin,</span>
<lb n="1903"/><span>agus bogadh an tarra le íle.  B'éigin an long do stad,</span>
<lb n="1904"/><span>agus scaoileadh an chábla 64 do chosc le ineallaibh cosctha </span></p>
</div>
<pb n="52"/>
<div><lb n="1905"/><p><span>chum gur cuireadh i gceart arís é timcheall na rothán. 66</span>
<lb n="1906"/><span>Gníomh tábhachtach do b'eadh é seo.  Dheimhnigh sé go</span>
<lb n="1907"/><span>bhféadfadh an long bheith i n-a stad 'san bhfairrge dhoimhin</span>
<lb n="1908"/><span>is gan bheith ag scaoileadh an chábla, rud ná raibh ró-</span>
<lb n="1909"/><span>dheimhin roimis sin.</span></p>
<lb n="1910"/>
<lb n="1911"/><p><span>Fé cheann tamaill tar éis gluaiste dhóibh arís ba bheag</span>
<lb n="1912"/><span>nár mhó fé dhó siubhal an chábla 'ná siubhal na luinge.</span>
<lb n="1913"/><span>Bhí an long ag siubhal trí snadhma, an cábla suas le sé</span>
<lb n="1914"/><span>snadhma, gach uair an chluig.  Annsoin cuireadh neart</span>
<lb n="1915"/><span>chúig chéad fichead de chosc ar an gcábla.  Acht níor leór</span>
<lb n="1916"/><span>é.  D'eirigh gaoth is fairrge, agus scuabadh an cábla ar</span>
<lb n="1917"/><span>leath-taoibh 67 ó chúrsa na luinge i dtreó is go raibh siubhal</span>
<lb n="1918"/><span>an chábla dhá shnaidhm go leith 'san mbreis ar shiubhal na</span>
<lb n="1919"/><span>luinge fé mheadhon oidhche.  Dá dheascaibh so, ní gan</span>
<lb n="1920"/><span>conntabhairt do scaoiltidhe amach an cábla.  Leis sin</span>
<lb n="1921"/><span>cuireadh neart deich gcéad fichead de chosc ar an gcábla,</span>
<lb n="1922"/><span>agus méaduigheadh so fós go neart chúig chéad déag ar</span>
<lb n="1923"/><span>fhichid toisc siubhal an chábla do bheith ró-mhear.  Dá bharr</span>
<lb n="1924"/><span>so, bhí siubhal an chábla fé bhun chúig snadhm, agus lean</span>
<lb n="1925"/><span>sé mar soin go dtí go raibh faid trí chéad is cheithre</span>
<lb n="1926"/><span>fichead míle dhe scaoilte amach.  Annsoin, thárla an</span>
<lb n="1927"/><span>mí-ádh.  Ropadh an cábla agus dhá mhíle feadh de dhoimhneas</span>
<lb n="1928"/><span>'san bhfairrge.  Seo mar chuir Caireall de Brít síos</span>
<lb n="1929"/><span>ar an tionóisc:</span></p>
<lb n="1930"/>
<lb n="1931"/><p><span>"An uair chuaidh rotha an ghléis i moille budh chóir</span>
<lb n="1932"/><span>an coscaire 68 do bhogadh do réir mar luigh an long</span>
<lb n="1933"/><span>i log 69 na fairrge.  An neart cosctha cuireadh ar an</span>
<lb n="1934"/><span>gcábla ba bhun leis an tionóisc.  Dá ndeintidhe an</span>
<lb n="1935"/><span>gléas do láimhsiughadh go cliste níor bh'amhlaidh a</span>
<lb n="1936"/><span>thuitfeadh amach …  Bhí an fhuireann cortha</span>
<lb n="1937"/><span>glan …  An chéad uair eile, beidh gábhadh le trí</span>
<lb n="1938"/><span>fóirne, toisc an obair a bheith chomh dian ortha is mar</span>
<lb n="1939"/><span>atá, agus ní mór clisteacht fó leith i ngnóthaíbh</span>
<lb n="1940"/><span>ineall i gchomhair an chosctha.  Ní léir domhsa gur</span></p>
</div>
<pb n="53"/>
<div><lb n="1941"/><p><span>ceart aon easba misnigh orainn dá dheascaibh so.</span>
<lb n="1942"/><span>I n-a ionad san is mó dóchas agam anois 'ná riamh</span>
<lb n="1943"/><span>go n-eirgheochaidh le n-ár n-obair.  Acht chómhair-</span>
<lb n="1944"/><span>leochainn arís nár mhór féith agus cumhdach níos</span>
<lb n="1945"/><span>truime 'ná mar bhí againn do sholáthairt feasta fé</span>
<lb n="1946"/><span>mar mholas ó thúis."</span></p>
<lb n="1947"/>
<lb n="1948"/><p><span>D'fhill an loingeas go Béal Plíme 70 annsoin chum an</span>
<lb n="1949"/><span>cábla do scaoileadh uatha.  An cábla do cailleadh, faid</span>
<lb n="1950"/><span>cheithre chéad míle, agus an aimsear do caitheadh dhá</span>
<lb n="1951"/><span>leagan, measadh go raibh luach £100,000 ionta.</span></p>
<lb n="1952"/>
<lb n="1953"/><p><span>Tar éis tamaill mhaith aimsire fuairtheas an t-airgead</span>
<lb n="1954"/><span>chum an dara iarracht do thabhairt fé leagan an chábla,</span>
<lb n="1955"/><span>agus ceannuigheadh faid seacht gcéad míle de chábla</span>
<lb n="1956"/><span>nuadh, no 3,000 míle ar fad.  Cuireadh feabhais, leis,</span>
<lb n="1957"/><span>ó'n gcéaduair ar ghléas scaoilte an chábla.  Mór-mhór,</span>
<lb n="1958"/><span>bhí an tOllamh Mac Tomáis ag scrúdadh an tsean-chábla,</span>
<lb n="1959"/><span>agus ba bheag nár dheimhin leis fé'n am soin go raibh buaidh</span>
<lb n="1960"/><span>fé leith ag an bhfíor-umhadh i gcómhair iomchurtha teintrighe,</span>
<lb n="1961"/><span>agus go mbeadh a mhalairt le rádh i n-a thaoibh dá mba</span>
<lb n="1962"/><span>nár bh'fhíor-umhadh é.  Dá réir sin scrúduigheadh go dian</span>
<lb n="1963"/><span>an cábla nuadh.  I mbliadhain a 1,858 cheap an tOllamh</span>
<lb n="1964"/><span>so galbhanomatar 71 an scatháin.  Dá bharr so bhain brigh</span>
<lb n="1965"/><span>nuadh feasta le comharthuidheacht 72 i gcéin is le teis-</span>
<lb n="1966"/><span>tiughadh teintrighe 73 ar bórd luinge.</span></p>
<lb n="1967"/>
<lb n="1968"/><p><span>Mar ullmhughadh i gcómhair an dara iarrachta so</span>
<lb n="1969"/><span>chuadhthas go Muir Bioscáine, 74 agus cleachtadh gach nidh</span>
<lb n="1970"/><span>dár bhain le leagan cábla céad is fiche míle slighe</span>
<lb n="1971"/><span>siar ó thuaidh ó Chruinne 75 i n-áit go raibh suas le trí</span>
<lb n="1972"/><span>míle slighe de dhoimhneas 'san bhfairrge.  Cleachtadh</span>
<lb n="1973"/><span>agus aithchleachtadh scaoileadh an chábla, a shnadhmadh, a</span>
<lb n="1974"/><span>phiocadh suas, a tharrac, a choimeád ar snámh, a leagan i</span>
<lb n="1975"/><span>ndoimhneas na fairrge, agus mar soin de go dtí gur</span>
<lb n="1976"/><span>bh'fhéidir iad uile do dhéanamh gan duadh agus an long ag</span>
<lb n="1977"/><span>siubhal seacht míle slighe gach uair an chluig.  Ghaibh</span></p>
</div>
<pb n="54"/>
<div><lb n="1978"/><p><span>Báinteach a leathscéal gan dul i n-aon iomrámh aca so.</span>
<lb n="1979"/><span>D'fhill na longa ar Bhéal Phlíme i dtosach an Mheithimh, agus</span>
<lb n="1980"/><span>i gcionn seachtmhaine ghluais an Agamamnon is an Niagara</span>
<lb n="1981"/><span>go ceartlár na fairrge amach mar a raibh ceaptha aca</span>
<lb n="1982"/><span>bualadh le chéile ag fad 53° 2, 76 leithead 33° 18. 76 Bhíodar</span>
<lb n="1983"/><span>chum an cábla do shnadhmadh annsoin agus leigint do gach</span>
<lb n="1984"/><span>luing aca an cábla do leagan go dtí n-a tír féin.  Bhí</span>
<lb n="1985"/><span>Caireall de Brít mar árd-inealtóir ar an Agamamnon,</span>
<lb n="1986"/><span>Ua Canaing 77 is Ua Clúmháin 78 mar lucht conganta, de</span>
<lb n="1987"/><span>Sainte 79 mar theintearuidhe, MacTomáis ag tabhairt</span>
<lb n="1988"/><span>aire do sheómra an teistiúcháin 80 acht gan aon tuarastal</span>
<lb n="1989"/><span>aige as.</span></p>
<lb n="1990"/>
<lb n="1991"/><p><span>Dia Domhnaigh an fichmheadh lá de Mheitheamh, má's fíor</span>
<lb n="1992"/><span>a ndubhairt lucht irise 81 dá raibh ar bórd, beireadh ar an</span>
<lb n="1993"/><span>Agamamnon i stuirm chomh dian is mar mhothuigheadh riamh</span>
<lb n="1994"/><span>'san Atlaintic.  Gach conntabhairt dár bheir ar Cholumbus 82</span>
<lb n="1995"/><span>is Da Gama, 83 Magaleins 84 is Ímsceirc, 85 gach guais dár</span>
<lb n="1996"/><span>ráinig do gach iomrámhuidhe ó aimsir Bhréandain is</span>
<lb n="1997"/><span>Chormaic aniar ní raibh ionta acht neimhnidh i gcomórtas</span>
<lb n="1998"/><span>leis an stuirm a bhí ag bagairt báidhte is múchta ar an</span>
<lb n="1999"/><span>Agamamnon go ceann deich lá.  Uch! cár chualathas a</span>
<lb n="2000"/><span>shárughadh mar scéal.  Oidhche dé Domhnaigh fuair an long</span>
<lb n="2001"/><span>a leithéid sin de shuathadh go ndóbair di tuitim as a chéile.</span>
<lb n="2002"/><span>Bhí an fhairrge mar bheadh fásach sneachta gan teóra ag</span>
<lb n="2003"/><span>gluaiseacht le gaoith.  Dia Luain ba dhóigh leó go raibh sí</span>
<lb n="2004"/><span>thar fóir.  An cruachán de'n chábla bhí ar bórd uachtair 86</span>
<lb n="2005"/><span>na luinge, ba dhóbair do í phléascadh ó chéile, agus b'éigin</span>
<lb n="2006"/><span>boltaidhe 87 do chur tríd síos d'fhonn a choimeád socair is</span>
<lb n="2007"/><span>an long dhá suathadh anonn is anall.  Ba mheasa fós a</span>
<lb n="2008"/><span>bhí an scéal dia Máirt: bhí an long dá tomadh féin i</span></p>
</div>
<pb n="55"/>
<div><lb n="2009"/><p><span>logaibh mara amhail is dá mba mhian léi a drom do</span>
<lb n="2010"/><span>bhriseadh agus an cábla do dhortadh i n-a charnán i n-íochtar</span>
<lb n="2011"/><span>na fairrge.  Suathadh í chomh mór san uair gur briseadh</span>
<lb n="2012"/><span>ceann dá treasnánaibh 88 móra.  Ácht amháin go bhfuair</span>
<lb n="2013"/><span>sí sos beag anois is arís is i n-olcas a bhí an scéal ag</span>
<lb n="2014"/><span>dul go deireadh na seachtmhaine.  Oidhche mhillte ar fad</span>
<lb n="2015"/><span>do b'eadh oidhche dé Sathairn.  Ní fhéadfaidhe cómhairle an</span>
<lb n="2016"/><span>chaptaen do chloisint le torann na dtonn agus glór</span>
<lb n="2017"/><span>na gaoithe.  Suathadh an long is caitheadh chomh mór san</span>
<lb n="2018"/><span>anonn is anall í go raibh sí chomh fliuch ó'n dtaoibh istigh is</span>
<lb n="2019"/><span>mar bhí sí ó'n dtaoibh amuigh.  Leath-uair tar éis a deich</span>
<lb n="2020"/><span>chonnacthas a trí no a ceathair de thonntaibh millte ag</span>
<lb n="2021"/><span>déanamh uirthe.  Ba chuma iad no cnuic uisce is iad,</span>
<lb n="2022"/><span>cumhdaighthe le cubhar fhíochmhar.  D'eirigh an long go</span>
<lb n="2023"/><span>roighin i gcoinnibh an chéad chinn agus thuit go hobann</span>
<lb n="2024"/><span>arís isteach i n-umar dhoimhin na fairrge.  Leis sin thuit</span>
<lb n="2025"/><span>sí ar a clítheán i dtreó go ndóbair í fhágaint béal fúithe</span>
<lb n="2026"/><span>'san mhuir choimhthighigh.  A leithéid de réabadh is thárla</span>
<lb n="2027"/><span>dá bharr!  D'imthigh ghach a raibh ar bórd chum fáin.  Annsoin</span>
<lb n="2028"/><span>d'iompuigh sí ar an gclítheán eile, agus ba dhá dhóbair</span>
<lb n="2029"/><span>di casadh béal fúithe arís.  Le n-a linn sin d'aimsigh</span>
<lb n="2030"/><span>an dara tonn í.  Chuir so gach nidh bun os cionn is tré</span>
<lb n="2031"/><span>n-a chéile.  Ní féidir cur síos air.  Caitheadh gach nidh anonn</span>
<lb n="2032"/><span>is anall, síos suas, is ó thaoibh taoibh Ghluais tuile sáile</span>
<lb n="2033"/><span>ar bórd, d'árduigh sé a raibh de ghual ann ar fuid na</span>
<lb n="2034"/><span>luinge agus scuab gach troscán is mion-rud dár ráinig</span>
<lb n="2035"/><span>'san tslighe go fíor-íochtar na luinge.  Bhí aoirde cnuic i</span>
<lb n="2036"/><span>ngach tuinn de'n fhairrge mór dtimcheall.  Luascadar</span>
<lb n="2037"/><span>so an long fó dheis is fó chlé chúig uaire gan faeseamh i</span>
<lb n="2038"/><span>slighe is go raibh sí 45° ó'n gcomhthrom gach cor aca.</span>
<lb n="2039"/><span>Chuaidh cábla an bhúird íochtair ar seachrán dá dheascaibh</span>
<lb n="2040"/><span>i dtreó is go raibh faid leath-chéad míle dhe casta thar</span>
<lb n="2041"/><span>fóir.  Is iomdha duine de'n fhuirinn a gortuigheadh, ní</span>
<lb n="2042"/><span>raibh oiread is duine de'n fhuirinn gan a bheith traochta.</span>
<lb n="2043"/><span>Bhuail tonn mhór deireadh na luinge agus bhris sé an</span>
<lb n="2044"/><span>ghlinn mhór iarainn a bhí ag cosaint an scriú ar an gcábla</span>
<lb n="2045"/><span>agus iad dá scaoileadh amhach.  Timcheall a sé a chlog</span></p>
</div>
<pb n="56"/>
<div><lb n="2046"/><p><span>tráthnóna measadh í chasadh timcheall.  Agus í ag casadh</span>
<lb n="2047"/><span>chum aghaidh do thabhairt ar an stuirin thuit sí isteach i</span>
<lb n="2048"/><span>log na fairrge arís, agus suathadh chomh mór san í gur</span>
<lb n="2049"/><span>briseadh píob na gaile caithte 89 agus líonadh seómra an</span>
<lb n="2050"/><span>inill 90 le gual.  Ba ghearr go raibh na tonnta ag gluais-</span>
<lb n="2051"/><span>eacht tríthe thall is i bhfus agus gach nidh dá raibh inte ar</span>
<lb n="2052"/><span>snámh.  Níor tháinig na húrlaisidhe teintrighe, féin,</span>
<lb n="2053"/><span>saor.  Bhí an scéal chomh aindeis san maidean dé Luain,</span>
<lb n="2054"/><span>an dara lá fichead, gur socaruigheadh ar í chasadh timcheall</span>
<lb n="2055"/><span>arís ar an raon eile.  Nochtadh a clítheán dá dheascaibh</span>
<lb n="2056"/><span>so; bhuail tonn eile í; suathadh ó cheann ceann í, agus</span>
<lb n="2057"/><span>caitheadh ar a leath-cheann í go hobann i dtreó is gur</span>
<lb n="2058"/><span>caitheadh céad go leith de'n dá chéad fear a bhí ar bórd</span>
<lb n="2059"/><span>ó thaoibh taoibh i n-a gcarnánaibh; leónadh breis agus</span>
<lb n="2060"/><span>dachad duine aca; bhí tuile i mbórd íochtair 91 na luinge;</span>
<lb n="2061"/><span>scuabadh an gual isteach i n-árus an inill; cuireadh tros-</span>
<lb n="2062"/><span>cáin is árdáin de dhruim búird chomh maith leis na glinntibh</span>
<lb n="2063"/><span>a bhí ag cosaint na n-ineall; briseadh fuinneóga an</span>
<lb n="2064"/><span>tseómra faire; agus beirt oifigeach a bhí 'n-a luighe,</span>
<lb n="2065"/><span>tógadh ar snámh as a suidheachánaibh iad.  B'é seo an</span>
<lb n="2066"/><span>greas deiridh, ámh.  Bhí feabhas ag teacht ar an uain gach</span>
<lb n="2067"/><span>neómat feasta.  Rith an Agamamnon léi go ceann lae is</span>
<lb n="2068"/><span>an ghaoth i n-a diaidh.  Bhí an calm aca arís dia Máirt;</span>
<lb n="2069"/><span>agus cad a dhéanfadh an fhuireann acht í chasadh timcheall</span>
<lb n="2070"/><span>arís agus aghaidh do thabhairt ar an sean-ionad choinne i</span>
<lb n="2071"/><span>lár na bóchna.  Bhí so dhá chéad míle slighe ní ba shia uatha</span>
<lb n="2072"/><span>dia Máirt 'ná mar bhí an Domhnach roimis sin.  An</span>
<lb n="2073"/><span>Aoine 'ná dhiadh san .i. sé lá déag tar éis dóibh Béal</span>
<lb n="2074"/><span>Phlíme d'fhágaint, bhí a n-ionad choinne leath-chéad míle</span>
<lb n="2075"/><span>uatha.</span></p>
<lb n="2076"/>
<lb n="2077"/><p><span>Rud do b'iongnadh le gach éinne, chuir an Niagara an</span>
<lb n="2078"/><span>stuirm di gan ró-dhuadh.  D'eirigh léi go maith, cé gur</span>
<lb n="2079"/><span>mhothuigh sí féin is na longa beaga an gála go dian.</span></p>
<lb n="2080"/>
<lb n="2081"/><p><span>An-chalm a bhí ag an gcuid eile de'n loingeas ag</span>
<lb n="2082"/><span>an ionad choinne roimh an Agamamnon.  Bhain sé</span>
<lb n="2083"/><span>dhá lá dhíobh an cábla casta do réidhteach.  Maidean</span></p>
</div>
<pb n="57"/>
<div><lb n="2084"/><p><span>de Sathairn an 26 mhadh lá de Mheitheamh cuireadh</span>
<lb n="2085"/><span>ceann cábla an Niagara ar bórd an Agamamnoin;</span>
<lb n="2086"/><span>sáthadh rael chasta idir an dá cheann mar chómhartha ratha;</span>
<lb n="2087"/><span>snadhmadh le chéile iad, agus scaoileadh amach an cábla</span>
<lb n="2088"/><span>chomhall uaigneach is dá mba corp mháirnéalaigh é.</span>
<lb n="2089"/><span>Agus na longa sé míle slighe ó chéile, ámh, bhris an cábla</span>
<lb n="2090"/><span>ar bórd an Niagara.  Chasadar arís gan mhoill, snadhmadh</span>
<lb n="2091"/><span>an cábla an ath-uair, agus cromadh ar a scaoileadh amach</span>
<lb n="2092"/><span>láithreach bonn.  Bhí ineall an Agamamnoin ag obair go</span>
<lb n="2093"/><span>háluinn fé'n am so, faid chúig míle go leith de'n chábla</span>
<lb n="2094"/><span>ag dul amach gach uair a' chluig agus an long féin ag</span>
<lb n="2095"/><span>siubhal cheithre míle slighe le n-a linn sin.  Bhí faid fiche</span>
<lb n="2096"/><span>míle mara de'n chábla scaoilte amach fé mheadhon oidhche;</span>
<lb n="2097"/><span>acht fé n-a ceathair a chlog maidean dé Domhnaigh d'innis</span>
<lb n="2098"/><span>an tOllamh MacTomáis dóibh go raibh beárna 'san</span>
<lb n="2099"/><span>teintridheacht.  Shaoil sé gur scar an cábla leis an</span>
<lb n="2100"/><span>Niagara.  Pé scéal é, d'fhill na longa ar a n-ionad</span>
<lb n="2101"/><span>coinne arís, fé mar bhí socruighthe aca roimh ré.  Is ar</span>
<lb n="2102"/><span>lucht an Agamamnoin a bhí iongnadh an uair iarr lucht an</span>
<lb n="2103"/><span>Niagara ortha, i bhfuirm chomhartha, agus iad ag déanamh</span>
<lb n="2104"/><span>ar a chéile, cionnus ar scar an cábla.  Deineadh amach</span>
<lb n="2105"/><span>gan mhoill gurab amhla bhris sé i n-íochtar na</span>
<lb n="2106"/><span>fairrge, lár slighe idir an dá luing, ag an áit mar ar</span>
<lb n="2107"/><span>snadhmadh é, do réir deallraimh.  Ba mhí-ádhmharach an</span>
<lb n="2108"/><span>rud é: acht ní raibh de leigheas air acht a shnadhmadh arís,</span>
<lb n="2109"/><span>agus iarracht eile do bhaint as, cé go raibh biadh i n-easnamh</span>
<lb n="2110"/><span>Ar na fóirnibh is gual i n-easnamh ar na longaibh.</span></p>
<lb n="2111"/>
<lb n="2112"/><p><span>Bhí faid céad míle de chábla 'sa mbreis ag na longaibh</span>
<lb n="2113"/><span>fós, agus dá bhrigh sin shocruigheadar ar fhilleadh arís dá</span>
<lb n="2114"/><span>n-imtheochadh éinnidh ortha sul a mbeadh céad míle siubhalta</span>
<lb n="2115"/><span>ag ceachtar aca.  Dá mbeireadh tionóisc ortha i n-a</span>
<lb n="2116"/><span>dhiadh san rachaidís go Cóbh Chorcaighe chomh maith is do</span>
<lb n="2117"/><span>b'fhéidir é.  Dá réir sin, snadhmadh an cábla arís, agus</span>
<lb n="2118"/><span>chum siubhail leó.  Bhí ag eirghe go maith le gach nidh, agus</span>
<lb n="2119"/><span>an uain féin go háluinn go dtí go raibh 146 míle de'n</span>
<lb n="2120"/><span>chábla scaoilte amach ag an Agamamnon agus í 112 míle</span>
<lb n="2121"/><span>ó'n ionad choinne.  Annsoin do scar an cábla.  Locht a</span>
<lb n="2122"/><span>bhí 'san cheirtlín deiridh ó'n suathadh tugadh do 'nuair</span></p>
</div>
<pb n="58"/>
<div><lb n="2123"/><p><span>bhris na tonnta isteach 'san árus le linn an stuirm.</span>
<lb n="2124"/><span>I n-aindeoin an tsocruighthe do bhí déanta, d'fhill an</span>
<lb n="2125"/><span>Agamamnon ar an ionad choinne arís.  Chaith sí féin is</span>
<lb n="2126"/><span>an Chródhach 92 seachtmhain timcheall na háite i n-aindeoin</span>
<lb n="2127"/><span>ceoidh is gaoithe: acht ní fhacadar rian ná tuairisc na</span>
<lb n="2128"/><span>long eile, agus ghluaiseadar go Cóbh sa deireadh.  Thán-</span>
<lb n="2129"/><span>gadar annsúd an 12 mhadh lá d'Iúl.  Bhí an Niagara ann</span>
<lb n="2130"/><span>feadh seachtmhaine rómpa.  Lean a fuireann súd an</span>
<lb n="2131"/><span>chómhairle bhí ceaptha roimh ré.</span></p>
<lb n="2132"/>
<lb n="2133"/><p><span>Níor bh'fhada go raibh an tionóisc i mbéal gach éinné.</span>
<lb n="2134"/><span>Tionóladh an Bórd arís.  Mhol a n-uachtarán .i. Liam</span>
<lb n="2135"/><span>Brún, ridire, 93 dhóibh eirghe as ar fad, a raibh de'n chábla</span>
<lb n="2136"/><span>ar bórd na long do dhíol, agus an t-airgead do riaradh</span>
<lb n="2137"/><span>ortha so thug uatha é.  Níor ghéilleadh dó.  B'é críoch an</span>
<lb n="2138"/><span>scéil go ndeachaidh an loingeas ó Chóbh Chorcaige amach</span>
<lb n="2139"/><span>arís an 17 mhadh lá d'Iúl 1858, gur shroich an Niagara an</span>
<lb n="2140"/><span>sean-ionad choinne sé lá ní ba dhiadnaighe, is go raibh na</span>
<lb n="2141"/><span>longa eile ag teacht i ndiaidh ar ndiaidh go dtáinig an</span>
<lb n="2142"/><span>Agamamnon an 29 mhadh lá d'Iúl.  Ceangladh í féin is</span>
<lb n="2143"/><span>an Niagara dhá chéile le slabhra láidir annsoin, tugadh</span>
<lb n="2144"/><span>ceann an chábla ar bórd an Agamamnoin, snadhmadh</span>
<lb n="2145"/><span>dhá cheann an chábla, agus scaoileadh amach é.  Bhí 1,500</span>
<lb n="2146"/><span>feadh de dhoimhneas 'san bhfairrge mar ar scaoileadh amach</span>
<lb n="2147"/><span>é.  Agus 200 feadh dhe'n chábla scaoilte amach, gearradh</span>
<lb n="2148"/><span>an slabhra mór, agus seo an dá luing chum a dtíortha féin.</span>
<lb n="2149"/><span>Gach deich míle de'n chábla dár leagadar chuireadar</span>
<lb n="2150"/><span>scéala chum a chéile.  Fé cheann tamaill bhig aimsire</span>
<lb n="2151"/><span>chuaidh cábla an Agamamnoin i ngiorracht snáthaide do</span>
<lb n="2152"/><span>bheith i n-achrann i míol mór.  Chuaidh gach nidh chum cinn</span>
<lb n="2153"/><span>feasta, ámh, acht locht beag do bheith 'san chábla annso is</span>
<lb n="2154"/><span>annsúd agus imshníomh ar na fóirnibh anois is arís dá</span>
<lb n="2155"/><span>réir.  Uair áirithe go deimhin thuit an lug ar a lag ortha.</span>
<lb n="2156"/><span>Bhagair snáthad an ghléis ghlactha 94 ar "chré marbh," 95</span>
<lb n="2157"/><span>agus saoileadh gurab amhla loiteadh an cumhdach folachtain. 96</span>
<lb n="2158"/><span>Acht ceartuigheadh é fé cheann cúpla neómat, agus tháinig</span>
<lb n="2159"/><span>na cómharthaidhe 97 ó'n Niagara mar ba ghnáth.</span>
<lb n="2160"/></p>
</div>
<pb n="59"/>
<div><lb n="2161"/><p><span>Bheir an droch-uain ar an Agamamnon anois arís, i</span>
<lb n="2162"/><span>dtreó is gur dóghadh mórán guail is gur bh'eagal leis an</span>
<lb n="2163"/><span>bhfuirinn ná féadfaidhe Dairbhre do shroichint.  Bhí gála</span>
<lb n="2164"/><span>gaoithe i n-a gcoinnibh, agus bhí an uain chomh garbh san gur</span>
<lb n="2165"/><span>bhaoghal leó gach neómat go mbrisfidhe an cábla is an</span>
<lb n="2166"/><span>long ag tuitim go trom is go minic i logaibh na fairrge.</span>
<lb n="2167"/><span>Rud eile dhe: ba dhá dhóbair do luing ó Aimeirce darabh</span>
<lb n="2168"/><span>ainm an Taoiseach 98 dul i n-achrann 'san chábla is a leath</span>
<lb n="2169"/><span>scaoilte amach.  Dhéanfaidhe an tiubaiste muna mbeadh</span>
<lb n="2170"/><span>gur athruigh an Agamamnon a cúrsa go fíor-obann i</span>
<lb n="2171"/><span>slighe is go ndóbair di an cábla do ropadh is an Taoiseach</span>
<lb n="2172"/><span>i ngiorracht cúpla slat di, cé gur chaith an Chródhach trí</span>
<lb n="2173"/><span>urchair ag bagairt uirthe, is an Agamamnon féin urchar.</span>
<lb n="2174"/><span>Fé cheann tamaillín tugadh fé ndeara go raibh na</span>
<lb n="2175"/><span>cómharthaidhe teintrigheachta ag dul i laige, agus annsoin</span>
<lb n="2176"/><span>stadadar ar fad go ceann trí ceathramhna de uair a'</span>
<lb n="2177"/><span>chluig.  Locht éigin a bhí 'san cheirtlín srang i seómra</span>
<lb n="2178"/><span>faire an Niagara.  Cuireadh so i n-a cheart gan mhoill,</span>
<lb n="2179"/><span>agus bhí dóchas ag an bhfuirinn feasta ná beadh de ghábhadh</span>
<lb n="2180"/><span>aca choidhche urchar do chaitheamh fé mar bhí ceaptha chum an</span>
<lb n="2181"/><span>tubaiste do chur i n-iuil.  Fé bhreacadh an lae go háirithe</span>
<lb n="2182"/><span>dúisigheadh iad uile le fothram árd, is thángadar aníos.</span>
<lb n="2183"/><span>B'áthas leó uile a thabhairt fé ndeara nár bh'é Gairm an</span>
<lb n="2184"/><span>Tubaiste é acht an Chródhach ag scaoileadh na n-urchar go</span>
<lb n="2185"/><span>tiugh fé bhárc eile ó Aimeirce a bhí ag teacht treasna ar</span>
<lb n="2186"/><span>dheireadh an Agamamnoin.  Thángadar saor ó'n dara</span>
<lb n="2187"/><span>chonntabhaipt.</span></p>
<lb n="2188"/>
<lb n="2189"/><p><span>Mothuigheadh fé thráthnóna go raibh an sáile éadoimhin i</span>
<lb n="2190"/><span>n-athchumar dóibh sa deireadh; fé mheadhon oidhche bhítheas</span>
<lb n="2191"/><span>ag leagan an chábla i n-uisce nach raibh thar dhá chéad go</span>
<lb n="2192"/><span>leith feadh i ndoimhneas.  Go luath tráthnóna lae ar na</span>
<lb n="2193"/><span>bháireach dhein an dá luing cómharthaidhe le n-a chéile chum</span>
<lb n="2194"/><span>a chur i n-iuil ná raibh de sháile fé cheachtar aca acht dhá</span>
<lb n="2195"/><span>chéad feadh i ndoimhneas.  Fé mheadhon oidhche bhí an teach</span>
<lb n="2196"/><span>soluis i Sceilg Michíl le feicsint ó'n Agamamnon; fé</span>
<lb n="2197"/><span>eirghe an lae bhí an long is a comhluadar fé scáth na</span>
<lb n="2198"/><span>gceann tíre atá ag cosaint cuanta Chiarraighe ó thúis an</span></p>
</div>
<pb n="60"/>
<div><lb n="2199"/><p><span>tsaoghail.  Lucht irise dá raibh i láthair d'admhuigheadar</span>
<lb n="2200"/><span>nár leagadh súil chinn riamh ar radharc ní b'áilne: an</span>
<lb n="2201"/><span>fhairrge mhór mar bheadh sí i n-a suan acht cubhar na dtonn</span>
<lb n="2202"/><span>go geal ar bruach trágha, an drúcht ag eirghe as na gleann-</span>
<lb n="2203"/><span>taibh glasa, an ceó ag dul i ngile fé ghréin na maidne ar</span>
<lb n="2204"/><span>éadan gacha sléibhe.  Fé n-a sé a chlog do ghluais</span>
<lb n="2205"/><span>an Agamamnon thar ceann an Dualais 99 isteach agus</span>
<lb n="2206"/><span>láithreach baill do scaoil sí anncaire taobh le Beiginis 100</span>
<lb n="2207"/><span>cois Dhairbhre.  Scaoileadh urchar ó'n gCródhaigh ag béal</span>
<lb n="2208"/><span>an chuain, agus bhailigh na daoine i n-a dtimcheall ó gach</span>
<lb n="2209"/><span>árd.  Leis sin tháinig scéala ó'n Niagara i dTalamh an</span>
<lb n="2210"/><span>Éisc.  Bhí an cábla ar dtír annsúd fé'n tráth céadna.</span>
<lb n="2211"/><span>Níor imthigh aon nidh ar an Niagara le linn an iomrámha</span>
<lb n="2212"/><span>acht gur casadh carnáin leacoidhre uirthe i ndeireadh na</span>
<lb n="2213"/><span>scríbe, agus cuid aca céad agus fiche troigh ar aoirde.</span>
<lb n="2214"/><span>Faid 1,030 míle de'n chábla do leag an Niagara, faid</span>
<lb n="2215"/><span>1,020 míle an Agamamnon.  2,050 míle de'n chábla bhí</span>
<lb n="2216"/><span>fó mhuir do réir an áirimh sin.</span></p>
<lb n="2217"/>
<lb n="2218"/><p><span>Go luath tráthnóna agus ceann an chábla dhá thabhairt ar</span>
<lb n="2219"/><span>dtír i nDairbhre scaoil an Chródhach a thuilleadh urchar.  Bhí</span>
<lb n="2220"/><span>máirnéalaigh is uaisle ag tnúth le chéile féachaint cia aca</span>
<lb n="2221"/><span>thabharfadh ó'n mbád isteach an cábla.  Tomadh Ridire</span>
<lb n="2222"/><span>Chiarraighe 'san uisce de bharr an deithnis.  B'é críoch an</span>
<lb n="2223"/><span>scéil gur tugadh ceann an chábla isteach i n-oifig cois cuain</span>
<lb n="2224"/><span>agus ceangladh é do ghalbhanomatar 'san seómra teintrighe.</span>
<lb n="2225"/><span>Chúig neómait chum a ceathair chuir an tOllamh macTomáis</span>
<lb n="2226"/><span>an chéad "chaise teintrighe" 101 ó thír tír.  Ar a ceathair</span>
<lb n="2227"/><span>bhí an chaise thar ais chuige.  B'shin scéala ó Éirinn go</span>
<lb n="2228"/><span>Talamh an Éisc is thar ais i gcionn cúig neómat!  An</span>
<lb n="2229"/><span>cúigmheadh lá de Lughnasa i mbliadhain a 1858 do thuit san</span>
<lb n="2230"/><span>amach, bliadhain díreach tar éis an chéad iarracht.  Bhi</span>
<lb n="2231"/><span>lúthgháir ar gach taoibh de'n Atlaintic dá bharr.  Buaileadh</span>
<lb n="2232"/><span>cloga na gceall agus caitheadh céad urchar i nEabhrac</span>
<lb n="2233"/><span>Nuadh ag beannughadh do'n ócáid.  Níor lugha de áthas a</span>
<lb n="2234"/><span>bhí ar mhuinntir na hÉireann.  Thug Árd-mhaor Átha Cliath</span></p>
</div>
<pb n="61"/>
<div><lb n="2235"/><p><span>fleadh uaidh agus bhí de Brít an t-árdinealtóir agus</span>
<lb n="2236"/><span>na daoine ba mhó cáil 'san tír i láthair.</span></p>
<lb n="2237"/>
<lb n="2238"/><p><span>Fé cheann seachtmhaine chuaidh dhá luing mhóra .i. an</span>
<lb n="2239"/><span>Europa is an Arabia i n-achrann i n-a chéile' san Atlaintic.</span>
<lb n="2240"/><span>Le congnamh an chábla níor thúisce bhí scéala i nEabhrac</span>
<lb n="2241"/><span>Nuadh 'ná cuireadh annso é.  Ar an gcuma san deineadh</span>
<lb n="2242"/><span>úsaid de'n chábla nuadh fé mar deineadh de'n teach-</span>
<lb n="2243"/><span>tairidheacht gan srang an uair cailleadh an Titanic.</span>
<lb n="2244"/><span>Nuaidheacht eile dár cuireadh trídh bhain sé le Síothcháin</span>
<lb n="2245"/><span>'san tSín is leis an Achrann 'san Arm is na hIndiachaibh</span>
<lb n="2246"/><span>Thoir.  Agus cuireadh scéala chum Riaghaltais Chanada</span>
<lb n="2247"/><span>ag órdughadh dhóibh gan saighdiuiridhe do scaoileadh ó'n</span>
<lb n="2248"/><span>dtír sin fé mar bhí ceaptha.  Sábháladh suas le 60,000</span>
<lb n="2249"/><span>púnt airgid de bharr na teachtaireachta san ar leithligh.</span>
<lb n="2250"/><span>Cuireadh suas le seacht gcéad go leith teachtaireacht</span>
<lb n="2251"/><span>tré'n gcábla ar fad, agus theip air annsoin.  Acht</span>
<lb n="2252"/><span>deisigheadh é leis an aimsir, agus leagadh cábla eile</span>
<lb n="2253"/><span>maraon leis fé'n am chéadna.  Is iomdha cábla eile do</span>
<lb n="2254"/><span>leagadh ar fuid an domhain ó shoin, agus ní beag an feabhas</span>
<lb n="2255"/><span>do chuireadh ortha ó am go ham.  Acht, scéal eile é sin,</span>
<lb n="2256"/><span>agus nochtfar é trath éigin eile.</span></p>
<lb n="2257"/>
<lb n="2258"/><p><span>TÓITHÍN.</span>
<lb n="2259"/></p>
</div>
<pb n="62"/>
<div><lb n="2260"/><p><span>CAD DFHÉADFAIDHE DHÉANAMH LEIS</span>
<lb n="2261"/><span>AN MHÓIN.</span></p>
<lb n="2262"/>
<lb n="2263"/><p><span>Na mílte is na mílte bliadhain ó shoin, insan aois a</span>
<lb n="2264"/><span>dtugtar Pleistocéné mar ainm uirthi ag lucht talamh-</span>
<lb n="2265"/><span>eólais, do bhí foraoise móra de chrannaibh daraighe is</span>
<lb n="2266"/><span>giúise agus de chrannaibh eile nach iad, a chlúduigh aghaidh</span>
<lb n="2267"/><span>na tíre seo go léir.  Do bhí Éire agus an Bhreatain</span>
<lb n="2268"/><span>mhór ceangailte dá chéile insan aois sin agus dfhulaing</span>
<lb n="2269"/><span>siad cruas agus daordháil na haoise móire oidhre.</span>
<lb n="2270"/><span>Nuair a chuaidh an oidhir ar gcúl do deighleadh Éire ón</span>
<lb n="2271"/><span>Bhreatain agus do rinn móin de sna coilltibh móra.</span></p>
<lb n="2272"/>
<lb n="2273"/><p><span>Is follus dúinn gur bh'eol do dhaoinibh, roimh an aimsir</span>
<lb n="2274"/><span>go bhfuil aon chunntas againn uirthi, go raibh an mhóin</span>
<lb n="2275"/><span>oireamhnach chum adhbhar teine do dhéanamh dí.  Deireann</span>
<lb n="2276"/><span>an Seanchas Mór go mbaintidhe fóda móna de phort</span>
<lb n="2277"/><span>agus tá trácht ann ar mar a bheirtídhe abhaile iad nuair</span>
<lb n="2278"/><span>a bhídís tiormuighthe.  Luadhann an leabhar céadna smacht-</span>
<lb n="2279"/><span>bhann ar éinne a ghoidfeadh iad.  Is dóigh liom, ón méid</span>
<lb n="2280"/><span>adeireann dlighthe na mBreitheamh gur le treabh nó</span>
<lb n="2281"/><span>le muinntir áirighthe do bhain an mhóin agus gan a phíosa</span>
<lb n="2282"/><span>féin bheith ag gach duine fé mar bhíonn indiu.  Is docha ná</span>
<lb n="2283"/><span>fuil aon tuairisc againn go ndhéantidhe teine den mhóin</span>
<lb n="2284"/><span>sul ar scríobh Pliní a stair nadúrtha.  Nuair a bhí an</span>
<lb n="2285"/><span>t-ughdar san ag cur síos ar threabhaibh na Gearmáine</span>
<lb n="2286"/><span>thíorthuaidh, dubhairt sé mar leanas: Ulva et palustri</span>
<lb n="2287"/><span>junco funes nectunt ad praetexenda piscibus retia;</span>
<lb n="2288"/><span>captumque manibus lutum ventis magis quam sole</span>
<lb n="2289"/><span>siccantes, terra cibos et rigentia septemtrione viscera</span>
<lb n="2290"/><span>sua urunt.  (Vol. XVI., 1.1.)</span></p>
<lb n="2291"/>
<lb n="2292"/><p><span>Chítar do dhuine ar bith a fhéachas ar léarscáil go bhfuil</span>
<lb n="2293"/><span>mórchuid dár dtír fé'n mhóin.  Ní gábhadh a rádh dá</span></p>
</div>
<pb n="63"/>
<div><lb n="2294"/><p><span>ndéantaidhe úsáid ealadhanta den mhóin gur iomdha</span>
<lb n="2295"/><span>déantús do bfhéidir a chur ar bun.  Is mór is fiú é,</span>
<lb n="2296"/><span>gan amhras, don stát.  Dubhairt Risteárd Sancí i</span>
<lb n="2297"/><span>bhfiadhnaise Comhdhála Tionnscail a bhí i gCorcaigh sa</span>
<lb n="2298"/><span>bhliadhain 1902 "gurb iad fíormhianacha óir Éireann na</span>
<lb n="2299"/><span>móinte, agus go mbeadh sé ar ár gcumas le n-a gcabhair</span>
<lb n="2300"/><span>iomaidh do dhéanamh le na Sasannachaibh i ngach saghas</span>
<lb n="2301"/><span>oibre."  Is éifeachtach an rud é an mhóin i n-ionad guail i</span>
<lb n="2302"/><span>ngach treó, agus is fearr í 'ná an gual uireanta.  Is</span>
<lb n="2303"/><span>ádhmharach an tír í Éire, i gcompráid le tíorthaibh eile,</span>
<lb n="2304"/><span>mar tá reidhse mhór den mhóin aicí.  Deirtar go bhfuil</span>
<lb n="2305"/><span>os cionn trí millúin acra den mhóin i nÉirinn má chialluigh-</span>
<lb n="2306"/><span>eann móin an mhóin ruadh agus an móinteán.  Is ionann</span>
<lb n="2307"/><span>sin agus a rádh go bhfuil an seachtmhadh cuid den tír fé</span>
<lb n="2308"/><span>chlúdach móna acht i n-áitibh áirighthe níl an mhóin chomh</span>
<lb n="2309"/><span>doimhin is atá sí i n-áitibh eile.  Na móinte atá cothrom</span>
<lb n="2310"/><span>réidh tá geall le milliún acra ionnta, agus tá na</span>
<lb n="2311"/><span>móinte sin i bhfad níor luachmhaire 'ná na móinte eile.</span></p>
<lb n="2312"/>
<lb n="2313"/><p><span>Níl an mhóin le fágháil go fairsing acht amháin 'sna</span>
<lb n="2314"/><span>tíorthaibh atá idir creasanna meadhonacha na cruinne.</span>
<lb n="2315"/><span>Tá an sémhadh cuid, nach mór, de Hanobher, fén mhóin, agus</span>
<lb n="2316"/><span>tá sealbh mhaith dí 'sna tíorthaibh seo a leanas .i. insan</span>
<lb n="2317"/><span>Rúis, i dTír fó Thuinn, i nDanmarc, 'san Ioruadh, i Suéd-</span>
<lb n="2318"/><span>land, agus i nAlbain.  Is suarach a bhfuil dí insna</span>
<lb n="2319"/><span>tíorthaibh seo, .i. insan Fhraingc, sa Ghréig, 'san Eilbhéis</span>
<lb n="2320"/><span>sa Spáinn agus 'san Eadáil.  Tá níos mó acra den</span>
<lb n="2321"/><span>mhóin sa Ghearmáin, mar a bfuil 5,600,000 acra den</span>
<lb n="2322"/><span>tír clúduighthe léi, 'ná i nÉirinn, mar a bhfuil trí milliún</span>
<lb n="2323"/><span>acra dhí.  Is mó abhfad atá i nÉirinn, amhthach, 'ná mar</span>
<lb n="2324"/><span>atá i mBabharia, mar a bhfuil 185,000 acra, agus in</span>
<lb n="2325"/><span>Austria-Ungaire i n-a bhfuil 100,000 acra, agus insan</span>
<lb n="2326"/><span>Eilbhéis nach fuil innti acht 12,000 acra.</span></p>
<lb n="2327"/>
<lb n="2328"/><p><span>Do cruinneghadh Cómhdháil i dtaoibh na móna i mBaile</span>
<lb n="2329"/><span>Atha Cliath sa bhliadhain 1907 (Proceedings of the Royal</span>
<lb n="2330"/><span>Dublin Society, 1907), agus do tugadh tuairisc dúinn</span>
<lb n="2331"/><span>ar bhreis is milliún acra den mhóin cóimhréidh agus ar</span>
<lb n="2332"/><span>leathmhilliún acra nó mar sin den mhóin sléibhe.  Do</span>
<lb n="2333"/><span>roinn muinntir na Comdhála na móinte do réir na</span></p>
</div>
<pb n="64"/>
<div><lb n="2334"/><p><span>n-abhann a ghabhann tríotha.  Dubhradar go bhfuil furmhór</span>
<lb n="2335"/><span>na móna go leathan réidh i meadhon na tíre.  Na</span>
<lb n="2336"/><span>móinte is mó le fágháil, i Muigheó atáid.  Tá 36,000</span>
<lb n="2337"/><span>acra i móin Almhaine.  Tá cunntas ar thrí móinte fichead</span>
<lb n="2338"/><span>sa tuarasgabháil atá níos mó 'ná móinte na Mainge</span>
<lb n="2339"/><span>uachtair i gCiarraighe i n-a bhfuil 8,566 acra, agus níos</span>
<lb n="2340"/><span>lugha 'ná móinte Mhuigheó.  Tá 176,000 acra nó mar</span>
<lb n="2341"/><span>sin fé mhóintibh beaga, nár thugadar aon tuairisc ortha.</span>
<lb n="2342"/><span>Deirtar go bhfuil an oiread sin den mhóin i nÉirinn is</span>
<lb n="2343"/><span>nach caithfaidhe go ceann seacht gcéad bliadhain.</span></p>
<lb n="2344"/>
<lb n="2345"/><p><span>Do tugadh iarrachtaí fé usáid do dhéanamh den mhóin</span>
<lb n="2346"/><span>mar adhbhar teine i rith an chéad bliadhain seo do ghaibh</span>
<lb n="2347"/><span>tharainn, acht níor éirigh leó nó do stadadh den obair tar</span>
<lb n="2348"/><span>éis tamaill.  Easbhaidh eólais a bhí ortha.  Ar a shon sin</span>
<lb n="2349"/><span>amh, ní tógtha ortha é, mar níor chuir muinntir dúileólais</span>
<lb n="2350"/><span>aon tsuim sa mhóin ná insna rudaibh a bhí le fagháil aisti</span>
<lb n="2351"/><span>go dtí le deireannas.  Is eól dóibh anois, ámh, go bhfuil</span>
<lb n="2352"/><span>na cúig rudaí céadna .i. Cárbón, ocsaoigein, Hiodroigein</span>
<lb n="2353"/><span>niotroigein, ruibh, insa mhóin agus i ngual agus i lignite.</span>
<lb n="2354"/><span>Mar sin féin, níl an méid ceadna aca do réir a chéile sa</span>
<lb n="2355"/><span>mhóin agus sa ghual agus sa lignite.</span></p>
<lb n="2356"/>
<lb n="2357"/><p><span>Nuair bhaintar an mhóin den phort, bíonn 90% d'uisce</span>
<lb n="2358"/><span>innti, acht má leagthar ar an talamh í fé thaithneamh na</span>
<lb n="2359"/><span>gréine agus má leasuighthar í do réir ghnáthúsáide, ní</span>
<lb n="2360"/><span>bhionn acht tuairim 25% d'uisce innti agus í tirim.</span>
<lb n="2361"/><span>Is féidir anois, amhthach, feidhm do bhaint as inneal</span>
<lb n="2362"/><span>rómhair agus as inneall carttha (excavators and dredgers)</span>
<lb n="2363"/><span>chum móin do bhaint, agus da bhrígh sin ní bhíonn an obair</span>
<lb n="2364"/><span>chomh trioblóideach is mar do bhíodh.  Tá boscaí chum</span>
<lb n="2365"/><span>tíortha ann, freisin, chum an mhóin do thiormughadh.  Bíonn</span>
<lb n="2366"/><span>cuid aca daingean agus roinnt eile aca ag casadh.</span></p>
<lb n="2367"/>
<lb n="2368"/><p><span>Ní bhíonn acht caolchuid den mhóin nach féidir a dhoghadh,</span>
<lb n="2369"/><span>agus gheibhtar i n-a luaithreadh í tar éis an dóighthe.  Is</span>
<lb n="2370"/><span>é an comhartha is fearr le déanamh amach cad is fiú an</span>
<lb n="2371"/><span>mhóin mar ádhbhar teasa 'ná, an méid luaithridh a fágthar</span>
<lb n="2372"/><span>in-a diaidh.  Má bhíonn breis agus an ceathramhadh cuid</span>
<lb n="2373"/><span>dí i n-a luaithreadh ní fiú dada an mhóin mar chonnadh.</span>
<lb n="2374"/><span>Is maith an saghas móna é ná bíonn niós lugha ná 5% de</span></p>
</div>
<pb n="65"/>
<div><lb n="2375"/><p><span>luaithreadh ann, acht má bhíonn breis is 10% níl aon</span>
<lb n="2376"/><span>mhaitheas innti.  Do scrúduigh Roibeárd O Catháin (Pro-</span>
<lb n="2377"/><span>ceedings of the Royal Irish Academy, 1844) sompla</span>
<lb n="2378"/><span>móna a tháinig ó Chill Beagán i nIarmhidhe, agus do fuair</span>
<lb n="2379"/><span>sé amach nach raibh acht 1.83% de luaithreadh innti.  Do</span>
<lb n="2380"/><span>scrúduigh sé sómpla eile a tháinig ó Chill Beathach i</span>
<lb n="2381"/><span>gCondae an Chláir agus do fuair sé go raibh 8.06% de</span>
<lb n="2382"/><span>luaithreadh inntí.</span></p>
<lb n="2383"/>
<lb n="2384"/><p><span>Is iomdha substaint organach atá le fágháil sa mhóin</span>
<lb n="2385"/><span>agus is dócha go mbéidh lucht caladhan dá scrúdughadh go</span>
<lb n="2386"/><span>ceann abhfad fós.  Nuair bhíonn móin éadtrom caonamhail</span>
<lb n="2387"/><span>tirim, bíonn 18%, nó mar sin, de cellulose innti i</span>
<lb n="2388"/><span>bhfuirm snáitheann scaoilte.  Is féidir tanach nó alcóthol</span>
<lb n="2389"/><span>do bhaint asta san gan puinn trioblóide.  Fuaradh amach</span>
<lb n="2390"/><span>go raibh humic acid, céir, róisín, tannire, cellulose</span>
<lb n="2391"/><span>agus pentosane ar na hadhbharthaibh is luachmhaire atá</span>
<lb n="2392"/><span>le fágháil i móin tirim.  Do réir Von Feilitzen (Berichte</span>
<lb n="2393"/><span>der deutschen chem. gesell. 1905), téigheann an cellulose</span>
<lb n="2394"/><span>is an pentosanes i laighead go tapaidh, do réir doimhne</span>
<lb n="2395"/><span>sraithe na móna.  Deimhnightar go 'bhfuil Dopplerite i</span>
<lb n="2396"/><span>móin na hÉireann i n-a dteannta san (Proc. Royal</span>
<lb n="2397"/><span>Dublin Society, Vol. X., 1903).</span></p>
<lb n="2398"/>
<lb n="2399"/><p><span>Ní dearnadh de ghnáth i nÉirinn, go nuige seo, acht an</span>
<lb n="2400"/><span>mhóin do bhaint agus do leagadh ar an bport chum í do</span>
<lb n="2401"/><span>thíoradh gan í do leasughadh ná do shaothrughadh.  Nuair</span>
<lb n="2402"/><span>saothruighthar an mhóin mar is cóir, í chur tré inneall</span>
<lb n="2403"/><span>agus i do thiormughadh fén ngréin, bíonn dá dtrian an</span>
<lb n="2404"/><span>oiread teasa innti is do bhíonn i ngual mhaith.  Saoth-</span>
<lb n="2405"/><span>ruightar an mhóin go fhairsing sa Ghearmáin, sa Rúis agus</span>
<lb n="2406"/><span>i gCanada i gcóir traen ngaile.  Do bheadh sí róthoir-</span>
<lb n="2407"/><span>teamhail muna gcurthaidhe tré inneall í chun í do mheilt</span>
<lb n="2408"/><span>agus í do ghearradh i n-a miotaibh beaga, agus annsin í</span>
<lb n="2409"/><span>do dhlúthughadh le chéile.  Do déantaidhe an mhóin do</span>
<lb n="2410"/><span>bhrughadh le hinneallaibh móra sa Rúis agus sa Ghearmáin.</span>
<lb n="2411"/><span>Luadhtar go ndéantaidhe an mhóin do leasughadh, ar chuma</span>
<lb n="2412"/><span>éigin, i gcóir teine, os cionn deich mbliadhna is trí fichid</span>
<lb n="2413"/><span>o shoin láimh leis an gCeapóig i Móin Almhaine.  Acht</span>
<lb n="2414"/><span>gan cumas thar na beartaibh ní féidir an mhóin do leasughadh</span></p>
</div>
<pb n="66"/>
<div><lb n="2415"/><p><span>is do mheilt ionnus go mbheadh sí chomh maith le gual, mar</span>
<lb n="2416"/><span>tá sí ró-aithphreabach.  Do nochtuigheadh le cabhair miocros-</span>
<lb n="2417"/><span>cópa gur snáitheanna fighte tré chéile atá mar adhbhar</span>
<lb n="2418"/><span>d'urmhór ár gcoda móna, agus dhá bhrígh sin, ní brughadh atá</span>
<lb n="2419"/><span>ag teastáil uaithi acht na snáitheanna do bhriseadh agus</span>
<lb n="2420"/><span>do mheilt chum nach fanfadh rian snáithe innti.  Tar éis</span>
<lb n="2421"/><span>an mhóin do chur tré inneall mar seo, leagthar fén</span>
<lb n="2422"/><span>ngréin í, agus is gearr go mbíonn sí chomh cruaidh le</span>
<lb n="2423"/><span>gual, agus chomh éifeachtach san chun gaile do dhéanamh</span>
<lb n="2424"/><span>gur féidir úsáid do dhéanamh dí i n-ionad guail i gcóir</span>
<lb n="2425"/><span>gach gnó.  Tá caoi ceaptha ag M. Ecenberg chum an</span>
<lb n="2426"/><span>mhóin do bhriseadh is do mheilt.  Tar éis í do bhriseadh</span>
<lb n="2427"/><span>is do ghearradh, cuirtar i n-oighean í.  Ní foláir an</span>
<lb n="2428"/><span>t-oighean bheith fé ghoradh 150° — 200° F.  Déintar cárbón</span>
<lb n="2429"/><span>den mhóin sa soitheach sin tré bhrígh uisce agus aeir teó.</span>
<lb n="2430"/><span>Bíonn an mhóin cosmhail le lignite i n-a dhiaidh sin.  Acht</span>
<lb n="2431"/><span>bíonn 8% — 14% d'uisce innti fós agus baintar an t-uisce</span>
<lb n="2432"/><span>aisti le teas.  Déantar brící dhi i n-a dhiaidh sin.  Ní</span>
<lb n="2433"/><span>bhíonn leath an oiread ruibhe inntí annsan is a bhéadh sa</span>
<lb n="2434"/><span>ghual agus is beag ná fuil an oiread céadna de bhrígh theasa</span>
<lb n="2435"/><span>innti.  Móin do leasuigheadh ar an gcuma san do bhuaidh</span>
<lb n="2436"/><span>sí ar an ngual sa Rúis agus sa Ghearmáin agus i</span>
<lb n="2437"/><span>Suédland.</span></p>
<lb n="2438"/>
<lb n="2439"/><p><span>Is fearr abhfad móin na hÉireann 'na móin na hEórpa</span>
<lb n="2440"/><span>maidir le na hadhbharaibh atá innti.  Dá bhrígh sin, déineann</span>
<lb n="2441"/><span>sí gualadhmad thar barr, ó's amhlaidh ná fuil innti acht</span>
<lb n="2442"/><span>atharrughadh ón luibh chum bheith i n-a méanach.  Nuair a</span>
<lb n="2443"/><span>bhíonn iarann dá leaghadh aca, tá sé riachtanach ortha an</span>
<lb n="2444"/><span>teas is mó do sholáthar.  Tá sé dfhiachaibh ortha, ar an</span>
<lb n="2445"/><span>adhbhar sin úsáid do dhéanamh dé chóc nó de ghual adhmaid.</span>
<lb n="2446"/><span>Is furus a fheicsint nach féidir an chruaidh do dhéanamh</span>
<lb n="2447"/><span>go maith mara bhfuil an gualadhmaid glan.  Sin é an</span>
<lb n="2448"/><span>fáth gur fearr an t-iarann a thagann ó Suédland ná</span>
<lb n="2449"/><span>aon iarann eile, a gcuid gualadhmuid do bheith go maith</span>
<lb n="2450"/><span>glan.  Nuair a chuirimíd móin na hÉireann i gcompráid</span>
<lb n="2451"/><span>le móin iasachta agus nuair a chímíd na buadha atá innti,</span>
<lb n="2452"/><span>thar móintibh eile, is léir gur mór an sealbhas atá</span>
<lb n="2453"/><span>againn agus gan sinn ag déanamh úsáide dhe.</span>
<lb n="2454"/></p>
</div>
<pb n="67"/>
<div><lb n="2455"/><p><span>Is fios dúinn, freisin, gur fearr go mór 'ná gual an</span>
<lb n="2456"/><span>mhóin do bhéadh comhdlúighte (condensed).  Fágann an</span>
<lb n="2457"/><span>gual mórán luaithridh, beireann sé amach deatach tiugh</span>
<lb n="2458"/><span>ceómhar, agus is gearr go meathann sé píopaí agus</span>
<lb n="2459"/><span>comhlaí.  Ní fhágann an mhóin chomhdlúighte amh, an oiread</span>
<lb n="2460"/><span>céadna luaithridh i n-a diaidh.  Ní bheireann sí amach</span>
<lb n="2461"/><span>acht beagán deataigh, nach fuil chomh garbh le deatach guail</span>
<lb n="2462"/><span>ar chor ar bith.  Ar an adhbhar sin, mionúirlisidhe a</span>
<lb n="2463"/><span>déantar le n-a cabhair bíonn seasamh fada ionnta.  Dá</span>
<lb n="2464"/><span>éagmuis sin, cailltar cuid mhaith den ghual ó bheith 'gá</span>
<lb n="2465"/><span>chorraidhe ó áit go háit, acht ní théigheann acht fíorbheagán</span>
<lb n="2466"/><span>den mhóin ar neamhnídh ar an gcuma céadna.  Má cuirtar</span>
<lb n="2467"/><span>an gual i dtaisce, téigheann sé i n-olcas, acht an mhóin</span>
<lb n="2468"/><span>chomhdhlúighte is amhlaidh théigheann sí i bhfeabhas.  Chífar ón</span>
<lb n="2469"/><span>méid sin nach é amháin go bhfuil an mhóin chomhdhlúighte chomh</span>
<lb n="2470"/><span>maith le gual chun teasa acht go sáruigheann sí an gual</span>
<lb n="2471"/><span>ar chumaíbh.  Muna dtéigheann déantúisí na hÉireann</span>
<lb n="2472"/><span>chun cinn, ní heasbhaidh teine a bhéidh ortha.  Deirtar go</span>
<lb n="2473"/><span>bhfuil adhbhar cúig milliúin tonna meádhachan de mhóin</span>
<lb n="2474"/><span>chomhdhlúighte i nÉirinn agus nach beidh sí caithte go ceann</span>
<lb n="2475"/><span>seacht gcéad bliadhain.</span></p>
<lb n="2476"/>
<lb n="2477"/><p><span>Do dheimhnigh Riaghaltas Suédland tamall beag ó</span>
<lb n="2478"/><span>shoin gur fiú an mhóin do shaothrughadh nuair a bhíonn an</span>
<lb n="2479"/><span>gual sé scillinge déag an tonna, nó os a chionn.  Ní</span>
<lb n="2480"/><span>fuiris áireamh do dhéanamh ar an méid airgid atá dá</span>
<lb n="2481"/><span>chailleamhain ag muinntir na hÉireann tre bheith ag ceannach</span>
<lb n="2482"/><span>guail ar deich is trí fichid an tonna, seochas móin a</span>
<lb n="2483"/><span>ndóithin do bheith cruachta ullamh aca i gcóir a ngnótha.</span>
<lb n="2484"/><span>Tá leathchuma mór ag Éireannachaibh ar dhaoinibh eile,</span>
<lb n="2485"/><span>mar gheall ar reidhréimseacht a dtíre, i dtaoibh saoth-</span>
<lb n="2486"/><span>ruighthe na móna.  Ní bhíonn acht céad lá nó mar sin aca</span>
<lb n="2487"/><span>i gCanada i gcóir an mhóin do bhaint agus do shábháil</span>
<lb n="2488"/><span>toisc a móinte bheith i n-a lic oidhre aon tráth eile.</span>
<lb n="2489"/><span>Samhluighthar gur bh'eól dóibh os cionn dhá chéad bliadhain</span>
<lb n="2490"/><span>o shoin i nÉirinn gur mhaith an rud an mhóin i gcóir leasuighthe</span>
<lb n="2491"/><span>talmhan.  Do cuireadh "Stair nadúrtha na hÉireann"</span>
<lb n="2492"/><span>amach ag an dochtúir Gearóid Boate i mbliadhain 1645.</span>
<lb n="2493"/><span>Dubhairt sé sa leabhar sin go ndéantaidhe úsáid den</span></p>
</div>
<pb n="68"/>
<div><lb n="2494"/><p><span>mhóin go fóirleathan mar aoileach agus "is maith tairbheach</span>
<lb n="2495"/><span>an rud í i n-a chóir sin" ar seisean.  Tá caoi ceaptha ag</span>
<lb n="2496"/><span>A. Muritz agus A. G. Girard i bParaois chun nitrates</span>
<lb n="2497"/><span>comhshamhluighthe (assimilate) do dhéanamh de sna nitrates</span>
<lb n="2498"/><span>atá sa mhóin, agus é fé phaitean aca le deich mbliadhna.</span></p>
<lb n="2499"/>
<lb n="2500"/><p><span>Is iomdha toradh is féidir a tharraing as an mhóin,</span>
<lb n="2501"/><span>freisin, acht í do dhríogadh, tarra móna, íle móna, íle</span>
<lb n="2502"/><span>sholuis, íle paraifin, pic agus tanach.  Do gheibhtar</span>
<lb n="2503"/><span>gas móna, leis, ó sna lúbanaibh (retorts) agus an mhóin</span>
<lb n="2504"/><span>'gá dríogadh.  Is cosmhail le gas guail an gas san agus</span>
<lb n="2505"/><span>is féidir úsáid do dhéanamh de chum soluis.  I n-a theannta</span>
<lb n="2506"/><span>sin, do gheibhtar cresol is fenol ó dhríogadh móna.  Do</span>
<lb n="2507"/><span>thug an Mond Gas Co i Londain, agus Crossley</span>
<lb n="2508"/><span>Brothers i Manchuin, agus Carob Franc sa Ghearmáin,</span>
<lb n="2509"/><span>iarrachtaí chun gais do tharraing as an mhóin i gcóir inneall</span>
<lb n="2510"/><span>ngais.  Déineann siad an mhóin do dhríogadh ar chuma</span>
<lb n="2511"/><span>áirighthe agus ní hamhám go bhfaghaid siad an gas acht</span>
<lb n="2512"/><span>gheibheann siad cóc agus noitrogéin i bhfuirm ammonium</span>
<lb n="2513"/><span>sulphate i n-aonacht leis.  Tá paitean ag H.C.</span>
<lb n="2514"/><span>Woltereck as Carn Locha i nAontrum, mar a bhfuil an</span>
<lb n="2515"/><span>obair ar siubhal aige, chum ammonía do dhéanam den</span>
<lb n="2516"/><span>niotrogéin atá sa mhóin.  Cuirthar an mhóin tré fuirnéisibh</span>
<lb n="2517"/><span>áirighthe i n-aonacht le haer is le huisce agus do gheibhtar</span>
<lb n="2518"/><span>mórán tairbhí eile aisti, eadhon, tarra parafín, acetic</span>
<lb n="2519"/><span>acid agus ammonia.  Ní féidir liom, annseo cur síos</span>
<lb n="2520"/><span>iomlán do dhéanamh ar an gcaoi atá aige.</span></p>
<lb n="2521"/>
<lb n="2522"/><p><span>Déantar úsáid freisin, de sna préamhaibh móna i n-ionad</span>
<lb n="2523"/><span>olna.  Cuirthar 75% de shíoda na móna le 25% d'olainn</span>
<lb n="2524"/><span>caorach i gcóir straillí agus éadaighe garbha den chinéal</span>
<lb n="2525"/><span>sin do dhéanamh.  Déintar éadaighe láimhliaghachtacha den</span>
<lb n="2526"/><span>adhbhar chéadna.  Is forus olann mhóna do dhéanamh den</span>
<lb n="2527"/><span>sraith uachtair den mhóin sléibhe, mar bíonn sí chomh bog</span>
<lb n="2528"/><span>scaoilte sin.  Do déineadh iarracht ar éadach do dhéanamh</span>
<lb n="2529"/><span>de cheannbhán bán acht níor éirigh leó.  Dó bhí sé ródheacair</span>
<lb n="2530"/><span>na ceallaí do bhriseadh i n-a sreangannaibh fé leith.</span></p>
<lb n="2531"/>
<lb n="2532"/><p><span>An mhóin éadtrom a bhíos ar uachtar agus go mbíonn a</span>
<lb n="2533"/><span>Lán de phréamhaibh slán innti, tuigthar gur féidir páipéar</span>
<lb n="2534"/><span>garbh marthanach a dhéanamh di.  Ní forus a dhéanamh, ámh,</span></p>
</div>
<pb n="69"/>
<div><lb n="2535"/><p><span>mar gheall ar é bheith chomh deacair sin an humic acid</span>
<lb n="2536"/><span>agus an ghainimh do scaramhaint uaithí.  Is costasamhail an</span>
<lb n="2537"/><span>rud é, leis, a bhánadh.  Siné an fáth nár éirigh leó páipéar</span>
<lb n="2538"/><span>móinteach do déanamh ionnus go mbéadh luach a saothair</span>
<lb n="2539"/><span>aca.  Do déantaidhe páipéar garbh, i gcóir ceangaltán</span>
<lb n="2540"/><span>do chuairceadh, de phréamhaibh móna acht 15% de cheir-</span>
<lb n="2541"/><span>teachaibh do chur leó.  Do dhéantaidhe cártaí posta,</span>
<lb n="2542"/><span>freisin, den adhbhar chéadna acht do bhíodh dath crón ortha.</span>
<lb n="2543"/><span>Tá caoí fe leith ag C.E. Nelson chum páipéar do dhéanamh</span>
<lb n="2544"/><span>dí agus tá teach céirde ar ocsailt aige i gCarac, i</span>
<lb n="2545"/><span>Michigan le trí bliadhna déag.  An muileann páipéir,</span>
<lb n="2546"/><span>do bhí i gCill Droichead tá sé dúnta ó bhliadhain a 1905.</span>
<lb n="2547"/><span>Do bhí muileann cosmhail leis i bhfoigseacht Admont,</span>
<lb n="2548"/><span>baile mór i nAustria, agus do thuit an míádh céadna air.</span></p>
<lb n="2549"/>
<lb n="2550"/><p><span>Deimhnighthar nach deacair tanach do tharraing as</span>
<lb n="2551"/><span>móinteach liath éadtrom.  Nuair bhíonn an mhóin sin</span>
<lb n="2552"/><span>tirim, glan ó luaithreadh, tá tuairim 18% de chellulose</span>
<lb n="2553"/><span>le fágháil as na sreangannaibh.  Is féidir 12% de thanach</span>
<lb n="2554"/><span>do bhaint as móin thirim.  Do bhí céad púnt de mhóin tirim</span>
<lb n="2555"/><span>ann agus do fromhadh gur féidir sé púint glan de thanach</span>
<lb n="2556"/><span>a tharraing aisti.  Deir R. W. Wallace agus Sir W.</span>
<lb n="2557"/><span>Ramsay gur féidir chúig ghalúin fichead nó sé ghalúin</span>
<lb n="2558"/><span>fichead de thanach do tharraing as tonna meádhachan den</span>
<lb n="2559"/><span>mhóin.  Déineann siad an mhóin do bheirbhiughadh le huisce</span>
<lb n="2560"/><span>agus beagán sulphuric acid.  Leagann siad aol uirthi</span>
<lb n="2561"/><span>i n-a dhiaidh sin agus silthear an suathachan go léir.  Bíonn</span>
<lb n="2562"/><span>an tanach sin maith go leór chum gluaisteán do</span>
<lb n="2563"/><span>thiomáint.</span></p>
<lb n="2564"/>
<lb n="2565"/><p><span>Níl tír eile sa domhan go mbeadh a leithéid d'adhbhar</span>
<lb n="2566"/><span>saibhris is comachta aice agus gan tairbhe 'ga bhaint as.</span>
<lb n="2567"/><span>Tá an cheist seo chomh tábhachtach sin fé láthair gur cóir</span>
<lb n="2568"/><span>don Stát féin móinte na hÉireann do stiúradh agus do</span>
<lb n="2569"/><span>réidhtiughadh.  Tá súil agam nach fada go mbéidh riaghaltas</span>
<lb n="2570"/><span>againn a thiubhraidh aire don nidh sin.  Tá an mhóin go</span>
<lb n="2571"/><span>flúirreach againn acht i n-ionad úsáid do dhéanamh dí,</span>
<lb n="2572"/><span>bíonn an gual againn 'ga thabhairt ón mBreatain agus</span>
<lb n="2573"/><span>easair mhóna ón nGearmáin.  Tá an gual chomh daor</span>
<lb n="2574"/><span>sin agus ceist na n-oibridhe bun-os-cionn agus gach nidh,</span></p>
</div>
<pb n="70"/>
<div><lb n="2575"/><p><span>beagnach, tré chéile, go bhfuil sé riachtanach againn úsáid</span>
<lb n="2576"/><span>a dhéanamh dá bhfuil againn.  Mar gheall air sin, tá sé</span>
<lb n="2577"/><span>d'fhiachaibh ní hamháin ar an riaghaltas acht ar mhuinntir</span>
<lb n="2578"/><span>na hÉireann agus ar gach duine fé leith a chion féin do</span>
<lb n="2579"/><span>dhéanamh i dtaoibh an ruda so.  Tá súil agam nach leigfidh</span>
<lb n="2580"/><span>siad tharsta rud is cóir dóibh a dhéanamh agus go mbéidh</span>
<lb n="2581"/><span>toradh ar a saothar leis.</span></p>
<lb n="2582"/>
<lb n="2583"/><p><span>CARN BÁN.</span>
<lb n="2584"/></p>
</div>
<pb n="71"/>
<div><lb n="2585"/><p><span>COMAOINEACHT.</span></p>
<lb n="2586"/>
<lb n="2587"/><p><span>Ní rud nuadh é comaoineacht bíodh go ndéantar uathbhás</span>
<lb n="2588"/><span>dí ar na mallaibh.  Bhain na céad Críostaidhthe an chiall</span>
<lb n="2589"/><span>as teagasc ár Slánuightheóra gur mhair siad i gcoitcheann</span>
<lb n="2590"/><span>gan bhuantsealbh ag aoinneach ar aon rud.  Dhíol siad a</span>
<lb n="2591"/><span>rabh aca agus thug an luach do chiste na n-aspal le caitheamh</span>
<lb n="2592"/><span>ar oileamhaint agus ar earraidhe don tsluagh i gcoit-</span>
<lb n="2593"/><span>cheann; agus tugann an scríobhnóir mór Frangcach an</span>
<lb n="2594"/><span>tAthair Fuaird fá'r ndeara narbh eadh smuaineadh</span>
<lb n="2595"/><span>nuadh é imeasc na nIudaigheach, óir gur mhair na sagairt</span>
<lb n="2596"/><span>a tháinig do fhreastail sa Teampoll i gcoitcheann;</span>
<lb n="2597"/><span>agus gur lean na Phairisíní a sompla súd; chuireadar</span>
<lb n="2598"/><span>cumainn ar bun in ar chaitheadar a bproinn gach lá le</span>
<lb n="2599"/><span>chéile.  Agus bhí drong daoine fá leith a dtugtaidhe</span>
<lb n="2600"/><span>Esséiní ortha agus ní rabh aon deighilt eidir a gcuid</span>
<lb n="2601"/><span>earraidhe.  Lean na Críostaidhthe nó cuid aca ariamh ó</span>
<lb n="2602"/><span>shoin don nós chéadna ins na mainistribh agus ins na</span>
<lb n="2603"/><span>clocharaibh ar fud an domhain.  Acht tá an deithbhir seo</span>
<lb n="2604"/><span>eidir chomaoineacht na ndaoine sin agus an chomaoineacht</span>
<lb n="2605"/><span>ar a mbíonn trácht ar na haimsearaibh seo agus ar a</span>
<lb n="2606"/><span>bhfuilmíd ag tagairt annso: gur dá ndeóin féin do</span>
<lb n="2607"/><span>ghlacadar na daoine úd leis an gcomaoineacht agus mar</span>
<lb n="2608"/><span>gheall ar Dhia: agus gur mar gheall ortha féin atá daoine</span>
<lb n="2609"/><span>indiú ag iarraidh chomaoineachta.  Tugtar boichte ar</span>
<lb n="2610"/><span>chomaoineacht na manach agus na mbanriaghalta acht ní</span>
<lb n="2611"/><span>ag súil le bochtanacht a bhfuil sóiséalaidhthe agus</span>
<lb n="2612"/><span>comaoinidhthe ag éileamh gach earraidhe do bheith i gcoit-</span>
<lb n="2613"/><span>cheann.</span></p>
<lb n="2614"/>
<lb n="2615"/><p><span>In ar dtír dhúthchais féin téid an cumanntas abhfad</span>
<lb n="2616"/><span>siar in ar stair: chomh fada siar is téid an stair féin;</span>
<lb n="2617"/><span>acht ní rabh cumanntas earraidhe ann acht cumanntas</span>
<lb n="2618"/><span>talmhan.  Chan fhuil an tuairisc chomh beacht againn is</span></p>
</div>
<pb n="72"/>
<div><lb n="2619"/><p><span>budh mhaith linn ar ghabháltas talmhan i sean Éirinn.  Is</span>
<lb n="2620"/><span>dóigh linn go bhfuil an t-eólas le fághail i leabhraibh an</span>
<lb n="2621"/><span>fhéineachais, acht ní rinneadh staidéir bheacht ortha fós.</span>
<lb n="2622"/><span>Ins an leabhar do scríobh Labhras Mac Fhionnghail tá</span>
<lb n="2623"/><span>mórán rud deas Le léigheadh acht ní iontuigthe as ar fad,</span>
<lb n="2624"/><span>goidé an riar do bhí ar sheilbh na talmhan.  Cuireann</span>
<lb n="2625"/><span>Eóin Mac Néill in aghaidh na tuairme do bhíodh ag mórán</span>
<lb n="2626"/><span>daoine gur athrannadh an talamh go minic acht ní</span>
<lb n="2627"/><span>nochtuigheann sé dhúinn an modh in ar tugadh a gcuid talmhan</span>
<lb n="2628"/><span>féin do mhuintir gach tuatha.  Acht tigeann gach staraidhe</span>
<lb n="2629"/><span>le chéile san tuairim gur bha le muintir na tuaithe talamh</span>
<lb n="2630"/><span>na tuaithe.  Thugadar sealbh sealadach nó buantsealbh</span>
<lb n="2631"/><span>do dhaoinibh áirighthe acht ón treibh fuair sé an tsealbh sin.</span>
<lb n="2632"/><span>Is i bhfuirm talmhan ba ghnáthach tuarastal nó buantabharthas</span>
<lb n="2633"/><span>do thabhairt do hoifigíbh nó feadhmanaigh do rinne</span>
<lb n="2634"/><span>seirbhísigh phoiblidhe.  An rí nó an flaith bhí roinnt de</span>
<lb n="2635"/><span>thalamh na tuaithe ag dul dó.  An biadhtach fuair sé</span>
<lb n="2636"/><span>fearann talmhan mar chúiteamh dó in ar chaith sé ag</span>
<lb n="2637"/><span>coinneáilt bídh do lucht siubhail.  An t-árdollamh, an</span>
<lb n="2638"/><span>breitheamh, an t-ollamh le ceárduidheacht, an t-árd-</span>
<lb n="2639"/><span>oirfididhe agus bh'éidir mórán oifigeach poiblidhe eile</span>
<lb n="2640"/><span>do bhíodh sealbh fearainn talmhan ag dul dóibh mar</span>
<lb n="2641"/><span>thuarastal nó buantabhartas.  Acht taobh ba thiar díobh</span>
<lb n="2642"/><span>san go léir do bhí na céilidhthe nó lucht na tuaithe agus</span>
<lb n="2643"/><span>do bhíodh comhshealbh aca i n-urmhór na talmhan; ins an</span>
<lb n="2644"/><span>talamh mhaith, go háithrid an talamh intreabhtha, do bhíodh</span>
<lb n="2645"/><span>teóranna, acht is dóighthe go mbíodh dream éigin daoine,</span>
<lb n="2646"/><span>an fine, i gcór fá chuibhreann talmhan taobh istigh de</span>
<lb n="2647"/><span>ghac teorainn.  Agus an talamh bán agus na coillte</span>
<lb n="2648"/><span>agus na portaigh do bhíodh siad saor do ghach saorchéile</span>
<lb n="2649"/><span>san treibh le haghaidh eallaigh do chothughadh, le haghaidh</span>
<lb n="2650"/><span>fiadhaigh, le haghaidh móin do bhaint, agus le haghaidh mórán</span>
<lb n="2651"/><span>rúd eile.  Bhí an cór suidhte go láidir in economacht</span>
<lb n="2652"/><span>na nGaedheal.  Is dóigh linn gur mhair sé in aimhdheóin</span>
<lb n="2653"/><span>gach reacht Gallda anuas go dtí n-ar linn féin agus</span>
<lb n="2654"/><span>go bhfuil sé le fagháil fós i mórán áiteann in Eirinn.</span>
<lb n="2655"/><span>Agus ní hé amháin go rabh an cór go láidir agus comhshealbh</span>
<lb n="2656"/><span>ag gach saorfhear den chineadh (ní cosmhail go rabh aon</span></p>
</div>
<pb n="73"/>
<div><lb n="2657"/><p><span>chomhshealbh talmhan ag na mnáibh bíodh go mbíodh buantsealbh</span>
<lb n="2658"/><span>aca ar earraidhe éigin dá gcuid féin) acht cuireadh roinnt</span>
<lb n="2659"/><span>den talamh ar leith le haghaidh seandaoine agus daoine</span>
<lb n="2660"/><span>nach rabh in innmhe aire thabhairt do thalam nó dóibh féin;</span>
<lb n="2661"/><span>rud gur mhaith le comaoinidhthibh an lae indiu do bheit</span>
<lb n="2662"/><span>ann.  Ar an adhbhar sin is follus gur do réir comaoin-</span>
<lb n="2663"/><span>eactha do bhíodh sealbh na talmhan imeasc Gaedheal chomh</span>
<lb n="2664"/><span>fada is bhí a reacht féin i bhféidhm.</span></p>
<lb n="2665"/>
<lb n="2666"/><p><span>Chá rabh dlighthe na Rómhánach fábhrach don chumannacht</span>
<lb n="2667"/><span>acht badh eadh an réim fheodalach do chuir deireadh le gach</span>
<lb n="2668"/><span>cumannacht i roinn na hEórpa.  Dlighthe míleadhta do</span>
<lb n="2669"/><span>b'eadh an réim fheodalach.  Nuair do mháidhin na cineadha</span>
<lb n="2670"/><span>fiadhaine ar lár na hEórpa agus ón tuaisceart anuas</span>
<lb n="2671"/><span>ar an Impireacht Rómhánach agus ar a coilinídhthibh in</span>
<lb n="2672"/><span>iarthar Eórpa do bhíodh taoiseach troda nó ceann cogaidh</span>
<lb n="2673"/><span>aca agus nuair ghabhaidís tír nó tuath dar leo ba fearr</span>
<lb n="2674"/><span>dóibh roinnt na tíre dfhágáil faoi an taoiseach.  Tháinig</span>
<lb n="2675"/><span>de sin an bunsmuaineadh gurbh leis an taoiseach (bhíodh</span>
<lb n="2676"/><span>ainm ar leith aige mar atá rí, nó flaith no tighearna, agus l.)</span>
<lb n="2677"/><span>an tír nó an tuath agus gur uaidh do fuair gach duine</span>
<lb n="2678"/><span>eile a ghabháltas féin.  Do bhronn sé fearann leathan ar</span>
<lb n="2679"/><span>na taoiseachaibh is mó do chuidigh leis ins an chogadh.</span>
<lb n="2680"/><span>Cuireadh as sealbh muintear dúthchasach na tíre agus chá</span>
<lb n="2681"/><span>rabh ionnta acht daoscar sluagh nó aitheach tuatha feasta.</span>
<lb n="2682"/><span>Is follus ón méid adubhramar go bhfuil an bunsmuaineadh</span>
<lb n="2683"/><span>san réim fheodalach díreach contrardha don bhun-</span>
<lb n="2684"/><span>smuaineadh sa chumannacht agus nár bh'éidir don dá mhodh</span>
<lb n="2685"/><span>mairthin i gcomhluadar le chéile.  Rug an réim fheodalach</span>
<lb n="2686"/><span>an bhuaidh ar feadh mórán aoiseann, agus chuaidh an</span>
<lb n="2687"/><span>chumannacht i neimhnídh.  Do mhair sí in Éirinn níos maille</span>
<lb n="2688"/><span>'ná in aon tír eile i Roinn na hEorpa acht tolladh a</span>
<lb n="2689"/><span>croidhe ag cath Chionntsáile sa bhliadhain 1602, agus ó</span>
<lb n="2690"/><span>shoin i leith cha rabh cumannacht i ngníomh in aon tír go</span>
<lb n="2691"/><span>dtí 1917 nuair chuir Boilsibhící saorstát cumannacht</span>
<lb n="2692"/><span>ar bun sa Rúis.</span></p>
<lb n="2693"/>
<lb n="2694"/><p><span>Do cailleadh bunsmuaineadh na cumannachta agus</span>
<lb n="2695"/><span>is do réir a chéile nochtuigheadh arís é tuairim is céad</span>
<lb n="2696"/><span>bhliadhain ó shoin.  San Atharrughadh Mór san Fhraingc</span></p>
</div>
<pb n="74"/>
<div><lb n="2697"/><p><span>(1789-1794) do cuireadh an iomad de smuaintibh aite</span>
<lb n="2698"/><span>thríd a chéile, acht is tearc duine chuimhnigh ar sheanreacht</span>
<lb n="2699"/><span>na hEorpa sul ar cuireadh reachta míleadhta i bhfeidhm.</span>
<lb n="2700"/><span>Do bhí scríobhnóirí éigin ann roimh an am sin féin, mar</span>
<lb n="2701"/><span>Bholtaire agus Rousseau san Fhrainnc agus Cant agus</span>
<lb n="2702"/><span>Hégel sa Ghearmáin do chuir daoine ag smuaineadh ar</span>
<lb n="2703"/><span>neitheannaibh go leór agus do thúsnuigh fiosrachas nár</span>
<lb n="2704"/><span>ghnáthach roimhe sin go háithrid ar cheisteannaibh creidimh.</span>
<lb n="2705"/><span>Feallsamhnacht adhbharach chorpordha agus ainchreidmheach</span>
<lb n="2706"/><span>do theagasc siad agus ó nach rabh, dar leo, an darna</span>
<lb n="2707"/><span>saoghal ann do cheap daoine go mbudh cheart an t-oll-</span>
<lb n="2708"/><span>mhaitheas is mó is féidir do bheith ag daoinibh ar an saoghal</span>
<lb n="2709"/><span>so.  Do bhí rian na feallsamhnachta sin ar na céad</span>
<lb n="2710"/><span>daoinibh do scríobh ar shóisealacht agus ar chumannacht</span>
<lb n="2711"/><span>is i Sasanaibh (agus in Éirinn) tháinig na scríobhnóirí</span>
<lb n="2712"/><span>seo chum tosaigh ar dtús.  Godbhin agus Owen agus</span>
<lb n="2713"/><span>Uilliam Mac Thomáis ó Chorcaigh na daoine ba mhó cáil</span>
<lb n="2714"/><span>ortha.  Dar leo seo is féidir an cineadh daoine dfheabh-</span>
<lb n="2715"/><span>sughadh go dtí pointe amgealda acht go bhfuighbhidís</span>
<lb n="2716"/><span>oideachas saoirse agus comhroinn in ollmhaitheas an</span>
<lb n="2717"/><span>tsaoghail.  Do theagasc Uilliam MacThomáis mar theag-</span>
<lb n="2718"/><span>ascann gach Sóiséalaidhe fá láthair gurab obair amháin do</span>
<lb n="2719"/><span>bhéarann luachmhaireacht do neitheannaibh agus mar sin gur</span>
<lb n="2720"/><span>le lucht oibre do réir chirt gach nídh a déantar, agus gur</span>
<lb n="2721"/><span>mícheart buantsealbhachas agus coimhlint eadar oibrighthibh.</span></p>
<lb n="2722"/>
<lb n="2723"/><p><span>Bhí ughdair éigin san bhFraingc fán am chéadna do</span>
<lb n="2724"/><span>bhíodh ag scrudughadh na gceisteann céadna agus ag</span>
<lb n="2725"/><span>gearradh an chasáin do Shóisealachth mar tá sí i mbéalaibh</span>
<lb n="2726"/><span>daoine anois .i. Sismondí, San Simón, Louis Blanc;</span>
<lb n="2727"/><span>agus go haithrid Proudhon.  Do bhí an t-ughdar deiridh</span>
<lb n="2728"/><span>seo ní amháin ina Shóiséalaidhe acht ina ainreachtaidhe</span>
<lb n="2729"/><span>chomh maith.  Acht is é an Gearmánach Carl Marcs agus</span>
<lb n="2730"/><span>a chara Frederic Engels do chuir an bhunchloch Shóisealach</span>
<lb n="2731"/><span>is doimhne agus is daingne sa talamh.  Feallsamhnach</span>
<lb n="2732"/><span>géar do b'eadh Marcs, agus nuair do leag sé a intinn</span>
<lb n="2733"/><span>le ceisteannabh economacha do chuir sé snas agus slacht</span>
<lb n="2734"/><span>ar na teóiríbh do bhíodh dhá nochtadh go nuige sin.  I lár</span>
<lb n="2735"/><span>na haoise do ghabh thart do luigh a ré oibre.  Chuir sé</span></p>
</div>
<pb n="75"/>
<div><lb n="2736"/><p><span>amach mórán scríbheann agus leabhar, an ceann is mo</span>
<lb n="2737"/><span>aca "Dás Capital" in ar nochtuigh sé a smuainte go</span>
<lb n="2738"/><span>hiomlán ar Shóisealacht agus ar chumannacht.  Is iad</span>
<lb n="2739"/><span>seo na smuainte is mó do nochtuigh sé ar a luigheann</span>
<lb n="2740"/><span>teagasc Sóisealachta an lae indiu; óir glacann Sóis-</span>
<lb n="2741"/><span>ealaidhthe de ghach uile chineál le Marcs mar fháidh ar a</span>
<lb n="2742"/><span>dteagasc: gurab é saothar lucht oibre bhéarann luachmhaire</span>
<lb n="2743"/><span>do ghach nídh, agus gur do réir mhéid an tsaothair luach-</span>
<lb n="2744"/><span>mhaireactha an neithe.  Ar an tséala sin gur le lucht</span>
<lb n="2745"/><span>oibre ní hé amháin an tuarastal is mó a gheibh siad acht</span>
<lb n="2746"/><span>an bhreis luachmhaireachta a ghnítear agus a théid fá láthair</span>
<lb n="2747"/><span>do fhear na bunmhaoine a fhostuigheas lucht oibre: gur</span>
<lb n="2748"/><span>mhídhlisteanach biseach ar bith ar airgead nó ar thrachtáil:</span>
<lb n="2749"/><span>gur le lucht oibre fosta gach bunmhaoin agus gach ollmhai-</span>
<lb n="2750"/><span>theas agus saidhbhreas athá ann cheana óir gur toradh</span>
<lb n="2751"/><span>oibre iad go léir.  Is bourgeoisie agus lucht súighte</span>
<lb n="2752"/><span>brighe na n-oibreach gach fear bunmhaoine agus gach duine</span>
<lb n="2753"/><span>dá bhfuil ann acht amháin an t-oibridhe.</span></p>
<lb n="2754"/>
<lb n="2755"/><p><span>Tá dhá nóta eile i dteagasc Mharcs do chuidigh go</span>
<lb n="2756"/><span>mór le Sóiséalacht do bhuanadh .i. do theagasc sé gur</span>
<lb n="2757"/><span>fáthanna economacha do bhí le gach éacht do thuit amach</span>
<lb n="2758"/><span>i stair an domhain.  Ní headh amháin gur suarach le rádh</span>
<lb n="2759"/><span>ceisteanna creidimh, ceisteanna cineadhacha, ceisteanna</span>
<lb n="2760"/><span>pearsanta agus l., in obair an tsaoghail, acht nach rabh a</span>
<lb n="2761"/><span>leithéid de cheisteannaibh ann ionnta féin acht gur scáil</span>
<lb n="2762"/><span>gach ceann aca ón cheist economach go fiú creideamh</span>
<lb n="2763"/><span>féin; gur chum gach cineadh a Dhia féin, nó a ndéithe féin,</span>
<lb n="2764"/><span>do réir smuainte tháinig chuca on riocht saoghalta in a</span>
<lb n="2765"/><span>rabhadar: gur cheap daoine fiadhaine déithe fiadhaine</span>
<lb n="2766"/><span>dóibh féin agus do réir mar éirigheadar ní ba mhíne agus</span>
<lb n="2767"/><span>ní ba shéimhe gur cheapadar déithe ní ba mhíne agus ní ba</span>
<lb n="2768"/><span>shéimhe dóibh féin.  Slighe bheathadh agus iolmhaoin saoghalta</span>
<lb n="2769"/><span>an t-aon rud amháin do rinne daoine do chorraidhe</span>
<lb n="2770"/><span>agus go ndearnadh cogadh agus sióthcháin mar gheall air</span>
<lb n="2771"/><span>sin, díreach mar chímíd fá láthair Gearmáinigh, agus</span>
<lb n="2772"/><span>Sacsanaigh agus Poncánaigh ag déanamh cogaidh is síotchána</span>
<lb n="2773"/><span>mar gheall ar a gcuid thráchtála agus a gcuid earraidhe,</span>
<lb n="2774"/><span>cibé ar bith focla bhíonn ar a bpusaibh.  Adhbharacht</span></p>
</div>
<pb n="76"/>
<div><lb n="2775"/><p><span>staramhail tugadh ar an teóir seo nó míniughadh economach</span>
<lb n="2776"/><span>ar stair.  Dálta a lán teórach eile bíonn conspóid</span>
<lb n="2777"/><span>ann ar an chéill in ar theagasc Marcs an teóir acht</span>
<lb n="2778"/><span>ón méid adubhairt sé féin agus go haithrid ón méid a</span>
<lb n="2779"/><span>scríobh a chomhoibridhe Engels agus a lucht leanta isé an</span>
<lb n="2780"/><span>dóigh in ar theagasc Marcs an teóir ins an chéill dhírigh</span>
<lb n="2781"/><span>shothuigsinte .i. nach fuil sa chruinne acht adhbhar no damhna;</span>
<lb n="2782"/><span>nach fuil aon úghdar nó stiúrthóir ar an chruinne acht</span>
<lb n="2783"/><span>amháin "nádúir" a choinnigheas gach uile rud ag</span>
<lb n="2784"/><span>gluaiseacht.  Níl ar an saoghal seo acht an cineadh</span>
<lb n="2785"/><span>daoine, ainmhínte agus adhbharacht agus is é an t-aon</span>
<lb n="2786"/><span>rud amháin is fiú smuaineadh air do dhaoinibh ollmhaitheas</span>
<lb n="2787"/><span>an tsaoghail do rannadh go cothrom.  Ní abrann sé,</span>
<lb n="2788"/><span>amhthach, gur ceart é rannadh go cothrom, mar is iontuigthe</span>
<lb n="2789"/><span>uaidh nach fuil ceart ná cearr ann, acht gur éigin é.</span>
<lb n="2790"/><span>Beireann sin go dtí an darna pointe sinn, dar theagasc</span>
<lb n="2791"/><span>Marcs.  Dar leis, tá dlighthe éigin ag stiuradh na</span>
<lb n="2792"/><span>cruinne (siúd is nach fuil ughdar dlightheadh ann) ag</span>
<lb n="2793"/><span>stiúrad beathadh an duine agus ag stiúradh comhluadaracht</span>
<lb n="2794"/><span>daoine.  Deir sé gurab iomdha réim chomhluadarachta</span>
<lb n="2795"/><span>do chuir an saoghal de: gur fhóir gach réim díobh dá</span>
<lb n="2796"/><span>aimsir féin; acht gur fhás i gcomhnuidhe, taobh istigh den</span>
<lb n="2797"/><span>chomhluadaracht féin, frighid a millte.  Réim an tsean</span>
<lb n="2798"/><span>Romhánachais go rabh sé lobhtha meathta nuair dfhás an</span>
<lb n="2799"/><span>Chríostuidheacht; go rabh an Chríostuidheacht caithte nuair</span>
<lb n="2800"/><span>dfhás an fheodalacht, gur taobh istigh den fheodalacht</span>
<lb n="2801"/><span>féin dfhás cnumh a loit í sul ar briseadh uirthe ag</span>
<lb n="2802"/><span>Atharrughadh Mór na Fraingce, agus geineadh réim</span>
<lb n="2803"/><span>bhourgeoisigh nó réim lucht bunmhaoine agus lucht gaimbín.</span>
<lb n="2804"/><span>Chítar do go soiléir dar leis, go bhfuil an réim sin atá</span>
<lb n="2805"/><span>againn fós ag dul i seirglighe agus go dtuitfidh sí as</span>
<lb n="2806"/><span>a chéile gan rómhoill agus gurab í réim thiocfas aisti</span>
<lb n="2807"/><span>ná an phobalacht Shóiséalach.  Mar is é dligheadh na cruinne</span>
<lb n="2808"/><span>é chan fhuil dul as againn agus ní móide gur féidir linn</span>
<lb n="2809"/><span>cuidiughadh le n-a chur i bhfeidhm.  Tá réim lucht gaimbín</span>
<lb n="2810"/><span>agus bunmhaoine ag dul in olcas ó ló go ló, do réir</span>
<lb n="2811"/><span>Marcs .i. saidhbhreas lucht saidbhris ag méadughadh agus</span>
<lb n="2812"/><span>boichte na mbocht ag dul i méad leis, agus is i ndonacht</span></p>
</div>
<pb n="77"/>
<div><lb n="2813"/><p><span>a raghaidh an scéal chum nach beidh i gcumas an</span>
<lb n="2814"/><span>chinidh daoine é dfhulaingt níos fuide, agus glacfaidh an</span>
<lb n="2815"/><span>daoscarshluagh sealbh ar ghach bhunmaoine, ar gach úirléis</span>
<lb n="2816"/><span>oibre agus ar gach adhbhar ndéantúisí, agus cuirfar</span>
<lb n="2817"/><span>deireadh go deo na ndeor le réim na mbourgeoiseach.</span>
<lb n="2818"/><span>Ní abrann Marcs an leanfaidh máthair an uilc an réim</span>
<lb n="2819"/><span>Shóiséalach; acht ó fhágann sé an cheist ag an réim sin,</span>
<lb n="2820"/><span>samhlaightear go measann sé nach beidh aon chlaochlodh</span>
<lb n="2821"/><span>ar an bpobalacht Shóiséalach, ná aon ghábha leis.</span></p>
<lb n="2822"/>
<lb n="2823"/><p><span>Sé Marcs is fáidh, mar adubhramar, do lucht cumann-</span>
<lb n="2824"/><span>achta agus lucht Sóiséalachta ar fud an domhain le breis</span>
<lb n="2825"/><span>agus leathchéad bliadhain.  Ní dóigh linn gur thuig an</span>
<lb n="2826"/><span>deichmhadh cuid aca an teagasc iomlán do thug Marcs</span>
<lb n="2827"/><span>uaidh agus níl siad ar aon scéal ar chor ar bith fá'n</span>
<lb n="2828"/><span>dóigh is fearr le n-a theagasc do chur i bhfeidhm.  An</span>
<lb n="2829"/><span>chéad dream do ghabh chuca a theagasc dar leo do b'é an</span>
<lb n="2830"/><span>rud a bhí ina cheann go mbeadh sealbh gach iolmhaoine ag</span>
<lb n="2831"/><span>an stát nó ag riaghaltas stát.  Do shaothróchadh daoine</span>
<lb n="2832"/><span>do réir a n-acfuinne faoi chigiribh stáit agus do rannfad</span>
<lb n="2833"/><span>an stát gach ollmhaitheas ortha, agus nach do réir a saothair</span>
<lb n="2834"/><span>do dhéanfaidhe é acht do réir a dteastála.  Agus ós</span>
<lb n="2835"/><span>rud é gur theagasc Marcs gurb ó dhligheadh nadúrdha</span>
<lb n="2836"/><span>agus ar éigean do thiocfadh an phobalacht Shóisealach i</span>
<lb n="2837"/><span>gcrích, agus go mbéadh an scéal ag éirghe ní ba dhona i</span>
<lb n="2838"/><span>dtólaimh go dtiocfadh an tAtharrughadh Mór, níor chuidigh</span>
<lb n="2839"/><span>siad le haon leasughadh ná feabhsughadh ar lucht oibre,</span>
<lb n="2840"/><span>agus níor ghabhadar aon pháirt i bpoiliteacht.  Acht i rith</span>
<lb n="2841"/><span>na haimsire do tháinig atharrughadh intinne ar a lán aca.</span>
<lb n="2842"/><span>Cha rabh tairngreacht Mharcs dhá fíoradh.  Cha rabh riocht</span>
<lb n="2843"/><span>lucht oibre ag éirghe ní ba mheasa agus cha rabh an t-athar-</span>
<lb n="2844"/><span>rughadh ag teacht.  Rud eile, do thoisigh amhrus ag</span>
<lb n="2845"/><span>méadughadh ar dhaoinibh fá'n stát.  Na Frangcaigh go</span>
<lb n="2846"/><span>haithrid níor mhór leo an stát, mar do bhí barraidheacht</span>
<lb n="2847"/><span>eólais aca ar chaime agus ar thiorántas an stáit.  Do</span>
<lb n="2848"/><span>bhí an scéal amhlaidh roimh an chogadh mhór agus tá an</span>
<lb n="2849"/><span>tuairim sin imthighthe i dtreise fá seacht ó shoin.  Fuair</span>
<lb n="2850"/><span>gach cineadh san Eoraip a leórdhóthain de riaghal an stáit</span>
<lb n="2851"/><span>le linn an chogaidh agus is dóigh linn go bhfuil a n-urmhór</span></p>
</div>
<pb n="78"/>
<div><lb n="2852"/><p><span>bréan de iúil an stáit.  Má táthar leath chomh bréan</span>
<lb n="2853"/><span>dí i dtíorthaibh eile is táimíd-ne in Eirinn ní rachaidh</span>
<lb n="2854"/><span>Sóiséalacht stáit i bhfeidhin go tobann.</span></p>
<lb n="2855"/>
<lb n="2856"/><p><span>Fá 'n am gur thoisigh amhrus ag fás fá Shóiséalacht</span>
<lb n="2857"/><span>stáit, do cheap na Frangcaigh amach bealach eile le</span>
<lb n="2858"/><span>sóiséalacht do chur i bhfeidhm ar a dtug siad Sindicealacht</span>
<lb n="2859"/><span>agus do cheap roinnt Sasanaich gléas dóibh féin</span>
<lb n="2860"/><span>gan mórán deithbhir ann ón ghléas Frangcach .i. Sóisealacht</span>
<lb n="2861"/><span>cuideachtadh nó Guild Socialism.  Sé chialluigheann</span>
<lb n="2862"/><span>Sindicealacht, go mbeadh gach monarcha, abair, i seilbh</span>
<lb n="2863"/><span>agus fá réir lucht oibre ins an monarchain sin, agus</span>
<lb n="2864"/><span>go bhfuighbheadh lucht oibre gach ar bhfiú na déantúisí do</span>
<lb n="2865"/><span>dhéanfaidís.  Do bheadh an lucht oibre in a gcumannaibh</span>
<lb n="2866"/><span>féin i ngach céird agus do bheadh gach a bhain leis an chéird</span>
<lb n="2867"/><span>sin fá réir dóibh.  Ní dheachaidh siad ní b'fhuide leis</span>
<lb n="2868"/><span>an scéal ar dtús, agus d'fhágfadh siad riaghaltas na</span>
<lb n="2869"/><span>tíre fá mhuintir na tíre i gcoitchinne; acht d'fhás an-éileamh</span>
<lb n="2870"/><span>leis an aimsir, go dtí gur ceapadh go mbudh cheart</span>
<lb n="2871"/><span>riaghaltas na tíre agus gach uile chomhacht agus gach uile</span>
<lb n="2872"/><span>mhaoin do bheith i seilbh lucht oibre.  Do bhí na sindica-</span>
<lb n="2873"/><span>luidhthe ó thús i bhfábhar cogadh na rang agus an staile</span>
<lb n="2874"/><span>oibre mar úirleisi coitcheannda.</span></p>
<lb n="2875"/>
<lb n="2876"/><p><span>Anuas go dtí cúpla bliadhain ó shoin cha rabh i ngach</span>
<lb n="2877"/><span>ghné Sóiséalachta acht teóir.  Acht do thuit éacht amach</span>
<lb n="2878"/><span>fá'n am sin.  Bhí eirghe Amach san Rúis.  Bhí míshástacht</span>
<lb n="2879"/><span>annsin le Riaghaltas an Csár le fada acht ba hé leathtrom</span>
<lb n="2880"/><span>agus cruadhtan an chogaidh mhóir ba chiontach leis an Éirghe</span>
<lb n="2881"/><span>Amach fá dheireadh.  Do cuireadh an Csar mór agus a</span>
<lb n="2882"/><span>chomhluadar faoi chois, agus do cuireadh Sóiséalach cliútach</span>
<lb n="2883"/><span>i gceannas na tíre .i. Cerenscí.  Acht do bhí daoine i</span>
<lb n="2884"/><span>gcomhchaidreamhas leis nár Shóiséalaidhthe agus ní rabh</span>
<lb n="2885"/><span>iontaobh ag muntir na tíre ionnta.  Do bhí Éirghe Amach</span>
<lb n="2886"/><span>agus Atharrughadh Mór eile aca agus tháinig na boilsibhící</span>
<lb n="2887"/><span>i réim faoi cheannas Lenin, Trotsci, agus a gcomhlucht</span>
<lb n="2888"/><span>agus do cuireadh réim Shóiséalach i bhfeidhm agus do</span>
<lb n="2889"/><span>neartuigheadh leis an Sóiséalacht ó shoin.  Sóiséalacht</span>
<lb n="2890"/><span>den ghné Sindicealach atá i bhfeidhm aca.  Ag seo síos</span>
<lb n="2891"/><span>na ruda is tábhachtaighe i réim Riaghaltais na mBoilsibhící: —</span>
<lb n="2892"/></p>
</div>
<pb n="79"/>
<div><lb n="2893"/><p><span>An Rúis do bheith ina Saorstát de Shóibhéataibh, de</span>
<lb n="2894"/><span>oibrighthibh, de shaighdiúiribh, agus de Scológaibh (Soibheac — .i.</span>
<lb n="2895"/><span>focal Rúiseach ar chumann).</span></p>
<lb n="2896"/>
<lb n="2897"/><p><span>An Saorstát deanta suas de Saorstátaibh Sóibhéatacha</span>
<lb n="2898"/><span>náisiúnta comhcheangailte le chéile.</span></p>
<lb n="2899"/>
<lb n="2900"/><p><span>Deireadh do chur le fóiréigniughadh daoine daonda ag</span>
<lb n="2901"/><span>daoinibh eile; agus réim Shóiséalacha ealadhanta do</span>
<lb n="2902"/><span>chur ar bun ar fud an domhain.</span></p>
<lb n="2903"/>
<lb n="2904"/><p><span>Talamh na tíre do chur as buantseilbh dhaoine prióbháid-</span>
<lb n="2905"/><span>eacha agus a thabhairt do lucht oibre gan luach nó cúiteamh</span>
<lb n="2906"/><span>do thabhairt do na daoine gur leó é fá láthair, go</span>
<lb n="2907"/><span>ndéanfar comhúsáid dé.</span></p>
<lb n="2908"/>
<lb n="2909"/><p><span>Gach foraois, míneach agus uisce gur fiú mórán iad,</span>
<lb n="2910"/><span>gur leis an náisiún iad.</span></p>
<lb n="2911"/>
<lb n="2912"/><p><span>Gach monarcha, obair míneach, bóthar iarainn agus</span>
<lb n="2913"/><span>gach úirleis agus gléas iomchair agus deantúsa do chur</span>
<lb n="2914"/><span>faoi réir an lucht oibre.</span></p>
<lb n="2915"/>
<lb n="2916"/><p><span>Gan glacadh le haonfhiacha ó airgead iasachta tugadh</span>
<lb n="2917"/><span>do Riaghaltas an Csáir, do na tighearnaíbh talmhan agus</span>
<lb n="2918"/><span>do lucht gaimbín, i modh is go mbrisfar ar lucht bun-</span>
<lb n="2919"/><span>mhaoine an domhain.</span></p>
<lb n="2920"/>
<lb n="2921"/><p><span>Na bannca do naisiúnadh.</span></p>
<lb n="2922"/>
<lb n="2923"/><p><span>Obair do bheith riachtanach ar ghach uile dhuine.</span></p>
<lb n="2924"/>
<lb n="2925"/><p><span>Go ngabhfhaidhe airm ag lucht oibre agus go riarfar</span>
<lb n="2926"/><span>ina airm iad, agus gan cead airm d'iomchar ag lucht</span>
<lb n="2927"/><span>saidhbhris.</span></p>
<lb n="2928"/>
<lb n="2929"/><p><span>Éindream a dhéineann éigniughadh ar lucht oibre nach</span>
<lb n="2930"/><span>ceart fá láthair leigint dóibh aon pháirt do ghlacad i</span>
<lb n="2931"/><span>Riaghaltas na tíre.  Gur ceart gach cumhacht do</span>
<lb n="2932"/><span>bheith i lámhaibh sluaighte saothair agus a dteachtaí</span>
<lb n="2933"/><span>úghdarásacha.</span></p>
<lb n="2934"/>
<lb n="2935"/><p><span>Gur riachtanach deachtaireacht daoscar-sluagh bailte</span>
<lb n="2936"/><span>mór is tuaithe agus scológ do bhunughadh le deireadh</span>
<lb n="2937"/><span>do chur le lucht maoine; a chuirfeas deireadh le héigniughadh</span>
<lb n="2938"/><span>duine ag duine eile agus sóiséalacht do leathadh agus</span>
<lb n="2939"/><span>roinnt daoine i rangaibh do chur ar neimhnídh.</span></p>
<lb n="2940"/>
<lb n="2941"/><p><span>Gurbh é an rud saorstát na Rúise ná cumannacht</span>
<lb n="2942"/><span>lucht saothair 'san Rúis.</span>
<lb n="2943"/></p>
</div>
<pb n="80"/>
<div><lb n="2944"/><p><span>Gur le lucht oibre iomlán na tíre gach cumhacht taobh</span>
<lb n="2945"/><span>istigh de teórannaibh na Rúise.</span></p>
<lb n="2946"/>
<lb n="2947"/><p><span>Do ceapadh riaghlacha agus dlighthe leis na cuspóiribh</span>
<lb n="2948"/><span>sin go léir do chur in éifeacht.  Ag seo na daoine nach</span>
<lb n="2949"/><span>bhfuil cead aca guth do thabhairt ar aon cheist nó páirt</span>
<lb n="2950"/><span>dá laighead do ghlacadh i ngnóthaíbh na tíre, nó airm do</span>
<lb n="2951"/><span>láimhseáil .i.</span></p>
<lb n="2952"/>
<lb n="2953"/><p><span>(a) Duine ar bith a fhostuigheas duine eile le biseach</span>
<lb n="2954"/><span>do bhaint as a shaothar.</span></p>
<lb n="2955"/>
<lb n="2956"/><p><span>(b) Duine ar bith a thigeann i dtír ar fhagháltas</span>
<lb n="2957"/><span>gan a thuilleadh .i. ar bhiseach ar bhunmhaoine,</span>
<lb n="2958"/><span>biseach ar siopaidheacht; cíos ó thalamh, ó</span>
<lb n="2959"/><span>thoighthibh, agus rl.</span></p>
<lb n="2960"/>
<lb n="2961"/><p><span>(c) Lucht tráchtála agus ceannuidhthe.</span></p>
<lb n="2962"/>
<lb n="2963"/><p><span>(d) Manaigh agus cléir de gach uile sheórt.</span></p>
<lb n="2964"/>
<lb n="2965"/><p><span>(e) Aon duine de na síothmhaoraibh nó bleachtairíbh</span>
<lb n="2966"/><span>do bhíodh ag an Csár nó aon duine dá dteaghlach</span>
<lb n="2967"/><span>nó daoine muinteardha dhóibh.</span></p>
<lb n="2968"/>
<lb n="2969"/><p><span>(f) Geilt agus daoine gan stuaim.</span></p>
<lb n="2970"/>
<lb n="2971"/><p><span>(g) Méirligh.</span></p>
<lb n="2972"/>
<lb n="2973"/><p><span>Ar thaoibh airgid dearbhtar gurab í an chuspóir bhunúsach</span>
<lb n="2974"/><span>lucht mhaoine do chur ar gcúl go mbeidh cathrathóirí an</span>
<lb n="2975"/><span>tsaorstáit ar aon chothrom i dtaoibh chruthughadh agus</span>
<lb n="2976"/><span>roinnt maoine agus is é an suathantas atá in airde</span>
<lb n="2977"/><span>aca ar mheirge an tsaorstáit:</span></p>
<lb n="2978"/>
<lb n="2979"/><p><span>Dealbh corráin órdha agus casúir croiste ar a chéile</span>
<lb n="2980"/><span>agus na cosa síos ar thalamh dhearg, gaethe gréine ag</span>
<lb n="2981"/><span>lonnradh ortha, fleasc phunnan timchioll ortha agus an</span>
<lb n="2982"/><span>scríbheann:</span></p>
<lb n="2983"/>
<lb n="2984"/><p><span>(a) Saorstát Soibhéatach Sóiséalach comhcheangailte na</span>
<lb n="2985"/><span>Rúise.</span></p>
<lb n="2986"/>
<lb n="2987"/><p><span>(b) Lucht oibre an domhain guala ar ghualainn.</span></p>
<lb n="2988"/>
<lb n="2989"/><p><span>Is follus on méid atá scríobhtha againn go nuige seo</span>
<lb n="2990"/><span>gurab é seo sóiséalacht i ngníomh agus dáríribh.  Tá</span>
<lb n="2991"/><span>an briathar ina ghníomh acht ní fios dúinn goidé an toradh</span>
<lb n="2992"/><span>bhéas air.  Níl an Stát Sóiséalach fada go leór ar</span></p>
</div>
<pb n="81"/>
<div><lb n="2993"/><p><span>bun agus tá a naímhde ar a thí chomh dian sin gur deacair</span>
<lb n="2994"/><span>dó a leas a dhéanamh.  Acht is mór is fiú dhúinn ár súla</span>
<lb n="2995"/><span>a choingeáilt ar an Rúis ins an aimsir atá romhainn.</span>
<lb n="2996"/><span>Má mhaireann an phobalacht Sóiséalach san Rúis ní mhairfidh</span>
<lb n="2997"/><span>aon tiórántas ar thalamh an domhain.</span></p>
<lb n="2998"/>
<lb n="2999"/><p><span>Can fhuil againn le déanamh anois acht breathnughadh ar</span>
<lb n="3000"/><span>an tuairim atá ar Shóiséalacht agus cummanacht in ar</span>
<lb n="3001"/><span>dtír féin.  San chéad dul, tá le rádh againn gur ar na</span>
<lb n="3002"/><span>mallaibh atá aon tShóiséalacht in Éirinn.  Bhí na Sóiséa-</span>
<lb n="3003"/><span>laidhthe tosaigh ina n-ainChríostuidhthe agus ina n-ainreach-</span>
<lb n="3004"/><span>taidhthe san am chéadna agus ó bhí an creideamh Catoiliceach</span>
<lb n="3005"/><span>go bríoghmhar in Eirinn níor thaitn Carl Marcs nó</span>
<lb n="3006"/><span>Frederic Engels nó a gcomhbhráithreacha le muintir na</span>
<lb n="3007"/><span>hEireann.  Ní nárbh iongnadh bhí an chléir go mór in aghaidh</span>
<lb n="3008"/><span>an teagaisc nua.  Séamas Ó Congbhaile, nach maireann,</span>
<lb n="3009"/><span>an chéad duine gur fios dúinn do theagasc cummanacht</span>
<lb n="3010"/><span>agus Sóiséalacht ós árd in Eirinn agus bhí páipéar</span>
<lb n="3011"/><span>Sóiséalach aige dá chur amach fiche bliadhain ó shoin.</span>
<lb n="3012"/><span>Annsin tháinig an Lorcanach agus ar na mallaibh Cathal</span>
<lb n="3013"/><span>Ó Seannain, Tomás MacSeáin agus furmhór de threóraidhthe</span>
<lb n="3014"/><span>lucht oibre an lae indiu.  Ní ghlacann siad le han-</span>
<lb n="3015"/><span>chríostuidheacht Marcs acht glacann siad le n-a theagasc</span>
<lb n="3016"/><span>ar cheisteannaibh economacha.</span></p>
<lb n="3017"/>
<lb n="3018"/><p><span>Sé an duine is úghdarásaighe fós i Sóiséalacht na</span>
<lb n="3019"/><span>hEireann Séamas Ó Congbhaile nach maireann, agus seo</span>
<lb n="3020"/><span>mar chuireann sé síos ar Shóiséalacht: —</span></p>
<lb n="3021"/>
<lb n="3022"/><p><span>An míniughadh atá aige ar Shóiséalacht — "Réim</span>
<lb n="3023"/><span>Caidreamh in a mbeidh tacaidheacht iomlán ag an gcineadh</span>
<lb n="3024"/><span>daoine in aghaid imnidhe an ocrais go deó na ndeór … </span>
<lb n="3025"/><span>réim in a mbeidh gach fear agus bean ina gcomhoighrí</span>
<lb n="3026"/><span>agus iad buantsealbhuighthe ar ghach bhuaidh do rug inntleacht</span>
<lb n="3027"/><span>nó lámha an duine amach i gcomhluadracht le chéile."</span>
<lb n="3028"/><span>Agus an modh in a gcuirfar an rud seo i bhféidhm:  "Beidh</span>
<lb n="3029"/><span>na hoibridhthe i ngach gné oibre in aon chumann agus glacfa</span>
<lb n="3030"/><span>siad gach cumhacht san monarchain nó sa teach oibre, toghfa</span>
<lb n="3031"/><span>siad lucht ceannais gach oibre aca agus stiúrfa siad</span>
<lb n="3032"/><span>an obair san ghné oibre sis: acht a bheith freagrach do</span>
<lb n="3033"/><span>chaidreamhas i gcoitchinne: agus dá gcomhcheardaibh</span></p>
</div>
<pb n="82"/>
<div><lb n="3034"/><p><span>agus do choiste ceannais nó Riaghaltais an ghné oibre</span>
<lb n="3035"/><span>go bhfuil baint aca leis.  Gur teachtaí ó na Coistíbh</span>
<lb n="3036"/><span>sin bhéas mar Riaghaltas náisiúnta.  Sluagh Iúil Sóiséalach</span>
<lb n="3037"/><span>… sé sin gnótha na tíre nó beatha chomhluadrach</span>
<lb n="3038"/><span>an náisiúin, do stiúradh ar mhodh sluagh iúlach.  Caithfar</span>
<lb n="3039"/><span>tosnughadh 'san teach oibre agus gabháil ar aghaidh go dtí</span>
<lb n="3040"/><span>an pointe is airde de stiúradh agus gníomhachas an</span>
<lb n="3041"/><span>náisiúin … </span></p>
<lb n="3042"/>
<lb n="3043"/><p><span>Tiocfaidh buidheanta stiúrtha áiteamhla Sóiséalachta</span>
<lb n="3044"/><span>do bhreathnughadh gach ceiste le hinntinne díreacha agus</span>
<lb n="3045"/><span>le gach eolas fáighthe le saothar …  Níor bhféidir</span>
<lb n="3046"/><span>an obair seo a dhéanamh tré cheanntaraibh nó tíorthaibh,</span>
<lb n="3047"/><span>fá leith … </span></p>
<lb n="3048"/>
<lb n="3049"/><p><span>Faoi Shóiséalacht ní mhairfidh státa, cúigí, ceanntair,</span>
<lb n="3050"/><span>nó duthaighe acht mar ainmneacha geograipheacha, agus</span>
<lb n="3051"/><span>ní mhairfidh mar adhbhair cumhachta Riaghaltais siúd is</span>
<lb n="3052"/><span>go mbeadh buidheanta, riaghluighthe suidthe ionnta."</span></p>
<lb n="3053"/>
<lb n="3054"/><p><span>Is fiú tabhairt fá deara annseo gurbh é an fear do</span>
<lb n="3055"/><span>scríobh an méid do aithscríobhamair thuas do fuair bás</span>
<lb n="3056"/><span>ar son a thíre tar éis a scríobhtha.</span></p>
<lb n="3057"/>
<lb n="3058"/><p><span>B'éidir gurab é Cathal Ó Seannain an duine is</span>
<lb n="3059"/><span>úghdarásaighe atá fágtha imeasc taoiseach lucht cumman-</span>
<lb n="3060"/><span>achta in Eirinn, agus tugann sé a lán tuairimeach i</span>
<lb n="3061"/><span>"nGuth lucht oibre" ar cheisteannaibh a bhaineann le</span>
<lb n="3062"/><span>cumannacht.  Do réir mar airighmíd tá sé beagnach</span>
<lb n="3063"/><span>ar aon tuairim le Séamas Ó Congbhaile, agus tigeann</span>
<lb n="3064"/><span>Tomás Mac Seáin, Uilliam Ó Briain, agus Sóiséalaidhthe</span>
<lb n="3065"/><span>eile leis ar an scéal.  Tarraingeann sé a lán rud ó</span>
<lb n="3066"/><span>Charl Marcs.  Molann sé an Cumann Eadarnáisiúnta,</span>
<lb n="3067"/><span>agus tá sé go mór ar leith na mboilsibhící.  Deirfimís</span>
<lb n="3068"/><span>gur Sóiséaladhe Sindicealach é, acht nach nglacann sé leis</span>
<lb n="3069"/><span>an ainchríostuidheacht agus go molann sé comhoibriúghadh,</span>
<lb n="3070"/><span>rud nach breágh le n-a lán Sóiséalaidhthe.  Rud eile</span>
<lb n="3071"/><span>tá sé níos náisiúnta 'ná furmhór lucht an Chumainn</span>
<lb n="3072"/><span>Eadarnáisiúnta.</span></p>
<lb n="3073"/>
<lb n="3074"/><p><span>Tuigimíd anois an gné Sóiséalachta a bhaineann linn</span>
<lb n="3075"/><span>in Eirinn agus is gábha dhúinn a thuigsint.  B'éidir go</span>
<lb n="3076"/><span>mbeadh an tSóiséalacht i bhféidhm againn gan rómhoill.</span></p>
</div>
<pb n="83"/>
<div><lb n="3077"/><p><span>Tá sí ag borradh agus ag fás imeasc lucht oibre agus</span>
<lb n="3078"/><span>tá siadsan tuairim a leath de mhuintir na tíre.  Má</span>
<lb n="3079"/><span>ghéibhtar Pobalacht no Saorstát in Eirinn béidh na</span>
<lb n="3080"/><span>Sóiséalaidhte go láidir ón gceád lá: má gheibhmíd ár</span>
<lb n="3081"/><span>saoirse thrí chabhair ó Raighaltasaibh Sóibhéata beidh</span>
<lb n="3082"/><span>Sóibhéata againn in Eirinn ón gcéad lá.  Níl acht aon</span>
<lb n="3083"/><span>rud amháin in a aghaidh agus do bhí an rud sin in aghaidh</span>
<lb n="3084"/><span>na Sóibhéat agus na Sóiséalachta san Rúis sé sin a</span>
<lb n="3085"/><span>dheacracht is tá sé lucht tuaithe .i. na feirmeóirí beaga</span>
<lb n="3086"/><span>do tharraingt isteach sa Chumannacht.  Bhíodh an Eaglais</span>
<lb n="3087"/><span>mar mhúr cosainte in aghaidh na cumannachta acht ní dóigh</span>
<lb n="3088"/><span>linn go mbeidh feasta.  Is tuar é gur fiú machtnamh</span>
<lb n="3089"/><span>air gur bóidhcotadh na mná Riaghalta ag Cill Mantan</span>
<lb n="3090"/><span>de bhrigh nach dtiubhraidís a n-éileamh tuarastala do na</span>
<lb n="3091"/><span>sclábhaidhte do bhí ag obair dóibh.</span></p>
<lb n="3092"/>
<lb n="3093"/><p><span>Agus anois b'éidir nár mhisde dhúinn breathnughadh</span>
<lb n="3094"/><span>ar bhfearrde dhúinn an chumannacht dá gcastaidhe ann í?</span>
<lb n="3095"/><span>An féidir Sóiséalacht do chur ar bun gan éagcóir mhór</span>
<lb n="3096"/><span>do dhéanamh ar aoinneach, agus má's féidir, an fhiú a</span>
<lb n="3097"/><span>dhéanamh?  An ndéanfadh an chumannacht nó an tSóiséalacht</span>
<lb n="3098"/><span>beatha an duine d'fheabhsúghadh' agus boichte, dearóile,</span>
<lb n="3099"/><span>agus dubháilce do dhíbirt mar mhaoidhid abhchóididhthe na</span>
<lb n="3100"/><span>réime seo?  An mbeadh neamh úr agus talamh úr ann dá</span>
<lb n="3101"/><span>bharr agus millénnacht ar fud an domhain?</span></p>
<lb n="3102"/>
<lb n="3103"/><p><span>Is dóigh linn féin go dtiocfadh tairbhe as atharrughadh</span>
<lb n="3104"/><span>mór den chinéal seo acht nach gcuirfeadh sé aon atharrughadh</span>
<lb n="3105"/><span>ar nádúir an duine agus nach mbeadh aon Mhillénnacht</span>
<lb n="3106"/><span>ann dá bharr.  Is deacair an seanAdhamh do chlaoidh</span>
<lb n="3107"/><span>ionnainn agus fanfaidh an tsainnt agus an éagcóir</span>
<lb n="3108"/><span>agus an t-éigniughadh againn cibé ar bith réim economach</span>
<lb n="3109"/><span>bhéas ann.  Nár shéan Ananias agus Saphíra a saidhbhreas</span>
<lb n="3110"/><span>ar Dhia féin agus iad corruighthe le caondúthracht agus</span>
<lb n="3111"/><span>le cráibhe?</span></p>
<lb n="3112"/>
<lb n="3113"/><p><span>Acht bíodh sin mar atá, budh cheart saidhbhreas do roinnt</span>
<lb n="3114"/><span>ní b'fhearr agus ní ba cothroime 'ná mar déantar fá</span>
<lb n="3115"/><span>láthair.  Leigheamar i bpáipéar an lae indiu go bhfuil</span>
<lb n="3116"/><span>ingean Aindréas Cárnegie .i. fear na leabharlann, le</span>
<lb n="3117"/><span>pósadh agus go mbeidh £27,000,000 mar spré aici.</span></p>
</div>
<pb n="84"/>
<div><lb n="3118"/><p><span>Deirfimís go mbudh mhór an gar duithe £26,990,000 de</span>
<lb n="3119"/><span>sin do bhreith uaithe agus a roinnt ar na bochtaibh.  Níor</span>
<lb n="3120"/><span>thuigeamair riamh, cé'n fáth go mbeadh ceanntar mór</span>
<lb n="3121"/><span>talmhan ag aon duine amháin agus gan fód le seasamh</span>
<lb n="3122"/><span>air do bheith ag na céadtaibh.  Níor chruthuigh aon duine</span>
<lb n="3123"/><span>an talamh agus ní iontuigthe cé an dóigh a bhfuair an</span>
<lb n="3124"/><span>chéad duine buantsealbh ar bhreis di is mar theastuigh</span>
<lb n="3125"/><span>uaidh le saothrughadh.  Má abartar gurbh iad na daoine</span>
<lb n="3126"/><span>d'áitreabh an talamh i dtosach go mbudh ceart gur leo</span>
<lb n="3127"/><span>í cé 'n fáth nach mbeadh sí ag an darna duine nuair a</span>
<lb n="3128"/><span>gheobhadh an chéad duine bás.  Acht duthaigh mhór leathan</span>
<lb n="3129"/><span>do ghlacadh i seilbh aon duine amháin agus nuair bhíonn</span>
<lb n="3130"/><span>sé críochnuighthe léithe a fhágáil ag a mhac agus ag a ua,</span>
<lb n="3131"/><span>agus ag a shliocht agus sliocht a shleachta!  Níl ciall</span>
<lb n="3132"/><span>leis agus ní ceart foighid do bheith againn leis.  Budh</span>
<lb n="3133"/><span>cheart gan aon fhearann thalmhan do fhágáil i seilbh aoinnigh</span>
<lb n="3134"/><span>nach bhféadfadh sé féin agus a theaghlach a saothrughadh</span>
<lb n="3135"/><span>agus a shaothrughadh go maith.  Dá ranntaidhe an talamh</span>
<lb n="3136"/><span>ar an nós sin do chuirfeadh sé ar gcúl agus ar neimhnídh</span>
<lb n="3137"/><span>uimhir éigin de na bailiughchánaibh móra saidhbhris.  An</span>
<lb n="3138"/><span>dream a chosnuigheann buantsealbh na talmhan dfhágáil</span>
<lb n="3139"/><span>ag daoinibh príobháideacha aithrighthe .i. na tighearnaí talmhan,</span>
<lb n="3140"/><span>bíonn dhá leithscéal aca de ghnáthach.  Deir siad san chéad</span>
<lb n="3141"/><span>dul gur fada siar an t-am ó fuair na daoine gur leó</span>
<lb n="3142"/><span>an talamh sealbh uirthe.  Rug siad greim ar an talamh</span>
<lb n="3143"/><span>de neart lámh agus faobhar claidhimh, nó fuaradar í</span>
<lb n="3144"/><span>le lúbaireacht dlighe nó ar bhealach éigin eile nach rabh</span>
<lb n="3145"/><span>macánta b' éidir: acht mar sin féin tá an tsealbh chomh</span>
<lb n="3146"/><span>fada sin aca ó ghlún go glúin go mbudh éagcóir mhór í</span>
<lb n="3147"/><span>a bhaint díobtha anois.  Ar bhfreagra air sin (1) nach</span>
<lb n="3148"/><span>ndéantar cóir d' éagcóir leis an aimsir: (2) nár stad</span>
<lb n="3149"/><span>an éagcóir nuair tugadh sealbh na talmhan go mícheart</span>
<lb n="3150"/><span>ar dtús acht go ndéantar an éagcóir as an nuadh gach</span>
<lb n="3151"/><span>bliadhain ó shóin.  Fásann barr ar an talamh gach bhliadhain</span>
<lb n="3152"/><span>agus mura ranntar an barr sin ar na daoinibh gur leó</span>
<lb n="3153"/><span>é déantar an éagcóir gach uair nach ranntar é.  (3) Is</span>
<lb n="3154"/><span>leis an cineadh daoine go léir an talamh agus déantar</span>
<lb n="3155"/><span>éagcóir ortha má fhágtar í i seilbh aon dream amháin.</span></p>
</div>
<pb n="85"/>
<div><lb n="3156"/><p><span>Is cruthughadh go leor air sin nach féidir do aoinneach</span>
<lb n="3157"/><span>daonda mairstin beo gan roinnt de thoradh na talmhan:</span>
<lb n="3158"/><span>agus go dtí go bhfuighbhe sinn cruthughadh sonnradhach nach</span>
<lb n="3159"/><span>bhfuaramair riamh fós gur chruthuigh Dia talamh an domhain</span>
<lb n="3160"/><span>fá choinne aon dreama bhig amháin ní ghlacfaimíd le</span>
<lb n="3161"/><span>buantsealbh an dreama sin.  "Seadh" arsa dream</span>
<lb n="3162"/><span>eile "acht is fearr don chineadh daoine go bhfágtaidhe</span>
<lb n="3163"/><span>buantsealbh na talmhan ag dream áirighthe i modh is go</span>
<lb n="3164"/><span>dtiubhraidís sealbh seasta do na feirmeóiribh agus do</span>
<lb n="3165"/><span>dhaoinibh eile do bhaint feidhm as an talamh.  Dar ndóighe</span>
<lb n="3166"/><span>dá mbudh le gach duine an talamh níor bh'éidir aon toradh</span>
<lb n="3167"/><span>bhaint aisti.  Ní bheadh go leór ag aon duine amháin agus</span>
<lb n="3168"/><span>ní bheadh sealbh buantseasmhach ag aon duine le go</span>
<lb n="3169"/><span>saothrochadh sé an talamh i gceart.  Nuair ba leis an</span>
<lb n="3170"/><span>treibh i seanÉirinn an talamh do b'éigean do na saor-</span>
<lb n="3171"/><span>chéilí éirghe as a dtoighthibh agus a dtalamh gach re bliadhain</span>
<lb n="3172"/><span>agus níor b' éidir leó aon tsaothrughadh talmhan ceart</span>
<lb n="3173"/><span>do dhéanamh."  Na daoine a labhrann mar seo is deacair</span>
<lb n="3174"/><span>a chreideamh go bhfuil siad dáríribh.  Ní fíor dóibh a</span>
<lb n="3175"/><span>ndeir siad fá sheilbh na talmhan i seanEirinn, agus</span>
<lb n="3176"/><span>ní fíor dóibh go mbeadh aon easbha teidil ag feirméoiribh</span>
<lb n="3177"/><span>nó lucht saothruighthe talmhan da mbeadh buantsealbh</span>
<lb n="3178"/><span>na talmhan ag an náisiún.  Tá talamh go leor timchioll</span>
<lb n="3179"/><span>ar an áit in a bhfuil sinn a scríobhadh gur le Comhairle</span>
<lb n="3180"/><span>Cathrach Átha Cliath í, agus níl aon easbhaidh seilbhe ar na</span>
<lb n="3181"/><span>daoine atá ag baint úsáide as an talamh .i. feirmeoirí,</span>
<lb n="3182"/><span>muintear na spleodhtán (ceapach) lucht tighis, agus rl., an</span>
<lb n="3183"/><span>fhéidhm is fearr do bhaint as an talamh acht an buantsealbh</span>
<lb n="3184"/><span>a bheith ag an náisiún, sin é an riaghal le leanmhain.  Ní</span>
<lb n="3185"/><span>ag an stát é, tabhair fá deara, acht ag an náisiún.  Ní</span>
<lb n="3186"/><span>ceart do aon Ghaedhal aon rud a dhéanamh, aon fhocal</span>
<lb n="3187"/><span>a labhairt, nó aon mhéar do shíneadh do neartóchadh leis</span>
<lb n="3188"/><span>an stát Gallda in Eirinn.  Go dtí go gcuirfar deireadh</span>
<lb n="3189"/><span>le réim na ngall in Eirinn is beag an mhaith dhúinn bheith</span>
<lb n="3190"/><span>ag cainnt ar Shóiséalacht, ar chumannacht, no ar aon</span>
<lb n="3191"/><span>obair stáit eile.</span></p>
<lb n="3192"/>
<lb n="3193"/><p><span>Fá dtaoibh de Shóiséalacht a bhaineann le lucht oibre</span>
<lb n="3194"/><span>go sonnradhach ní féidir linn glacadh le gach a ndeir</span></p>
</div>
<pb n="86"/>
<div><lb n="3195"/><p><span>na Sóiséalaidhthe.  Nílimíd ar aon inntinn le Carl</span>
<lb n="3196"/><span>Marcs in a thuairim gur adhbhar economach, nó fáth</span>
<lb n="3197"/><span>adhbharach do bhí le gach éacht do thárla i stair an domhain.</span>
<lb n="3198"/><span>Is dóigh linn go mbréagnuigheann anam agus inntinn</span>
<lb n="3199"/><span>an duine an teoir úd agus go mbréagnuigheann go</span>
<lb n="3200"/><span>sonnradhach ár stair féin an teoir.  An mar gheall ar</span>
<lb n="3201"/><span>bhiadh do sholáthar dóibh féin do thug Eoin Ruadh Ó Néill</span>
<lb n="3202"/><span>nó Pádraig Sáirséil, nó Oilibher Pluincéad, nó Bhólf</span>
<lb n="3203"/><span>Teón no Pádraig Mac Piarais a mbeatha uatha?  Ní</span>
<lb n="3204"/><span>headh go dearbhtha.  Agus is úirísiol an smuaineadh é</span>
<lb n="3205"/><span>do Charl Marcs nach bhfuil sa tsaoghal so nó in aon</span>
<lb n="3206"/><span>tsaoghal eile acht corporacht agus soláthrughadh bídh.</span>
<lb n="3207"/><span>Ní móide ghlacaimíd le n-a thuairim agus le tuairim a</span>
<lb n="3208"/><span>lucht leanta gur le lucht oibre gach iolmhaoin dá dtigeann</span>
<lb n="3209"/><span>as a gcuid saothair.  Cuir i gcás go mbeadh dream éigin</span>
<lb n="3210"/><span>oibre ag déanamh siúcra dhúinn in Éirinn.  Do réir Carl</span>
<lb n="3211"/><span>Marcs ba leó do réir chirt (acht nach luadhann se ceart</span>
<lb n="3212"/><span>do bheith ann) an siúcra sin nó a luach iomlán.  Acht do</span>
<lb n="3213"/><span>chaithfidís adhbhar an tsiúcra .i. an meacan buidhe d'fhághail</span>
<lb n="3214"/><span>agus má deirtear gur le lucht saothruighthe an mheacain</span>
<lb n="3215"/><span>sin an luach ní fíor é: óir an talamh ar a bhfásann sé</span>
<lb n="3216"/><span>is leis an náisiún é.  Rud eile, ní le lucht déanta an</span>
<lb n="3217"/><span>tsiúcra na húirleisí agus na hinnill le nar saothruigheadh</span>
<lb n="3218"/><span>an siúcra.  Abair gur le lucht oibre eile do shaothruigh</span>
<lb n="3219"/><span>roimhe ré na húirleisí agus na hinnill ní hiad lucht</span>
<lb n="3220"/><span>saothruighthe an tsiúcra amháin is oighrí dóibh siúd.  Ar</span>
<lb n="3221"/><span>an adhbhar sin má tá "breis luachmhaireachta" ar earraidhe</span>
<lb n="3222"/><span>d'ullmhuigheann lucht oibre ní dóigh linn gur le lucht</span>
<lb n="3223"/><span>oibre í acht oiread le haon dream eile.</span></p>
<lb n="3224"/>
<lb n="3225"/><p><span>Thar an dá rud sin atá luaidhte againn thuas ní féidir</span>
<lb n="3226"/><span>linn glacadh le Riaghaltas na Sóibhéat.  Táimíd i bhfábhar</span>
<lb n="3227"/><span>Saorstáit nó pobalachta acht chan fhuilmíd i bhfábhar an</span>
<lb n="3228"/><span>cumhacht go léir bheith ag aon dream amháin, nó ag fiú</span>
<lb n="3229"/><span>trí dhreamanna, .i. saighdiúirí, sclábhaidhthe, agus scológa.</span>
<lb n="3230"/><span>Chan fhuilmíd i bhfábhar deachtaireacht an daoscar-shlóigh.</span>
<lb n="3231"/><span>Is ceart a rádh go n-abrann Boilsibhící na Rúise nach</span>
<lb n="3232"/><span>bhfuil i réim na Sóibhéat acht réim shealadach.</span></p>
<lb n="3233"/>
<lb n="3234"/><p><span>Ó's réim shealadach é chan fhuil aon rud in a aghaidh</span></p>
</div>
<pb n="87"/>
<div><lb n="3235"/><p><span>go sealadach.  Is dóighthe gur éigean cumhacht éigin</span>
<lb n="3236"/><span>mar í do tharraingt chum na mBoilsibhící le seasamh in</span>
<lb n="3237"/><span>aghaidh an tseantíorántais .i. réim an Csáir: agus dá</span>
<lb n="3238"/><span>mbudh éidir réim dá samhail do chur ar bun in Eirinn</span>
<lb n="3239"/><span>go sealadach do sheasóchadh aghaidh ar aghaidh le Seán</span>
<lb n="3240"/><span>Buidhe bheadh fáilte roimpí.  Nó le deireadh do chur le</span>
<lb n="3241"/><span>réim lucht gaimbín, le Riaghal na mbodach mar atá sé</span>
<lb n="3242"/><span>againn in Eirinn fá láthair do bheadh fáilte roímpí.  Acht</span>
<lb n="3243"/><span>mar Riaghaltas buantseasmhach b'fhearr linn Riaghaltas</span>
<lb n="3244"/><span>toighte de ghothannaibh an phobail mar is gnáthach.  Is mó</span>
<lb n="3245"/><span>an náisiún go leír 'ná aon dream san náisiún, bíodh gur</span>
<lb n="3246"/><span>lucht oibre féin iad.</span></p>
<lb n="3247"/>
<lb n="3248"/><p><span>Agus i dtaoibh an stáit Shóiséalaigh féin tá amhrus</span>
<lb n="3249"/><span>againn faoi.  Dá mbudh léir go mbudh fheairrde don</span>
<lb n="3250"/><span>chineadh, don náisiún é, budh cheart é chur i bhfeidhm.  Acht</span>
<lb n="3251"/><span>tá dhá rud in a aghaidh (1) nár cheart na húirleisí oibre</span>
<lb n="3252"/><span>agus an bhunmhaoin do bhreith ó na daoine gur leó iad</span>
<lb n="3253"/><span>gan gábhadh mór do bheith leis agus gan a bheith cinnte</span>
<lb n="3254"/><span>go rachadh sé i dtairbhe do na daoinibh i gcoitchiune agus</span>
<lb n="3255"/><span>(2) nach bhfuil aon chruthughadh go rachadh an réim Shóiséalach</span>
<lb n="3256"/><span>i dtairbhe don tsluaigh.  Do réir gach sheaneolais ní</span>
<lb n="3257"/><span>shaothruigheam daoine atá i gcór le chéile mar do shaothrui-</span>
<lb n="3258"/><span>gheann daoine atá ag obair ar a son féin.  Ní féidir</span>
<lb n="3259"/><span>cór níos bríoghmhaire do chur ar bun ná an cór a bhíonn i</span>
<lb n="3260"/><span>dteaghlach mhór abair: acht ní shaothruigheam baill de</span>
<lb n="3261"/><span>theaghlach ins an teaghlach mar shaothruigheann siad ar ball</span>
<lb n="3262"/><span>nuair théid siad amach sa tsaoghal ag saothrughadh dóibh</span>
<lb n="3263"/><span>féin.  An bhfuil aithne ag ar léightheóirí ar lucht oibre</span>
<lb n="3264"/><span>atá ar fhostadh ag Comhairle Cathrach Atha Cliath nó ag</span>
<lb n="3265"/><span>aon chomhairle phoiblidhe eile?  Má tá, an abrann siad</span>
<lb n="3266"/><span>go mbíonn an chuma oibre céadna ortha is bhíonn ar lucht</span>
<lb n="3267"/><span>oibre duine no dream príobháideach a bhíonn ag saothrughadh</span>
<lb n="3268"/><span>ar son bhisigh?  Goidé mar bheadh an scéal againn dá</span>
<lb n="3269"/><span>gcuirimís Pobalacht Shóiséalach ar bun agus a chuid</span>
<lb n="3270"/><span>bhunmhaoine a bhaint de chách agus go bhfhuighbhmís amach</span>
<lb n="3271"/><span>i ndeireadh na dála, gur mó ár leathtrom 'ná riamh</span>
<lb n="3272"/><span>cheana?</span></p>
<lb n="3273"/>
<lb n="3274"/><p><span>Chan fhuilmíd in aghaidh na Sóiséalachta acht siúbhlaimís</span></p>
</div>
<pb n="88"/>
<div><lb n="3275"/><p><span>go réidh agus dearcaimís romhainn sul a ndéantar</span>
<lb n="3276"/><span>atharrughadh mór.  Breathnuighmís go grinn ar gach nídh</span>
<lb n="3277"/><span>atá ag tuitim amach agus a thuitfeas amach san Rúis.</span>
<lb n="3278"/><span>Is annsúd gheobhaimíd fios fáth an scéil um Shóiséalacht.</span>
<lb n="3279"/><span>Má éirigheann leis na Boilsibhící tír na hóige do dhéanamh</span>
<lb n="3280"/><span>san Rúis is gearr mhairfidh na stáit bhunmhaoineacha:</span>
<lb n="3281"/><span>mura n-éireochaidh seachnaimís gan scráth lingthe nó</span>
<lb n="3282"/><span>fód ar luascadh do dhéanamh de Eirinn.  Agus fágaimís</span>
<lb n="3283"/><span>an ainChríostaidheacht agus annreachtachas aca ar mhórtír</span>
<lb n="3284"/><span>na hEórpa.  Níl eagla orrainn roimh an tSóiséalacht</span>
<lb n="3285"/><span>acht go nglacaimís chugainn an méid dí is tairbheach</span>
<lb n="3286"/><span>agus is ceart dúinn, agus fágaimís an cáithleach ag</span>
<lb n="3287"/><span>an té gur mhaith leis é.  Is tré cór agus comhoibriughadh</span>
<lb n="3288"/><span>is fearr an saorstát sóiséalach d'ionnsaighe.</span></p>
<lb n="3289"/>
<lb n="3290"/><p><span>AN STUIRICEACH STUAMDHA.</span>
<lb n="3291"/></p>
</div>
<pb n="89"/>
<div><lb n="3292"/><p><span>LA PLÉIADE</span></p>
<lb n="3293"/>
<lb n="3294"/><p><span>Réamh-Rádh</span></p>
<lb n="3295"/>
<lb n="3296"/><p><span>Is mó atharrughadh a thagann ar shaoghal an náisiúin</span>
<lb n="3297"/><span>do réir na deise nó na haindeise, an fhoirtiúin nó an</span>
<lb n="3298"/><span>mhífhoirtiúin a bhíonn i n-áirithe don tír sin ó aois go haois.</span>
<lb n="3299"/><span>Agus níl atharrughadh dá dtagann ná fágann a rian pé</span>
<lb n="3300"/><span>beag mór é ar litridheacht na tíre sin.  Bíonn dlúthbhaint</span>
<lb n="3301"/><span>ag cúrsaí na litridheachta náisiúnta le cúrsaí saoghail</span>
<lb n="3302"/><span>an náisiúin féin, díreach fé mar a bhíonn dlúthbhaint ag</span>
<lb n="3303"/><span>deallramh an locha le deallramh na spéire a bhíonn os</span>
<lb n="3304"/><span>cionn an locha san.  Ní túisce a doirchightar an spéir</span>
<lb n="3305"/><span>'ná doirchightar dath an locha; ní túisce a thaitneann an</span>
<lb n="3306"/><span>ghrian 'ná taitneann uisce an locha chómh maith.  Dá réir</span>
<lb n="3307"/><span>sin tá leathanaigh dhubha agus leathanaigh gheala le feicsint</span>
<lb n="3308"/><span>i ngach uile litridheacht náisiúnta; agus is mór an</span>
<lb n="3309"/><span>difridheacht a bhíonn idir an dath a bhíonn ar chuid de na</span>
<lb n="3310"/><span>leathanacha san seachas a chéile; acht mar sin féin leathanaigh</span>
<lb n="3311"/><span>d'aon leabhar amháin 'seadh iad.  Mar níl i ngach aon</span>
<lb n="3312"/><span>litridheacht náisiúnta acht aon leabhar amháin, is cuma cad</span>
<lb n="3313"/><span>é an difridheacht atá idir leathanach agus leathanach eile,</span>
<lb n="3314"/><span>idir chaibidiol agus caibidiol eile.</span></p>
<lb n="3315"/>
<lb n="3316"/><p><span>Ní hamháin go mbíonn leathanaigh gheala agus leathanaigh</span>
<lb n="3317"/><span>dhubha i ngach aon litridheacht náisiúnta acht bíonn leathanaigh</span>
<lb n="3318"/><span>níos náisiúnta 'ná a chéile ann; agus is bríoghmhaire na</span>
<lb n="3319"/><span>leathanaigh sin 'ná na leathanaigh eile.  Chíonn an t-eacth-</span>
<lb n="3320"/><span>rannach an rud san níos soiléire, b'fhéidir, 'ná duine</span>
<lb n="3321"/><span>den treibh.  Gheibheann duine den treibh tréithe náisiúnta</span>
<lb n="3322"/><span>i ngach uile leathanach; acht dála an eachtranaigh, ní</span>
<lb n="3323"/><span>mór do sna tréithibh náisiúnta bheith go gléineach ar an</span>
<lb n="3324"/><span>leathanach sar a dtugann seisean fé ndeara iad i</span>
<lb n="3325"/><span>n-aonchor.</span>
<lb n="3326"/></p>
</div>
<pb n="90"/>
<div><lb n="3327"/><p><span>Ins an leabhar mór áluinn sin — litridheacht na Frainnce,</span>
<lb n="3328"/><span>b'fhéidir ná fuil aon roinnt leathanach is dírighe do dhuthchas</span>
<lb n="3329"/><span>na Frainnce 'ná an méid do scríobh la Pléiade; agus</span>
<lb n="3330"/><span>lasmuigh den dráma (agus ní don dráma atáimíd ag</span>
<lb n="3331"/><span>tagairt an turus so) is beag leathanach den leabhar atá</span>
<lb n="3332"/><span>chomh bríoghmhar leó.</span></p>
<lb n="3333"/>
<lb n="3334"/><p><span>Uime sin is fiú do dhuine na leathanaigh sin do léigheadh</span>
<lb n="3335"/><span>agus d'athléigheadh.  Dánta fíor-fhranncacha iseadh iad;</span>
<lb n="3336"/><span>dánta a chuireann in-iúl don eachtrannach an difiridheacht</span>
<lb n="3337"/><span>a bhíonn idir náisiún agus náisiún eile, agus cad é an</span>
<lb n="3338"/><span>ceangal a bhíonn idir chroidhe agus croidhe, pé Franncach</span>
<lb n="3339"/><span>Gaedhlach na croidhthe iad, acht amháin gur croidhthe daonna</span>
<lb n="3340"/><span>a bheadh ionnta.</span></p>
<lb n="3341"/>
<lb n="3342"/><p><span>Toisc iad bheith chomh dúthchasach san, toisc iad bheith</span>
<lb n="3343"/><span>mar do bhéadh guth na Frainnce ins an ré sin, is fiú do</span>
<lb n="3344"/><span>dhuine iad do léigheadh; acht ba dheacair é sin do dhéanamh</span>
<lb n="3345"/><span>gan machtnamh do dhéanamh san am gcéadna ar na filíbh</span>
<lb n="3346"/><span>do scríobh agus ar an saoghal a bhí ann an tráth san.  Ná</span>
<lb n="3347"/><span>habradh éinne gur obair gan tairbhe eolus do bhailiughadh</span>
<lb n="3348"/><span>chughainn ar a mbaineann leó i n-a gcúrsaibh saoghalta:</span>
<lb n="3349"/><span>agus ní hobair gan aoibhneas í acht chómh beag.  Is dúr</span>
<lb n="3350"/><span>dall an duine ná bainfeadh aoibhneas as scéal ar bheatha</span>
<lb n="3351"/><span>an chumainn filí úd: níl Gaedhal ann, dar ndóigh, go</span>
<lb n="3352"/><span>bhfuil aon léas eoluis aige ar na cúirtibh éigse a bhíodh</span>
<lb n="3353"/><span>againn in Éirinn na nGaedhal ná cuirfeadh spéis i gcúrsaíbh</span>
<lb n="3354"/><span>na "tromdáimhe" úd .i. la Pléiade.  Agus is docha ná</span>
<lb n="3355"/><span>fuil an duine ann, bíodh sé i n-a Ghaedhal nó i n-a Ghall</span>
<lb n="3356"/><span>ná cuirfeadh spéis i scéal beatha Ronsard féin</span>
<lb n="3357"/><span>máighistear na tromdáimhe sin.</span></p>
<lb n="3358"/>
<lb n="3359"/><p><span>Rud eile dhe: maireann na dánta do chum la Pléiade;</span>
<lb n="3360"/><span>agus an spioraid a bhíodh san tromdáimh sin breis agus</span>
<lb n="3361"/><span>trí chéad bliadhain ó shoin, is beó dho fós; 'seadh, bíodh is</span>
<lb n="3362"/><span>ná raibh tásc ná tuairisc le fagháil ar an spioraid sin</span>
<lb n="3363"/><span>ar feadh breis agus dhá chéad bliadhain.  Sin scéal!</span>
<lb n="3364"/><span>"An marbh ba mharbh is beó do bhí."  Sin scéal dóchais</span>
<lb n="3365"/><span>dón Ghaedhal go mórmhór, agus an rud céadna beagnach</span>
<lb n="3366"/><span>ag tuitim amach i n-a thír féin indiu — mar a bhfuil</span>
<lb n="3367"/><span>leathanaigh filidheachta a bhí imthighthe a cuimhne leis na</span></p>
</div>
<pb n="91"/>
<div><lb n="3368"/><p><span>céadtaibh bliadhain le feicsint i leabhraibh is i n-iris-</span>
<lb n="3369"/><span>leabhraibh, agus ainmneacha na bhfilí do scríobh na leathanaigh</span>
<lb n="3370"/><span>sin le cloisint isna sráideannaibh, agus isna scoileannaibh</span>
<lb n="3371"/><span>agus isna hollscoileannaibh.</span></p>
<lb n="3372"/>
<lb n="3373"/><p><span>Budh mhaith liom labhairt ar dtúis ar cionnus mar thárla</span>
<lb n="3374"/><span>gur chuir an file mór san Ronsard la Pléiade ar bun;</span>
<lb n="3375"/><span>ar cad is brigh le hainm na tromdáimhe sin.  Tráchtfad</span>
<lb n="3376"/><span>annsain ar na smuaintibh ba mhian le Ronsard agus a</span>
<lb n="3377"/><span>anamcháirde do chur i bhfeidhm ar a dtír féin: tar a</span>
<lb n="3378"/><span>éis sin budh mhithid dam cur síos ar Ronsard féin agus</span>
<lb n="3379"/><span>ar na filíbh eile ba mhó le rádh, na filí eile a scríobh fé</span>
<lb n="3380"/><span>n-a anál.  Annsain b'fhéidir nár mhisde dham innsint</span>
<lb n="3381"/><span>cionnus mar d'éirigh leó, cad é an mhaitheas a dhein a</span>
<lb n="3382"/><span>dteagasc d' fhilidheacht na Frainnce agus cionnus tá a</span>
<lb n="3383"/><span>gcáil ag dul i méad fós ó ló go ló.  Agus an fhaid is</span>
<lb n="3384"/><span>a bhead ag scríobhadh, déanfad mo dhícheall gan dearmhad</span>
<lb n="3385"/><span>a dhéanamh air seo: gur Gaedhal me agus gur do Ghaedh-</span>
<lb n="3386"/><span>laibh eile atáim ag scríobhadh.</span></p>
<lb n="3387"/>
<lb n="3388"/><p><span>LA PLÉIADE.</span></p>
<lb n="3389"/>
<lb n="3390"/><p><span>I mbhliadhain a 1548 bhí fear ag triall ó Phoitiers go</span>
<lb n="3391"/><span>Páras.  Fear óg a b'eadh é, a chuid ghruaige ar dhath an</span>
<lb n="3392"/><span>óir, é bocht a dhóthain acht mar sin féin bhí tabhairt suas</span>
<lb n="3393"/><span>maith air.  Ag sroisint tighe ósta dho, do bhuail sé isteach.</span>
<lb n="3394"/><span>Bhí duine uasal istigh roimis, fear saidhbhir, do réir</span>
<lb n="3395"/><span>dheallraimh.  Comhaois dóibh araon.  Do thosnuigh an</span>
<lb n="3396"/><span>bheirt ar chaint, ar an gcathair sin Poitiers as a rabhadar</span>
<lb n="3397"/><span>araon tar éis teacht, nó ar Pháras mar a raibh a dtriall,</span>
<lb n="3398"/><span>nó ar chúrsaíbh an tsaoghail — is cuma cad air gur</span>
<lb n="3399"/><span>thosnuighdar ar chaint, agus ní fios; acht is cinnte gur</span>
<lb n="3400"/><span>chaitheadar furmhór na hoidhche ag cure síos ar fhilíbh agus</span>
<lb n="3401"/><span>ar fhilidheacht na Frainnce, ar Villon agus ar Marot</span>
<lb n="3402"/><span>agus ar fhilíbh eile nach mór le rádh a n-ainm indiu.</span>
<lb n="3403"/><span>Maidir leis an nduine uasal san — ní stadfadh sé acht</span>
<lb n="3404"/><span>bheith ag caint agus ag caint ar an saghas filidheachta</span>
<lb n="3405"/><span>budh mhian leis fheicsint i n-a dteangain féin agus ar na</span></p>
</div>
<pb n="92"/>
<div><lb n="3406"/><p><span>hatharruighthibh nár mhór a dhéanamh san teangain sin sar</span>
<lb n="3407"/><span>a bhféadfaidhe an saghas san filidheachta do scríobhadh</span>
<lb n="3408"/><span>innti.  Bhí sé chomh mór san i ndáiríribh gur dhóigh le</span>
<lb n="3409"/><span>duine air gur ab amhlaidh do rinneadh taidhreamh dó agus</span>
<lb n="3410"/><span>ná fuair sé aon chaoi ar an dtaidhreamh san do nochtadh</span>
<lb n="3411"/><span>go dtí san: sin é a bhí á dhéanamh aige insan tigh ósta</span>
<lb n="3412"/><span>san!  B'é críoch an scéil é go raibh fhios ag ceachtar</span>
<lb n="3413"/><span>aca gurbh fhile an fear eile!  Do ghealladar dá chéile</span>
<lb n="3414"/><span>gan scaramhaint feasta.  Is mór an difridheacht idir</span>
<lb n="3415"/><span>indiu agus indé!</span></p>
<lb n="3416"/>
<lb n="3417"/><p><span>An oidhche sin do cuireadh la Pléiade ar bun.  Ronsard</span>
<lb n="3418"/><span>do b'ainm don duine uasal.  Joachim du Bellay do</span>
<lb n="3419"/><span>b'ainm don stróinséir.</span></p>
<lb n="3420"/>
<lb n="3421"/><p><span>Ag léigheadh an scéil sin don duine go bhfuil litridheacht</span>
<lb n="3422"/><span>na Frainncise ar eolus aige — cionnus mar a tháinig an</span>
<lb n="3423"/><span>bheirt fhilí sin le chéile don chéad uair i dtigh ósta, tógann</span>
<lb n="3424"/><span>sé a shúil den leabhar agus braitheann sé pictiúir os a</span>
<lb n="3425"/><span>chomhair: chíonn sé an bheirt fhile ag cur aithne ar a chéile,</span>
<lb n="3426"/><span>agus cloiseann sé glór a nguth.  "Pierre de Ronsard</span>
<lb n="3427"/><span>m'ainm-se" — "Joachim du Bellay is ainm damsa" —</span>
<lb n="3428"/><span>dhá ainm ná scarfar ó n-a chéile go bráth!  Annsain</span>
<lb n="3429"/><span>má's Gaedhal é, — an léightheóir úd — deireann sé nach</span>
<lb n="3430"/><span>foláir nó gur thuit a leithéid sin amach in Éirinn na</span>
<lb n="3431"/><span>nGaedhal leis, agus breis is aon uair amháin — acht cá</span>
<lb n="3432"/><span>bhfuil an scéal le fagháil?  Mo thruagh-sa, canad!</span></p>
<lb n="3433"/>
<lb n="3434"/><p><span>Do bhíodh Ronsard i n-a chómhnuidhe um an dtaca san sa</span>
<lb n="3435"/><span>choláiste úd — le collège de Coqueret, à Paris.  Is é</span>
<lb n="3436"/><span>fear a bhí i gceannus an choláiste sin ná Jean Dorat.</span>
<lb n="3437"/><span>Fear mórchlú i n-a ré féin ab'eadh Dorat toisc a chruinne</span>
<lb n="3438"/><span>a bhí an Ghréigis ar eolus aige; agus bhí fear óg eile 'n-a</span>
<lb n="3439"/><span>chomhnuidhe ann leis .i. Jean Antoine de Baïf.  Do chuir</span>
<lb n="3440"/><span>an triúr san agus Joachim du Bellay saghas cúirte éigse</span>
<lb n="3441"/><span>ar bun.  Tugtaidhe la brigade mar ainm ar an gcúirt</span>
<lb n="3442"/><span>éigse sin ar dtúis.  Tamall gearr i n-a dhiaidh sin do</span>
<lb n="3443"/><span>glacadh isteach sa ghasra Estielle Jodelle, Ponthus du</span>
<lb n="3444"/><span>Thyard agus Rémy Belleau.  Móirsheisear aca bhí ann</span>
<lb n="3445"/><span>annsan, agus do bhaist Ronsard la Pléiade ortha i</span>
<lb n="3446"/><span>gcuimhne an chumainn filí a bhíodh i rightheighlach Ptolemy</span></p>
</div>
<pb n="93"/>
<div><lb n="3447"/><p><span>Philadelphus anallód.  Le himtheacht aimsire do glacadh</span>
<lb n="3448"/><span>filí eile isteach ins an gcumann: Olivier de Magny,</span>
<lb n="3449"/><span>Amadis Jamyn, Robert Garniér, Passerat, Desportes,</span>
<lb n="3450"/><span>du Perron, Bertaut agus daoine nach iad.  Do bhí féith</span>
<lb n="3451"/><span>na filidheachta i gcuid aca; acht muna bheadh gur glacadh</span>
<lb n="3452"/><span>isteach insan Pléiade iad is deimhin go mbeadh ainm a</span>
<lb n="3453"/><span>lán aca imthighthe a cuimhne fad ó.</span></p>
<lb n="3454"/>
<lb n="3455"/><p><span>III. — AN GHAIRMSCOILE.</span></p>
<lb n="3456"/>
<lb n="3457"/><p><span>Ar dteacht le chéile dóibh ba ghearr an mhoill ar na</span>
<lb n="3458"/><span>filíbh óga so iad féin do ghríosadh chun saothair.  Bhí fonn</span>
<lb n="3459"/><span>troda ortha leis, mar is dual dón aos óg.  Tuigfar</span>
<lb n="3460"/><span>an fonn troda san a bhí ortha acht an ghairmscoile do</span>
<lb n="3461"/><span>chraobhscaoileadar tamaillín i n-a dhiaidh sin do léigheadh.</span>
<lb n="3462"/><span>Agus do réir dheallraimh bhíodar go léir ar aon aigne</span>
<lb n="3463"/><span>amháin i dtaobh cad air gurbh fhiú troid a dhéanamh.  Sa</span>
<lb n="3464"/><span>leitir do scríobh Dorat chum du Bellay tá an chainnt seo</span>
<lb n="3465"/><span>le léigheadh:</span></p>
<lb n="3466"/>
<lb n="3467"/><p><span>Ní raibh acht bliadhain caithte ag du Bellay fé iadh an</span>
<lb n="3468"/><span>choláiste nuair do scaoil sé gairmscoile na dámhscoile:</span>
<lb n="3469"/><span>Défense et Illustration de la Langue française.  Trí</span>
<lb n="3470"/><span>bliadhna is fiche do b'aois dó an tráth san agus is iongantach</span>
<lb n="3471"/><span>a dhoimhne tá smuainte na gairmscoile sin, mar le</span>
<lb n="3472"/><span>smuaintibh fir óig: baineann sé le deallramh gur fé</span>
<lb n="3473"/><span>anál Ronsard do scríobh du Bellay é — bíodh gur chómhnaois</span>
<lb n="3474"/><span>dóibh geall leis.  Acht má bhíodar óg bhíodar lomdáiríre,</span>
<lb n="3475"/><span>doimhinchorruighthe; agus ní fuiris teóra do chur le n-a</span>
<lb n="3476"/><span>leithéidí.  Da mbadh leagadh na gcnoc féin é, dfhéadfadh a</span>
<lb n="3477"/><span>leithéidí é dhéanamh.  Bhídís i n-a gcomhnuidhe fé scáth a</span>
<lb n="3478"/><span>chéile, bhídís ag oibriughadh a lámhaibh a chéile, ag tabhairt</span>
<lb n="3479"/><span>conganta dá chéile, ag gríosadh a chéile.  Dia leó!</span>
<lb n="3480"/></p>
</div>
<pb n="94"/>
<div><lb n="3481"/><p><span>Sidiad na smuainte is mó le rádh san ghairmscoile</span>
<lb n="3482"/><span>úd:</span></p>
<lb n="3483"/>
<lb n="3484"/><p><span>(A) Ní foláir dúinn feasta scríobhadh a Frainncis</span>
<lb n="3485"/><span>i n-ionad bheith ag scríobhadh a Laidin: an rud</span>
<lb n="3486"/><span>is féidir a rádh a Laidin, b'fhéidir é sin a</span>
<lb n="3487"/><span>rádh a Frainncis — acht an Fhrainncis do shaoth-</span>
<lb n="3488"/><span>rughadh fé mar do saothruigheadh an Laidean</span>
<lb n="3489"/><span>agus an Ghréigis anallód.</span></p>
<lb n="3490"/>
<lb n="3491"/><p><span>(B) Ní mór dúinn triail do bhaint as an bhfilidheacht</span>
<lb n="3492"/><span>mhóir —</span></p>
<lb n="3493"/>
<lb n="3494"/><p><span>ní mór dúinn gach saghas filidheachta a scríobh-</span>
<lb n="3495"/><span>tidhe anallód insan Róimh agus go mórmhór</span>
<lb n="3496"/><span>san Ghréig a chleachtadh arís sa bhFrainncis.</span>
<lb n="3497"/><span>Dá bhrigh sin ní mór do sna filibh na sean-</span>
<lb n="3498"/><span>úghdair do léigheadh agus d' athléigheadh i</span>
<lb n="3499"/><span>dtreó go mbéidh ar a gcumas aithris do</span>
<lb n="3500"/><span>dhéanamh ortha, i dtreó go mbeidh a gceárd aca.</span></p>
<lb n="3501"/>
<lb n="3502"/><p><span>Sin é bunús na gairmscoile sin an dá smaoineamh úd.</span>
<lb n="3503"/><span>Le ceist na teangan a bhaineann an cheád smaoineamh.  Le</span>
<lb n="3504"/><span>ceist na filidheachta féin bhaineann an tarna smaoineamh.</span>
<lb n="3505"/><span>Agus dá chomhartha san tá rian an leabhair sin le</span>
<lb n="3506"/><span>feicsint go gléineach ar theangain agus ar fhilidheacht na</span></p>
</div>
<pb n="95"/>
<div><lb n="3507"/><p><span>Frainnce go dtí an lá indiu, cé nach as an leabhar a</span>
<lb n="3508"/><span>gheibhtar an fhoghluim acht as na dántaibh do chum na filí</span>
<lb n="3509"/><span>féin i n-a dhiaidh sin ag baint feidhme as a dteagasc féin.</span>
<lb n="3510"/><span>Níor cheart dúinn éirighe as an dá smaoineamh san gan</span>
<lb n="3511"/><span>iad do thuigsint beagáinín níos cruinne.</span></p>
<lb n="3512"/>
<lb n="3513"/><p><span>(a) Ag léigheadh na tuairme sin dúinn ba mhaith an</span>
<lb n="3514"/><span>bhail orainn cuimhneamh ar a ghainne a bhíodh</span>
<lb n="3515"/><span>lucht léighte leabhar sa bhFrainnc an tráth</span>
<lb n="3516"/><span>san, agus gur bheag duine go raibh an léightheóir-</span>
<lb n="3517"/><span>eacht aige ná go raibh an Laidean aige chómh</span>
<lb n="3518"/><span>maith.  Dá bhrigh sin is fuiris a thuigsint cad</span>
<lb n="3519"/><span>n-a thaobh gur scríóbh Calvin an "Teagasc</span>
<lb n="3520"/><span>Críostaidhe" i Laidin i dteannta é dhéanamh</span>
<lb n="3521"/><span>sa bhFrainncis.  B'í an Laidean teanga na scol</span>
<lb n="3522"/><span>an tráth san i roinn na hEorpa, lasmuich</span>
<lb n="3523"/><span>d'Éirinn, bíodh is go raibh atharrughadh insan</span>
<lb n="3524"/><span>méid sin ag teacht go tiugh ar an saoghal.</span>
<lb n="3525"/><span>Ba bheag ar na scoláiribh, a dteanga dhútchais:</span>
<lb n="3526"/><span>b'í teanga na coitcheanntachta í, teanga na</span>
<lb n="3527"/><span>hísleachta.  Nuair a thug du Bellay comhairle</span>
<lb n="3528"/><span>a leasa do sna filíbh óga chum triail do bhaint</span>
<lb n="3529"/><span>as an bhfilidheacht ba mhó le rádh, agus mar an</span>
<lb n="3530"/><span>gcéadna úsáid de dhéanamh den Fhrainncis</span>
<lb n="3531"/><span>chuige sin, ní raibh aon easbha daoine ann,</span>
<lb n="3532"/><span>agus scolaírí ortha leis, á rádh: ní féidir</span>
<lb n="3533"/><span>sain do dhéanamh.  Fé mar is eol dúinn, bhí</span>
<lb n="3534"/><span>a mhalairt de thuairim ag an ndámhscoil:</span></p>
<lb n="3535"/>
<lb n="3536"/><p><span>Agus bíodh is gurbh é sin a dtuairim láidir,</span>
<lb n="3537"/><span>níor thuig éinne a bhochtaineacht bhí an teanga</span>
<lb n="3538"/><span>san chómh maith agus a thuig an dámhscoil é.</span>
<lb n="3539"/><span>Cad fá ná tuigidís é? - agus priomhtheangacha</span>
<lb n="3540"/><span>na hEórpa ar eolus aca go beacht!  'S eadh,</span>
<lb n="3541"/><span>do thuigeadar, agus is é bunús na gairmscoile</span>
<lb n="3542"/><span>úd ná cionnus d'fhéadfaidhe an teanga san</span></p>
</div>
<pb n="96"/>
<div><lb n="3543"/><p><span>do chur i n-oireamhaint don tsórt filídheachta</span>
<lb n="3544"/><span>badh mhian leó.  Do cheapadar narbh' fhearra</span>
<lb n="3545"/><span>dhóibh rud a dheanfaidís ná (i) úsáid do dhéanamh</span>
<lb n="3546"/><span>d'fhoclaibh a bhí le fagháil isna seandántaibh;</span>
<lb n="3547"/><span>(2) úsáid do dhéanamh d'fhoclaibh a bhí le fagháil</span>
<lb n="3548"/><span>i mbéalaibh na ndaoine acht ná raibh le fagháil</span>
<lb n="3549"/><span>san litridheacht go dtí san; (3) focail do</span>
<lb n="3550"/><span>thabhairt isteach sa bhFrainncis ón Laidin agus</span>
<lb n="3551"/><span>ón nGréigis acht crot franncach do chur ortha.</span></p>
<lb n="3552"/>
<lb n="3553"/><p><span>(b) I dtaobh an tarna buntuairim sin is ceart</span>
<lb n="3554"/><span>dúinn cuimhneamh go raibh an Renaissance</span>
<lb n="3555"/><span>tar éis teacht fé lántseól, mar a déarfaidhe,</span>
<lb n="3556"/><span>i dtír sa bhFrainnc.  Do bhíodh na filí óga —</span>
<lb n="3557"/><span>Ronsard féin, cuir i gcás — ag luighe isteach</span>
<lb n="3558"/><span>go tiugh ar an nGréigis agus ag síorchur</span>
<lb n="3559"/><span>litridheachta na teangan san i gcomórtas le</span>
<lb n="3560"/><span>litridheacht na Frainncise.  Is ag litridheacht</span>
<lb n="3561"/><span>na Gréigise a bhíod an chraobh — ní nach iongna —</span>
<lb n="3562"/><span>aon uair a deineadh san.  Thugadar fé ndeara</span>
<lb n="3563"/><span>a chaoile bhí a litridheacht féin seachas an</span>
<lb n="3564"/><span>litridheacht iasachta.  Agus bhí an scéal seacht</span>
<lb n="3565"/><span>n-uaire ni ba mheasa nuair a déintidhe com-</span>
<lb n="3566"/><span>paráid idir fhilidheacht na Gréigise agus an</span>
<lb n="3567"/><span>fhilidheacht a scríobhadh le na linn féin —</span>
<lb n="3568"/><span>filidheacht Clement Marot, cuir i gcás.</span>
<lb n="3569"/><span>Ní hiongna gur bhris ar an bhfoigne aca:</span>
<lb n="3570"/><span>leanbh i gcoinnibh fir nó spideóg i gcoinnibh</span>
<lb n="3571"/><span>fuiseóige ba shamhail don chomórtas san.</span>
<lb n="3572"/><span>Do mhúin an litridheacht ársa dhóibh cad ba</span>
<lb n="3573"/><span>poême épique, tragédie, grande comédie,</span>
<lb n="3574"/><span>poême lyrique, satire, agus épître ann: do</span>
<lb n="3575"/><span>thuigeadar, leis, gurab as an taithighe a</span>
<lb n="3576"/><span>gheibhtar an fhoghluim: agus is é rud a chuir-</span>
<lb n="3577"/><span>eadar rómpa i n-a ngairmscoile ná a chur</span>
<lb n="3578"/><span>i n-a luighe ar na filíbh óga tabhairt fé gach</span>
<lb n="3579"/><span>uile shaghas filidheachta a cleachtthaidhe anallód.</span>
<lb n="3580"/><span>Acht cá raibh adhbhar na litridheachta móire</span></p>
</div>
<pb n="97"/>
<div><lb n="3581"/><p><span>sin le fagháil ag na filíbh óga?  Is é freagra</span>
<lb n="3582"/><span>a thug du Bellay ar an gceist sin ná: cá</span>
<lb n="3583"/><span>bhfuair na Gréagaigh an t-adhbhar san?  Is é</span>
<lb n="3584"/><span>adubhairt sé ná:</span></p>
<lb n="3585"/>
<lb n="3586"/><p><span>Dubhairt sé, leis, nárbh iad na haistriughcháin</span>
<lb n="3587"/><span>a bhí uatha i n-aon chor acht úrscéalta déanta</span>
<lb n="3588"/><span>den tseanmhéanach agus iad déanta chomh</span>
<lb n="3589"/><span>maith san agus chómh mór san go bhféadfaidhe</span>
<lb n="3590"/><span>iad do chur i ndlúthchomórtas lesna scéaltaibh</span>
<lb n="3591"/><span>a deineadh sa tseanRóimh agus sa tsean</span>
<lb n="3592"/><span>Ghréig.  Ní raibh aon iontaoibh ag an ndámh-</span>
<lb n="3593"/><span>scoil a haistriúghchán — filí do b'eadh iad!</span></p>
<lb n="3594"/>
<lb n="3595"/><p><span>Ní gábha a rádh gur chuir na tuairmí sin fuadar</span>
<lb n="3596"/><span>fé sna scríbhneóiríbh a bhí suas an tráth san.</span>
<lb n="3597"/><span>Bhí troid liteardha ann díreach fé mar a bhí</span>
<lb n="3598"/><span>san tír chéadna tri chéad bliadhain i n-a dhiaid</span>
<lb n="3599"/><span>san tráth a chuir Victor Hugo "Cromwell"</span>
<lb n="3600"/><span>ar an árdán.  Baineann sé le deallramh gur</span>
<lb n="3601"/><span>minic a bhíodh a leithéid sin de throid liteardha</span>
<lb n="3602"/><span>againn i nÉirinn na nGaedhal — an t-aos óg ag</span>
<lb n="3603"/><span>éirighe amach i gcoinnibh na seanóirí.  Tá</span>
<lb n="3604"/><span>'fhios againn cionnus mar do b' éigean d'</span>
<lb n="3605"/><span>Andrias Mac Cruitín dul isteach isna méad-</span>
<lb n="3606"/><span>araibh nuadha, bíodh is gur bheag air iad; agus</span>
<lb n="3607"/><span>ní gan gearán a dhéanamh a dhein sé é.</span></p>
<lb n="3608"/>
<lb n="3609"/><p><span>Tuigimíd anois cionnus mar do cuireadh an</span>
<lb n="3610"/><span>Pléiade ar bun, cad é an brigh atá leis an</span>
<lb n="3611"/><span>ainm sin, agus cad iad na mórsmuainte a</span>
<lb n="3612"/><span>bhíodh á phléidh ag na filíbh óga san choláiste</span>
<lb n="3613"/><span>úd i bPáras.  Is mithid trácht anois ar na</span>
<lb n="3614"/><span>filíbh is mó a bhí ins an dámhscoil sin.</span>
<lb n="3615"/></p>
</div>
<pb n="98"/>
<div><lb n="3616"/><p><span>NA FILÍ.</span></p>
<lb n="3617"/>
<lb n="3618"/><p><span>Sé Ronsard féin do chuir síos mar sin air féin agus</span>
<lb n="3619"/><span>ar a óige.  Is deas an pictiúir é — an garsún, agus</span>
<lb n="3620"/><span>dúil san bhfilidheacht cheana aige, ag caitheamh a choda</span>
<lb n="3621"/><span>aimsire isna gleanntaibh ag déanamh amhrán dó féin agus,</span>
<lb n="3622"/><span>dar leis, les simples Dryades, Faunes, Satyres, Pans,</span>
<lb n="3623"/><span>Napées, Oréades agus gan bac do, le gentil troupeau des</span>
<lb n="3624"/><span>fantastiques fées, mórtimcheall air.  </span>
<lb n="3625"/><span> 'seadh, acht an chomplacht a bhíodh aige do</span>
<lb n="3626"/><span>b'fhearr go mór iad 'ná na daoine saoghalta.</span></p>
<lb n="3627"/>
<lb n="3628"/><p><span>I mbliadhain a 1524 do rugadh Pierre de Ronsard insan</span>
<lb n="3629"/><span>château de la Poissonniere i ngar do Coutoures, cois</span>
<lb n="3630"/><span>Loire.  Louis de Ronsard do b'ainm dá athair agus b'é</span>
<lb n="3631"/><span>tigheasach an ríogh é.  Bhí</span>
<lb n="3632"/><span>saghas gaoil idir mháthair Pierre agus righthe Shasana, agus</span>
<lb n="3633"/><span>bhíodh caidreamh ag Pierre de Ronsard, file, le hEilís,</span>
<lb n="3634"/><span>ríoghain, le n-a ré.  Do cuireadh ar choláiste Navarre</span>
<lb n="3635"/><span>é, acht bhí sé chomh uaigneach san ann gur buaileadh breóite</span>
<lb n="3636"/><span>é agus do rug a athair leis é as san go hAvignon.  San</span>
<lb n="3637"/><span>áit sin deineadh giolla de i dteaghlach Charles, duc</span>
<lb n="3638"/><span>d' Orléans, mac an ríogh.  Do phós deirbhshiúr Charles,</span>
<lb n="3639"/><span>"Jacques Stuart" (Séamas V) .i. rí Alban, agus chuaidh</span>
<lb n="3640"/><span>Pierre i dteannta na bainríoghna óige go hAlbain agus</span></p>
</div>
<pb n="99"/>
<div><lb n="3641"/><p><span>chaith sé dhá bhliadhain i nDún Éadain.  Is ann a thosnuigh</span>
<lb n="3642"/><span>sé ar Virgilius agus ar Horatius do léigheadh.  Chaith sé</span>
<lb n="3643"/><span>roinnt aimsire i Sasana, leis, agus d'fhoghluim an Béarla.</span>
<lb n="3644"/><span>D'fhill sé abhaile ar an bhFrainnc agus b'é Charles, duc</span>
<lb n="3645"/><span>d'Orléans a bhí aige arís mar mháighistir.  Tar éis cuairt</span>
<lb n="3646"/><span>a thabhairt ar an dTír fó Thuinn agus ar Flóndras do</span>
<lb n="3647"/><span>cuireadh le teachtaireacht go hAlbain é.  Ar dteacht thar</span>
<lb n="3648"/><span>n-ais dó do thug sé cuaird ar an nGearmáin i dteannta</span>
<lb n="3649"/><span>Lazare de Baïf .i. ambassadeur de France à la Diête de</span>
<lb n="3650"/><span>Spire" (1540).  Bhí mac ag Lazare de Baïf, Jean Antoine de</span>
<lb n="3651"/><span>Baïf ab ainm dó, agus d'éirigh Pierre go hanmhuinteardha</span>
<lb n="3652"/><span>leis an mac san, toisc é bheith i n-a fhile leis.  De bhrígh gurbh</span>
<lb n="3653"/><span>fhile é, ní dócha go gcuireadh sé an ruaig ar "an gcomplacht</span>
<lb n="3654"/><span>ngil úd" a bhíodh ag feitheamh le Pierre isna gleanntaibh.</span>
<lb n="3655"/><span>An fhaid is a bhí Ronsard insan nGearmáin bhí sé ag</span>
<lb n="3656"/><span>foghluim teanga na tíre sin, agus innstar a leithéid eile</span>
<lb n="3657"/><span>de scéal i n-a thaobh agus é san Iodáil.  Ní raibh sé um an</span>
<lb n="3658"/><span>dtaca san acht sé bliadhna déag d'aois.  Ceapadh go</span>
<lb n="3659"/><span>gcaithfeadh sé a shaoghal ag triall leis ó chúirt go cúirt</span>
<lb n="3660"/><span>mar theachtaire ríogh.  Acht ní mar síltear bhítear.  B'é toil</span>
<lb n="3661"/><span>Dé gur thuit breóiteacht ar an bhfear óg léigheanta san,</span>
<lb n="3662"/><span>agus bíodh is go dtáinig sé slán ón aicíd d'fhág sí bodhar</span>
<lb n="3663"/><span>é.  Do thug sé cúl leis na cúirteannaibh.  Bhí trúig eile</span>
<lb n="3664"/><span>leis an dtréigint: mar adeir sé féin:</span></p>
<lb n="3665"/>
<lb n="3666"/><p><span>Do thugadh a athair fé ndeara go mbíodh sé ag ceapadh</span>
<lb n="3667"/><span>na ndréachta agus, nidh nach iongna, do chuireadh sé i n-a</span>
<lb n="3668"/><span>choinnibh.  Do réir an fhile féin, deireadh a athair leis:</span></p>
<lb n="3669"/>
<lb n="3670"/><p><span>acht d'éirigh an t-athair as an scéal nuair a tháinig an</span></p>
</div>
<pb n="100"/>
<div><lb n="3671"/><p><span>allaidhir air.  Do chuaidh Pierre isteach sa choláiste úd,</span>
<lb n="3672"/><span>"de Coqueret i Paris" — agus do bhí a chara óg Jean</span>
<lb n="3673"/><span>Antoine de Baïf i n-a theannta ann.</span></p>
<lb n="3674"/>
<lb n="3675"/><p><span>Is aoibhinn bheith ag machtnamh ortha araon — saoghal</span>
<lb n="3676"/><span>sonasach aca ag déanamh léighinn.  Tá cúntas deas</span>
<lb n="3677"/><span>againn i n-a dtaobh, ó láimh Claude Binet:</span></p>
<lb n="3678"/>
<lb n="3679"/><p><span>Tá innste agam cheana gurbh é Jean Dorat, scoláire,</span>
<lb n="3680"/><span>fear go raibh an Ghréigis ar fheabhas an domhain aige, a</span>
<lb n="3681"/><span>bhí i n-a phríomhollamh ar an gcoláiste úd.  Tá innste</span>
<lb n="3682"/><span>agam cionnus mar a ghaibh du Bellay an treó, agus cionnus</span>
<lb n="3683"/><span>mar dheineadar socrughadh eatortha féin gan scaramhaint</span>
<lb n="3684"/><span>a thuille ó n-a chéile.  Ní raibh san choláiste sin as san</span>
<lb n="3685"/><span>amach acht saghas dámhscoile.  Agus as san amach leis,</span>
<lb n="3686"/><span>ní raibh ag Ronsard acht fé mar adubhairt sé féin une vie</span>
<lb n="3687"/><span>sans vie.  Bhí deireadh le ré na n-eachtraí.  Do cuireadh</span>
<lb n="3688"/><span>fé mhionórdaibh na hEaglaise é.</span></p>
<lb n="3689"/>
<lb n="3690"/><p><span>Do chuir sé a chéadh leabhar amach bliadhain a 1547, acht</span>
<lb n="3691"/><span>ní raibh ann acht filidheacht ógánaigh.  I mbliadhain a 1550</span>
<lb n="3692"/><span>d'fhollsigh sé an chéad leabhar gurbh fhiú trácht air: "Odes"</span>
<lb n="3693"/><span>ba theidiol dó.  Do moladh go hárd an leabhar, agus</span>
<lb n="3694"/><span>fuair an file clú is cáil dá bhárr; agus níor thaise don</span>
<lb n="3695"/><span>tarna leabhar a chuir sé i n-eagar (1552).  "Amours" is</span>
<lb n="3696"/><span>ainm don leabhar san.  Is fíor go raibh dream daoine</span>
<lb n="3697"/><span>ann, agus filí leis, a chuir i gcoinnibh na filidheachta</span>
<lb n="3698"/><span>nuaidhe: Mellin de Saint-Gelais a bhí i n-a cheann urraidh</span>
<lb n="3699"/><span>ortha; b'fhearr leó súd an rud go raibh taithighe aca air —</span>
<lb n="3700"/><span>filidheacht Mharot, cuir i gcás.  Do ghlac an rí (Henri III)</span>
<lb n="3701"/><span>leis an scoil nuaidh agus as san amach bhí deireadh le ré</span>
<lb n="3702"/><span>Marot.  I mbliadhan a 1553 do chuir Ronsard fé chló</span>
<lb n="3703"/><span>"Les Hymnes" agus "Le Bocage Royal," "Les Amours</span>
<lb n="3704"/><span>de Marie" agus dánta nach iad; agus i mbliadhain a</span></p>
</div>
<pb n="101"/>
<div><lb n="3705"/><p><span>1560, fé chuireadh Marie Stuart, do bhailigh sé a raibh</span>
<lb n="3706"/><span>cumtha aige cheana agus d' fhoillsigh sé a shaothar liteardha</span>
<lb n="3707"/><span>i gceithre leabhraibh.  I mbliadhain a 1572 do tháinig an</span>
<lb n="3708"/><span>"Franciade," dán anfhada ná cuirtar spéis ann.  D'fhill</span>
<lb n="3709"/><span>an file ar a thuaith féin i mbliadhain a 1574 agus chuir sé</span>
<lb n="3710"/><span>leabhar eile amach — Amours — Sonnets à Hélène — leabhar</span>
<lb n="3711"/><span>i n-a bhfaghtar roinn den obair is fearr dár dhein</span>
<lb n="3712"/><span>se.</span></p>
<lb n="3713"/>
<lb n="3714"/><p><span>Sin iad na leabhair is mó le rádh dar scríobh sé; acht</span>
<lb n="3715"/><span>an té a chuirfeadh roimis cúntas do thabhairt ar bheatha</span>
<lb n="3716"/><span>Ronsard níor mhór dó trácht ar rudaíbh eile seachas na</span>
<lb n="3717"/><span>leabhair.  Is fíor gur chaith sé a shaoghal ag scríobhadh</span>
<lb n="3718"/><span>dánta agus leabhar — une vie sans vie — acht ní hionann</span>
<lb n="3719"/><span>san agus a rádh gur éaluigh sé ó chúrsaibh an tsaoghail:</span>
<lb n="3720"/><span>a mhalairt ar fad a innstar i n-a thaobh.  Mar adeir</span>
<lb n="3721"/><span>George Wyndham san leabhar úd "Essays in Romantic</span>
<lb n="3722"/><span>Literature" (do Ronsard atá sé ag tagairt):</span></p>
<lb n="3723"/>
<lb n="3724"/><p><span>I roinnt de sna dántaibh a scríobh Ronsard chímíd na</span>
<lb n="3725"/><span>hainmneacha so: Cassandre, Hélène, Marie, agus</span>
<lb n="3726"/><span>Genêvre: ní thuigfidhe filidheacht Ronsard i gceart gan</span>
<lb n="3727"/><span>roinnt eoluis bheith ag an léightheóir ar na mnáibh</span>
<lb n="3728"/><span>sin.</span></p>
<lb n="3729"/>
<lb n="3730"/><p><span>Do chuir sé aithne ar "Cassandre" — .i. Mdlle. du Pré</span>
<lb n="3731"/><span>agus é i n-a fhear óg, agus do cheap sé nár mhór dó ceárd</span>
<lb n="3732"/><span>na filidheachta d' fhoghluim go cruinn i dtreó go bhfeádadh</span>
<lb n="3733"/><span>sé áilleacht an chailín sin, — ní raibh innte acht cailín, —</span>
<lb n="3734"/><span>agus méid a ghrádha dhi do nochtadh.  Sar a raibh deireadh</span>
<lb n="3735"/><span>le na thréimhse stúdéir bhí Cassandre pósta le Jean de</span>
<lb n="3736"/><span>Peigne!  Acht do lean an caradas eatorra: is rídheas</span>
<lb n="3737"/><span>an fhilidheacht do chum sé i n-a taobh:</span>
<lb n="3738"/></p>
</div>
<pb n="102"/>
<div><lb n="3739"/><p><span>Is beó dá leithéid sin d'fhilidheacht; agus ní taise</span>
<lb n="3740"/><span>do so:</span></p>
<lb n="3741"/>
<lb n="3742"/><p><span>Is mór an difridheacht a bhí idir Cassandre agus an chéad</span>
<lb n="3743"/><span>bhean eile dá dtug Ronsard grádh a chroidhe.  Bean</span>
<lb n="3744"/><span>uasal a b'eadh Cassandre acht inghean d'óstaeir b'eadh</span>
<lb n="3745"/><span>Marie.  Deir úghdar Franncach i dtaobh Cassandre:</span>
<lb n="3746"/></p>
</div>
<pb n="103"/>
<div><lb n="3747"/><p><span>Ní dhéarfadh éinne gur "Muse" Marie du Pin!  Agus</span>
<lb n="3748"/><span>ó's rud é go raibh an difrídheacht mhór san idir an bheirt,</span>
<lb n="3749"/><span>idir Cassandre agus Marie, ní hiongna linn difridheacht</span>
<lb n="3750"/><span>bheith idir an grádh a thug Ronsard dóibh; agus tá rian na</span>
<lb n="3751"/><span>difridheachta san le feicsint nuair a cuirtar na dánta</span>
<lb n="3752"/><span>do scríobh sé do Marie i gcomórtas le sna dántaibh do</span>
<lb n="3753"/><span>scríobh sé do Cassandre roimis sin.  Ní deas le léigheadh</span>
<lb n="3754"/><span>an cúntas a thugann an ollamh T. B. Rudmose-Brown</span>
<lb n="3755"/><span>san leabhar úd "French Literary Studies" ar an ngrádh</span>
<lb n="3756"/><span>a bhí ag Ronsard do Marie: acht d'fheádfadh sé an scéal</span>
<lb n="3757"/><span>san d'innsint dúinn ar a mhalairt de chuma ar fad agus</span>
<lb n="3758"/><span>b'fhéidir gur ghlaine a bhéadh an Fhírinne ann annsain aige!</span>
<lb n="3759"/><span>Dar liom tá an fhírinne ghlan ag Jean Dorchain san</span>
<lb n="3760"/><span>méid a chuireann sé síos ar na dántaibh a scríobh an file</span>
<lb n="3761"/><span>do Marie:</span></p>
<lb n="3762"/>
<lb n="3763"/><p><span>An té do scríobh san do thuig sé Ronsard i n-iomlán, do</span>
<lb n="3764"/><span>thuig sé an file go dtí an smúsach; acht nuair a labhrann</span>
<lb n="3765"/><span>T.B. Rudmose-Brown ar an ngrádh a thug Ronsard do</span>
<lb n="3766"/><span>mhnaoi eile .i. Genèvre" tugann sé roué mar ainm</span>
<lb n="3767"/><span>air!  Seo mar a chuireann Hilaire Belloc síos ar an</span>
<lb n="3768"/><span>gceist: </span></p>
</div>
<pb n="104"/>
<div><lb n="3769"/><p><span>Belloc nó ag Brown atá an fhírinne?  Ag Belloc, dar</span>
<lb n="3770"/><span>liomsa, mar nochtann beatha agus bás an fhile dhúinn,</span>
<lb n="3771"/><span>agus a shaothar liteardha chómh maith, an scéal céadna —</span>
<lb n="3772"/><span>gurbh fhear é ná raibh aon chráibhtheacht ann, acht murab' eadh,</span>
<lb n="3773"/><span>nár roué é acht chómh beag.  Ní don fhile a thug an cailín</span>
<lb n="3774"/><span>grádh a cléibh, pé i nEirinn é acht do Charles de Pisseleu,</span>
<lb n="3775"/><span>duine muinteardha do Ronsard.  Fuair sí bás i n-a</span>
<lb n="3776"/><span>hóige i mbliadhain a 1573 agus do scríobh an file sraith</span>
<lb n="3777"/><span>dánta deasa 'gá cuimhne:</span></p>
<lb n="3778"/>
<lb n="3779"/><p><span>Ag tabhairt ghrádha do Marie dó iseadh do scríobh sé</span>
<lb n="3780"/><span>Hymne de la Mort — dán sáruasal go bhfuil brigh is</span>
<lb n="3781"/><span>neart le gach uile fhocal de: sidé deireadh an</span>
<lb n="3782"/><span>dáin:</span>
<lb n="3783"/></p>
</div>
<pb n="105"/>
<div><lb n="3784"/><p><span>Is iongantach a bhríoghmhaire tá sé mar le dán do scríobh</span>
<lb n="3785"/><span>roué "Heureuse et profitable Mort" ba dheacair an abairt</span>
<lb n="3786"/><span>sin do sharúghadh, agus Whitman féin do chur chuige.</span></p>
<lb n="3787"/>
<lb n="3788"/><p><span>Tháinig bean eile i n-a threó .i. Hélène de Fonsèque,</span>
<lb n="3789"/><span>agus é ag druidim leis an aois.  Thug sé grádh dhí, agus</span>
<lb n="3790"/><span>níor ghrádh aon ghrádh a bhí ag Ronsard go dtí san.  Is</span>
<lb n="3791"/><span>leór dúinn cunntas Pierre de Nolhac ar theacht le chéile</span>
<lb n="3792"/><span>dhóibh — do Ronsard agus do Hélène:</span></p>
<lb n="3793"/>
<lb n="3794"/><p><span>Is leor san.</span></p>
<lb n="3795"/>
<lb n="3796"/><p><span>arsa Hilaire Belloc i n-a taobh: ní hiongna mar sin gur</span>
<lb n="3797"/><span>sháruigh an roinnt fhilidheachta do scríobh Ronsard i n-a</span>
<lb n="3798"/><span>comhair a raibh scríobhtha aige cheana — agus níorbh fhuiris é</span>
<lb n="3799"/><span>sin do dhéanamh.  Di-se, dar ndóigh, an rud is mó clú</span>
<lb n="3800"/><span>dár chum sé:</span>
<lb n="3801"/></p>
</div>
<pb n="106"/>
<div><lb n="3802"/><p><span>I dtaobh a leithéid sin d'fhilidheacht cad tá agam cheana:</span>
<lb n="3803"/><span>is beó dhó.  Cuireann an t-amhráinín sin i gcuimhne dhúinn</span>
<lb n="3804"/><span>an t-amhráinín úd do scríobh W. B. Yeats:</span></p>
<lb n="3805"/>
<lb n="3806"/><p><span>acht nuair a bheidh breis agus trí chéad bliadhain imthighthe</span>
<lb n="3807"/><span>tharainn an ndéarfar i dtaobh an amhráinín sin; is beó</span>
<lb n="3808"/><span>dhó? — amhráinín i n-a bhfaghtar na línte seo:</span></p>
<lb n="3809"/>
<lb n="3810"/><p><span>Tá scéal na mban do chuireadh croidhe an fhile ar crith</span>
<lb n="3811"/><span>innste anois againn.  Is minicí léightar na dánta do</span>
<lb n="3812"/><span>chum sé dhóibh 'ná na dánta eile do scríobh sé; acht is fiú</span>
<lb n="3813"/><span>na dánta eile do léigheadh chómh mhaith.  B'fhiú dhúinn iad</span>
<lb n="3814"/><span>do scrúdughadh, go mórmhór dá mbudh mhian linn saoghal</span>
<lb n="3815"/><span>na Frainnce le n-a ré sin do thuigsint agus cionnus</span>
<lb n="3816"/><span>mar a théigheadh sé i bhfeidhm ar aigne an fhile.</span></p>
<lb n="3817"/>
<lb n="3818"/><p><span>Bhí an creideamh nuadh agus an seanchreideamh in achrann</span>
<lb n="3819"/><span>i n-a chéile an tráth san sa bhFrainnc.  Do chlaoidh an</span>
<lb n="3820"/><span>file le creideamh a shínsear agus dhein sé cion fir chun</span>
<lb n="3821"/><span>é do chosaint.  Cuirtidhe i n-a leith nár cheart dó a leitheíd</span>
<lb n="3822"/><span>sin do dhéanamh agus é amuigh air gurbh' fhear gan creideamh</span>
<lb n="3823"/><span>é.  D'fhreagair se:</span></p>
<lb n="3824"/>
<lb n="3825"/><p><span>agus do lean sé ar an scéal mar sin ag déanamh, mar a</span>
<lb n="3826"/><span>déarfaidhe, a ghnímh chreidimh féin.  Acht, dar ndóigh,</span>
<lb n="3827"/><span>b'fhearr leis gan an troid sin a bheith ann i n-aon chor;</span>
<lb n="3828"/><span>ní fhéadfadh sé dearmad a dhéanamh ar an aimsir an-</span>
<lb n="3829"/><span>allód:</span>
<lb n="3830"/></p>
</div>
<pb n="107"/>
<div><lb n="3831"/><p><span>Chítar na hainmneacha sin Luther agus Calvin san</span>
<lb n="3832"/><span>bhfilidheacht do scríobhadh i nÉirinn nuair a bhí an troid</span>
<lb n="3833"/><span>chéadna ar siubhal ann: acht an fhaid is a bhíodh Ronsard</span>
<lb n="3834"/><span>ag scríobhadh a leithéid sin de dhán, bhíodh sé ag cuimhneamh</span>
<lb n="3835"/><span>ar ré na síothchána a bhí imthighthe tharainn; ní mar sin do</span>
<lb n="3836"/><span>sna Gaedhlaibh: níor chuimhin leó súd ré síothchána i n-aon</span>
<lb n="3837"/><span>chor.  Comhrac an dá chreideamh ní raibh ann acht saghas</span>
<lb n="3838"/><span>atharruighthe a bhí tar éis teacht ar an seanchomhrac!</span>
<lb n="3839"/><span>Is í an chómhairle a thugadh Ronsard uaidh dá cháirdibh</span>
<lb n="3840"/><span>féin ná an seanchreideamh do chosaint leis an bpeann:</span>
<lb n="3841"/><span>ní móide go ndéanfadh an "peann," dá chlisteachth é,</span>
<lb n="3842"/><span>aon mhaitheas don troid sin idir an dá chreideamh í</span>
<lb n="3843"/><span>nÉirinn; agus níorbh fhéidir leis na seanfhilíbh é do</span>
<lb n="3844"/><span>cheapadh acht chómh beag.  Ní bhfaghtar isna dántaibh do</span>
<lb n="3845"/><span>scríobhadar ar an gceist aon chomhairle den tsaghas san</span>
<lb n="3846"/><span>a thugadh Ronsard uaidh sa bhFrainnc.</span></p>
<lb n="3847"/>
<lb n="3848"/><p><span>Acht bíodh is gur dhein Ronsard cion fir chun creidimh a</span>
<lb n="3849"/><span>shinsear a chosaint, bhí de mhisneach aige na lochtanna a</span>
<lb n="3850"/><span>fuair sé ortha do chur i leith na ndaoine a bhí i bhfeidhil</span>
<lb n="3851"/><span>an chreidimh an tráth san.</span></p>
<lb n="3852"/>
<lb n="3853"/><p><span>Agus mar sin dó.</span></p>
<lb n="3854"/>
<lb n="3855"/><p><span>Deirtar gur chuma leis cad é an saghas creidimh a</span></p>
</div>
<pb n="108"/>
<div><lb n="3856"/><p><span>bhéadh sa bhFrainnc acht é bheith gan toirmeasc gan cogadh.</span>
<lb n="3857"/><span>Nár scríobh sé:</span></p>
<lb n="3858"/>
<lb n="3859"/><p><span>'Seadh, do scríobh; acht seo mar thosnuigheann an dán</span>
<lb n="3860"/><span>san</span></p>
<lb n="3861"/>
<lb n="3862"/><p><span>Níl insan dán san acht giota grinn.</span></p>
<lb n="3863"/>
<lb n="3864"/><p><span>Cúis bhróin dó gur éag na cáirde, idir fir is mná,</span>
<lb n="3865"/><span>ba dhílse do, roimis féin — Joachim du Bellay, Olivier</span>
<lb n="3866"/><span>de Magny, Rémy Belleau, Estienne Jodelle, Estienne</span>
<lb n="3867"/><span>de la Boétie agus daoine nach iad.  Mar sin bhí saoghal</span>
<lb n="3868"/><span>uaigneach a dhóthain aige ar feadh roinnt éigin bhliadhan</span>
<lb n="3869"/><span>roim bás dó.  I ndeireadh bliadhna a 1585 do bhris ar a</span>
<lb n="3870"/><span>shláinte agus chuaidh sé abhaile go dtí a thuath féin.  Fuair</span>
<lb n="3871"/><span>sé i n-a phraisigh í tar éis éirligh Huguenots.  Theip an</span>
<lb n="3872"/><span>codladh air.  Chuaidh sé ó dheas mar a raibh clochar cois</span>
<lb n="3873"/><span>Loire, "dans sa chêre Touraine," a bhí Fé chúram aige.</span>
<lb n="3874"/><span>Is ar éigean a shrois sé an clochar, bhí sé chomh breóite</span>
<lb n="3875"/><span>sin.  Thuit sé fá dhó go faon lag sa tslighe dó.  "Cad</span>
<lb n="3876"/><span>is creideamh duit ag tréigint an tsaoghail seo dhuit?"</span>
<lb n="3877"/><span>ar seanmhanach leis.</span></p>
<lb n="3878"/>
<lb n="3879"/><p><span>"Cad is dóigh leat"? ar seisean, agus fearg air,</span>
<lb n="3880"/><span>"gheibhim bás san chreideamh san i n-a bhfuair m' athair</span>
<lb n="3881"/><span>bhás, agus mo sheacht sínsear rómham."</span></p>
<lb n="3882"/>
<lb n="3883"/><p><span>Do bhailigh sé annsain na manaigh mórthímcheall air</span>
<lb n="3884"/><span>agus do labhair go ceann abhfad leó, ghá rádh go raibh</span>
<lb n="3885"/><span>cathughadh air i dtaobh na bpeacaí do dhein sé le n-a ré.</span>
<lb n="3886"/><span>Dubhairt sé ná raibh san tsaoghal acht brón agus toirmeasc</span>
<lb n="3887"/><span>agus cogadh agus peacaí agus pian; agus ná raibh aon</span></p>
</div>
<pb n="109"/>
<div><lb n="3888"/><p><span>deireadh leó acht amháin an bás.  "Sé an clú," adubhairt</span>
<lb n="3889"/><span>sé annsain, "an nídh is áilne fé luighe na gréine agus níl</span>
<lb n="3890"/><span>éinne lem ré a fuair an oiread sin de agus a fuaireasa</span>
<lb n="3891"/><span>féin: an méid a fuaireasa dhe, fágaim le huadhacht ag</span>
<lb n="3892"/><span>mo thír é, é bheith aici agus mé ar shluagh na marbh.  Trial-</span>
<lb n="3893"/><span>laim ón áit seo mar a thriallfadh an té a bhéadh tuirseach</span>
<lb n="3894"/><span>de, agus ná béadh uaidh acht flaitheas Dé."</span></p>
<lb n="3895"/>
<lb n="3896"/><p><span>Fuair sé bás sa chlochar san an seachtmhadh lá fichead</span>
<lb n="3897"/><span>de mhí na Nodlag 1585, agus is ann do cuireadh é.</span></p>
<lb n="3898"/>
<lb n="3899"/><p><span>V. — NA FILÍ EILE.</span></p>
<lb n="3900"/>
<lb n="3901"/><p><span>Joachim du Bellay (1524-1560).</span></p>
<lb n="3902"/>
<lb n="3903"/><p><span>Sa bhliadhain 1524 do rugadh Joachim du Bellay i</span>
<lb n="3904"/><span>Lyré, baile i ngar d'Angers.  I n-a óige fuair a athair</span>
<lb n="3905"/><span>agus a mháthair bás; agus níorbh' aoibhinn cúrsaí a shaoghail</span>
<lb n="3906"/><span>as sain amach.  Tugadh faillighe — mar adeir sé féin</span>
<lb n="3907"/><span>linn — san oideachas a fuair sé.  Do bhí sé ag déanamh</span>
<lb n="3908"/><span>stuidéir ar an ndlighe go dtí gur casadh Ronsard air insan</span>
<lb n="3909"/><span>tigh ósta úd: d'éirigh sé as an ndlighe annsain.  Is eól</span>
<lb n="3910"/><span>dúinn cheana gurab é do scríobh gairmscoile na dámh-</span>
<lb n="3911"/><span>scoile sa bhliadhain 1549.  Tamall gearr i n-a dhiaidh sin</span>
<lb n="3912"/><span>d'fhoillsigh sé leabhar filidheachta — dánta do chum sé do</span>
<lb n="3913"/><span>mhnaoi ar ar thug sé "Olive."  D'imthigh sé don Róimh</span>
<lb n="3914"/><span>i dteannta an Chairdinéil du Bellay (bhí gaol ag an bhfile</span>
<lb n="3915"/><span>leis)agus d'fhan sé ann ar feadh cúig bhliadhna.  An chuaird</span>
<lb n="3916"/><span>sin ba thrúig leis an leabhar san Antiquités de Rome —</span>
<lb n="3917"/><span>leabhar ar ar chuir Éamon Spenser Béarla.  Deoraidhe</span>
<lb n="3918"/><span>ab eadh du Bellay an tráth san agus, mar is dual do</span>
<lb n="3919"/><span>dheoraidhe, bhíodh sé go huaigneach tromachroidheach; agus</span>
<lb n="3920"/><span>bhí beirt eile — Olivier de Magny agus Panjas — insan</span>
<lb n="3921"/><span>chás chéadna: seo mar dheineann sé tagairt don triúr</span>
<lb n="3922"/><span>aca: —</span>
<lb n="3923"/></p>
</div>
<pb n="110"/>
<div><lb n="3924"/><p><span>Agus is í an chuaird sin leis ba thrúig leis an sonnet</span>
<lb n="3925"/><span>sáráluinn so — sonnet a théigheann i bhfeidhm ar aigne an</span>
<lb n="3926"/><span>Ghaedhil de phreib.</span></p>
<lb n="3927"/>
<lb n="3928"/><p><span>Ag léigheadh an dáin sin do dhuine is fuiris a thuigsint</span>
<lb n="3929"/><span>go mbéadh daoine ann a déarfadh gur mhó d'fhile an file</span>
<lb n="3930"/><span>do chum san 'ná Ronsard féin.  Ní fheadar an féidir gur</span>
<lb n="3931"/><span>léigh na Géana Fiadhaine an dán san?  A dtug sé sólás</span>
<lb n="3932"/><span>aigne dóibh riamh?  Ar mhaith le Donnchadh Ruadh é léigheadh?</span>
<lb n="3933"/><span>Ar dheis dé go raibh anam an duine do scríobh é!  Fuair</span>
<lb n="3934"/><span>sé bás obann: chúig bhliadhna is fiche b' aois dó.  Mar</span>
<lb n="3935"/><span>adeir Hilaire Belloc:  "Nuair léightar a chuid filidheachta</span>
<lb n="3936"/><span>chítar an scamall os cionn a chinn agus an buanbhrón</span>
<lb n="3937"/><span>mórálach, doimhinn i n-a shúilibh. 3"  Agus mar a deir</span>
<lb n="3938"/><span>Walter Pater:  "Nochtann a lán den bhfilidheacht do</span>
<lb n="3939"/><span>scríobh du Bellay a ré féin agus an "scoil" go raibh</span></p>
</div>
<pb n="111"/>
<div><lb n="3940"/><p><span>baint aige léi seachas aigne agus meón an fhile féin.</span>
<lb n="3941"/><span>Ní chuirtar spéis i n-a chuid filidheachta, agus is fíor so</span>
<lb n="3942"/><span>leis i dtaobh saothair Ronsard, toisc gurbh é file árighithe</span>
<lb n="3943"/><span>do chum, acht toisc gurbh í, tráth, filidheacht à la mode —</span>
<lb n="3944"/><span>go bhfuil baint aici le ré fé leith — ré i n-a gcuirtidhe</span>
<lb n="3945"/><span>anaspéis san modh agus 'na ndeintidhe ar fheabhas é." 4</span>
<lb n="3946"/><span>Ní thuigim cionnus mar a ceapadh riamh go raibh an ceart</span>
<lb n="3947"/><span>ag Walter Pater nuair a dubhairt sé an méid sin i dtaobh</span>
<lb n="3948"/><span>filidheachta du Bellay.  Ba dhóigh le duine air nár léigh</span>
<lb n="3949"/><span>sé riamh an sonnet úd "Heureux qui, comme Ulysse.</span>
<lb n="3950"/><span>…"!  Is leór an t-aon sonnet san amháin chum a chur</span>
<lb n="3951"/><span>i n-iúl dúinn ná raibh an ceart aige san méid sin.</span></p>
<lb n="3952"/>
<lb n="3953"/><p><span>B'fheidir go mbéadh sé fíor dá n-abradh sé é i dtaobh</span>
<lb n="3954"/><span>filí eile a bhí san ndámhscoil sin la Pléiade, acht ní fíor</span>
<lb n="3955"/><span>i n-aon chor é fé mar dubhairt sé é.  Bhí an modh scríobhtha</span>
<lb n="3956"/><span>ar fheabhas ag du Bellay, acht ní hé sin an t-aon bhuac</span>
<lb n="3957"/><span>amháin a bhí aige.  Is é a chroidhe a labhrann linn i n-a</span>
<lb n="3958"/><span>dhántaibh agus dá bhrigh sin is beó dóibh; is mó file eile</span>
<lb n="3959"/><span>le n-a ré go raibh an modh scríobhta niós fearr aige 'ná</span>
<lb n="3960"/><span>mar a bhí ag du Bellay acht ní déarfadh éinne gur beó dá</span>
<lb n="3961"/><span>gcuid filidheachta.</span></p>
<lb n="3962"/>
<lb n="3963"/><p><span>Ba gheal le sna seanGhaedhlaibh gach ar scríobh sé do</span>
<lb n="3964"/><span>léigheadh:</span></p>
<lb n="3965"/>
<lb n="3966"/><p><span>B'fhuiris a cheapadh gur ghiota ó Ghaedhilg na sémhadh</span>
<lb n="3967"/><span>haoise déag é sin; agus cá bhfuil an té a léighfeadh an</span>
<lb n="3968"/><span>dán do chum sé i dtaobh Belaud, a chat, ná cuimhneóchadh</span>
<lb n="3969"/><span>ar "Pangur Bán"</span>
<lb n="3970"/></p>
</div>
<pb n="112"/>
<div><lb n="3971"/><p><span>"Ní maith liom na dánta do baineadh as an aer"</span>
<lb n="3972"/><span>arsa Goethe: Ní as an aer do bhaineadh du Bellay a chuid</span>
<lb n="3973"/><span>filidheachta; ní foláir nó is cat aerach a bhí san chat úd</span>
<lb n="3974"/><span>Belaud, acht níor chat aerdha é; agus ní filidheacht</span>
<lb n="3975"/><span>"aerdha" an dán san tuas.  Agus ba mhar sin do du</span>
<lb n="3976"/><span>Bellay i gcomhnuidhe.  Comhartha é sin gurb é a chroidhe a</span>
<lb n="3977"/><span>labhrann linn.  Seo dhíbh an rud is mó clú dár dhein sé</span>
<lb n="3978"/><span>agus gheibhmíd na tréithe céadna ann;</span>
<lb n="3979"/></p>
</div>
<pb n="113"/>
<div><lb n="3980"/><p><span>Olivier de Magny 1530-1559.</span></p>
<lb n="3981"/>
<lb n="3982"/><p><span>Duine des na "trois cygnes" úd é sin; agus ba chara</span>
<lb n="3983"/><span>do Louise Labé é — an bhean iongantach úd a bhí i n-a</span>
<lb n="3984"/><span>scoláire, in-a file, in-a ceóltóir, agus i n-a saighdiúir!</span>
<lb n="3985"/><span>Gheibhmíd tagairt don ghrádh a bhí aca dá chéile insan</span>
<lb n="3986"/><span>bhfilidheacht do scríobhadar araon — insan leabhar úd</span>
<lb n="3987"/><span>"Amours" (1553) do scríobh seisean agus san leabhar</span>
<lb n="3988"/><span>úd "Œuvres" d'fhoillsigh sise sa bhliadhain 1555.  Deirtar</span>
<lb n="3989"/><span>ná raibh Louise Labé dílis dó —</span></p>
<lb n="3990"/>
<lb n="3991"/><p><span>An fhaid is a bhí de Magny sa Róimh abhfad ó n-a thír</span>
<lb n="3992"/><span>dhúchais féin, abhfad ó n-a "ghrádh geal" do chum sé an</span>
<lb n="3993"/><span>leabhar ar a dtug sé "Soupirs" (1557).</span></p>
<lb n="3994"/>
<lb n="3995"/><p><span>Fuair sé bás nuair a bhí sé deich mbliadhna is fiche d'aois.</span></p>
<lb n="3996"/>
<lb n="3997"/><p><span>Jean Antoine de Baïf.</span></p>
<lb n="3998"/>
<lb n="3999"/><p><span>Is eol dúinn cheana an caradas a bhí idir an file sin</span>
<lb n="4000"/><span>agus Ronsard le linn a n-óige.  Insan Iodáil do rugadh é</span>
<lb n="4001"/><span>mar a raibh a athair i n-a theachta Stáit ó n-a righ.  Ar</span>
<lb n="4002"/><span>n-éag don athair tháinig Jean i seilbh a dhuthchais; agus as</span>
<lb n="4003"/><span>san amach bhí an saoghal ar a thoil féin aige, go dtí gur</span>
<lb n="4004"/><span>bhain na Huguenots sealbh na hoighreachta san de.  Thug</span>
<lb n="4005"/><span>an rí congnamh do annsain, agus mura mbéadh go dtug</span>
<lb n="4006"/><span>do b'aindeis an saoghal a bhí ag an bhfile.  Bhí sé breóite</span>
<lb n="4007"/><span>go leór go ceann abhfad sar a bhfuair sé bás sa bhliadhain</span>
<lb n="4008"/><span>1589.</span>
<lb n="4009"/></p>
</div>
<pb n="114"/>
<div><lb n="4010"/><p><span>D'fhoillsigh sé a lán leabhar, Do chuir sé Frainncis</span>
<lb n="4011"/><span>ar roinnt drámann nGréagach; agus i ndeireadh na</span>
<lb n="4012"/><span>scríbe tháinig an smuaineamh do gur mhaith an rud é an</span>
<lb n="4013"/><span>Fhrainncis do scríobhadh fé mar a labhartaidhe í.  Chítar</span>
<lb n="4014"/><span>dúinn dá bhrigh sin, go raibh sé ar thaobh an "Leitriughadh</span>
<lb n="4015"/><span>Simplidhe!"</span></p>
<lb n="4016"/>
<lb n="4017"/><p><span>Robert Garnier (1545-1601).</span></p>
<lb n="4018"/>
<lb n="4019"/><p><span>I bhFerté-Bernard (Maine) do rugadh Robert Garnier</span>
<lb n="4020"/><span>sa bhliadhain 1545.  Do chlaoidh sé leis an ndlighe acht</span>
<lb n="4021"/><span>níor éirigh sé as ceárd na filídheachta.  Do scríobh sé a</span>
<lb n="4022"/><span>lán drámanna.  Sa bhliadhain a 1601 do fuair sé bás,</span></p>
<lb n="4023"/>
<lb n="4024"/><p><span>Rémy Belleau (1528-1577).</span></p>
<lb n="4025"/>
<lb n="4026"/><p><span>Cara fíordhílis do Ronsard ab eadh Rémy Belleau —</span>
<lb n="4027"/><span>an cara ba dhilse dá raibh aige — lasmuigh de du Bellay</span>
<lb n="4028"/><span>féin, b'fhéidir.  Tá a ainm "mon cher Belleau" le</span>
<lb n="4029"/><span>feicsint i n-a lán de sna dántaibh do scríobh an</span>
<lb n="4030"/><span>máighistir.  Tugtidhe "le gentil Belleau" air mar leas</span>
<lb n="4031"/><span>ainm agus cuireann san i n-iúl dúinn a ghrástamhlacht</span>
<lb n="4032"/><span>atá a chuid bhéarsaí.  Fuair sé bás i m "bláth a óige"</span>
<lb n="4033"/><span>naoi mbliadhna is fiche do b'aois dó.  Ní raibh duine ag</span>
<lb n="4034"/><span>iomchar na cómhrann lá a churtha, ná raibh i n-a BLANK fhile ach</span>
<lb n="4035"/><span>Ronsard.  Jean Antoine de Baïf, Philippe Desportes,</span>
<lb n="4036"/><span>Amadis Jamyn.</span></p>
<lb n="4037"/>
<lb n="4038"/><p><span>"Peintre de la nature" a thug Ronsard air.  Tá eolus</span>
<lb n="4039"/><span>ag a lán ar an ndán san "Avril" do scríobh sé: seo</span>
<lb n="4040"/><span>giota de:</span>
<lb n="4041"/></p>
</div>
<pb n="115"/>
<div><lb n="4042"/><p><span>Estienne Jodelle (1532 — 1573).</span></p>
<lb n="4043"/>
<lb n="4044"/><p><span>Estienne Jodelle: I bPáras do rugadh é sa bhliadhain</span>
<lb n="4045"/><span>1532.  Do thosnuigh sé ar scríobhadh, fé anál Ronsard,</span>
<lb n="4046"/><span>agus é go hanóg.  Is ar éigean bhí se fiche bliadhain d'aois</span>
<lb n="4047"/><span>nuair do scríobh sé "Cléopâtre Captive," dráma bróin</span>
<lb n="4048"/><span>do b'eadh é, agus</span></p>
<lb n="4049"/>
<lb n="4050"/><p><span>"Eugêne" — drama suilt — </span></p>
<lb n="4051"/>
<lb n="4052"/><p><span>Do thaitin na drámanna san go mór leis an righ agus</span>
<lb n="4053"/><span>thug sé 500 écus mar luach saothair dó.  Sé bliadhna i n-a</span>
<lb n="4054"/><span>dhiaidh san d'éirigh an rí i n-a choinnibh agus ós rud é go</span>
<lb n="4055"/><span>raibh an file go hana mhórálach do lean an scéal mar</span>
<lb n="4056"/><span>sin.  Bhí sé tugtha don ól agus don ragairne, agus dá</span>
<lb n="4057"/><span>dheasca san fuair sé bás nuair a bhí sé dachad bliadhain</span>
<lb n="4058"/><span>d'aois.</span></p>
<lb n="4059"/>
<lb n="4060"/><p><span>Ba dheas an rud cur síos ar na filíbh eile a bhí i</span>
<lb n="4061"/><span>ndámhscoil la Pléiade — ar Estienne Pasquier (1529-1615)</span>
<lb n="4062"/><span>an té do scríobh an leabhar ("Recherhes sur la France")</span>
<lb n="4063"/><span>i n-a bhfaghtar a lán eoluis ar an Pléiade; ar Estienne</span>
<lb n="4064"/><span>de la Boétie (1530-1563) cara do Montaigne; agus go</span>
<lb n="4065"/><span>mórmhór ar d'Aubigné (1550-1630) an fear iongantach</span>
<lb n="4066"/><span>san; acht dá ndéanainn é ní bhéadh deireadh leis an aiste</span>
<lb n="4067"/><span>seo go ceann abhfad.</span>
<lb n="4068"/></p>
</div>
<pb n="116"/>
<div><lb n="4069"/><p><span>VI. — FILIDHEACHT NA DÁMHSCOILE.</span></p>
<lb n="4070"/>
<lb n="4071"/><p><span>Is eól dúinn go maith an ghairmscoile a chuir an</span>
<lb n="4072"/><span>dámhscoil amach ar theacht le chéile dhóibh; is eol dúinn,</span>
<lb n="4073"/><span>leis, cionnus mar a cheapadar ná raibh ar a gcumas</span>
<lb n="4074"/><span>nidhthe fiúntacha do rádh mar budh mhian leó mura</span>
<lb n="4075"/><span>n-éireóchadh a dteanga féin níos saidhbhire 'ná mar a bhí</span>
<lb n="4076"/><span>sí.  Tá eolus againn leis ar an seift do cheapadar</span>
<lb n="4077"/><span>chum san do dhéanamh.  Do réir mar a bhí ceapaithe aca,</span>
<lb n="4078"/><span>do dheineadar an bheart; agus ba mhaith an bhail ar an</span>
<lb n="4079"/><span>bhFrainnc iad súd a bheith ann chun na teangan do chur ar</span>
<lb n="4080"/><span>shlighe a leasa i dtreó go bhféadtaidhe na rudaí fiúntacha</span>
<lb n="4081"/><span>san — b'iad fás an Renaissance iad — a rádh mar ba</span>
<lb n="4082"/><span>chóir.  Tá éiséirighe buailte linn i nÉirinn, agus níl sé</span>
<lb n="4083"/><span>i n-ár gcumas an éiséirighe sin agus gach a mbaineann</span>
<lb n="4084"/><span>leis do nochtadh sa teangain fé mar atá sí.  Is fuiris a</span>
<lb n="4085"/><span>rádh: cuimhnighmís ar an bPléiade; acht b'fhearra dhúinn</span>
<lb n="4086"/><span>machtnamh do dhéanamh ar na fearaibh a bhí insan dámhscoil</span>
<lb n="4087"/><span>sin.  Scoláirí ab eadh iad, acht má's eadh do b'fhilí iad</span>
<lb n="4088"/><span>leis.  Dá mbéadh gan bheith ionnta acht scoláirí, d'fhéad-</span>
<lb n="4089"/><span>faidís cinneadh, b'fhéidir, ar cad ba cheart dóibh a</span>
<lb n="4090"/><span>dhéanamh, acht ar bh'féidir leó é dhéanamh?  Is é an bhail</span>
<lb n="4091"/><span>a bhí ar an bhFrainnc ná an sómpla a thugadar uatha i n-a</span>
<lb n="4092"/><span>gcuid filidheachta bheith ar aon dul leis an dteagasc a</span>
<lb n="4093"/><span>mhúineadar mar scoláirí.  Níl an bhail sin orainn-na.</span>
<lb n="4094"/><span>Tá scoláirí againn agus tá filí againn; acht is beag</span>
<lb n="4095"/><span>scoláire dhíobh i n-a fhile, agus is beag file dhíobh i n-a</span>
<lb n="4096"/><span>scoláire!  Agus is measa 'ná san an scéal; tá daoine</span>
<lb n="4097"/><span>ann agus níl an scoláireacht aca agus níl an fhilidheacht</span>
<lb n="4098"/><span>aca acht chómh beag — agus i n-a aimdheóin sin siúd iad</span>
<lb n="4099"/><span>ar a gcroidhe dhíchill ag ceapadh "téarmaí!"  An Féidir</span>
<lb n="4100"/><span>a chur i n-iúl dóibh siúd ná fuil rud is mó a loiteann</span>
<lb n="4101"/><span>teanga 'ná aniomad "téarmaí" a bheith innti?  Róluath</span>
<lb n="4102"/><span>a bheidh ár ndóthain téarmaí againn!  Fágaimís a leithéid</span>
<lb n="4103"/><span>sin d' obair fé sna daoinibh go bhfuil litridheacht na</span>
<lb n="4104"/><span>Gaedhilge ar eólus aca.  Insa litridheacht san tá mar a</span>
<lb n="4105"/><span>bhéadh tobar fióruisce againn, agus is é uisce an tobair sin</span></p>
</div>
<pb n="117"/>
<div><lb n="4106"/><p><span>a choiméadfaidh an teanga beó dhúinn.  Bhí a leitheíd sin</span>
<lb n="4107"/><span>de thobhar ag Ronsard agus ag á cháirdibh; acht tobar</span>
<lb n="4108"/><span>éadtrom ab eadh é seachas an tobar atá againn-ne.  Do</span>
<lb n="4109"/><span>bhí ortha súd focail a tharraing chughtha ón Laidin agus ón</span>
<lb n="4110"/><span>nGréigis; agus ní mór dúinn-ne Focail iasachta do</span>
<lb n="4111"/><span>ghlacadh chúghainn leis ó theangachaibh an domhain; acht cá</span>
<lb n="4112"/><span>beag dúinn é sin do dhéanamh nuair a bheimíd sa chruaidhchás:</span>
<lb n="4113"/><span>níl tosnuighthe i gceart againn fós ar uisce ár dtobair</span>
<lb n="4114"/><span>féin do tharraing.  Go dtógaidh Dia i n-ár measc gasra</span>
<lb n="4115"/><span>a dhéanfaidh an obair atá rómhainn i dtaobh na teangan</span>
<lb n="4116"/><span>chomh ciallmhar agus a dhein la Pléiade an obair sa</span>
<lb n="4117"/><span>bhFrainnc breis is trí chéad bliadhan ó shoin.  Is beag</span>
<lb n="4118"/><span>focal a thugadarsan isteach sa bhFrainncis leó ná fuil</span>
<lb n="4119"/><span>beó fós: 5 is iad san a thug innti an focal is mó clú san</span>
<lb n="4120"/><span>teangain sin, — an Focal "Patrie."</span></p>
<lb n="4121"/>
<lb n="4122"/><p><span>"Táimíd róchlaon chum filidheacht na Gaedhilgé do</span>
<lb n="4123"/><span>mheas i meidh an Bhéarla is do réir a riaghlach sin" ar</span>
<lb n="4124"/><span>"Tórna" ag cur síos dó ar dhántaibh Sheáin na Ráithíneach.</span>
<lb n="4125"/><span>Is fíor dó; acht deinimíd filidheacht na Frainncise do</span>
<lb n="4126"/><span>mheas, nó do mhímheas ba cheart dom a rádh, ar an gcuma</span>
<lb n="4127"/><span>gcéadna: ní thuigimíd í acht amháin fé mar a thuigeann</span>
<lb n="4128"/><span>an Sasannach í — agus, dar ndóigh ní doimhinn an tuigsint</span>
<lb n="4129"/><span>a bhainid siadsan as aon fhilidheacht iasachta olc nó maith</span>
<lb n="4130"/><span>Da mb'é Matthew Arnold féin é, níor thuig sé filidheacht</span>
<lb n="4131"/><span>na Frainncise.  Acht do thuigidís na seanGhaedhil í, agus</span>
<lb n="4132"/><span>ba gheal leó filidheacht na dámhscoile úd, la Pléiade, do</span>
<lb n="4133"/><span>léigheadh.</span></p>
<lb n="4134"/>
<lb n="4135"/><p><span>Ba gheal leó súd í toisc na tréithe seo bheith innti:</span></p>
<lb n="4136"/>
<lb n="4137"/><p><span>(I.) An módh a bheith ar fheabhas — an módh seachas na</span>
<lb n="4138"/><span>focail.  Sin é an fáth nach féidir leis an mBeárlóir</span>
<lb n="4139"/><span>blas ceart na filidheachta do so bhraith: an rud atá</span>
<lb n="4140"/><span>innti, ní thugann sé fé ndeara é toisc gan taithighe bheith</span>
<lb n="4141"/><span>aige air i bhfilidheacht a theangan féin.  Agus an rud ná</span>
<lb n="4142"/><span>fuil innti — siúd ar lorg an ruda san é!  Mothuigheann</span></p>
<lb n="4143"/>
<lb n="4144"/><p><span>"Avril," (Hilaire Belloc)</span>
<lb n="4145"/></p>
</div>
<pb n="118"/>
<div><lb n="4146"/><p><span>an Béarlóir rud éigin uaidh nuair a leigheann sé abairtí</span>
<lb n="4147"/><span>dála</span></p>
<lb n="4148"/>
<lb n="4149"/><p><span>mothuigheann sé rud éigin uaidh nuair a léigheann sé línte</span></p>
<lb n="4150"/>
<lb n="4151"/><p><span>(Olivier de Magny)</span></p>
<lb n="4152"/>
<lb n="4153"/><p><span>Nó:</span></p>
<lb n="4154"/>
<lb n="4155"/><p><span>"Cá bhfuil an fhilidheacht?" arsa an Béarlóir; acht</span>
<lb n="4156"/><span>do bhéadh tuigsint is meas ag an nGaedhal ar a leithéid</span>
<lb n="4157"/><span>sin d'abairtíbh agus de líntibh.  'Seadh, agus do bhéadh fhios</span>
<lb n="4158"/><span>aige go raibh cruinneólus ag na filíbh franncach ar cheird</span>
<lb n="4159"/><span>na filidheachta — go ndeaghadar isteach isna trí ceardchaibh</span>
<lb n="4160"/><span>chómh maith leis na filíbh 'na thír féin chun na cheirde sin</span>
<lb n="4161"/><span>d'fhoghluim — agus gur fhanadar ionnta — insan teach</span>
<lb n="4162"/><span>meabhruighthe," agus insan "teach luighe" agus in san</span>
<lb n="4163"/><span>"teach breithibh" go dtí go raibh sí aca.</span></p>
<lb n="4164"/>
<lb n="4165"/><p><span>(II.) Ainm na ndúithche mórthimcheall ar an bhfile</span>
<lb n="4166"/><span>a bheith á luadhadh isna dántaibh.  Tá na hainmneacha san</span>
<lb n="4167"/><span>le fagháil i ngach uile leathanach nách mór.  Fé mar is</span>
<lb n="4168"/><span>eol dúinn ba mhór é a ngrádh dá ndúithchíbh féin, bíodh is ná</span>
<lb n="4169"/><span>raibh i gcuid aca acht dúithchí bochta</span></p>
<lb n="4170"/>
<lb n="4171"/><p><span>Do b'aoibhinn leis an seanGhaedhal an giota san do</span>
<lb n="4172"/><span>léigheadh; agus is minic a chífeadh sé giotaí anachosmhail</span>
<lb n="4173"/><span>leis, i bhfilidheacht la Pléiade.</span>
<lb n="4174"/></p>
</div>
<pb n="119"/>
<div><lb n="4175"/><p><span>(III.) Ainm na bhfilí eile a bheith le Feicsint isna</span>
<lb n="4176"/><span>bhéarsaibh — comhartha gur dhámhscoil cheart </span></p>
<lb n="4177"/>
<lb n="4178"/><p><span>(IV.) An greann atá insan bhfilidheacht a bheith, mar a</span>
<lb n="4179"/><span>déarfadh duine, fé cheilt — gan baint aige le greann na</span>
<lb n="4180"/><span>coitcheanntachta.  Cuir i gcás na dánta do scríobh du</span>
<lb n="4181"/><span>Bellay dá chat agus dá mhadra; nó an sonnet seo:</span></p>
<lb n="4182"/>
<lb n="4183"/><p><span>Ní i dtaobh filidheachta la Pléiade adubhart an ollamh Robin</span>
<lb n="4184"/><span>Flower é sin acht i dtaobh filidheachta a scríobhadh i</span>
<lb n="4185"/><span>nÉirinn na nGaedhal; acht féach a oireamhnaighe atá sé</span>
<lb n="4186"/><span>d' fhilidheacht la Pléiade leis!</span>
<lb n="4187"/></p>
</div>
<pb n="120"/>
<div><lb n="4188"/><p><span>(V.) Eolus cruinn ar chúrsaíbh an tsaoghail a bheith ag</span>
<lb n="4189"/><span>na filíbh.  Ní hiongna san agus Rabelais agus Montaigne</span>
<lb n="4190"/><span>chómhnaos dóibh!  Bhiódh an t-eolus céadna ag na sean-</span>
<lb n="4191"/><span>Ghaedhlaibh: tá rian an eoluis sin le feicsint go soiléir</span>
<lb n="4192"/><span>isna seanfhoclaibh, agus isna dántaibh leis — cuir i gcás</span>
<lb n="4193"/><span>iad súd do scríobh an Céitinneach agus iad súd atá</span>
<lb n="4194"/><span>bailighthe isteach ag Tomás Ua Raithille insa leabhar úd</span>
<lb n="4195"/><span>"Dánta Grádha."</span></p>
<lb n="4196"/>
<lb n="4197"/><p><span>Is dual dhon Ghaedhal agus is dual don bhFranncach,</span>
<lb n="4198"/><span>leis, eolus den tsaghas san a bheith mar adhbhar cheapa-</span>
<lb n="4199"/><span>dóireachta aige; agus dar liom, is é is tsúig leis sin</span>
<lb n="4200"/><span>ná, mar adeir H. Belloc:</span></p>
<lb n="4201"/>
<lb n="4202"/><p><span>Tá an t-eolus san le fagháil i bhfilidheacht Ronsard, i</span>
<lb n="4203"/><span>bhfilidheacht du Bellay; is beag file a bhí sa dámhscoil sin</span>
<lb n="4204"/><span>ná raibh an t-eolus céadna aige.  Seo cúpla giota a</span>
<lb n="4205"/><span>bhainim as an ndán san do scríobh Estienne Jodelle, an</span>
<lb n="4206"/><span>roué, dá Muse féin:</span></p>
<lb n="4207"/>
<lb n="4208"/><p><span>Ba dhóigh le duine air gurbh é Goethe do scríobh san.</span>
<lb n="4209"/></p>
</div>
<pb n="121"/>
<div><lb n="4210"/><p><span>Agus annsain:</span></p>
<lb n="4211"/>
<lb n="4212"/><p><span>Do thaithneóchadh na giotaí sin leis an seanGhaedhal.</span>
<lb n="4213"/><span>Agus b'fhéidir go dtuigfeadh seisean níos feárr 'ná</span>
<lb n="4214"/><span>mar a thuigimídne ná scríobhadh Ronsard ná du Bellay ná</span>
<lb n="4215"/><span>aon duine eile le ré la Pléiade, ar "Avril" ná ar an</span>
<lb n="4216"/><span>"Printemps" ná ar "Une Fontaine" ná ar</span>
<lb n="4217"/><span>"L'Alouette" ar a son féin: an fhaid is a bhídís ag</span>
<lb n="4218"/><span>scríobhadh a leithéid sin d'amhránaibh is amhlaidh a bhídís</span>
<lb n="4219"/><span>ag déanamh iarracht ar eolus ar chúrsaíbh an tsaoghail a</span>
<lb n="4220"/><span>bhí aca do chur i leathtaoibh.</span></p>
<lb n="4221"/>
<lb n="4222"/><p><span>Tá a lán tréithe eile i n-a gcuid filidheachta do chuirfeadh</span>
<lb n="4223"/><span>i gcuimhne don Ghaedhal filidheacht a thíre féin.  Acht ar</span>
<lb n="4224"/><span>an dtaobh eile den scéal is mó nídh a mhothóchadh an Gaedhal</span>
<lb n="4225"/><span>uaidh insan bhfilidheacht sin.  Céad bliadhain roimh ré</span>
<lb n="4226"/><span>Ronsard do scríobh Villon na línte seo:</span></p>
<lb n="4227"/>
<lb n="4228"/><p><span>Do bheadh taithighe ag an nGaedhal ar rudaíbh mar sin,</span>
<lb n="4229"/><span>rudaí a bhaineann preab a duine — rudaí i n-a bhfuil an</span>
<lb n="4230"/><span>fionchrith díreach fé mar tá sé ins an dán san do chum</span>
<lb n="4231"/><span>an Céitinneach — "Fáidh bhréagach an saoghal so."  Ní</span>
<lb n="4232"/><span>bhéadh éinnidh den tsaghas san le fagháil ag an nGaedhal</span>
<lb n="4233"/><span>i saothar liteardha la Pléiade — comhartha go raibh an</span>
<lb n="4234"/><span>Renaissance i bhfeidhm go dian ar a n-aigne.  Ní túisce a</span>
<lb n="4235"/><span>thagann na "Dryades, Faunes, Satyres, Pans, Napées,</span>
<lb n="4236"/><span>agus Oréades" isteach i litridheacht tíre ná mar éirigheann</span>
<lb n="4237"/><span>na filí as an stíl sin i n-a scríobhadh Villon.  Nuair a</span></p>
</div>
<pb n="122"/>
<div><lb n="4238"/><p><span>scríobh Villon na línte sin do bhí sé ag obair díreach mar</span>
<lb n="4239"/><span>oibrighidís na rionnadóirí sa mheadhon aois.  Ní dheaghaidh</span>
<lb n="4240"/><span>an Renaissance go dian i bhfeidhm ar aigne na nGaedheal</span>
<lb n="4241"/><span>riamh; agus mar gheall air sin, do mhothochad an Gaedhal</span>
<lb n="4242"/><span>rud éigin uaidh i bhfilidheacht la Pléiade.</span></p>
<lb n="4243"/>
<lb n="4244"/><p><span>Uch! uch! a Mhuire bhúidh,</span>
<lb n="4245"/><span>A Bhuime Dé a Bhuime Dé,</span>
<lb n="4246"/><span>Tugas grádh m'anma do mhnaoi</span>
<lb n="4247"/><span>Ler milleadh mé, ler milleadh mé —</span></p>
<lb n="4248"/>
<lb n="4249"/><p><span>Mar sin a dhein Domhnall Mhac Carrthaigh Mór amhrán</span>
<lb n="4250"/><span>grádha: dá mbéidís ag scríobhadh amhrán diadha do chuir-</span>
<lb n="4251"/><span>feadh Ronsard nó du Bellay na hainmneacha diadha isteach</span>
<lb n="4252"/><span>ann; acht ní dhéanfaidís a leithéid dá mbéidís ag scríobhadh</span>
<lb n="4253"/><span>amhrán grádha.  An Renaissance fé ndeara é sin leis:</span>
<lb n="4254"/><span>Tá an nós céadna aca thall i Sasana fós.  Chun deireadh</span>
<lb n="4255"/><span>do chur leis an scéal: do thuigfadh an Gaedhal filidheacht</span>
<lb n="4256"/><span>la Pléiade abhfad níos feárr 'ná mar a thuigfadh an</span>
<lb n="4257"/><span>Béarlóir é; acht ar an dtaobh eile dhe, do bhéadh a lán</span>
<lb n="4258"/><span>tréithe ann ná taithneochadh leis.</span></p>
<lb n="4259"/>
<lb n="4260"/><p><span>VII. — CRÍOCH AN SCÉIL.</span></p>
<lb n="4261"/>
<lb n="4262"/><p><span>Dubhairt Ronsard agus é ag fagháil bháis go raibh a</span>
<lb n="4263"/><span>sháith agus a sheansháith aige de chlú is de cháil: b'fhior dó.</span>
<lb n="4264"/><span>Acht, ní fada a bhí sé curtha nuair a chuir Malherbe i</span>
<lb n="4265"/><span>n-iúl don tsaoghal go raibh an teanga loitithe aige agus</span>
<lb n="4266"/><span>ag na filíbh a bhiódh na theannta.  Agus do creideadh do é!</span>
<lb n="4267"/><span>De bhrigh gur creideadh do ní léightidhe filidheacht na</span>
<lb n="4268"/><span>dámhscoile sin ar feadh trí chéad bliadhain —</span>
<lb n="4269"/></p>
</div>
<pb n="123"/>
<div><lb n="4270"/><p><span>go dtí go dtárla Sainte Beuve agus gur chuir sé i gcló</span>
<lb n="4271"/><span>arís í.  Ó shoin a leith tá an fhilidheacht san fé cháil agus</span>
<lb n="4272"/><span>fé mheas, agus ag dul i méid i n-aghaidh na bliadhna atá</span>
<lb n="4273"/><span>an cháil agus an meas san.  Cad a scríobh Ronsard féin?:</span></p>
<lb n="4274"/>
<lb n="4275"/><p><span>Is mithid dam éirighe as an scéal.  B'aoibhinn liom an</span>
<lb n="4276"/><span>tréimhse do thugas i measc na bhfilí sin agus is deocair</span>
<lb n="4277"/><span>scaramhaint leó.  Agus an fhaid is bhíos i n-a dteannta</span>
<lb n="4278"/><span>ag scrúdughadh a ndánta, ag aithris a gcuid bhéarsaí, ag</span>
<lb n="4279"/><span>luadhchant a n-ainmneacha, do bhínn ag síorchuimhneam ar</span>
<lb n="4280"/><span>dhámhscoileannaibh eile, d'iarraidh aithne do chur ortha —</span>
<lb n="4281"/><span>obair ná féadfaidhe dhéanamh gan duadh, óir do fágadh na</span>
<lb n="4282"/><span>dámhscoileanna sin ar lár agus d'imthig a n-ainm is a</span>
<lb n="4283"/><span>gclú i ndearmad.  Nuair a bhíodar ar lár ag an namhaid</span>
<lb n="4284"/><span>do scríobh file éigin ar dhuine aca — ; agus go deimhin</span>
<lb n="4285"/><span>is iad na smuainte céadna a bhí ag Ronsard agus é ag</span>
<lb n="4286"/><span>druidim leis an aois:</span></p>
<lb n="4287"/>
<lb n="4288"/><p><span>Beannacht leó a los a saoire</span>
<lb n="4289"/><span>dronga ar nár cheisd cruadhlaoighe,</span>
<lb n="4290"/><span>an cóimhthionál dar chóir searc,</span>
<lb n="4291"/><span>doircheadán dóibh nír dhoircheacht.</span>
<lb n="4292"/></p>
</div>
<pb n="124"/>
<div><lb n="4293"/><p><span>Ba haithgearr eatorra sin</span>
<lb n="4294"/><span>lá Earraigh, aghaidh gheimhrigh:</span>
<lb n="4295"/><span>an lucht téarnó do-ní a-nois</span>
<lb n="4296"/><span>mí don éanló 'na n-éagmhois.</span></p>
<lb n="4297"/>
<lb n="4298"/><p><span>Ionnsa an t-anshaothar orra,</span>
<lb n="4299"/><span>nach fuighid fir fhoghloma</span>
<lb n="4300"/><span>gréas snáthsholas na suadh nglan</span>
<lb n="4301"/><span>dar dhual fáthfhoras focal.</span></p>
<lb n="4302"/>
<lb n="4303"/><p><span>La Pléiade go nuige sin.</span></p>
<lb n="4304"/>
<lb n="4305"/><p><span>DOMHNALL Ó CORCRA.</span></p>
<lb n="4306"/>
<lb n="4307"/><p><span>30-5-1919.</span>
<lb n="4308"/></p>
</div>
<pb n="125"/>
<div><lb n="4309"/><p><span>SCRÍBHINNÍ ALFRED DE MUSSET</span></p>
<lb n="4310"/>
<lb n="4311"/><p><span>Nuair a fhág Alfred de Musset an scoil sa mbliadhain</span>
<lb n="4312"/><span>1827, agus é seacht mbliadhna déag d'aois, bhí sé tuirseach</span>
<lb n="4313"/><span>den saoghal cheana féin.  Ní hamhlaidh a bhí an saoghal</span>
<lb n="4314"/><span>cruaidh air go dtí sin.  Daoine compórdacha do b'eadh</span>
<lb n="4315"/><span>a mhuinntear — bhí post fá'n riaghaltas ag a athair; do</span>
<lb n="4316"/><span>cuireadh an mac ar scoil mhaith agus d'éirigh go breágh</span>
<lb n="4317"/><span>leis ann; acht thug sé aghaidh ar an saoghal agus é lán</span>
<lb n="4318"/><span>de mhíshogh.  Is dócha nach raibh fhios aige annsin cad fé</span>
<lb n="4319"/><span>ndear an riocht i n-a raibh sé, acht bhí a fhios so aige —</span>
<lb n="4320"/><span>inar adubhairt sé féin i litir a scríobh sé um an dtaca</span>
<lb n="4321"/><span>san — gur mhian leis filidheacht a scríobhadh, acht nár mhaith</span>
<lb n="4322"/><span>leis an oiread san trioblóide a chur air féin; fá dheireadh,</span>
<lb n="4323"/><span>nár theastuigh aon nidh uaidh acht an grádh.  Bliadhanta</span>
<lb n="4324"/><span>i n-a dhiaidh sin, rinne sé iarracht ar mhíshogh is mhíshásacht</span>
<lb n="4325"/><span>a óige a mhínuighadh: ní raibh aon tsuaimhneas sa tír an</span>
<lb n="4326"/><span>uair sin; bhí árdréim an chéad Napoleon thart agus gan</span>
<lb n="4327"/><span>acht meathtacht fágtha i n-a diaidh.  Bhí an Fhraingc fhéin,</span>
<lb n="4328"/><span>isteach is amach le leathchéad bliadhan, ag athrughadh is</span>
<lb n="4329"/><span>ag athrughadh — ríoghacht is poblacht is impireacht ag</span>
<lb n="4330"/><span>leanamhaint a chéile, agus gan acht tréimhse ghairid ag</span>
<lb n="4331"/><span>aon cheann aca.  "Tagann galar na haoise seo .i. la</span>
<lb n="4332"/><span>maladie du Siècle, ó dhá adhbhar .i. na daoine a tháinig</span>
<lb n="4333"/><span>tré 1793 agus tré 1814, tá dhá ghoin i n-a gcroidhe.  Gach</span>
<lb n="4334"/><span>a raibh ann, tá sé thart; gach a mbeidh ann, níl sé ann fós.</span>
<lb n="4335"/><span>Ná cuardaigh níos sia d'adhbhar ár n-olc."  ("La Con-</span>
<lb n="4336"/><span>fession d'un enfant du Siècle," Cuid I., Caib. II.)</span></p>
<lb n="4337"/>
<lb n="4338"/><p><span>Bhí athrughadh mór tagtha ar litridheacht na Fraingce</span>
<lb n="4339"/><span>freisin.  Le tuairim is dhá chéad bliadhan roimhe sin</span>
<lb n="4340"/><span>bhí scríobhnóirí na Fraingce ceangailte le riaghlacha</span>
<lb n="4341"/><span>daingine i dtaoibh na nidhthe a bhí ceaduighthe dhóibh a rádh</span>
<lb n="4342"/><span>agus an tslighe i n-ar cheart iad a rádh.  Anois bhí an</span></p>
</div>
<pb n="126"/>
<div><lb n="4343"/><p><span>Scoil Rómansaidheachta .i. l'Ecole Romantique, fá</span>
<lb n="4344"/><span>lantseól; an scoil a scar le gach riaghal agus a thug</span>
<lb n="4345"/><span>cead do scríobhnóiribh scríobhadh ar rud ar bith fá'n</span>
<lb n="4346"/><span>ghréin nó ar rudaíbh nach raibh i n-aon áit acht i n-a n-aigne</span>
<lb n="4347"/><span>féin.  Do cuireadh Alfred de Musset i n-aithne do</span>
<lb n="4348"/><span>phríomhughdair na scoile sin .i. Hugo, Rigny, Sainte-Beuve,</span>
<lb n="4349"/><span>an bheirt Deschamps, Nodier, agus do chaitheadh sé cuid</span>
<lb n="4350"/><span>mhaith aimsire i n-a dteannta.  Tá á rian le feicsint</span>
<lb n="4351"/><span>sa leabhar filidheachta a chuir sé amach i mbliadhain a</span>
<lb n="4352"/><span>1830, .i. Contes d'Espagne et d'Italie."  Dánta lán</span>
<lb n="4353"/><span>de dhathannaibh, de ghrádh is de pháis iad so gníomhartha</span>
<lb n="4354"/><span>uathbháis annso, magadh annsúd.  Is insan leabhar so</span>
<lb n="4355"/><span>a tháinig an "Ballade à la Lune" amach; níor ghéill</span>
<lb n="4356"/><span>Musset don ómós a tugtar go coitchianta don ghealaigh</span>
<lb n="4357"/><span>bhoicht:</span></p>
<lb n="4358"/>
<lb n="4359"/><p><span>Ní leigfeadh a thuigsint dó, amhthach, tuitim isteach i</span>
<lb n="4360"/><span>mórchuid den bhaois a cleachtadh na hughdair róman-</span>
<lb n="4361"/><span>saidheachta .i. a ndul thar teórainn i ngach rud, a ndios-</span>
<lb n="4362"/><span>póireachta thar brígh ar litridheacht, is a lán eile.  Rud</span>
<lb n="4363"/><span>eile dhe, duine fá leith a bhí ann, fear ar mhian leis</span>
<lb n="4364"/><span>daoine eile a leanamhaint.  Is gearr gur thuit sé amach</span>
<lb n="4365"/><span>leis na scríobhnóirí rómansaidheachta agus níor lean sé</span>
<lb n="4366"/><span>dá dtréithe acht amháin an tsaoirse a bhain leo.  Ní</span>
<lb n="4367"/><span>raibh de dhlighe aige as san amach acht é féin.  É féin an</span>
<lb n="4368"/><span>t-aon duine amháin go raibh fíoraithne aige air, mar adeir</span>
<lb n="4369"/><span>sé sa dán "Les Vœux Steriles," agus insna línte sin é</span>
<lb n="4370"/><span>"Namouna":</span>
<lb n="4371"/></p>
</div>
<pb n="127"/>
<div><lb n="4372"/><p><span>Dfhan an mhíshástacht aige i gcomhnuidhe agus innseann</span>
<lb n="4373"/><span>sé dhúinn, ins na "Secrètes Pensées de Raphael," go</span>
<lb n="4374"/><span>mb'fhearr leis bheith ar an saoghal i n-am na sean-</span>
<lb n="4375"/><span>Ghréagach nó nuair a bhí na healadhnaigh clúmhla ag obair</span>
<lb n="4376"/><span>'san Iodáil.  Tagann an tseirbhe chun cinn i "Rolla"</span>
<lb n="4377"/><span>(1833), scéal i dtaobh óigfhir a chaith a mhaoin ar aimhleas</span>
<lb n="4378"/><span>arís agus arís eile, agus, nuair nach raibh a thuilleadh</span>
<lb n="4379"/><span>le caitheamh aige, thug sé don bhás é féin.  Dán atá lán</span>
<lb n="4380"/><span>d'éadóchas is eadh "Rolla," gearán chroidhe gan chreideamh</span>
<lb n="4381"/><span>atá ag iarraidh deimhne dfhagháil i n-áit éigin; acht "Thánga</span>
<lb n="4382"/><span>isteach i n-antráth i saoghal ró-aosta" ar seisean.</span></p>
<lb n="4383"/>
<lb n="4384"/><p><span>Acht níor mhairbh Musset é féin ar nós Rolla.  I</span>
<lb n="4385"/><span>ndeireadh na bliadhna céadna d'éirigh an grádh idir é</span>
<lb n="4386"/><span>féin agus Georges Sand.  Bhí sé i ndán dó déine an</span>
<lb n="4387"/><span>ghrádha agus doimhneas an éadochais dfhoghluim ón mhnaoi</span>
<lb n="4388"/><span>úd a líon a chroidhe ar feadh tréimhse is a thréig é i n-a</span>
<lb n="4389"/><span>dhiaidh sin.  Roinnt bhliadhan dá éis sin, thóg sé an milleán</span>
<lb n="4390"/><span>air féin, acht ar feadh cúpla bliadhain, is é sin 1834-5,</span>
<lb n="4391"/><span>do ghoill droichbheart na mná go trom air, agus thárla</span>
<lb n="4392"/><span>dá chionn go dtug sé don tsaoghal roinnt iarrachtaí</span>
<lb n="4393"/><span>den fhilidheacht ghrádha is fearr dár scríobhadh ariamh.  "Les</span>
<lb n="4394"/><span>Nuits" na dánta is mó clú ortha.  Insan "Nuit de</span>
<lb n="4395"/><span>Mai," tá an "Éigse" 1 ag glaodhach air agus an t-earrach</span>
<lb n="4396"/><span>ag borradh ann:</span></p>
<lb n="4397"/>
<lb n="4398"/><p><span>Dán brónach ag moladh an Uaignis is eadh "La Nuit de</span>
<lb n="4399"/><span>Décembre."  Déanann an Fhilidheacht iarracht eile ar a</span>
<lb n="4400"/><span>mhealladh ar ais chuichi féin ins an "Nuit d' Août,"</span>
<lb n="4401"/><span>acht briseann sé amach ag molaidh an ghrádha, an t-aon</span>
<lb n="4402"/><span>chumhacht gur fiú géilleadh dhó:</span>
<lb n="4403"/></p>
</div>
<pb n="128"/>
<div><lb n="4404"/><p><span>Agus sin é Alfred de Musset féin dá ríribh .i. file</span>
<lb n="4405"/><span>an ghrádha!  Géilleann sé aon uair amháin eile don</span>
<lb n="4406"/><span>tseanphéin, agus tagann an osna dheireannach ó n-a chroidhe</span>
<lb n="4407"/><span>ins an "Nuit d'Octobre."  Rinne sé iarracht ar an scéal</span>
<lb n="4408"/><span>d'innsint, agus tháinig robharta éadóchais agus seirbhe</span>
<lb n="4409"/><span>anuas air:</span></p>
<lb n="4410"/>
<lb n="4411"/><p><span>Acht cuireann sé cosc air féin arís:</span></p>
<lb n="4412"/>
<lb n="4413"/><p><span>Roinnt bhliadhan i n-a dhiaidh san, thárla gur casadh é</span>
<lb n="4414"/><span>féin agus Georges Sand ar a chéile arís, agus tháinig</span>
<lb n="4415"/><span>an macalla deireannach ins an "Souvenir" (1841):</span></p>
<lb n="4416"/>
<lb n="4417"/><p><span>Maraon leis na "hOidhcheanta" so, do scríobh sé</span>
<lb n="4418"/><span>dhá dhán i n-ar chuarduigh fé taca dá anam i n-aghaidh</span>
<lb n="4419"/><span>dorchadais an aimhris a bhí ann.  Ghlaodh sé ar Lamartine</span></p>
</div>
<pb n="129"/>
<div><lb n="4420"/><p><span>ins an "Lettre à Lamartine"; chuir sé i gcuimhne dhó an</span>
<lb n="4421"/><span>tráth n a raibh seisean fá chrádh, agus dfhiafruigh de:</span></p>
<lb n="4422"/>
<lb n="4423"/><p><span>"Trompé par tes amis, trahi par ta maîtresse,</span>
<lb n="4424"/><span>Du ciel et de toi-même as-tu jamais douté?"</span></p>
<lb n="4425"/>
<lb n="4426"/><p><span>Acht ní mór ná go raibh an uain san dearmhadta ag</span>
<lb n="4427"/><span>Lamartine — níor thug sé aon áird ar an "Lettre."</span>
<lb n="4428"/><span>Ghlaodh sé ar Dhia féin ins an "Espoir en Dieu."  Níor</span>
<lb n="4429"/><span>leór leis an t-aimhreas; níor leór leis creideamh na</span>
<lb n="4430"/><span>bhfeallsamhan go léir; cuireann sé impidhe diachrach</span>
<lb n="4431"/><span>dá chroidhe: —</span></p>
<lb n="4432"/>
<lb n="4433"/><p><span>Dán an-bhreágh freisin is eadh "Stances à la Malibran"</span>
<lb n="4434"/><span>i n-a gcaoineann sé banamhránaidhe a fuair bás go luath</span>
<lb n="4435"/><span>de bharr tionóisce, agus caoineann sé leis a lán de</span>
<lb n="4436"/><span>lucht scríobhtha ealadhan agus éolaidheachta do bhí ag</span>
<lb n="4437"/><span>fagháil bháis go tiugh um an dtaca san.</span></p>
<lb n="4438"/>
<lb n="4439"/><p><span>Idir na bliadhanta san 1835 agus 1841 a scríobh Alfred</span>
<lb n="4440"/><span>de Musset an chuid is Fearr dá fhilidheacht.  Cad iad</span>
<lb n="4441"/><span>tréithe a shaothair?  Óige, beodhacht, soilbhreacht, modh-</span>
<lb n="4442"/><span>mhaireacht, agus go mórmhór dúthracht. 2  Ní leigeann se</span>
<lb n="4443"/><span>éinnidh air, acht labhrann amach ó n-a chroidhe agus ó n-a</span>
<lb n="4444"/><span>intinn féin.  Bhí dhá thaoibh i n-a nádúir féin; ghoilleadh</span>
<lb n="4445"/><span>nidhthe go doimhin dian air uaireanta, bhíodh sé tugtha</span>
<lb n="4446"/><span>d'aoibhneas uaireanta eile.  Tá an dá thréith chéadna i</span></p>
</div>
<pb n="130"/>
<div><lb n="4447"/><p><span>n-a chuid filidheachta — doimhneas agus magadh mín aerach;</span>
<lb n="4448"/><span>tochtadh croidhe agus meidhir; aimhleas saoghalta annso,</span>
<lb n="4449"/><span>caondúthracht aigne annsúd.</span></p>
<lb n="4450"/>
<lb n="4451"/><p><span>An tráth céadna dá shaoghal, tá na drámaí is fearr</span>
<lb n="4452"/><span>dár scríobh sé riamh againn dá bharr.  Nuair a thosuigh</span>
<lb n="4453"/><span>sé ar dhrámaíbh a scríobhadh ar dtús, theip ar an gcéad</span>
<lb n="4454"/><span>cheann a chuir sé os cómhair an phobail .i. La Nuit</span>
<lb n="4455"/><span>Vénitienne.  Dá éis sin níor scríobh sé i gcomhair an</span>
<lb n="4456"/><span>árdáin, cé gur léirigheadh cuid dá shaothar ní ba dhéidheann-</span>
<lb n="4457"/><span>aighe.  Tháinig de sin nach ndearna sé aon iarracht ar na</span>
<lb n="4458"/><span>drámaíbh a dhéanamh feileamhnach don árdán, rud a</span>
<lb n="4459"/><span>dhéanfadh athrughadh mór ar a shaothar, óir ní fuláir don</span>
<lb n="4460"/><span>scríobhnóir bheith ag cuimhneam ar an tslighe i n-a bhféadfadh</span>
<lb n="4461"/><span>lucht an drama brigh an scéil a dhéanamh soiléir don</span>
<lb n="4462"/><span>lucht éisteachta; ní mór dó é féin a cheilt agus neithe</span>
<lb n="4463"/><span>seachas a mbaineann leis féin a chur ós a gcomhair.</span>
<lb n="4464"/><span>Coscann sé sin saoirse an scríobhnóra, má's ceadtha a</span>
<lb n="4465"/><span>rádh mar sin.  Fé mar a bhí an scéal, thug Alfred de</span>
<lb n="4466"/><span>Musset a shamhail fhéin dúinn ins na dramaibh díreach</span>
<lb n="4467"/><span>mar a rinne sé sa bhfilidheacht; i dtreó is ná raibh aon</span>
<lb n="4468"/><span>deifridheacht eatorra acht sa bhfuirm.  Teasbánann sé</span>
<lb n="4469"/><span>taobh éigin dá nádúir féin dúinn i ngach ceann aca.  Acht</span>
<lb n="4470"/><span>is mó 'ná san atá ionnta.  Teasbánann sé a lán daoine</span>
<lb n="4471"/><span>eile dhúinn chomh maith.  Teasbánann sé ríghthe agus</span>
<lb n="4472"/><span>uaisle, lucht airm, fir, mná is cailíní dhúinn, gach uile</span>
<lb n="4473"/><span>shaghas díobh, acht fíordhaoine beodha iad go léir.</span></p>
<lb n="4474"/>
<lb n="4475"/><p><span>Tháinig "On ne badine pas avec l'amour" amach</span>
<lb n="4476"/><span>i lár an bhriseadh chroidhe a bhí air i mbliadhain a 1834.</span>
<lb n="4477"/><span>Dráma próis is eadh é agus sin é an ceann is fearr dár</span>
<lb n="4478"/><span>scríobh sé agus an ceann is minicighe léirightar anois</span>
<lb n="4479"/><span>Tráchtann sé ar an tslighe i n-a dtéigheann grádh glan-</span>
<lb n="4480"/><span>áluinn ar ceal nuair a ghéilltar d'ainmhianta suaracha</span>
<lb n="4481"/><span>gheibhtar an smaoineadh céadna i "La coupe et les Lèvres,"</span>
<lb n="4482"/><span>dráma dár scríobh sé i bhfilidheacht roinnt bhliadhan roimhe</span>
<lb n="4483"/><span>sin.  Tá stíl Alfred de Musset i n-árdréim ins an</span>
<lb n="4484"/><span>drama san "On ne badine pas avec l'amour"; Seal</span>
<lb n="4485"/><span>beódha bríoghmhar, aerach é, seal brónach, lánáluinn.</span></p>
<lb n="4486"/>
<lb n="4487"/><p><span>An bhliadhain chéadna, sar a dtáinig Musset abhaile</span></p>
</div>
<pb n="131"/>
<div><lb n="4488"/><p><span>ón Iodáil, do scríobh sé "Lorenzaccio."  Dráma</span>
<lb n="4489"/><span>a bhaineann le stair na hIodáile é seo, agus deirtar sa</span>
<lb n="4490"/><span>bhFraingc gurab é an t-aon dráma amháin sa bhFraingcis</span>
<lb n="4491"/><span>go bhféadfaidhe a chur i gcomparáid le mórdhrámaíbh</span>
<lb n="4492"/><span>Shakespeare.  Tráchtann sé ar shaoghal i bhFlórant 3</span>
<lb n="4493"/><span>aimsear an tíoránaigh Alessandro dé Medici; droich-</span>
<lb n="4494"/><span>fhear a bhí tugtha d'aimhleas do b'eadh Alessandro.</span>
<lb n="4495"/><span>Col ceathar dó do b'eadh Lorenzo nó Lorenzaccio,</span>
<lb n="4496"/><span>sárdhuine an dráma.  Fear árdaigeantach a bhí i Lorenzo</span>
<lb n="4497"/><span>i n-a óige.  Thuig sé a dhéine is a bhí saoghal na ndaoine</span>
<lb n="4498"/><span>fá Alessandro agus chuir sé roimhe saoirse a thabhairt</span>
<lb n="4499"/><span>ar ais dóibh tré bhás an tíoránaigh.  Chuige sin, leig sé</span>
<lb n="4500"/><span>air bheith chomh dona le hAlessandro féin, i slighe is</span>
<lb n="4501"/><span>nach raibh ag aoinne acht mallacht i n-a chomhair.  Is é seirbhe</span>
<lb n="4502"/><span>an dráma gur thuig sé fé dheireadh go raibh sé chomh doimhin</span>
<lb n="4503"/><span>san síos 'san olc nár fhéad sé é féin a shaoradh uaidh</span>
<lb n="4504"/><span>arís, bhí sé loitthe amach is amach.  Do thuig sé chomh</span>
<lb n="4505"/><span>maith nach bhféadfadh sé aon mhaitheas a dhéanamh dá gcuireadh</span>
<lb n="4506"/><span>sé Alessandro chun bháis; go raibh croidhe na ndaoine</span>
<lb n="4507"/><span>chomh meathta san nach nglacfaidís leis an saoirse a</span>
<lb n="4508"/><span>bhéadh i n-a gcumas a bhuanughadh.  Mar sin féin do lean</span>
<lb n="4509"/><span>sé ar an obair a bhí roimhe; mheall sé an tíoránach agus</span>
<lb n="4510"/><span>mharbhuigh sé é.  Ní fada i n-a dhiaidh sin gur thogh lucht</span>
<lb n="4511"/><span>Flóraint nuathíoránach agus cuireadh Lorenzo chun báis</span>
<lb n="4512"/><span>as ucht an dúnmharbhtha.  Sin é cnámh an scéil; acht chuir</span>
<lb n="4513"/><span>Musset feóil ar an gcnámh agus chuir sé an saoghal i</span>
<lb n="4514"/><span>bhFlórant go soiléir ór ás gcomhair: chlanna na n-uasal</span>
<lb n="4515"/><span>i n-éad len a chéile, cuid aca onórach go leór, a thuilleadh</span>
<lb n="4516"/><span>eile lobhtha truaillighthe; agus, taobh Leo, an gnáthphobal</span>
<lb n="4517"/><span>a thuig go maith nach raibh an scéal mar ba cheart; acht</span>
<lb n="4518"/><span>do bhí a bhfurmhór chomh meathta, faithteach, nach saorfaidís</span>
<lb n="4519"/><span>iad féin.</span></p>
<lb n="4520"/>
<lb n="4521"/><p><span>Is gearr i n-a dhiaidh sin gur scríobh Musset dhá sár-</span>
<lb n="4522"/><span>dhráma grinn.  Ins an "Quenouille de Barberine" tá</span>
<lb n="4523"/><span>pictiúir de mhnaoi chroidheamhail chneasta a cuirtar fá</span>
<lb n="4524"/><span>chathughadh ag fear a thug geall go meallfadh sé a croidhe</span>
<lb n="4525"/><span>ó n-a fear dílis féin.  Acht nach taitneamhach mar a</span></p>
</div>
<pb n="132"/>
<div><lb n="4526"/><p><span>rinne si magadh faoi agus mar ar chuir sí i mbraighdeanas</span>
<lb n="4527"/><span>é i seómra mór i n-a tigh féin agus mar ar chuir sí dfhiachaibh</span>
<lb n="4528"/><span>air snáth a shníomh dá mba mian leis biadh dfhagháil is do</span>
<lb n="4529"/><span>chaitheamh.  Scéal grádha óigfhir an dara ceann .i. "Le</span>
<lb n="4530"/><span>Chandelier" agus é innste go haerach, éadtrom, agus é</span>
<lb n="4531"/><span>curtha le chéile go maith.  Pictiúir d'Alfred de Musset</span>
<lb n="4532"/><span>féin i n-aois a sheacht mbliadhna déag is eadh Fortunio</span>
<lb n="4533"/><span>cléireach óg in-oifig dhligheadóra in áit éigin fé'n dtuaith</span>
<lb n="4534"/><span>agus tnúth an ghrádha istigh i n-a chroidhe.  Iarrachtaidhe</span>
<lb n="4535"/><span>maithe grinn, freisin.  "Il ne faut jurer de rien," agus</span>
<lb n="4536"/><span>"Un Caprice"; acht tar a n-éis siúd ní raibh an brígh</span>
<lb n="4537"/><span>céadna i n-aon dráma dár scríobh sé.</span></p>
<lb n="4538"/>
<lb n="4539"/><p><span>Is ón "gCaprice" a tháinig gur éirigh le drámaíbh</span>
<lb n="4540"/><span>Alfred de Musset 'san amharclain sa bhFraingc.  Thárla</span>
<lb n="4541"/><span>go léirightidhe an píosa san go príomháideach anois is arís</span>
<lb n="4542"/><span>imeasc na n-uasal i gCathair Pheadair (Petrograd)</span>
<lb n="4543"/><span>agus chuala banaisteóir ón bhFraingc trácht air.  Do</span>
<lb n="4544"/><span>chuir sise ar árdán an Théâtre-Français é i mbliadhain</span>
<lb n="4545"/><span>a 1847, agus do tuigeadh as san amach an buadh a bhí i</span>
<lb n="4546"/><span>nAlfred de Musset mar scríobhnóir dráma.  Trí</span>
<lb n="4547"/><span>bhuadha ba cheart a rádh, trí cinn fó leith agus a lán</span>
<lb n="4548"/><span>eile i n-a ndiaidh.  An buadh is tábhachtaighe aca an</span>
<lb n="4549"/><span>ghluaiseacht atá ionnta; bíodh go bhfuil roinnt locht ins</span>
<lb n="4550"/><span>an tslighe i n-ar cuireadh le chéile iad, cuir i gcás an</span>
<lb n="4551"/><span>iomarca radharc gearr agus lochtaí eile gur furas iad</span>
<lb n="4552"/><span>a leigheas.  Ní stadann an ghluaiseacht ó thús go deireadh</span>
<lb n="4553"/><span>agus í ceangailte go ceart don chnó nó don snáth atá</span>
<lb n="4554"/><span>tríd.  Buadh eile aca na mná a chuireann sé ós ár</span>
<lb n="4555"/><span>gcomhair, deaghmhná is drochmhná, mná meidhracha is mná</span>
<lb n="4556"/><span>i ndáiríribh mná aosta is cailíní óga, táid go léir ann,</span>
<lb n="4557"/><span>agus thuig sé go maith iad go léir.  An treas buadh</span>
<lb n="4558"/><span>daonnacht na bhfear atá aige.  Fear a léighfeadh na dramaí</span>
<lb n="4559"/><span>gheobhadh sé ionnta duine cosmhail leis féin ar chuma éigin.</span>
<lb n="4560"/><span>An nós a bhí ag Musset fé ndeara san, is dócha; is é</span>
<lb n="4561"/><span>sin an daonnacht a mhothuigh sé i n-a chroidhe féin a scríobhadh,</span>
<lb n="4562"/><span>agus ní fuláir nó tá préamh na daonnachta céadna istigh</span>
<lb n="4563"/><span>i ngach aoinne.  Lasmuigh de "Lorenzaccio" is beag</span>
<lb n="4564"/><span>baint atá ag aon cheann de na dramaíbh seo le haon</span></p>
</div>
<pb n="133"/>
<div><lb n="4565"/><p><span>áit seachas áit eile.  Daoine atá ionnta a gheobhthidhe i</span>
<lb n="4566"/><span>n-áit ar bith agus i dtír ar bith; i ndaoine agus i n-ar</span>
<lb n="4567"/><span>mhothuigheadar agus i n-ar fhulaingeadar is eadh a chuireadh</span>
<lb n="4568"/><span>Musset suim i gcomhnuidhe.</span></p>
<lb n="4569"/>
<lb n="4570"/><p><span>Tá dhá thaoibh eile de scríobhnóireacht Alfred de Musset</span>
<lb n="4571"/><span>nach mór a luadh; is iad sin scéalta agus léirmheasta.</span>
<lb n="4572"/><span>Níor scríobh sé acht aon úirscéal fada amháin, "La</span>
<lb n="4573"/><span>Confession d'un Enfant du Siêcle," a tháinig amach i</span>
<lb n="4574"/><span>mbliadhain a 1836.  A scéal féin atá ann agus é scríobhtha,</span>
<lb n="4575"/><span>fá chrádh an bhróin is an éadóchais i slighe is gur ionann é</span>
<lb n="4576"/><span>nó duilleóg ó shaoghal dhuine agus é ag iarraidh faesimh</span>
<lb n="4577"/><span>dfhagháil tré nochtadh a chrádha chroidhe.  Na gearrscéalta</span>
<lb n="4578"/><span>do scríobh sé nílid ar an gcuid is tábhachtaighe dá chuid</span>
<lb n="4579"/><span>oibre, acht mothuightar an aigne chéadna taoibh thiar díobh.</span>
<lb n="4580"/><span>An ceann is fearr aca is é "l'Histoire d'un Merle</span>
<lb n="4581"/><span>Blanc" é.  Seo chugainn Musset féin arís i bhfuirm</span>
<lb n="4582"/><span>loin bháin: airigheann sé an t-uaigneas toisc gur éan</span>
<lb n="4583"/><span>fá leith é, agus téigheann sé amach ag iarraidh chéile</span>
<lb n="4584"/><span>agus ag scríobhadh bhéarsaí gan teórainn.  Is deas é an</span>
<lb n="4585"/><span>caonmhagadh aérach atá ann, acht tá snáth na seirbhe agus</span>
<lb n="4586"/><span>an éadóchais tríd.</span></p>
<lb n="4587"/>
<lb n="4588"/><p><span>Ní gábhadh cuardach do dhoimhneas ná do dhlighthe daingne</span>
<lb n="4589"/><span>insan léirmheas a scríobh Musset; nílid ann.  Do</span>
<lb n="4590"/><span>léigh sé a lán leabhar, do chonnaic sé a lán pictiúirí</span>
<lb n="4591"/><span>is snoighdóireacht, agus do chuir sé i n-iúil an tuairim</span>
<lb n="4592"/><span>a bhí aige i n-a dtaoibh; tuairim thuigseannach do b' eadh í,</span>
<lb n="4593"/><span>acht is annamh a bhac sé le teóiríbh agus, nuair a bhac,</span>
<lb n="4594"/><span>ní rómhaith a chuir sé síos ortha.  Tá a chuid tuairimí</span>
<lb n="4595"/><span>scaipthe ar fud a scríbheann go léir; i ndíonbhrollach</span>
<lb n="4596"/><span>"La Coupe et les Lèvres," tar éis cur síos ar an tslighe</span>
<lb n="4597"/><span>i n-a mbeireann an fhilidheacht greim ar an bhfile, do</span>
<lb n="4598"/><span>rinne sé trácht ar an ngráin a bhí aige do scríobhnóiríbh</span>
<lb n="4599"/><span>a dhéanann aithris ar ughdair eile, ar a bheagshuim féin</span>
<lb n="4600"/><span>sa phoilitidheacht, ar a thuairim i dtaoibh ghrádha dúthaighe,</span>
<lb n="4601"/><span>ar an gcreideamh, ar bhéasacht, ar an ndéistin a bhí air</span>
<lb n="4602"/><span>dfhimínigh, 4 ar ar thaithnigh leis nó nár thaithnigh i n-a lán</span>
<lb n="4603"/><span>neithe nach iad.  Dubhairt sé i dtaoíbh litridheachta na</span></p>
</div>
<pb n="134"/>
<div><lb n="4604"/><p><span>Fraingce 'san am san gur chorpán í go rabhthas ag iarraidh</span>
<lb n="4605"/><span>a chur ag gluaiseacht, agus annsin dubhairt sé gur cheart</span>
<lb n="4606"/><span>don scríobhnóir cuimhneamh gur i gcómhair daoine a bhíonn</span>
<lb n="4607"/><span>sé ag scríobadh agus gur ar na neithibh a mhothuigheann</span>
<lb n="4608"/><span>agus a smaoinigheann an chine daonna ba cheart scríobhadh.</span>
<lb n="4609"/><span>Dán an-ghreannmhar magamhail is eadh "Namouna."</span>
<lb n="4610"/><span>Caitheann sé trí ranna déag is ocht bhfichid ag leigint</span>
<lb n="4611"/><span>air scéal Namouna d'innsint, agus le n-a linn sin</span>
<lb n="4612"/><span>deineann sé machtnamh ar a lán rudaí.  D'innis sé</span>
<lb n="4613"/><span>an scéal fá dheireadh laistigh de cheithre ranna déag.</span>
<lb n="4614"/><span>Acht ní theastóchadh an scéal ó aoinne fhaid is bhéadh na</span>
<lb n="4615"/><span>smaointe eile go léir le fagháil.  Ar an gcéad dul,</span>
<lb n="4616"/><span>thug sé leadhbadh dosna fimínigh arís, lucht leigint ortha:</span>
<lb n="4617"/><span>"Tá gach rud ar domhan soiléir acht amháin an fhimíneacht</span>
<lb n="4618"/><span>… gach croidhe atá áluinn, is léir dúinn a áilneacht."</span>
<lb n="4619"/><span>Annsin caitheann sé a lán rann ag iarraidh Hassan,</span>
<lb n="4620"/><span>fear an scéil, a chur i n-aithne dhúinn, agus d'iompuigh</span>
<lb n="4621"/><span>uaidh chun beirt bhan i litridheacht na Fraingce a chur</span>
<lb n="4622"/><span>i gcompráid le n-a chéile, Manon Lescaut agus Hél ïse,</span>
<lb n="4623"/><span>á rádh gurab é an Fáth go bhfuil Manon taithneamhach ná</span>
<lb n="4624"/><span>toisc gur fíordhuine í.  Tamall i n-a dhiaidh san briseann</span>
<lb n="4625"/><span>sé amach ag moladh na filidheachta:</span></p>
<lb n="4626"/>
<lb n="4627"/><p><span>Ag cur síos do ar an nós a bhíonn ag daoinibh a chuireann</span>
<lb n="4628"/><span>i leith scríobhnóirí go ndearnadar aithris ar dhuine éigin</span>
<lb n="4629"/><span>a scríobh roimhe sin "Ní mór dúinn" ar seisean "bheith</span>
<lb n="4630"/><span>chomh aineolach le máighistear scoile má's dóigh linn</span>
<lb n="4631"/><span>gur féidir oiread agus focal a rádh nach ndubhairt duine</span>
<lb n="4632"/><span>éigin cheana.  Ag déanamh aithris a bhímíd agus sinn</span>
<lb n="4633"/><span>ag cur cabáiste."  Tagann tráchtas fada ar Don Juan</span>
<lb n="4634"/><span>annsan agus fá dheireadh scéal Namouna.</span></p>
<lb n="4635"/>
<lb n="4636"/><p><span>Molann Musset nádúracht agus ciall i scríobhnóireacht</span>
<lb n="4637"/><span>ins an dán "Une Soirée Perdue."  Bheireann sé fobha</span>
<lb n="4638"/><span>go dian i "Sur la Paresse" i n-aghaidh baosraidh lucht</span>
<lb n="4639"/><span>páipéar is irisleabhar, béasachta bréagaighe, dul thar</span>
<lb n="4640"/><span>meón i gcainnt is i scríobhnóireacht, easbaidh bheodhachta</span>
<lb n="4641"/><span>na leabhar a thagadh amach, easbaidh chreidimh, suim i</span></p>
</div>
<pb n="135"/>
<div><lb n="4642"/><p><span>n-airgead is aimhleas, an suarachas 5 aigneadh nach</span>
<lb n="4643"/><span>dtuigeann aon rud mór, agus neithe nach iad; molann</span>
<lb n="4644"/><span>sé an tsaoirse agus an bheodhacth a bhíodh i scríbhinníbh</span>
<lb n="4645"/><span>na Fraingce fadó.</span></p>
<lb n="4646"/>
<lb n="4647"/><p><span>Scríobh sé dhá agallamh i n-aghaidh na scríobhnóirí róman-</span>
<lb n="4648"/><span>saidheachta: "Dupont et Durand" i bhfilidheacht agus</span>
<lb n="4649"/><span>"Lettres de Dupuis et de Cotonet" i bprós.  Sompla</span>
<lb n="4650"/><span>is eadh Dupont den tsaghas duine a bhíodh ag iarraidh</span>
<lb n="4651"/><span>slighe a cheapadh i n-a mbéadh an saoghal gan locht agus gach</span>
<lb n="4652"/><span>duine ar a shástacht; is é Durand an scríobhnóir stródh-</span>
<lb n="4653"/><span>amhail gan chiall gan téorainn nach mian le haoinne</span>
<lb n="4654"/><span>suim a chur i n-a chuid scríbhinní.  Beirt fhear atá i n-a</span>
<lb n="4655"/><span>gcomhnuidhe i mbaile fá'n dtuaith is eadh Dupuis agus</span>
<lb n="4656"/><span>Cotonet; bíd ag scríobhadh, mar'dh eadh, chun páipéir i</span>
<lb n="4657"/><span>bParis ag iarraidh comhairle ar an gceist sin: Cad</span>
<lb n="4658"/><span>is Rómansaidheacht ann?" agus tar éis a lán iarracht</span>
<lb n="4659"/><span>ar é mhíniughadh dhóibh féin, is é cheapaid nach bhfuil i Róman-</span>
<lb n="4660"/><span>saidheacht acht an iomarca aideacht a chur i n-úsáid.</span></p>
<lb n="4661"/>
<lb n="4662"/><p><span>Do chaith Alfred de Musset a shaoghal chomh dian san</span>
<lb n="4663"/><span>gur chaill sé a mheanmain go luath.  I mbliadhain a 1810 a</span>
<lb n="4664"/><span>rugadh é, agus i mbliadhain a 1841 bhí sé gan bhrígh gan</span>
<lb n="4665"/><span>spionn adh — a bheodhacht imthighthe, féith na filidheachta traochtha.</span>
<lb n="4666"/><span>Ní hamhlaidh d'éirigh sé as an scríobhnóireacht annsan;</span>
<lb n="4667"/><span>do lean sé dhe ag scríobhadh dánta beaga deasa agus</span>
<lb n="4668"/><span>scéalta, acht ní ortha a mhaireann a chlú acht ar ar scríobh</span>
<lb n="4669"/><span>sé roimhe sin.  Bhí sé de shólás aige insna bliadhantaibh</span>
<lb n="4670"/><span>deiridh dá shaoghal — i mbliadhain a 1857 a fuair sé bás —</span>
<lb n="4671"/><span>go raibh árdcháil tagaithe ar a chuid drámaí agus iad</span>
<lb n="4672"/><span>dhá léiriughadh go minic.</span></p>
<lb n="4673"/>
<lb n="4674"/><p><span>Maidir le meadracht filidheachta Alfred de Musset,</span>
<lb n="4675"/><span>ní raibh sí gan locht.  Do scríobhadh sé de réir mar</span>
<lb n="4676"/><span>a thagadh na focla chuige, gan cuardach do na casaíbh do</span>
<lb n="4677"/><span>b'áilne is do b'iomláine, agus ní raibh sé de nós aige a</span>
<lb n="4678"/><span>bhéarsaí d'aithdhéanamh.  Ní luaidhtar Musset ar na</span>
<lb n="4679"/><span>scríobhnóirí is mó agus is aoirde cáil sa bhFraingc;</span>
<lb n="4680"/><span>anois is arís, nuair a corruightídhe é, thagadh uaisleacht</span>
<lb n="4681"/><span>is mórdhacht ann; acht de ghnáth is iad deise agus</span></p>
</div>
<pb n="136"/>
<div><lb n="4682"/><p><span>modhmhaireacht agus aeraighe a dhánta a thaithnigheann</span>
<lb n="4683"/><span>linn.</span></p>
<lb n="4684"/>
<lb n="4685"/><p><span>Duine ag labhairt le daoinibh eile do b'eadh é.  Níor</span>
<lb n="4686"/><span>leig sé air bheith i n-a shárfhear gan locht, acht d'admhuigh</span>
<lb n="4687"/><span>sé chomh deas, taithneamhach san é go ndéanfar a shaothar</span>
<lb n="4688"/><span>do léigheamh gan staonadh leis an aimsir; agus gheobhaidh</span>
<lb n="4689"/><span>sé i gcroidhe gach aoinne atá dáiríribh ar chóimhchéim leis</span>
<lb n="4690"/><span>an saoghal, go mórmhór i gcroidhe na hóige mar a mbíonn</span>
<lb n="4691"/><span>an grádh ag síorbhorradh.</span></p>
<lb n="4692"/>
<lb n="4693"/><p><span>SNAOISÍN.</span>
<lb n="4694"/></p>
</div>
<pb n="137"/>
<div><lb n="4695"/><p><span>FEALLSAMHNACHT.</span></p>
<lb n="4696"/>
<lb n="4697"/><p><span>TEAGASC KANT I DTAOBH NA MBREITH RIACHTANACH.</span></p>
<lb n="4698"/>
<lb n="4699"/><p><span>Bhí Immanuel Kant ar na feallsamhnachaibh ba ghasta</span>
<lb n="4700"/><span>dár mhair insan ochtmhadh aois déag, agus dfhág sé a rian</span>
<lb n="4701"/><span>go soiléir ar theagasc a dheisciobal, go mórmhór, insan</span>
<lb n="4702"/><span>Ghearmáin.  Do tógadh is do múineadh go cráibhtheach é i</span>
<lb n="4703"/><span>dtosach a shaoghail, i slighe gurbh fhear an-láidir é ar thaobh</span>
<lb n="4704"/><span>an chredimh nuair a tháinig sé ar a chumas scribhinní</span>
<lb n="4705"/><span>Leibnitz dfhoghluim is do thuigsint.  Ar bhealach a leasa a</span>
<lb n="4706"/><span>bhí sé nuair a thosnuigh sé ar an bhfoghluim sin, mar dá</span>
<lb n="4707"/><span>mhéid a léigh sé de leabhraibh Leibnitz, sin é mar ba</span>
<lb n="4708"/><span>mhó dfhás a mheas agus a eólas ar an gcreideamh.</span>
<lb n="4709"/><span>Is truaghmhéileach an scéal é nar fhan sé mar sin i</span>
<lb n="4710"/><span>gcomhnuidhe.  I ndeireadh a shaoghail, tháinig anál Rousseau</span>
<lb n="4711"/><span>agus an Caochlódh Frangcach faoi, agus do chuaidh sé ar</span>
<lb n="4712"/><span>fán ón Eaglais.</span></p>
<lb n="4713"/>
<lb n="4714"/><p><span>Nuair a thosuigh sé i dtúis ag foghluim na feallsamhnachta</span>
<lb n="4715"/><span>(tuairim bliadhain a 1740), do b'é Knutzen a bhí mar</span>
<lb n="4716"/><span>oide aige, agus do mhínigh seisean teagasc Leibnitz agus</span>
<lb n="4717"/><span>Wolff dó.  D'éirigh sé míshásta den teagasc sin,</span>
<lb n="4718"/><span>amhthach, mar ní raibh d'adhbhar ann acht amháin rudaí</span>
<lb n="4719"/><span>inntleachtacha.  Do ghlac fonn é saoghaleólas is diain-</span>
<lb n="4720"/><span>eólas do chothughadh de bharr na mbuaidh a ghnóthuigh Leibnitz</span>
<lb n="4721"/><span>is Newton insna healadhnaibh seo.  Do léigh sé "Treatise</span>
<lb n="4722"/><span>on Human Nature," leabhar a scríobh Hume, agus ba</span>
<lb n="4723"/><span>ghearr gur thuig sé nach féidir riaghlacha mothuighthe a cheap</span>
<lb n="4724"/><span>Locke agus an Scoil Shasannach do ghlacadh mar chéad</span>
<lb n="4725"/><span>dheimhniughadh ag socrughadh cia aca an féidir nó nach</span>
<lb n="4726"/><span>féidir dúinn eólas dfhághail ar an domhan.  Dubhairt</span>
<lb n="4727"/><span>Kant nach cóir, ar an gcéad fhásc i n-aon chor, teagasc</span>
<lb n="4728"/><span>ar bith do ghlacadh nó do dhiultughadh acht é do thástáil</span>
<lb n="4729"/><span>agus do scrúdughadh.</span>
<lb n="4730"/></p>
</div>
<pb n="138"/>
<div><lb n="4731"/><p><span>Chonnaic sé go soiléir go bhfuil breithe ann agus go</span>
<lb n="4732"/><span>bhfuilid riachtanach do gach duine agus san de shíor, is é</span>
<lb n="4733"/><span>sin, nach féidir an dluthcheangal atá idir an bunadhbhar</span>
<lb n="4734"/><span>agus an fhaisnéis, nó an nexus mar a deirtar, do</span>
<lb n="4735"/><span>scaoileadh.  Níor bh'fhéidir le Leibnitz ná le dream na</span>
<lb n="4736"/><span>scoile Sasanaighe an cheist sin do shocrughadh i gceart .i.</span>
<lb n="4737"/><span>Cé an fáth a bhfuil na breithe seo riachtanach mar atá.</span>
<lb n="4738"/><span>B'in í an cheist a chuir Kant roimhe le n-a socrughadh. 1</span>
<lb n="4739"/><span>Tá a fhreagra le fágháil i leabhar a chuir sé amach insa</span>
<lb n="4740"/><span>bhliadhain 1781.  "Kritik der reinen Vernunft" a theideal.</span>
<lb n="4741"/><span>Tá a fhreagra i bhfad níos gasta 'ná freagraí Leibnitz ná</span>
<lb n="4742"/><span>Hume, agus tá cuma na fírinne air, leis.  Do dhein sé</span>
<lb n="4743"/><span>iarracht ar shlighe mheadhonach dfhághail idir theagasc</span>
<lb n="4744"/><span>Leibnitz agus teagasc Hume, acht cé go bhfuair sé slighe</span>
<lb n="4745"/><span>mheadhonach ní fhuair sé an tslighe cheart.  Is maith an scéal</span>
<lb n="4746"/><span>dúinn go bhfuil slighe mheadhonach eile le fagháil, .i. an</span>
<lb n="4747"/><span>tslighe a cheap muinntir na scol, agus gur fíor í.</span></p>
<lb n="4748"/>
<lb n="4749"/><p><span>Do réir Kant tá dhá shaghas breith ann .i. breithe fromhtha,</span>
<lb n="4750"/><span>is breithe mothuighthe.  Na rudaí a mhothuigheann gach duine</span>
<lb n="4751"/><span>fé leith gan aon bhaint le daoinibh eile, mar sompla,</span>
<lb n="4752"/><span>"táim te," is iad atá mar ádhbhar insna breithibh mothuighthe.</span>
<lb n="4753"/><span>Acht nuair a deir duine go ngorann an ghrian an talamh,</span>
<lb n="4754"/><span>coimhcheanglann sé "an ghrian" agus "ag goradh an talaimh"</span>
<lb n="4755"/><span>i slighe gur fíor an abairt, ní amháin dó féin, acht do gach</span>
<lb n="4756"/><span>duine.  Is breith fhromhtha í sin.  Cuireann Kant na</span>
<lb n="4757"/><span>Breithe mothuighthe i leithtaoibh, acht fo-roinneann sé na</span>
<lb n="4758"/><span>breithe fromhtha arís.  Tá breithe ina bhfuil an fromhadh</span>
<lb n="4759"/><span>mar bhun na faisnéise, agus breithe nach é an fromhadh</span>
<lb n="4760"/><span>acht rud eile a thagann roimh an bhfromhadh agus nach fuil</span>
<lb n="4761"/><span>aon bhaint aige leis, atá mar bhun na faisnéise (predi-</span>
<lb n="4762"/><span>catum) ionnta.  Breithe-a-posteriori a thug sé mar</span>
<lb n="4763"/><span>theideal ar an gcéad shaghas agus a priori ar an dara</span>
<lb n="4764"/><span>saghas.  Ní bhíonn an nexus, sa chéad saghas, riachtanach</span>
<lb n="4765"/><span>chomh cruinn is a bhíonn sé' sa dara saghas, agus 'san</span>
<lb n="4766"/><span>am a bhíonn siad foirleathan (universal).  Tá siad</span>
<lb n="4767"/><span>sinthetic, mar adéarfadh Kant, mar tugann siad</span>
<lb n="4768"/><span>eólas nuadh dhúinn i dtaobh an bhunadhbhair (subjectum)</span></p>
</div>
<pb n="139"/>
<div><lb n="4769"/><p><span>acht ní féidir leó a innsint dúinn cad is éigean bheith</span>
<lb n="4770"/><span>fíor choidhche do gach aoinne, pé duine é, a fhromhas é.</span>
<lb n="4771"/><span>Cuireann na breithe a priori fírinní den tsaghas san i</span>
<lb n="4772"/><span>n-iúil dúinn.  Is mar seo a mhínigh Leibnitz iad.  Dubhairt</span>
<lb n="4773"/><span>sé go bhfuilid go léir snasach (analitic) .i. innseann</span>
<lb n="4774"/><span>siad 'sa bhfaisnéis rud éigin atá le fágháil 'sa bhunadhbhar</span>
<lb n="4775"/><span>acht amháin a dhealughadh agus a snasughadh.  Níor aontuigh</span>
<lb n="4776"/><span>Kant leis an méid sin.  Chonnaic sé go raibh breithe</span>
<lb n="4777"/><span>ann atá táithte (sinthetic) acht narbh fhéidir an fhaisnéis</span>
<lb n="4778"/><span>a tharraing as an bhunadhbhar agus ar an am chéadna narbh</span>
<lb n="4779"/><span>é aon rud a tháinig ó'n fhromhadh ba bhun leó.  Dá mbudh</span>
<lb n="4780"/><span>rud ar bith a fromhthar ba bhun leó, ní bhéadh siad riachtanach</span>
<lb n="4781"/><span>nó foirleathan mar bhíodar.  Dá bharr sin do cheap sé</span>
<lb n="4782"/><span>gur rud éigin a bhaineann leis an aigne féin agus a bhí</span>
<lb n="4783"/><span>insan aigne sar a dtáinigh an bhreith os a chomhair, a choimh-</span>
<lb n="4784"/><span>cheangail an fhaisnéis agus an bunadhbhar 'sa tslighe</span>
<lb n="4785"/><span>riachtanach so.  Na rudaí seo a bhí 'san aigne (Gemuth)</span>
<lb n="4786"/><span>roimh ré, thug sé "cumadhtha-a-priori" mar ainm ortha. 2</span>
<lb n="4787"/><span>Saghas clasa b'eadh iad tré n-ar ghaibh an dá smaoineadh a</span>
<lb n="4788"/><span>bhí mar adhbhar 'san abairt.  Níorbh fhéidir le na "chumadhthaibh"</span>
<lb n="4789"/><span>seo eólas do thabhairt dúinn uatha féin.  Do bhí sé de</span>
<lb n="4790"/><span>dhíth ortha bheith coimhcheangailte le data (Gegenstande)</span>
<lb n="4791"/><span>na gcéadfadh.  Mar do rith na data tríotha, do coimh-</span>
<lb n="4792"/><span>cheangladh iad le chéile go riachtanach agus go foirleathan,</span>
<lb n="4793"/><span>do gach duine agus de shíor.  Tabhartar na data so tré</span>
<lb n="4794"/><span>na céadfadhaibh i saoghaleólas, agus i ndiaineólas,</span>
<lb n="4795"/><span>cumann ár sinaoineadh féin iad.  Acht i dtaoibh eólais</span>
<lb n="4796"/><span>Árdeagnaidheachta, níl a leithéid de dhata le fagháil ag</span>
<lb n="4797"/><span>na gcéadfadhaibh ar chor ar bith agus dá bhrígh sin níl sé</span>
<lb n="4798"/><span>ar ár gcumas, dar leis eólas cruinn bheith againn ar</span>
<lb n="4799"/><span>an ealadham seo i n-aon chor.  Is mar gheall air sin atá</span>
<lb n="4800"/><span>saoghaleólas agus dianeólas ag dul i méad gach lá</span>
<lb n="4801"/><span>agus go gcuirtar eólas árdeagnaidheachta i leithtaoibh.</span>
<lb n="4802"/><span>I n-a theannta sin dubhairt sé narbh fhéidir dúinn rudaí</span>
<lb n="4803"/><span>do thuigsint mar a bhíodar ionnta féin acht amhám mar</span>
<lb n="4804"/><span>léirighthear dúinn iad.</span></p>
<lb n="4805"/>
<lb n="4806"/><p><span>Ar an gcéad dul síos, de réir na teóire seo, chomh</span></p>
</div>
<pb n="140"/>
<div><lb n="4807"/><p><span>maith le teóir Hume, an t-adhbhar, is bun le na breithibh</span>
<lb n="4808"/><span>seo bheith riachtanach fóirleathan, tá sé geimhlighthe istigh</span>
<lb n="4809"/><span>'san aigne, nó admhuigheann sé ná fuil a fhios againn go</span>
<lb n="4810"/><span>fíor cad is bun leó.  Do bhí an ceart ag Kant, nuair</span>
<lb n="4811"/><span>adubhairt sé i n-aghaidh Hume, nach féidir le nidh a bhaineas</span>
<lb n="4812"/><span>leis an aigne agus a chlaochluigheann i n-aonacht leis,</span>
<lb n="4813"/><span>bheith ciontach le riachtanas acht le riachtanas a chlaochlochadh.</span>
<lb n="4814"/><span>Acht féach: is mar a chéile a theóir féin agus teoir Hume.</span>
<lb n="4815"/><span>Bíonn na cumadhtha a priori ag obair i gan fhios dúinn</span>
<lb n="4816"/><span>agus i n-a theannta san, baineann siad go h-iomlán</span>
<lb n="4817"/><span>leis an intinn féin.</span></p>
<lb n="4818"/>
<lb n="4819"/><p><span>Badh léir dúinn, annsin, go ndéineann a dó agus a dó</span>
<lb n="4820"/><span>ceathair (2x2 = 4) dár n-intinnibh féin agus do gach intinn</span>
<lb n="4821"/><span>atá cosmhail leó, acht ní fhéadfaimís a thuigsint cé an fáth</span>
<lb n="4822"/><span>a ndéineann a dó agus a dó a ceathair do gach intinn,</span>
<lb n="4823"/><span>pé saghas í.  Má's fíor é seo, cionnus is féidir linn</span>
<lb n="4824"/><span>mearughadh 'san áireamh agus cad is ciall le páistí do</span>
<lb n="4825"/><span>chur ar scoil i n-aon chor?  Ba ghearr go bhfuair lucht</span>
<lb n="4826"/><span>leanamhna Kant an earráid seo amach agus bhí sé dfhiachaibh</span>
<lb n="4827"/><span>ortha, dar leó, slighe dfhághail as.  Dubhairt Fichte gur</span>
<lb n="4828"/><span>dlighe, nó rud éigin a bhaineas le dlighe ár nádúra féin</span>
<lb n="4829"/><span>nuair a dheinimid breith, ba bhun leis an dá nidh (subjec-</span>
<lb n="4830"/><span>tum et predicatum) do chur le chéile mar curtar le</span>
<lb n="4831"/><span>chéile iad.  Níor bh'é an Ego fé leith (indiuiduale) ba</span>
<lb n="4832"/><span>bhun leis an ngníomh sin, acht rud éigin tuigseanach a</span>
<lb n="4833"/><span>sháruigheas aigne daonna.  Deireann lucht léighthe Kant,</span>
<lb n="4834"/><span>cé gur chuir Kant roimhe a shocrughadh cionnus is féidir</span>
<lb n="4835"/><span>do dhuine breithe atá riachtanach foirleathan do chumadh</span>
<lb n="4836"/><span>gur b'amhlaidh nár áitigh sé na cumadhtha-a-priori 'san</span>
<lb n="4837"/><span>intinn daonna ar a bhfuil eólas againn acht 'san intinn</span>
<lb n="4838"/><span>mar rud ann féin.  Dá bhrígh sin, ní féidir linn eólas</span>
<lb n="4839"/><span>dfhágháil uirthi.  Is é is toradh don teóir seo nach féidir</span>
<lb n="4840"/><span>linn a dhéanamh amach cé an fáth a bhfuil na breithe seo</span>
<lb n="4841"/><span>riachtanach foirleathan.  Níl d'eólas againn acht amháin</span>
<lb n="4842"/><span>ar bharraibh na smaointe.  Dá éagmuis sin is uile,</span>
<lb n="4843"/><span>bréagnuigheann an Critique í féin, mar cionnus do bhféidir</span>
<lb n="4844"/><span>le Kant a rádh go raibh cumadhtha-a-priori i rud ar bith</span>
<lb n="4845"/><span>narbh fhéidir linn eólas dfhagháil air.</span>
<lb n="4846"/></p>
</div>
<pb n="141"/>
<div><lb n="4847"/><p><span>Cé go bhfuil na barraidhe seo neamhfhreagarthach bíodhghach</span>
<lb n="4848"/><span>a ndóithin, is féidir gur ab ó reimhfhírinnibh a bhí ceart do</span>
<lb n="4849"/><span>tarraingeadh iad, agus da bhrígh sin is fiú iad so a</span>
<lb n="4850"/><span>scrúdughadh.  Is é is príomhaighneas ag Kant go dtuismi-</span>
<lb n="4851"/><span>gheann breithe atá riachtanach foirleathan (in materia</span>
<lb n="4852"/><span>necessaria) ó chumadh-a-priori bheith ceangailte le data</span>
<lb n="4853"/><span>na gcéadfadh.  Is ionann sin agus a rádh go gcinneann</span>
<lb n="4854"/><span>na cumadhtha-a-priori an aigne an comhnasc so dfheicsint</span>
<lb n="4855"/><span>idir bhunadhbhar na breithe agus an rud a deirtar i n-a</span>
<lb n="4856"/><span>thaoibh.  Baineann na cumadhtha-a-priori seo leis an</span>
<lb n="4857"/><span>aigne a thugann an bhreith.  Ní thuigimíd cé an chaoi a</span>
<lb n="4858"/><span>chinneann na cumadhtha seo an aigne an comhnasc do</span>
<lb n="4859"/><span>dhéanamh.  Tá fhios againn go ndéineann sí é agus sin a</span>
<lb n="4860"/><span>bhfuil cinnte.  'Sí seo an cheist.  Cionnus tá sé ar ár</span>
<lb n="4861"/><span>gcumas teóir Kant a scrúdughadh agus a thástáil ma's</span>
<lb n="4862"/><span>amhlaidh atá na cumadhtha-a-priori suidhthe i n-aigne</span>
<lb n="4863"/><span>nach féidir linn eólas dfhághail uirthi agus a dhéineann</span>
<lb n="4864"/><span>a ghnó i gan fhios dúinn?  Mar aon leis sin, deir Kant</span>
<lb n="4865"/><span>go bhfuil sé dfhiachaibh orainn admháil go bhfuil na cumadhtha</span>
<lb n="4866"/><span>seo ann, mar ní féidir linn na breithe seo do thabhairt i</span>
<lb n="4867"/><span>n-a n-éagmuis.  Ní ceart dúinn a rádh ná fuil siad</span>
<lb n="4868"/><span>ann de bhrígh nach mothuighmíd iad.  Mar sin féin, cé</span>
<lb n="4869"/><span>nach mothuighmíd iad, ní cóir go mbréagnochaidís na</span>
<lb n="4870"/><span>rudaí a mhothuighmíd.  Do b'fhéidir gur ab iad na rudaí</span>
<lb n="4871"/><span>a tugtar don aigne tré na céadfadhaibh, le heidirmhíniughadh</span>
<lb n="4872"/><span>do dhéanamh ortha, a chinneann an aigne chun an chomhnaisc</span>
<lb n="4873"/><span>do chumadh eatorra!  Ma's féidir linn a thaisbáint go</span>
<lb n="4874"/><span>bhfuil an cumas so aca agus nac dhein Kant acht neimhnídh</span>
<lb n="4875"/><span>dhíobh, is léir go bhfuil teipthe ar Kant agus ar a</span>
<lb n="4876"/><span>theóir.</span></p>
<lb n="4877"/>
<lb n="4878"/><p><span>Déanfaimíd mínscrúdughadh, ar dtúis, ar bhreithibh an</span>
<lb n="4879"/><span>dianeólais.  Deir Kant go bhfuilid go léir táithte, 2</span>
<lb n="4880"/><span>sé sin go n-innseann an fhaisnéis dúinn tuairisc éigin</span>
<lb n="4881"/><span>i dtaoibh bunadhbhair na habartha nach féidir dúinn tarraing</span>
<lb n="4882"/><span>as, le bhrígh snasuighthe.  Cuir i gcás an abairt seo: —</span>
<lb n="4883"/><span>Déineann a seacht agus a cúig a dó dhéag.  Deir Kant</span>
<lb n="4884"/><span>go gcialluigheann sin go bhfuil a cúig le cur le n-a seacht,</span></p>
</div>
<pb n="142"/>
<div><lb n="4885"/><p><span>gan amhras, acht nach cialluigheann sin gur ionann an</span>
<lb n="4886"/><span>tsuim sin agus a dódhéag.  I dtreó go bhfaighmís an</span>
<lb n="4887"/><span>uimhir sin ní foláir dúinn cabhair dfhágháil ó rud éigin</span>
<lb n="4888"/><span>go bhfuil glinnfhéachaint againn air, mar shompla, ár</span>
<lb n="4889"/><span>gcúig méir, gur ionann iad agus a cúig, agus iad do</span>
<lb n="4890"/><span>chur i ndiaidh a chéile leis an smaoineadh, a seacht.</span>
<lb n="4891"/><span>"Ar an gcuma seo," arsa Kant, "chífead uimhir a</span>
<lb n="4892"/><span>dódhéag ag éirghe os mo chomhair."  Tá fhios againn</span>
<lb n="4893"/><span>gurbh é an cumadh-a-priori is bun leis an mbreith,</span>
<lb n="4894"/><span>de bhrígh go bhfuil an dá uimhir comhnasctha go riachtanach.</span>
<lb n="4895"/><span>Ceanglann sé, annso, ar modh áirimh, dhá rud a tugtar</span>
<lb n="4896"/><span>don aigne tré na céadfadhaibh.</span></p>
<lb n="4897"/>
<lb n="4898"/><p><span>Is breagh an t-aighneas sin, acht tá amhras orm nach</span>
<lb n="4899"/><span>fíor é.  Is follus a thuigsint má's eól dúinn cad is</span>
<lb n="4900"/><span>"aon" ann agus cad is "suim aon" ann, agus má's</span>
<lb n="4901"/><span>eól dúinn cad iad a seacht, a cúig, agus a dódhéag, go</span>
<lb n="4902"/><span>gcaithfaimíd a fheicsint ní hé amháin gur ionann suim an</span>
<lb n="4903"/><span>dhá chnuasacht, a seacht agus a cúig, agus suim choitcheann,</span>
<lb n="4904"/><span>acht i n-a theannta sin gur ionann an tsuim agus an</span>
<lb n="4905"/><span>uimhir chinnte a cheapaimíd bheith mar a dódhéag.  Níl</span>
<lb n="4906"/><span>'sa ghníomh go hiomlán acht snasughadh smaointe.  Is</span>
<lb n="4907"/><span>suim theóranta a cúig agus tá a seacht</span>
<lb n="4908"/><span>agus a dódhéag </span>
<lb n="4909"/><span>cosmhail leis.  Is léir do gach</span>
<lb n="4910"/><span>duine, annsin, má cuirtar a cúig le n-a seacht go</span>
<lb n="4911"/><span>ndéineann a suim a dódhéag.  Ácht ní hiad na comharthaí</span>
<lb n="4912"/><span>corpordha a nochtann dúinn gur éigean an nexus riachtanach</span>
<lb n="4913"/><span>so bheith eatorra, eadhon, suim a seacht agus a cúig, agus</span>
<lb n="4914"/><span>an uimhir, a dódhéag.  Is é an nadúir fholuighthe a bhaineann</span>
<lb n="4915"/><span>leis an nglinnfhéachaint atá ag an aigne, des na rudaibh a</span>
<lb n="4916"/><span>cuirthar i gcomórtas le chéile is bun leis.  Ní foláir</span>
<lb n="4917"/><span>dúinn, amh, úsáid do dhéanamh de sna comharthaibh corpordha</span>
<lb n="4918"/><span>le chabhrughadh linn, na smaointe a tarraingthar asta</span>
<lb n="4919"/><span>do chur i gcompráid le chéile.</span></p>
<lb n="4920"/>
<lb n="4921"/><p><span>Sé an teagasc céadna a chuireann Kant os a chomhair</span>
<lb n="4922"/><span>le breithe cé-mheasta do mhinuighadh.  Deir sé go bhfuilid</span>
<lb n="4923"/><span>táithte mar an gcéadna.  Cuir i gcás an abairt seo: —</span>
<lb n="4924"/><span>Is í an líne díreach an líne is giorra idir dhá phonnc.  Ni</span></p>
</div>
<pb n="143"/>
<div><lb n="4925"/><p><span>féidir faisnéis na habartha so do tharraing as an mbun-</span>
<lb n="4926"/><span>adhbhar, dar leis, de bhrígh go bhfuil an fhaisnéis i n-órdughadh</span>
<lb n="4927"/><span>fé leith, eadhon, méad, ón mbunadhbhar (saghas).  Acht</span>
<lb n="4928"/><span>níl an abairt luaidhthe go hiomlán aige.  Is é seo an</span>
<lb n="4929"/><span>abairt sa n-iomlán: Nuair a chuirtar an líne díreach i</span>
<lb n="4930"/><span>gcompráid le haon líne eile idir dhá phonnc, is í an líne</span>
<lb n="4931"/><span>díreach an tslighe is giorra.  Chífear go bhfuil trí</span>
<lb n="4932"/><span>órduighthe 'sa bhunadhbhar .i. méad (líne), saghas i mhéad</span>
<lb n="4933"/><span>(díreach) agus comhmheas i méad (i gcompráid le), agus</span>
<lb n="4934"/><span>tá na trí órduighthe céadna 'sa bhfaisnéis, i. méad (slighe)</span>
<lb n="4935"/><span>agus comhmheas i méad (is giorra).  Má fiafruighthar</span>
<lb n="4936"/><span>dinn, anois, cé an fáth a gcomhcheanglaimíd, ar an gcuma</span>
<lb n="4937"/><span>so, go riachtanach, an smaoineadh, "líne díreach," agus</span>
<lb n="4938"/><span>an smaoineadh, "an tslighe is giorra" idir dá phonnc,</span>
<lb n="4939"/><span>freagraimíd gur léir dúinn go glinnfhéachaint go bhfuil</span>
<lb n="4940"/><span>an abairt fíor i ngach cás, pé corpordha foluighthe é.</span>
<lb n="4941"/><span>Chímid go glinnfhéachaint gur éigean don líne díreach</span>
<lb n="4942"/><span>AX, ABX bheith níos giorra 'na</span>
<lb n="4943"/><span>aon líne eile, ABX, ná fuil sa treó chéadna ó A.  Ní hé</span>
<lb n="4944"/><span>glinnfhéachaint chéadfadhach na rudaí gcorpordha is bun leis</span>
<lb n="4945"/><span>an nexus bheith riachtanach acht na smaointe a tharrainigmíd</span>
<lb n="4946"/><span>asta, tar éis iad bheith snasuighthe againn.  Tá siad comh</span>
<lb n="4947"/><span>cheangailte go riachtanach de bhrigh go bhfoillsighthar go</span>
<lb n="4948"/><span>foluighthe don tuigsint na rudaí a mhothuigheann na céadfaidh</span>
<lb n="4949"/><span>go corpordha.  Is follus dúinn ón méid sin gur féidir linn</span>
<lb n="4950"/><span>an comhcheangal do thuigsint gan chabhair ó chumadhthaibh-a-</span>
<lb n="4951"/><span>priori a chuirfeadh an comhcheangal riachtanach so ar an</span>
<lb n="4952"/><span>mbunadhbhar agus ar an bhfaisnéis le chéile.</span></p>
<lb n="4953"/>
<lb n="4954"/><p><span>Nuair a thosnuigh Kant ar bhreithibh saoghaleólais do</span>
<lb n="4955"/><span>scrúdughadh, cuireadh amugha ag a theóir féin é.  Do</span>
<lb n="4956"/><span>chreid sé go raibh an saghas céadna riachtanais i mbreithibh</span>
<lb n="4957"/><span>saeghaleólais agus a bhí i mbreithibh an diaineólais agus</span>
<lb n="4958"/><span>na hárdeagnaidheachta.  I n-a ionad sin, níl ionnta</span>
<lb n="4959"/><span>acht breithe a taraingtar as na neithibh a mhothuigheann</span>
<lb n="4960"/><span>na céadfaidh bheith ag tuitim amach go coitcheannta.  Do</span></p>
</div>
<pb n="144"/>
<div><lb n="4961"/><p><span>shíl Kant go raibh ceist an riachtanais socruighthe i gan</span>
<lb n="4962"/><span>fhios dúinn ag na cumadhthaibh-a-priori agus nach féidir</span>
<lb n="4963"/><span>linn eólas bheith againn ortha ná a dhéanamh amach cionnus</span>
<lb n="4964"/><span>a cuireadh i bhfeidhm iad.  Dá bhrígh sin nuair a fuair sé</span>
<lb n="4965"/><span>amach gur sháruigh breithe an tsaoghaleólais a bhfuil mothuighthe</span>
<lb n="4966"/><span>againn, agus go raibh riachtanas áirighthe ionnta, do b'é</span>
<lb n="4967"/><span>a dhóigh gur ab amhlaidh do comhnascadh cumadhtha-a-priori</span>
<lb n="4968"/><span>agus data céadfadhacha le chéile agus sin ba bhun leó.</span>
<lb n="4969"/><span>Is amhlaidh mar atá an scéal nach é riachtanas na hárd-</span>
<lb n="4970"/><span>eagnaidheachta atá 'sna breithibh seo i n-aon chor acht amháin</span>
<lb n="4971"/><span>riachtanas nádúrtha.</span></p>
<lb n="4972"/>
<lb n="4973"/><p><span>Ní lugha 'ná san an mearbhall a bhí air nuair a chuir</span>
<lb n="4974"/><span>sé roimhe "riaghail an adhbhair" do mhíniughadh.  Deir sé</span>
<lb n="4975"/><span>go dtuigeann sé ó "rud ag tuitim amach" go raibh rud</span>
<lb n="4976"/><span>éigin eile ann roimhe sin i n-am, acht ná fuil aon cheist</span>
<lb n="4977"/><span>'sa smaoineadh sin i dtaoibh ádhbhar bheith faoi."  Dá</span>
<lb n="4978"/><span>dheascaibh sin, dubhairt sé go raibh an abairt seo táithte,</span>
<lb n="4979"/><span>leis, agus mar bhí sí níos foirleithne ná gur féidir le</span>
<lb n="4980"/><span>duine an riaghail do dhéanamh ó n-a mhothuigh sé féin, do</span>
<lb n="4981"/><span>shíl Kant gur chumadhtha-a-priori fé ndear an nexus</span>
<lb n="4982"/><span>bheith riachtanach.  Acht do dhein sé dhá earráid 'sa cheist</span>
<lb n="4983"/><span>seo.  Do cheap sé gur ionann "adhbhar" agus "adhbhar</span>
<lb n="4984"/><span>riachtanach" agus i n-a theannta sin, nach raibh aon bhaint</span>
<lb n="4985"/><span>ag an riaghail seo le nár féidir linn mothughadh tré n-ár</span>
<lb n="4986"/><span>gcéadfadhaibh.  Acht níorbh'é riachtanas na hárdeag-</span>
<lb n="4987"/><span>naidheachta a bhí i n-a intinn aige chum mínighthe ar chor</span>
<lb n="4988"/><span>ar bith.  Do shíl sé gur bh'é, acht i n-a ionad sin, b'é</span>
<lb n="4989"/><span>riachtanas nádúrtha a bhaineas leis an riaghail eile sin,</span>
<lb n="4990"/><span>eadhon, biothbhuaine na nádúire a bhí i n-a intinn aige.</span>
<lb n="4991"/><span>Dubhairt sé, freisin, nach féidir linn bheith cinnte, an</span>
<lb n="4992"/><span>ceart dúinn an riaghail do chur ar neithibh nach mothuighmíd</span>
<lb n="4993"/><span>ná nach féidir linn mothughadh tré n-ár gcéadfadhaibh.</span>
<lb n="4994"/><span>Do bhréagnuigh Kant an rud a dubhairt Hume, gur féidir</span>
<lb n="4995"/><span>leis "rud ag tuitim amach" do cheapadh gan aon adhbhar</span>
<lb n="4996"/><span>bheith faoi.  Acht do theip air féin an riaghail do mhíniughadh</span>
<lb n="4997"/><span>i gceart nuair adubhairt sé gur chumadhtha-a-priori, a</span>
<lb n="4998"/><span>bhí insan aigne, a chomhcheangail an smaoineadh, "rud</span>
<lb n="4999"/><span>ag tuitim amach" agus an smaoineadh "adhbhar bheith</span></p>
</div>
<pb n="145"/>
<div><lb n="5000"/><p><span>faoi."  Do cheap sé nár bhféidir linn an abairt do</span>
<lb n="5001"/><span>thuigsint in-a n-éagmuis.  Is mar seo a mhínigheann</span>
<lb n="5002"/><span>muinntir na scol é.  'Sé seo an riaghail cheart go</span>
<lb n="5003"/><span>hiomlán: — Ní thig le nidh teagmhaiseach .i. nidh nach</span>
<lb n="5004"/><span>dual dó bheith beó de réir a nádúire féin, bheith beó gan</span>
<lb n="5005"/><span>adhbhar bheith faoi.  Is forus a fheicsint má bhíonn nidh</span>
<lb n="5006"/><span>beó nach dual dó, ann féin, bheith beó nach foláir dúinn</span>
<lb n="5007"/><span>creideamhaint go raibh adhbhar faoi.  Chífear ón méid</span>
<lb n="5008"/><span>sin go bhfuil an nexus riachtanach idir an bunadhbhar</span>
<lb n="5009"/><span>agus an fhaisnéis, de bhrígh nach féidir a cheapadh go</span>
<lb n="5010"/><span>mbéadh an bunadhbhar ann gan an fhaisnéis bheith ann</span>
<lb n="5011"/><span>leis.</span></p>
<lb n="5012"/>
<lb n="5013"/><p><span>Is dócha go bhfreagróchadh Kant gur fíor ár n-aighneas</span>
<lb n="5014"/><span>i dtaoibh na rudaí gur éigean dúinn ceapadh acht ó's rud é</span>
<lb n="5015"/><span>go sáruigheann sé na neithe gur féidir linn mothughadh</span>
<lb n="5016"/><span>tré na céadfadhaibh ná fuil sé ar ár gcumas a thuigsint</span>
<lb n="5017"/><span>ná eólas cruinn a bheith againn an fíor é da ríribh.</span>
<lb n="5018"/><span>D'admhochadh sé gur fíor ár dteóir da mbadh rud é gur</span>
<lb n="5019"/><span>admhuigh sé go rabhamair i n-ánn eólas dfhágháil ar néithibh</span>
<lb n="5020"/><span>ionnta féin.  D'aimhdheóin sin, pé uair a mhothuighmíd</span>
<lb n="5021"/><span>rud ag tuitim amach, is éigean dúinn admháil go raibh</span>
<lb n="5022"/><span>adhbhar faoi, mar ní féidir linn ceapadh go Mbéadh rud</span>
<lb n="5023"/><span>ann agus gan adhbhar dúthchasach ná imeallach bheith aige</span>
<lb n="5024"/><span>do bheith ann.  Más amhlaidh nach ionann an rud is éigean</span>
<lb n="5025"/><span>dúinn a cheapadh, annso, agus an rud atá ann dá</span>
<lb n="5026"/><span>ríribh tuigthar nach féidir dúinn eólas dfhágháil ar</span>
<lb n="5027"/><span>an saoghal agus nach fuil i gceapadh acht amháin</span>
<lb n="5028"/><span>mearbhall.</span></p>
<lb n="5029"/>
<lb n="5030"/><p><span>Do shéan Kant, amh, an cheist fhíor agus d'iompuigh</span>
<lb n="5031"/><span>sé i leithtaoibh.  Níor dhein sé iarracht a dhéanamh soiléir</span>
<lb n="5032"/><span>cé an fáth a gcuireann "riaghail an adhbhair" dfhiachaibh</span>
<lb n="5033"/><span>orainn ceapadh go bhfuil sé riachtanach adhbhar bheith fé</span>
<lb n="5034"/><span>gach rud a thuiteann amach.  Do chuir sé a mhalairt de</span>
<lb n="5035"/><span>cheist roimhe.  D'fhiafruigh sé cé an fáth a bhfuil sé riach-</span>
<lb n="5036"/><span>tanach againn ceapadh gur gníomh," a bhí ann roimh ré, is</span>
<lb n="5037"/><span>bun le gach atharrughadh.  Do shíl sé go gcuireann riaghail</span>
<lb n="5038"/><span>an lánréasúin dfhiachaibh orainn an méid seo do cheapadh,</span></p>
</div>
<pb n="146"/>
<div><lb n="5039"/><p><span>rud nach déineann sé ar chor ar bith.  Is lugha a chuireann</span>
<lb n="5040"/><span>an riaghail seo dfhiachaibh orainn cheapadh go bhfuil adhbhar</span>
<lb n="5041"/><span>riachtanach fé gach rud a thuiteann amach.  Is é seo a</span>
<lb n="5042"/><span>chuireann sí dfhiachaibh orainn a cheapadh go bhfuil rud</span>
<lb n="5043"/><span>tuismighthe fé gach atharrughadh agus go bhfuil an rud so</span>
<lb n="5044"/><span>i n-ánn an t-atharrughadh do dhéanamh sothuigseana dúinn.</span>
<lb n="5045"/><span>Ní "gníomh" is éigean dúinn cheapadh bheith ann roimh ré,</span>
<lb n="5046"/><span>acht rud tuismighthe.  Riachtanas nádúire a bhí i n-aigne</span>
<lb n="5047"/><span>Kant, agus b'é sin a chuir amugha é.  Acht an riachtanas</span>
<lb n="5048"/><span>árdeagnaidheachta, ní féidir eisceacht a cheapadh uaidh</span>
<lb n="5049"/><span>mar tarraingthar as na ceapadhthaibh foluighthe a snasui-</span>
<lb n="5050"/><span>gheann an tuigsin.</span></p>
<lb n="5051"/>
<lb n="5052"/><p><span>Chífear ón méid sin nach raibh an ceart ag Kant ar</span>
<lb n="5053"/><span>chor ar bith.  Ní gábha dhúinn cabhair o chumadhthaibh-a-</span>
<lb n="5054"/><span>priori le n-ár gceapadhtha a chur le chéile.  Tarraingthar</span>
<lb n="5055"/><span>ár gceapadhtha go léir ó na neithibh a mhothuighmíd tré</span>
<lb n="5056"/><span>n-ár gcéadfadhaibh agus is fíór an fhaisnéis a thugann</span>
<lb n="5057"/><span>siad dúinn i dtaoibh rudaí a sháruigheann ár gcéadfaidh</span>
<lb n="5058"/><span>do mhothughadh, cé na fuil an t-eólas so acht cosmhalach</span>
<lb n="5059"/><span>agus easbaidheach.  Admhuigheann Kant féin gur féidir</span>
<lb n="5060"/><span>linn eólas dfhághail i dtaoibh beatha agus nádúire rudaí</span>
<lb n="5061"/><span>a sháruigheann ar gcéadfaidh do mhothughadh tré n-ár</span>
<lb n="5062"/><span>gcreideamh féin.  Tarraingthar an creidheamh so as</span>
<lb n="5063"/><span>data a gheibhimíd ó rud d'ainmnigh sé "practical</span>
<lb n="5064"/><span>reason."  Acht níl insna rudaí seo acht neithe a mhothuighmíd</span>
<lb n="5065"/><span>agus níor thaisbeán sé go raibh dhá shlighe ag an aigne</span>
<lb n="5066"/><span>daonna, i n-a ndéineann sé breithe ó na neithibh a mhothuighi-</span>
<lb n="5067"/><span>míd.</span></p>
<lb n="5068"/>
<lb n="5069"/><p><span>Is dóigh liom gur léir ón méid atá luaidhte agam nach</span>
<lb n="5070"/><span>díreach an teoir a cheap Kant i dtaoibh breithe atá riach-</span>
<lb n="5071"/><span>tanach.  Do chonnacamair gur bh'é ba bhun leis an nexus</span>
<lb n="5072"/><span>bheith riachtanach, ná, snasughadh na gceapadhtha a cuirthar</span>
<lb n="5073"/><span>i gcompráid le chéile.  Más gábha deimhniughadh eile,</span>
<lb n="5074"/><span>scruduighimís mar éirighmíd cinnte i dtaoibh rud éigin</span>
<lb n="5075"/><span>ó bheith amhrasach no baramhlach i n-a taoibh.  Chífimíd</span>
<lb n="5076"/><span>gur b'iad na rudaí a mhothuigheann ár gcéadfaidh a threóiri-</span>
<lb n="5077"/><span>gheann sinn.  I n-a theannta sin, ós amhlaidh nach</span>
<lb n="5078"/><span>n-oibrigheann na cumadhtha-a-priori do réir ár dtola</span></p>
</div>
<pb n="147"/>
<div><lb n="5079"/><p><span>féin, oibrigheann siad i n-aghaidh gach a mothuighmíd.  Is</span>
<lb n="5080"/><span>fíor nach cuireann na céadfaidh i n-iúl dúinn acht mar</span>
<lb n="5081"/><span>shamhluigheann rudaí dhóibh, acht tá cumas ag ar n-aigne</span>
<lb n="5082"/><span>machtnadh ortha agus annsin aontughadh nó gan aontughadh</span>
<lb n="5083"/><span>leó.  Ní féidir le héinne a rádh nach raibh éirim aigne</span>
<lb n="5084"/><span>ag Kant acht an méid ar éirigh leis feallsamhnacht do</span>
<lb n="5085"/><span>cheapadh uaidh féin, fiadhnuigheann an cruaidhchás i n-a</span>
<lb n="5086"/><span>bhfuil lucht a leanamhna suidhte agus na teóirí bréige</span>
<lb n="5087"/><span>atá 'gá gceapadh aca o shoin.</span></p>
<lb n="5088"/>
<lb n="5089"/><p><span>CARN BÁN.</span>
<lb n="5090"/></p>
</div>
<pb n="148"/>
<div><lb n="5091"/><p><span>CÚRSAIDHE IASCAIGH I NÉIRINN</span></p>
<lb n="5092"/>
<lb n="5093"/><p><span>Adeirtar linn go mbíodh cuanta is aibhnte na hÉireann</span>
<lb n="5094"/><span>tuillte le hiasc ins an tseanaimsir.  Pé scéal ag na</span>
<lb n="5095"/><span>haibhntibh é, ní baoghal ná go bhfuil iasc go flúirseach</span>
<lb n="5096"/><span>fós i gcuantaibh is i bhfairgibh na tíre seo.</span></p>
<lb n="5097"/>
<lb n="5098"/><p><span>Is mór an stór saidhbhris do náisiún dála ár náisiún-</span>
<lb n="5099"/><span>na, atá gan mórán déantúisí, an fhairge agus a mbain-</span>
<lb n="5100"/><span>eann léi, dá ndéintidhe iad a láimhsiughadh agus do chur</span>
<lb n="5101"/><span>chum críche.</span></p>
<lb n="5102"/>
<lb n="5103"/><p><span>Adéarfar gur saoghal ró dhian ró-anróghach, róchontabhrtach</span>
<lb n="5104"/><span>saoghal an iascaire, agus gur b'in é fé ndeár é má tá</span>
<lb n="5105"/><span>imthighthe chum deiridh ag a ghairm bheathadh.  Ní shamhluigheann</span>
<lb n="5106"/><span>sé go bhfuil puinn dul ar aghaidh déanta againn.  Maidir</span>
<lb n="5107"/><span>le gléas is oireamhaint is láimhsiughadh tá cúrsaí iascaigh</span>
<lb n="5108"/><span>insa chan chéadna is do bhíodar fiche bliadhain ó shin.  Ní</span>
<lb n="5109"/><span>heasbha chruadhais ná calmacht in ár n-iascairí fé ndear</span>
<lb n="5110"/><span>san; níl an easbha sin ortha mar do fromhadh.</span></p>
<lb n="5111"/>
<lb n="5112"/><p><span>Easbha suime atá ag cur ar an ngnó.  Do bheartuig an</span>
<lb n="5113"/><span>náisiún a aigne ar cheist na talmhan, agus féach na feir-</span>
<lb n="5114"/><span>meóirí indiu tá meas aca ortha féin, tá iontaoibh aca</span>
<lb n="5115"/><span>as an bhfeirm mar ghairm bheathadh, agus tá suim aca i</span>
<lb n="5116"/><span>bhfeirmeóireacht mar ghnó.  Níl de dhíth ortha anois acht</span>
<lb n="5117"/><span>oideachas agus beidh an lá leó.</span></p>
<lb n="5118"/>
<lb n="5119"/><p><span>Is mithid don náisiún feasta an fhairge agus tionnscal</span>
<lb n="5120"/><span>na mara a thabhairt fé n-a aire.  Curtar i dtuigsint don</span>
<lb n="5121"/><span>iascaire gur fear tábhachtach é, agus beidh meas dá réir</span>
<lb n="5122"/><span>aige air féin.  Faghtar gléas do go mbeidh neart aige</span>
<lb n="5123"/><span>a inntleacht d' oibriughadh leis; tugtar oideachas</span>
<lb n="5124"/><span>oireamhnach do, agus ní baoghal ná go dtiocfaidh a mhalairt</span>
<lb n="5125"/><span>de chrot air féin is ar a ghnó.</span></p>
<lb n="5126"/>
<lb n="5127"/><p><span>Is leis an naisiún an t-iascaire, agus is ar an náisiún</span>
<lb n="5128"/><span>atá iascaireacht do shaothrughadh agus an t-iascaire a</span></p>
</div>
<pb n="149"/>
<div><lb n="5129"/><p><span>chur ar a bhonnaibh os cionn a ghnótha, agus mar dhíol air</span>
<lb n="5130"/><span>sin is ag an náisiún a bhéas an chéad chál chum toradh na</span>
<lb n="5131"/><span>hoibre.  Bíonn dá thaoibh ar gach aon scéal, agus tá dhá</span>
<lb n="5132"/><span>thaoibh ar an scéal so: taobh an náisiúin agus taobh an</span>
<lb n="5133"/><span>iascaire.</span></p>
<lb n="5134"/>
<lb n="5135"/><p><span>OIDEACHAS AGUS OIREAMHAINT.</span></p>
<lb n="5136"/>
<lb n="5137"/><p><span>Budh cheart oideachas oireamhnach a thabhairt don iascaire.</span>
<lb n="5138"/><span>Ní puinn mhaith dho, amh, eólas marbh, éolas díomhaoin.</span>
<lb n="5139"/><span>Níor mhór caoi a thabhairt do i dteannta an eólais, ar</span>
<lb n="5140"/><span>éirim a inntleachta a chur i bhfeidhm.  Ní féidir leis</span>
<lb n="5141"/><span>san do dhéanamh, agus a chuid oideachais a chur chum tairbhthe</span>
<lb n="5142"/><span>dho féin is don náisiún, muna bhfuil gléas le tarrac</span>
<lb n="5143"/><span>chuige aige.</span></p>
<lb n="5144"/>
<lb n="5145"/><p><span>Fear bocht an t-iascaire fé lathair.  Dá bhrígh sin</span>
<lb n="5146"/><span>budh cheart caoi a thabhairt do ar ghléas dfhághail ar cáirde.</span>
<lb n="5147"/><span>Obair don náisiún é seo, is ar an náisiún a bheidh é dhéanamh,</span>
<lb n="5148"/><span>nó is bocht a bheidh an t-iascaire choidhche, mar is beag</span>
<lb n="5149"/><span>ceannuidhe a thógfaidh an fhairrge mar urradh ar a chuid.</span>
<lb n="5150"/><span>Dá mbeadh cumann chómhpháirteachais idir na hiascairibh</span>
<lb n="5151"/><span>féin, budh leór don stát toradh a saothair mar urrudhas</span>
<lb n="5152"/><span>ar a earraibh.  Níor ghábha annsan bheith ag iarraidh ar an</span>
<lb n="5153"/><span>bhfeirmeóir ná an siopadóir seasamh leis.</span></p>
<lb n="5154"/>
<lb n="5155"/><p><span>Féach an feabhas a thiocfaidh ar chúrsaíbh iascaireachta le</span>
<lb n="5156"/><span>heólas is oireamhaint.  Sa chéad dul síos tiocfaidh leis</span>
<lb n="5157"/><span>an iascaire gach aon tsaosúr d' oibriughadh.  "Beidh an</span>
<lb n="5158"/><span>dá thráig ag an ngobadán."  Do bhéadh an trálaereacht</span>
<lb n="5159"/><span>le déanamh san Earrach, bhéadh saosúr na maicréal ón</span>
<lb n="5160"/><span>bhFóghmhar go Nodlaig, gan trácht ar na scadánaibh ná</span>
<lb n="5161"/><span>ar na gliomaig ná ar an spiléireacht, ná ar na mion-</span>
<lb n="5162"/><span>shaosúraibh eile.</span></p>
<lb n="5163"/>
<lb n="5164"/><p><span>Dá dtagadh ciúineas insan Earrach, mar a thagann go</span>
<lb n="5165"/><span>minic, ní fágfaidhe díomhaoin na fir, acht fágtar go minic</span>
<lb n="5166"/><span>fé lathair, mar is ar an ngaoith athá a mbraith.  Ní gábha</span>
<lb n="5167"/><span>an scéal a bheith amhlaidh acht innill íle a chur sna bádaibh</span>
<lb n="5168"/><span>agus nuair a bheifaidhe ag ceannach báid, bád nuadh-</span>
<lb n="5169"/><span>ghléasta dfhághail.  Beidh na báid sin oireamhnach i gcóir</span></p>
</div>
<pb n="150"/>
<div><lb n="5170"/><p><span>gach saghas iascaig do dhéanamh gach lá sa bhliadhain.  Má</span>
<lb n="5171"/><span>theipeann an ghaoth scaoilfar anuas na seólta agus</span>
<lb n="5172"/><span>oibreóchthar an t-inneall — sin a mbeidh ann.</span></p>
<lb n="5173"/>
<lb n="5174"/><p><span>Na báid nuadhchoirighthe sin leis, beid siad abhfad níos</span>
<lb n="5175"/><span>sabhálaighe 'ná na báid a bhíod ag braith ar na seólta</span>
<lb n="5176"/><span>amháin.  Nuair a thagann an stoirm cathtar na seólta a</span>
<lb n="5177"/><span>fhilleadh, annsan bíonn an bád seóil fé smacht na gaoithe,</span>
<lb n="5178"/><span>imthighthe ó smacht na stiúrach, 'á caitheamh ó thuinn go</span>
<lb n="5179"/><span>tuinn.</span></p>
<lb n="5180"/>
<lb n="5181"/><p><span>Is minic, leis, a cailltar airgead toisc gan inneall</span>
<lb n="5182"/><span>a bheith sna bádaibh.  Cuireann an ciúineas breis moille</span>
<lb n="5183"/><span>ar na bádaibh seóil, agus tagaid chum cuain is calaphuirt</span>
<lb n="5184"/><span>déadhnach don dtraen.</span></p>
<lb n="5185"/>
<lb n="5186"/><p><span>I dtaobh oideachais.  Tá a fhios ag an saoghal nach é an</span>
<lb n="5187"/><span>saghas céadna oideachais d'oirfeadh don iascaire agus</span>
<lb n="5188"/><span>d'oirfeadh don bhfeirmeóir nó don gcléireach nó don</span>
<lb n="5189"/><span>gceardaidhe.  Tá leathscéal d'iarracht éigin dá dhéanamh</span>
<lb n="5190"/><span>chum oideachais a thabhairt fé leith do gach dream díobh</span>
<lb n="5191"/><span>san, acht maidir lesna hiascairíbh níl faic 'á dhéanamh</span>
<lb n="5192"/><span>ar a son i gcúrsaibh oideachais.  Do theastochadh roinnt</span>
<lb n="5193"/><span>éigin eólais ó gach iascaire ar máirnéalacht, ar chionnus</span>
<lb n="5194"/><span>léarscáil mara do léigheamh is do tharrac, agus budh</span>
<lb n="5195"/><span>cheart a chur dfhiachaibh ortha snámh dfhoghluim.  Is aisteach</span>
<lb n="5196"/><span>an scéal é nách fuil dream ar imeallbhórdaibh na mara</span>
<lb n="5197"/><span>is lugha eólas ar snámh 'ná na hiascairí.  Ceist shuarach</span>
<lb n="5198"/><span>dar leat í sin, acht ní headh acht a mhalairt.</span></p>
<lb n="5199"/>
<lb n="5200"/><p><span>Dfhéadfaidhe eólas a bhailiughadh agus a chur le chéile</span>
<lb n="5201"/><span>ar na talmhantaíbh éisc, an cineál iasc a ghnáthuigheann gach</span>
<lb n="5202"/><span>talamh díobh an saosúr a ghabhann leis, an réidh nó anacrach</span>
<lb n="5203"/><span>é.  Dá mbeadh an t-eólas ag na hiascairibh dfhéadfaidís,</span>
<lb n="5204"/><span>dá mbeadh an oireamhaint cheart aca, dul fé dhéin na</span>
<lb n="5205"/><span>maicréal, nuair a bheadh deire leis an dtrálaereacht,</span>
<lb n="5206"/><span>agus filleadh ar n-ais ar biaiste na trálaereachta</span>
<lb n="5207"/><span>nuair a bheadh deire le biaiste na scadán.  Níor ghábha</span>
<lb n="5208"/><span>dhóibh bheith díomhaoin ar aonchor.</span></p>
<lb n="5209"/>
<lb n="5210"/><p><span>Eólas eile nár mhór i dtaobh iascaireachta ná so:</span>
<lb n="5211"/><span>An t-am in a scéitheann gach cinéal éisc agus an áit n-ar</span>
<lb n="5212"/><span>gnáth leó scéitheachtain, cosaint ó thrálaeiríbh a chur</span></p>
</div>
<pb n="151"/>
<div><lb n="5213"/><p><span>ar na bancanna áirighthe sin, le linn scéithte don iasc,</span>
<lb n="5214"/><span>mar stracann na trálanna troma an scéitheachtain agus</span>
<lb n="5215"/><span>marbhuightar na milliúin mioniasc sa tslighe sin.  Dá</span>
<lb n="5216"/><span>dtuigeadh na hiascairí gurb olc an cnuaisciún "gé an</span>
<lb n="5217"/><span>uibh órdha a mharbhadh" bfhuirist na bancanna a chosaint</span>
<lb n="5218"/><span>acht na hallmhuraig a choimeád amach.  Pé scoileanna a</span>
<lb n="5219"/><span>curfar ar bun do sna hiascairíbh cathfar roinnt cnuais-</span>
<lb n="5220"/><span>ciún, idir cnuaisciún tighis agus cnuaisciún náisiúnta, a</span>
<lb n="5221"/><span>mhúineadh ionnta, mar ní mó atá an t-adhbhar so ag</span>
<lb n="5222"/><span>teastáil ó aon dream in Éirinn 'ná ó na hiascairí.</span>
<lb n="5223"/><span>Tuigfar dóibh gur ceart dóibh ar a son féin aire thabhairt</span>
<lb n="5224"/><span>don scéitheachtain, mar má mharbhuighid an síol ní bheidh aon</span>
<lb n="5225"/><span>fhóghmhar aca.  Tuigfar do gach fhear díobh go bhfuil sé</span>
<lb n="5226"/><span>ag seasamh leis féin má sheasuigheann sé le n-a chómhpháir-</span>
<lb n="5227"/><span>tidhe, agus tuigfar dóibh go léir gur ceart dhóibh seasamh</span>
<lb n="5228"/><span>leis an náisiún ar a bhfuil a mbraith.</span></p>
<lb n="5229"/>
<lb n="5230"/><p><span>Budh mhór an cur amach ar an iascaire leis, eólas a</span>
<lb n="5231"/><span>bheith aige ar inneallóireacht (beagán de) ar dheisiúghchán,</span>
<lb n="5232"/><span>agus ar líontóireacht.  Do theastóchadh uaidh taithighe a</span>
<lb n="5233"/><span>dhéanamh ar gach saghas gléas, ón dorugha go dtí an pota</span>
<lb n="5234"/><span>ghliomaigh, agus ón gcochal go dtí an trál, mar bíonn an</span>
<lb n="5235"/><span>bhliadhain ann anois is arís nách tagann puinn maicréal</span>
<lb n="5236"/><span>isteach, agus go mbíonn bancanna na trálaereachta</span>
<lb n="5237"/><span>dealbh go leór.  Budh mhór an áis don iascaire annsan</span>
<lb n="5238"/><span>Saighneóireacht a tharrac chuige nó spiléaracht nó fionn-</span>
<lb n="5239"/><span>ríoghacht leis an dtreamail.  Annsan nuair a bheidh</span>
<lb n="5240"/><span>oireamhaint cheart ag an iascaire agus an t-oideachas</span>
<lb n="5241"/><span>ceart aige, beidh i n-a chumas dul ar bhórd luinge a bheidh</span>
<lb n="5242"/><span>inneamhail don bhfairrge, agus beidh a fhios aige cionnus</span>
<lb n="5243"/><span>dul fé dhéin a bheathadh do thuilleamh go fearamhail is go</span>
<lb n="5244"/><span>heólgaiseach, agus gan imnidhe air go mbeidh ocras air</span>
<lb n="5245"/><span>féin ná ar a chlainn.</span></p>
<lb n="5246"/>
<lb n="5247"/><p><span>MARGAIDHE.</span></p>
<lb n="5248"/>
<lb n="5249"/><p><span>Chum dianeagair a dhéanamh ar an ngnó go léir budh</span>
<lb n="5250"/><span>cheart do sna hiascairíbh bheith i gcumann cómharoibre,</span>
<lb n="5251"/><span>nó i gcumann cómhpháirteachais, agus obair an iascaig</span></p>
</div>
<pb n="152"/>
<div><lb n="5252"/><p><span>go léir a chur fé stiúrughadh reachtaire a bheadh freagrach</span>
<lb n="5253"/><span>don náisiún.  Do bheadh ar an reachtaire sin an margadh</span>
<lb n="5254"/><span>a chosaint d'iasc na hÉireann, agus smacht a chur anois</span>
<lb n="5255"/><span>is arís ar na ceannachóiríbh dá mbraitheadh sé fonn ortha</span>
<lb n="5256"/><span>chum brabach thar meadhon a dhéanamh.  I gcoinne sin do</span>
<lb n="5257"/><span>bheadh ar na hiascairibh margaidhe na hÉireann do shásamh</span>
<lb n="5258"/><span>sul a gcuiridís aon phioc dá dtoradh thar lear.</span></p>
<lb n="5259"/>
<lb n="5260"/><p><span>Dfhéadfadh an reachtaire oifigeach uaidh a bheith i ngach</span>
<lb n="5261"/><span>ceanntair iascaig.  Dfhéadfaidís sin na hórduighthe a</span>
<lb n="5262"/><span>chómhlíonadh a thiocfadh isteach ó gach páirt dén tír</span>
<lb n="5263"/><span>d'iarraidh éisc.</span></p>
<lb n="5264"/>
<lb n="5265"/><p><span>Nuair a thagann cladarach éisg isteach is minic bhíonn</span>
<lb n="5266"/><span>ceal barrailí agus ceal salainn ar na ceannachóiribh,</span>
<lb n="5267"/><span>leigthar do'n iasc lobhadh ceal leasuighthe.  Bfhuiris an</span>
<lb n="5268"/><span>scéal san do leigheas acht stór mór salainn is barrailí</span>
<lb n="5269"/><span>a bheith i ngach baile iascaigh, agus muna mbeadh fonn ar</span>
<lb n="5270"/><span>na ceannachóiríbh an t-iasc go léir a leasughadh dfhéadfadh</span>
<lb n="5271"/><span>oifigeach an reachtaire é dhéanamh.  Agus dfhéadfaídhe</span>
<lb n="5272"/><span>cómhacht fé leith a thabhairt do aon uair a bhéadh fonn ar</span>
<lb n="5273"/><span>na ceannachóiribh luach an éisch a ghearradh anuas thar</span>
<lb n="5274"/><span>phingin áirighthe.  Budh mhór is ba ghábhtrach an t-urrudhas</span>
<lb n="5275"/><span>don iascaire bocht é sin.</span></p>
<lb n="5276"/>
<lb n="5277"/><p><span>Is aindeis is is náireach an scéal é go gcathtar fios</span>
<lb n="5278"/><span>a chur go Sasana go minic d'iarraidh éisc — iasc a ghabhtar</span>
<lb n="5279"/><span>ar imeallfhairrgíbh na hÉireann.</span></p>
<lb n="5280"/>
<lb n="5281"/><p><span>Bíonn a mbrabach féin ag ceannachóiríbh Shasana as an</span>
<lb n="5282"/><span>margadh agus sinne a dhíolann as.  Dfhéadfaídhe an</span>
<lb n="5283"/><span>t-airgead san a choimeád sa bhaile acht "biúró" nó oifig</span>
<lb n="5284"/><span>fé chúram reachtaire a chur ar bun i bpríomhchathair na</span>
<lb n="5285"/><span>hÉireann.  Dfhéadfaidhe na hórduighthe do sheóladh ag</span>
<lb n="5286"/><span>triall air.  Obair eile Don reachtaire margadhe dfhághail</span>
<lb n="5287"/><span>amuigh don fharasbár a bhéadh againn sa bhaile.  Dá mbeadh</span>
<lb n="5288"/><span>ár riaghaltas féin againn dfhéadfaidhe cothrom na féinne</span>
<lb n="5289"/><span>dfhághail d'iasc na hÉireann, nó muna bhfaghthaidhe dfhéad-</span>
<lb n="5290"/><span>faidhe an comhar do dhíol leis an náisiún do bheadh ciontach.</span>
<lb n="5291"/><span>Do bhéadh neart againn cáin a leagadh ar a chuid earraí</span>
<lb n="5292"/><span>sin ag teacht isteach annso.  Do mhúinfeadh san ceacht dho,</span>
<lb n="5293"/><span>agus níor ghábha dhúinne bheith ag imtheacht agus ár méar</span></p>
</div>
<pb n="153"/>
<div><lb n="5294"/><p><span>in ár mbéal againn fé mar do bhí cúpla bliadhain ó shin</span>
<lb n="5295"/><span>nuair a leag na púncáin cáin ar mhaicréil na hÉireann.</span></p>
<lb n="5296"/>
<lb n="5297"/><p><span>MARGADH D'IASC ÚR.</span></p>
<lb n="5298"/>
<lb n="5299"/><p><span>An t-iasc a ghabhtar leis an dtrálaer, úr a curtar</span>
<lb n="5300"/><span>ar an margadh é.  Is mór an cur siar ar iascairíbh ceal</span>
<lb n="5301"/><span>leac oighreach, acht is measa 'ná san féin easbha caethamh-</span>
<lb n="5302"/><span>lachta traenann, mar is de dheascaibh drochthraenanna</span>
<lb n="5303"/><span>a bhíonn gábha aige ar aonchor leis an leac oighir.</span>
<lb n="5304"/><span>Is minic ceal boscaí ar an dtraen a fhágann an baile</span>
<lb n="5305"/><span>iascaig, agus is minic fós an phríomhthraen imthighthe</span>
<lb n="5306"/><span>sul a dtagann traen na lagharóige isteach.  Annsan</span>
<lb n="5307"/><span>iseadh bhíonn gábha leis an leac oighir, mar muna gcuirtídhe</span>
<lb n="5308"/><span>ar leac oighir an t-iasc do bheadh diomáiste mór imthighthe</span>
<lb n="5309"/><span>air sul a shroiseadh sé an margadh.</span></p>
<lb n="5310"/>
<lb n="5311"/><p><span>Bfhuiris roinnt leac oighre dfhagháil sa gheimhreadh acht tig</span>
<lb n="5312"/><span>oighreach a dhéanamh le hé choiméad.  Níor ghábha acht bán</span>
<lb n="5313"/><span>do réidhteach, agus uisge a scaoileadh ar a fhuaid nuair</span>
<lb n="5314"/><span>a thiocfadh an sioc.  Dá luighead a gheóbhthaidhe mar sin</span>
<lb n="5315"/><span>de ba mhór an chabhair é.</span></p>
<lb n="5316"/>
<lb n="5317"/><p><span>Ba chóir, amh, go bhféadtaidhe oighireachán (refrigerator)</span>
<lb n="5318"/><span>a chur ar bun i ngach ceanntar i n-a ndéintar trálaereacht.</span>
<lb n="5319"/><span>Ní baoghal ná go ndíolfadh sé as féin.  Pé scéal é is</span>
<lb n="5320"/><span>neamhchnuaisciúnta an gnó beith ag tarrac leac oighreach</span>
<lb n="5321"/><span>ar bhóthar iarainn cúpla céad mile ó bhaile mar adéintar.</span></p>
<lb n="5322"/>
<lb n="5323"/><p><span>LEASUGHAD.</span></p>
<lb n="5324"/>
<lb n="5325"/><p><span>Tá maicréil na hIoruaidhe ag buadhchain ar mhaicréalaibh</span>
<lb n="5326"/><span>na hÉireann sna Stáit.  Eagar gnótha fé ndeár san,</span>
<lb n="5327"/><span>agus ar ndóigh tá inntleacht is meabhair chinn ag Éireannaigh</span>
<lb n="5328"/><span>ar a luighead chómh maith le cách eile dá gcuiridís rómpa</span>
<lb n="5329"/><span>binibe gnótha a chur ortha féin.</span></p>
<lb n="5330"/>
<lb n="5331"/><p><span>Déinid leasuightheoirí na hIoruaidhe na bric do thoghadh.</span>
<lb n="5332"/><span>Biónn na bric mhóra leó féin agus na bric bheaga leó</span>
<lb n="5333"/><span>féin, agus na bric mheadhonacha leó féin.  Bíonn na bric</span>
<lb n="5334"/><span>i ngach barraile d'aon mheádhchain, agus is mór an áis é</span>
<lb n="5335"/><span>sin don siopadóir, mar ní gábha dho bheith 'á meádhaidh arís.</span></p>
</div>
<pb n="154"/>
<div><lb n="5336"/><p><span>Is mór an tapamhlacht é sin agus fear grithileánach is eadh</span>
<lb n="5337"/><span>an siopadóir, agus ceannóchaidh sé barraile toghtha níos</span>
<lb n="5338"/><span>túisce ná barraile n-a mbeidh an t-iasc caithte i ngabhal</span>
<lb n="5339"/><span>a chéile meascaithe mion is garbh.</span></p>
<lb n="5340"/>
<lb n="5341"/><p><span>Bíonn an iomarca fústair ar ár leasuightheóiribh-na</span>
<lb n="5342"/><span>chum obair dá leithéid sin do dhéanamh nuair a thagann</span>
<lb n="5343"/><span>cladarach éisc ortha, acht mar sin féin do bfhiú dhóibh a</span>
<lb n="5344"/><span>suaimhneas do cheapadh agus a ngnó do dhéanamh i gceart.</span>
<lb n="5345"/><span>Is minic a bhuadhfaidhe go maith leis, mar ní baoghal go</span>
<lb n="5346"/><span>bhfanfadh an t-iasc ar a lámhaibh.</span></p>
<lb n="5347"/>
<lb n="5348"/><p><span>Tamall ó shin do chrom daoine ar leasughadh nach raibh</span>
<lb n="5349"/><span>puinn tuigsint aca i gcúrsaíbh leasuighthe.  Do caitheadh</span>
<lb n="5350"/><span>cuid d'iasc na hÉireann insa bhfairrge in Aimeirceá.</span>
<lb n="5351"/><span>Do thug sin drochainm do leasuightheóiríbh na tíre seo.</span>
<lb n="5352"/><span>Ba mhór an éagcóir é, agus éagcóir a b'eadh é gur bhfhuiris</span>
<lb n="5353"/><span>é do chosc, acht fíneáil throm do chur ar éinne a chuirfeadh</span>
<lb n="5354"/><span>chum siubhail iasc ná beadh leasuighthe i gceart, agus</span>
<lb n="5355"/><span>annsan cómhartha céirde na hÉireann do chur ar gach</span>
<lb n="5356"/><span>barraile.</span></p>
<lb n="5357"/>
<lb n="5358"/><p><span>STÁIN-LEASUGHADH.</span></p>
<lb n="5359"/>
<lb n="5360"/><p><span>Is mór an truagh nach fuil fhios againn cé an méid a</span>
<lb n="5361"/><span>caithtar ar iasc stáinleasuighthe gach bliadhain in Éirinn.</span>
<lb n="5362"/><span>Caithtar cuid mhaith gan amhras, mar níl siopa beagnách</span>
<lb n="5363"/><span>nach díoltar boscaí séirdíní is spruit, agus rl., ann, gan</span>
<lb n="5364"/><span>trácht ar na bradáin stánuighthe a thagann ó Chanaideá.</span>
<lb n="5365"/><span>Thar sáile a thagann sé go léir agus is leibideach an scéal</span>
<lb n="5366"/><span>é go bhfuil so amhlaidh agus sinn féin ag cur éisc thar</span>
<lb n="5367"/><span>sáile go saor.  "Díolaim saor is ceannuighim daor"</span>
<lb n="5368"/><span>atá ag muinntir na hÉireann.  Dá mbeadh spioraid an</span>
<lb n="5369"/><span>ghnótha i lucht tionnscail na tíre seo bfhuiris dóibh stáin-</span>
<lb n="5370"/><span>leasughadh do dhéanamh ar an oiread éisc is do dhéanfadh</span>
<lb n="5371"/><span>muinntir na hÉireann féin ar a laighead.  Níl aon</span>
<lb n="5372"/><span>dianeólaigheacht ag baint leis mar chéird.  Dá</span>
<lb n="5373"/><span>dtosnuighthidhe ar an obair sin in Eirinn ní baoghal ná</span>
<lb n="5374"/><span>go n-éireóchadh leis.  Is fusa go mór margadh dfhághail</span></p>
</div>
<pb n="155"/>
<div><lb n="5375"/><p><span>don iasc stáinleasuighthe 'ná dh'iasc na picealach mar ní</span>
<lb n="5376"/><span>bhíonn aon ghoirteamas ann.</span></p>
<lb n="5377"/>
<lb n="5378"/><p><span>Tá beagán den obair seo 'á dhéanamh i nDaingean</span>
<lb n="5379"/><span>Uí Chúise.  Púncán atá i mbun na hoibre ann, agus cé</span>
<lb n="5380"/><span>go bhfuil iomaidheacht idir é féin agus n-a ceannachóirí</span>
<lb n="5381"/><span>eile tá ag éirghe leis.</span></p>
<lb n="5382"/>
<lb n="5383"/><p><span>Is mór an truagh nách fuil beagán den stáinleasughadh</span>
<lb n="5384"/><span>'á dhéanamh i ngach ceanntar iascaig in Éirinn.</span></p>
<lb n="5385"/>
<lb n="5386"/><p><span>Dá mbailightidhe stocairgead bfhuiris an obair á chur</span>
<lb n="5387"/><span>ar siubhal, mar ní theastochadh aon inneallaí costasamhla.</span>
<lb n="5388"/><span>Coire is inead roighileáin agus íle olibhe agus roinnt</span>
<lb n="5389"/><span>stánach, — b'shin a dteastóchadh.  Acht an fhaid is bheidh</span>
<lb n="5390"/><span>easbha muinghíne ag muinntir na hÉireann as a dtionn-</span>
<lb n="5391"/><span>scalthóiríbh agus an fhaid is bheimíd ag brath ar an bhfear</span>
<lb n="5392"/><span>thall ní baoghal go ndéanfam puinn.  Ní bhíonn an mhuinghín</span>
<lb n="5393"/><span>acht mar a mbíonn an t-urrudhas, agus is é an t-urradh</span>
<lb n="5394"/><span>atá ag teastáil uainn, riaghaltas dúthchais a chosnóch-</span>
<lb n="5395"/><span>aidh ár ndéantúisí le cothrom cánach ar an earradh iasachta.</span></p>
<lb n="5396"/>
<lb n="5397"/><p><span>AN CHEILP.</span></p>
<lb n="5398"/>
<lb n="5399"/><p><span>Tá dlúthcheangal idir chúrsaíbh ceilpe agus cúrsaíbh</span>
<lb n="5400"/><span>iascaigh, mar is iascairí a bhíonn ag gabháil don cheilp.</span></p>
<lb n="5401"/>
<lb n="5402"/><p><span>Dá aindeisidheacht cúrsaí an iascaig is aindeisí go</span>
<lb n="5403"/><span>mór cursaí na ceilpe.  Ceannuigheann an choitchiantacht</span>
<lb n="5404"/><span>iasc acht ní cheannuigheann acht chómhluadar fánach an</span>
<lb n="5405"/><span>cheilp.  Dá bhrígh sin is fusa go mór fear déanta na</span>
<lb n="5406"/><span>ceilpe do scrios 'ná an t-iascaire.  Ní bhéad le déanamh</span>
<lb n="5407"/><span>ag an gcúpla cómhluadar acht teacht le chéile agus an</span>
<lb n="5408"/><span>luach a shocrughadh eatorra, agus ní baoghal go gcuirfidhe</span>
<lb n="5409"/><span>chúcha ná uatha.</span></p>
<lb n="5410"/>
<lb n="5411"/><p><span>Do bhí obair den tsórt san ar siubhal go dtí le trí</span>
<lb n="5412"/><span>bliadhna anuas, nó go dtáinigh ceannachóirí neamhspleadhacha</span>
<lb n="5413"/><span>ar an margadh.  Tá deich bpúint an tonna ar cheilp</span>
<lb n="5414"/><span>indiu in áit dhá phúnt roimhe seo.  Do bhí an scéal ní ba</span>
<lb n="5415"/><span>mheasa 'ná san féin, mar do leig na ceannachóirí ortha go</span>
<lb n="5416"/><span>raibh gléas aca chum an cheilp do mheas.  Is minic do</span>
<lb n="5417"/><span>gheibhtidhe an phingin ab aoirde ar ualach di agus, do</span></p>
</div>
<pb n="156"/>
<div><lb n="5418"/><p><span>cuirtidhe siar ualach eile as an teine chéadna, daortha</span>
<lb n="5419"/><span>damanta.  Do gheibheadh sé an phingin ab aoirde lá</span>
<lb n="5420"/><span>ar na bháireach bfhéidir, dá mbeadh an t-ádh leis an bhfear</span>
<lb n="5421"/><span>gur leis í.  Do bhíodh an lom dá léirscrios gan aon agó.</span></p>
<lb n="5422"/>
<lb n="5423"/><p><span>Níl aon phioc den obair a ghabhann le foth-thorthaí na</span>
<lb n="5424"/><span>ceilpe 'á dhéanamh in Éirinn.  Is mór an truagh san,</span>
<lb n="5425"/><span>mar tá saidhbhreas thar na beartaibh le fághail asta.</span></p>
<lb n="5426"/>
<lb n="5427"/><p><span>Is mór an truagh, leis, nach fuil lucht na ceilpe do</span>
<lb n="5428"/><span>déanamh, i gcumann.  Do bhéadh neart aca annsan, iad</span>
<lb n="5429"/><span>féin a chosaint ar na scriosairíbh.</span></p>
<lb n="5430"/>
<lb n="5431"/><p><span>BRADÁIN.</span></p>
<lb n="5432"/>
<lb n="5433"/><p><span>Má tá na bradáin ag dul i ngannachúiseacht sinn féin</span>
<lb n="5434"/><span>fé ndeár é.  Is é do cheap muinntir na hÉireann nach</span>
<lb n="5435"/><span>raibh aon chál ag na Sasannaig chum cosaint a chur ar na</span>
<lb n="5436"/><span>haibhntibh a thug Dia dhóibh.  Cantáil is eadh do dhein na</span>
<lb n="5437"/><span>Sasannaig agus do marbhuigheadh na bradáin dá n-aimhdheóin</span>
<lb n="5438"/><span>idir geimhreadh agus samhradh, ba chuma iad a bheith i</span>
<lb n="5439"/><span>séasúr nó gan do bheith.  Acht ní mór an tairbhthe bradán</span>
<lb n="5440"/><span>i mbéal scéitheachtainte, agus nuair a marbhuightidhe an</span>
<lb n="5441"/><span>mháthair do marbhuightídhe an scéitheachtaint chómh maith.</span>
<lb n="5442"/><span>Dfhág an obair sin na haibhnte ar bheagán bradán.  Ba</span>
<lb n="5443"/><span>mheasa 'ná san fós nós eile a cleachtaighthidhe .i. nimh</span>
<lb n="5444"/><span>a chur insan uisce, mar do scriosadh an nimh an abha ar</span>
<lb n="5445"/><span>fad agus a mbíodh innte.</span></p>
<lb n="5446"/>
<lb n="5447"/><p><span>Rud eile a dhéin a lán díoghbhála do sna haibhntibh — do</span>
<lb n="5448"/><span>bhíodh na trálaerí gaile ag rith isteach aganfhiosaidheacht</span>
<lb n="5449"/><span>ar bhéalaibh na n-abhann i ndorchadas na hoidhche.  Do</span>
<lb n="5450"/><span>bheiridís leis an dtrál ar na céadtaibh bradán sa tslighe</span>
<lb n="5451"/><span>dhuit nách aon iongnadh é má tá aibhnte na hÉireann gan</span>
<lb n="5452"/><span>an oiread bradán ionnta is mar do bhíodh.</span></p>
<lb n="5453"/>
<lb n="5454"/><p><span>Chum duine do leigheas is é an rud is gábhtaraighe 'ná</span>
<lb n="5455"/><span>eólas a chur ar an ngalar.  Tá a fhios againn cad tá</span>
<lb n="5456"/><span>bun os cionn le sna haibhntibh.  Faghtar an leigheas.</span></p>
<lb n="5457"/>
<lb n="5458"/><p><span>Ní mór a chosnóchadh sé leabthacha grin a dhéanamh in</span>
<lb n="5459"/><span>aice gach abhann, cloidhe cosantá a chur leó agus fir a</span></p>
</div>
<pb n="157"/>
<div><lb n="5460"/><p><span>chur 'á bhfaireadh.  Scéithfeadh na bradáin in sna leabthacha</span>
<lb n="5461"/><span>san go nadúrtha.</span></p>
<lb n="5462"/>
<lb n="5463"/><p><span>I bhfotháit annso is annsúd in Éirinn, baintar an</span>
<lb n="5464"/><span>scéitheachtaint amach as na bradánaibh, agus curtar na</span>
<lb n="5465"/><span>huibhe i mboscaíbh go mbíonn séithleán uisce ag gabháil</span>
<lb n="5466"/><span>tríotha.  Fágtar annsan iad nó go dtagann na bric</span>
<lb n="5467"/><span>bheaga amach agus abhfad i n-a dhiaidh san, nó go mbíd</span>
<lb n="5468"/><span>siad láidir a ndóithin chum iad do chur amach ar na mion-</span>
<lb n="5469"/><span>aibhntibh.</span></p>
<lb n="5470"/>
<lb n="5471"/><p><span>Is costasamhail an obair í sin, mar caithtar tighthe</span>
<lb n="5472"/><span>móra do thógaint agus leabthacha grin do dhéanamh do</span>
<lb n="5473"/><span>sna bradánaibh chómh maith.  Bíonn sé anadhian, leis,</span>
<lb n="5474"/><span>ar an mbradán an eochair a bhrughadh as.  Bíonn sé tinn</span>
<lb n="5475"/><span>agus anathinn i n-a dhiaidh.  Mar sin féin, tá sé de</span>
<lb n="5476"/><span>bhuadh ag an tslighe sin seochas an scéitheachtaint nádúrtha</span>
<lb n="5477"/><span>fé chosaint .i. is féidir na bric óga dfheicsint gach lá</span>
<lb n="5478"/><span>agus aire do thabhairt dóibh.  Ní thiocfaidh aon namha</span>
<lb n="5479"/><span>ortha nó go mbeid láidir go maith.  Is féidir breith</span>
<lb n="5480"/><span>ortha aon uair agus iad do chur amach ar aon abhainn.</span>
<lb n="5481"/><span>Is minic a beirtar go hAstraelia is go hÁifric iad.</span>
<lb n="5482"/><span>Curtar amach miliúin éigin in aibhntibh na hÉireann gach</span>
<lb n="5483"/><span>bliadhain.  Dá n-aibigheadh a dtrian is mór an flúirse</span>
<lb n="5484"/><span>a chuirfeadh sé ar bhradánaibh sa tír seo.</span></p>
<lb n="5485"/>
<lb n="5486"/><p><span>Tuigtar go bhfuil aibhnte is cuanta is imeallfhairrgí</span>
<lb n="5487"/><span>na hÉireann agus nách fuil a sárughadh chum éisc le fághail</span>
<lb n="5488"/><span>san domhan bfhéidir.  In áit gach iascaire dfhéadfaidhe</span>
<lb n="5489"/><span>deichneabhar a bheith, acht aire a thabhairt don ngnó agus</span>
<lb n="5490"/><span>an iascaireacht do shaothrughadh mar budh cheart.  Eólas</span>
<lb n="5491"/><span>a theastuigheann agus binibe oibre agus muinighín gnótha —</span>
<lb n="5492"/><span>meas ag an iascaire air féin agus ar an iascaireacht,</span>
<lb n="5493"/><span>agus meas againne air — cosaint dhlighthe agus cabhair</span>
<lb n="5494"/><span>ó riaghaltas, caethamhlacht ar oireamhaint agus gléas</span>
<lb n="5495"/><span>dfhághail, agus tuigsint a bheith ag na hiascairíbh i gcúrsaíbh</span>
<lb n="5496"/><span>cnúaisciúin go mór mhór cnúaisciún náisiúnta.</span></p>
<lb n="5497"/>
<lb n="5498"/><p><span>"IASCAIRE."</span>
<lb n="5499"/></p>
</div>
<pb n="158"/>
<div><lb n="5500"/><p><span>SEAN-CHEÓL NA hÉIREANN.</span></p>
<lb n="5501"/>
<lb n="5502"/><p><span>AN SEAN-NÓS.</span></p>
<lb n="5503"/>
<lb n="5504"/><p><span>Is fada siar atá tagairt do cheól 'san tír seo.  Chuir</span>
<lb n="5505"/><span>ár sínsear spéis ann ó thúis.  Tá seanchus Éireann,</span>
<lb n="5506"/><span>roimh theacht an chreidimh, lán de scéalaibh i dtaoibh ceoil.</span>
<lb n="5507"/><span>Do réir Fise Adhamhnáin, bíonn aingil an Tighearna ag sír-</span>
<lb n="5508"/><span>sheinim cheoil ar neamh do Dhia na Glóire.  Deirtear i</span>
<lb n="5509"/><span>Saltair na Rann go raibh an saoghal go dian ar Ádhamh is</span>
<lb n="5510"/><span>ar Éabha toisc a mbeith go ceann bliadhna gan biadh cóir,</span>
<lb n="5511"/><span>gan adhbhar teine, gan tigheas, gan ceól, gan éadach.</span>
<lb n="5512"/><span>Bhíodh ceól agus amhránuidheacht ar siubhal coitchianta i</span>
<lb n="5513"/><span>nEamhain Macha le linn Chonchubhair Mic Neasa.  Bíodh</span>
<lb n="5514"/><span>ceóltóiridhe ag seinim ag Cruachain agus lucht cuarta</span>
<lb n="5515"/><span>ag feitheamh le biadh.  Chuir Moiriath inghean Scoiriaith,</span>
<lb n="5516"/><span>ríogh Chorca Dhuibhne, an ceóltóir Craiftine go dtí an</span>
<lb n="5517"/><span>Frainnc chum Labhraidh Loingse do mhealladh abhaile chúiche.</span>
<lb n="5518"/><span>Dílse Fheircheirtne an cruitire do Choin Roi mac Dáire is</span>
<lb n="5519"/><span>mó is bun le scéal de righscéaltaibh sean Éireann.  Bhí</span>
<lb n="5520"/><span>ollamh re ceól ar lucht leanamhna Chormaic mic Airt.</span>
<lb n="5521"/><span>Ní'l aon teóra le n-a bhfuil de chur síos ar cheol is</span>
<lb n="5522"/><span>cantain i scéaludheacht is i bhfilidheacht na Féine.  Cuirid</span>
<lb n="5523"/><span>Annála Uladh síos i mbliadhain a 634 ar bhás Ailealla</span>
<lb n="5524"/><span>cruitire, mac Aodha Sláine.</span></p>
<lb n="5525"/>
<lb n="5526"/><p><span>Léaghtar go minic, minic go mbíodh ceól 'san eaglais ó</span>
<lb n="5527"/><span>thúis i nÉirinn, is tá beatha na naomh mar ughdarás againn</span>
<lb n="5528"/><span>gur ghnáthach le manachaibh taisteal na hEireann, cláirse-</span>
<lb n="5529"/><span>acha do bheith ar iomchur aca gach áit dá ngabhaidís.  Dá</span>
<lb n="5530"/><span>bhrigh sin bhí ollamhain ceoil na hÉireann is a n-ainm i</span>
<lb n="5531"/><span>n-áirde ar fuid na hEórpa.  Thug Geartrúd naomhtha ó</span>
<lb n="5532"/><span>Nibheill cuireadh do bheirt dhearbhrathár Fursa .i. Foillean</span>
<lb n="5533"/><span>agus Ultán, chum ceól do mhúineadh dá mnáibh riaghalta.</span>
<lb n="5534"/><span>D'fhág Dungal mórán leabhra ceoil le hudhacht ag leabhar-</span></p>
</div>
<pb n="159"/>
<div><lb n="5535"/><p><span>lain Pháibh mar ar bhunaigh sé scoil mhór-chlú.  B' é</span>
<lb n="5536"/><span>Maonghal a bhí i gceannas scoile an cheoil i mainistir na</span>
<lb n="5537"/><span>nGaedheal i San Gall an tráth ba mhó fó réim an scoil</span>
<lb n="5538"/><span>sin.  Gaedheal eile darabh ainm Tuathal a bhí i gcean-</span>
<lb n="5539"/><span>nas na scoile i n-a dhiaidh.  Bhí cáil na scoile sin i mbéalaibh</span>
<lb n="5540"/><span>daoine ar fuid na hEorra, agus is ann a ceapadh</span>
<lb n="5541"/><span>mór-chuid de cheól na heaglaise.  Mar a chéile, manaigh</span>
<lb n="5542"/><span>is ollamhain cheoil ó Éirinn a chéadmhúin a gcuid cheoil</span>
<lb n="5543"/><span>do mhuinntir Alban agus Breatan agus Sacsan, mórmhór</span>
<lb n="5544"/><span>i nGlaistimbir na nGaedheal.  Thug rí na Breatan ceól-</span>
<lb n="5545"/><span>tóiridhe cliste leis ó Éirinn timcheall bliadhna a 1078</span>
<lb n="5546"/><span>agus is iad so do chéadchuir an Eisteadfód ar bun.</span>
<lb n="5547"/><span>Bhíodar go líonmhar i nÉirinn an tráth san.  Cuirid Annála</span>
<lb n="5548"/><span>Uladh síos, i mbliadhain a 1110, ar Fheardomhnach dall</span>
<lb n="5549"/><span>fear léighinn Chille Dara, iodhon saoi cruitireachta, d'éag</span>
<lb n="5550"/><span>an bhliadhain úd.  Tamall i na dhiadh san dubhairt Gearalt</span>
<lb n="5551"/><span>Caimbreins ná faca sé féin i dtír ar bith cruitiridhe do</span>
<lb n="5552"/><span>chuirfeadh sé i gcomórtas lé cruitiríbh na hÉireann.</span>
<lb n="5553"/><span>Agus dubharthas i dtaoibh Mhaolruanaidh mic Chearbhaill</span>
<lb n="5554"/><span>an cruitire dall do marbhuigheadh i mbliadhain a 1328 i</span>
<lb n="5555"/><span>bhfochair an Ridire Seán MacFeórais nár chualathas</span>
<lb n="5556"/><span>riamh is ná cloisfidhe go bráth a shárughadh de thimpire.</span></p>
<lb n="5557"/>
<lb n="5558"/><p><span>Ba ghnáthach cruitire ag cantain is ag seinim 'san am</span>
<lb n="5559"/><span>chéadna.  Tá a dhemhniughadh so againn 'san scéal úd</span>
<lb n="5560"/><span>innistear i dtaoibh Feidlimidh mic Criomhthainn rí na</span>
<lb n="5561"/><span>Mumhan 'san naomhadh aois.  Scríbh athair Ghailileo mar</span>
<lb n="5562"/><span>seo i dtaoibh na cruite i bhFlóraint i mbiadhain a 1581: —</span>
<lb n="5563"/><span>"Tugadh an gléas ársaidh so chughainne ó Éirinn ar</span>
<lb n="5564"/><span>dtúis do réir Dainte.  Deintear na céadta ceann aca</span>
<lb n="5565"/><span>'san tír sin, agus cúmtar go háluinn ann iad.  Tá</span>
<lb n="5566"/><span>eólas agus taithighe ag muinntir an oileain sin ar an</span>
<lb n="5567"/><span>gcruit leis na ciantaibh is na ciantaibh eile.  Fiú amháin</span>
<lb n="5568"/><span>cuirid a macsamhail ar shuaicheantas a ríoghachta, ar a</span>
<lb n="5569"/><span>dtighthibh puiblidhe, ar a gcuid airgid, ar gach nidh; agus</span>
<lb n="5570"/><span>is é an fáth go ndeinid mar go ndeirid gur shíolradar ó</span>
<lb n="5571"/><span>Dháithí Fáidh."</span></p>
<lb n="5572"/>
<lb n="5573"/><p><span>Tugann Riseárd Stanathurst árdmholadh do chruitire ó</span>
<lb n="5574"/><span>Éirinn a bhí ar a lucht aithne féin i mbliadhain a 1584.</span></p>
</div>
<pb n="160"/>
<div><lb n="5575"/><p><span>Agus Franncach dá raibh i nÉirinn dachad bliadhain ní ba</span>
<lb n="5576"/><span>dhiadhnaighe, seo mar thagair sé do cheól is do cheóltóiríbh</span>
<lb n="5577"/><span>na tíre seo: — "Tá árd-chion ag muinntir na hÉireann</span>
<lb n="5578"/><span>ar an gcruit.  Seinid siad go léir uirthe fé mar sheineann</span>
<lb n="5579"/><span>na Spáinnigh ar an bhfeidhlín, na Franncaigh ar an liút,</span>
<lb n="5580"/><span>na hIodálaigh ar an nguiteár, na Spáinnigh ar an gcais-</span>
<lb n="5581"/><span>tineit, na hAlbanaigh ar an bpíb mhóir, muinntear</span>
<lb n="5582"/><span>Eilbhéise ar an bhfideoig, na Gearmánaigh ar an dtrúmpa,</span>
<lb n="5583"/><span>na Danair ar an dtiompán, agus na Turcaigh ar an</span>
<lb n="5584"/><span>bhfeadán.</span></p>
<lb n="5585"/>
<lb n="5586"/><p><span>Is iomdha gléas ceoil do bhí ag ár sínsear seoch is</span>
<lb n="5587"/><span>an chruit is an chláirseach.  Bhí an tinne no an phíob aca</span>
<lb n="5588"/><span>chomh fada siar is mar théigheann ár n-eólas.  Cuirtear</span>
<lb n="5589"/><span>síos i mBruidhean dá Dearga ar naonbhar chuisleanach</span>
<lb n="5590"/><span>Chonaire.  B'ionann cuisleanach is píobaire.  Saghas eile</span>
<lb n="5591"/><span>píbe do b'eadh an bhuinne.  Buinnire ghairtidhe de fhear</span>
<lb n="5592"/><span>seanma an ghléis seo.  Tá samhla trír fear seanma</span>
<lb n="5593"/><span>tolluidhthe ar chrois Mhainistir Buithe, agus tá samhail</span>
<lb n="5594"/><span>phíobaire eile tolluidhthe i gcrois i gCluain mhic Nóis.</span>
<lb n="5595"/><span>Bhíodh an buinnire agus an cornaire i n-a suidhe ag an</span>
<lb n="5596"/><span>mbórd céadna 'san Tigh Mhiodhchuarta ag fleidh na</span>
<lb n="5597"/><span>Teamhrach.  Úrlaisidhe eile ceoil do b'eadh an chuiseach</span>
<lb n="5598"/><span>agus an feadán.  Is beag deifir a bhí idir an chuisigh is</span>
<lb n="5599"/><span>an bhuinne.  Feadánach a ghairtidhe de fhear seanma an</span>
<lb n="5600"/><span>fheadáin.</span></p>
<lb n="5601"/>
<lb n="5602"/><p><span>Ní raibh aon chomhaireamh ar a raibh de thrúmpaibh ag</span>
<lb n="5603"/><span>muinntir na hÉireann i n-allód.  Tá suas le deich</span>
<lb n="5604"/><span>dtrúmpa fichead i dTigh na Seód i mBaile Átha Cliath,</span>
<lb n="5605"/><span>agus fuairtheas leath-chéad éigin trúmpa i bportachaibh na</span>
<lb n="5606"/><span>hÉireann thall is i bhfus le céad go leith bliadhain.  Bhí</span>
<lb n="5607"/><span>sé cinéil trúmpa ann ar a laighead de: Bhí corn ann is</span>
<lb n="5608"/><span>buabhaill is adharc, dudag is galltrompa is barrabuadh.</span>
<lb n="5609"/><span>Stocaire an ainm thugtaidhe ar fhear seanma trumpa.</span>
<lb n="5610"/><span>I gcómhair chogaidh is mó dheintidhe úsáid de'n ghléas so.</span></p>
<lb n="5611"/>
<lb n="5612"/><p><span>Ba ghnáthach daoine ag coimhsheinim 'san sean-shaoghal i</span>
<lb n="5613"/><span>nÉirinn, leis.  Tá a sé no a seacht de fhoclaibh againn i</span>
<lb n="5614"/><span>gcómhair coimhsheanma, ar a laighead de.  Tá coimhsheinim</span>
<lb n="5615"/><span>fhéin againn agus comhcheadal agus fóchanadh.  Bain an</span></p>
</div>
<pb n="161"/>
<div><lb n="5616"/><p><span>focal coimhsheinim le gléas ceoil; bhain coimhcheadal le</span>
<lb n="5617"/><span>guth béil.  Is eól dúinn cad is aidhbhse ann ó'n míniughadh</span>
<lb n="5618"/><span>atá air i nAmhra Chuilm Chille: "Thángadar iarsoin na</span>
<lb n="5619"/><span>filidhe isin aireacht, agus duain molta leó dhó, agus</span>
<lb n="5620"/><span>aidhbhse ainm an cheoil sin; agus ba cheól dearscaightheach é</span>
<lb n="5621"/><span>mar adubhairt Colmán mac Leinín: —</span></p>
<lb n="5622"/>
<lb n="5623"/><p><span>"Luin ag eólaibh, uinge ag diarnaibh</span>
<lb n="5624"/><span>Crota ban n-aitheach ag crothaibh ríoghna</span>
<lb n="5625"/><span>Righte ag Domhnall dord ag aidhbhse</span>
<lb n="5626"/><span>Adhann ag connill, coig ag mo choigilt se."</span>
<lb n="5627"/><span>Agus i n-aenfheacht do ghnídís an ceól soin."</span></p>
<lb n="5628"/>
<lb n="5629"/><p><span>Ainm eile ar aidhbhse do b'eadh an cheapóg.  Déanfaidh</span>
<lb n="5630"/><span>maighdeana agus ógha Uladh ceapóg do chanadh im' thimcheall</span>
<lb n="5631"/><span>gach tráthnóna, arsa Fearbogha 'san scéal úd i dtaoibh</span>
<lb n="5632"/><span>Muice Mic Dáthó.</span></p>
<lb n="5633"/>
<lb n="5634"/><p><span>Bhí trí nósa áirithe ceoil ag na sean-cheóltóiríbh: bhí</span>
<lb n="5635"/><span>an geantraighe aca is an goltraighe is an suantraighe.</span>
<lb n="5636"/><span>Chuireadh an geantraighe ag rinnce is ag gáiridhe daoine</span>
<lb n="5637"/><span>agus dfhágadh sé ga meadhrach meanmnach iad.  Caointe</span>
<lb n="5638"/><span>agus ceól brónach do b'eadh an goltraighe, agus ní annamh</span>
<lb n="5639"/><span>do chuireadh sé daoine ag gol is ag sileadh deór.  Chuireadh</span>
<lb n="5640"/><span>an suantraighe lucht éisteachta chum suain, bhí de chneastacht</span>
<lb n="5641"/><span>ann is de chomhacht suaimhneasa.  Innistear dúinn i gCath</span>
<lb n="5642"/><span>Ruis na Ríogh gur "chanadh ciuil is airfite is adhmholta</span>
<lb n="5643"/><span>i n-aghaidh ríogh Lochlan i nDún dreachsholuis Dealgan, agus</span>
<lb n="5644"/><span>gur fhanadar súd ann dá dheascaibh go solas thráth éirghe</span>
<lb n="5645"/><span>ar na bhárach."  Chuirtidhe leanbhaidhe chum suain 'san</span>
<lb n="5646"/><span>sean-shaoghal, amhail is mar dheintear anois féin, is mar</span>
<lb n="5647"/><span>dhéanfar go deó, leis an suantraighe, leis.  Is eól dúinn</span>
<lb n="5648"/><span>so ó sna rannaibh do ceapadh le Muirinn darab tosach,</span>
<lb n="5649"/><span>"Codail ré suanán sáimhe," agus a mac Fionn mac</span>
<lb n="5650"/><span>Cumhaill aici dhá chur a chodladh.</span></p>
<lb n="5651"/>
<lb n="5652"/><p><span>Deintear tagairt go minic do cheól eile dá n-éaghmuis</span>
<lb n="5653"/><span>seo, 'sé sin an ceól sidhe.  Do réir tuairime daoine</span>
<lb n="5654"/><span>simplidhe ceól é seo chloistear ó'n aos sidhe i n-am</span>
<lb n="5655"/><span>mharbh na hoidhche no am éigin dá leithéid.  Ceóltóiridhe</span></p>
</div>
<pb n="162"/>
<div><lb n="5656"/><p><span>binne is mó chloiseann é; agus, dá mba rud é go</span>
<lb n="5657"/><span>bhfoghlumóchadh ceóltóir fonn no port de'n cheól agus</span>
<lb n="5658"/><span>é sheinim i n-a dhiadh san, creidid seandaoine i ndúithchíbh</span>
<lb n="5659"/><span>áirithe fós go mbeadh sé 'n-a luighe dá dheascaibh de</span>
<lb n="5660"/><span>easba sláinte, go ceann ráithe no níosa shia.  Is beag</span>
<lb n="5661"/><span>dúthaigh 'san Ghaedhealtacht gan eachtra éigin ann fós</span>
<lb n="5662"/><span>i dtaoibh an cheoil sidhe.</span></p>
<lb n="5663"/>
<lb n="5664"/><p><span>Rud eile: Bhíodh cantain áirithe i gcómhair gach saghas</span>
<lb n="5665"/><span>oibre ag ár sínsear chomh maith is mar tá againne.  Bhí</span>
<lb n="5666"/><span>a hamhrán no a cantain féin ag "cailín deas crúidhte na</span>
<lb n="5667"/><span>mbó," agus ní call a rádh ná bíodh cantain de dhíth ar</span>
<lb n="5668"/><span>mhnaoi casta "an túirnín lín." Bhíodh</span></p>
<lb n="5669"/>
<lb n="5670"/><p><span>Ding deang didearó, ding deang déaró,</span>
<lb n="5671"/><span>Ding deang didearó, buail sin, séid séo</span></p>
<lb n="5672"/>
<lb n="5673"/><p><span>no a leithéid ag an ngabha.  Ba ghnáthach lucht rómhair is</span>
<lb n="5674"/><span>treabhtha ag feadghail; agus is beag gnó nár bhain ceól</span>
<lb n="5675"/><span>no cantain éigin áirithe leis.  Cuireadh an fhilidheacht ar</span>
<lb n="5676"/><span>aon dul leis an gceól, agus chuaidh filidheacht is ceól i</span>
<lb n="5677"/><span>bhfeabhas is i mire is i méid le cois a chéile ó aois go</span>
<lb n="5678"/><span>haois.  Dá chómhartha san tá sean-nós fé leith againn i</span>
<lb n="5679"/><span>i nÉirinn i gcómhair amhránuidheachta agus seanma; agus,</span>
<lb n="5680"/><span>i n-aindeoin gach reachta dar cheap na Gaill chum ár</span>
<lb n="5681"/><span>gceól binn dúthchais do mhúchadh is do chur fé chois, tá</span>
<lb n="5682"/><span>"an sean-nós" fé réim indiu agus beidh fé réim, de</span>
<lb n="5683"/><span>dheoin Dé, an fhaid is bheidh uisce ag rith is féar ag fás</span>
<lb n="5684"/><span>i ngleanntaibh glasa na Banban.</span>
<lb n="5685"/></p>
</div>
<pb n="163"/>
<div><lb n="5686"/><p><span>SEANCHEOL NA hÉIREANN.</span></p>
<lb n="5687"/>
<lb n="5688"/><p><span>AN SEAN-NÓS.</span></p>
<lb n="5689"/>
<lb n="5690"/><p><span>An módh nó an nós sin ar an glaodhtar "An Sean-Nós"</span>
<lb n="5691"/><span>fé láthair, ní bhaineann sé le cúrsaí ceoltóireachta i</span>
<lb n="5692"/><span>n-aon chor, acht amháin ar an tslighe gcéadna n-a mbaineann</span>
<lb n="5693"/><span>reacaireacht le cúrsaí filidheachta.  Ceapann agus</span>
<lb n="5694"/><span>cumann an file an dán, agus aithriseann nó deireann</span>
<lb n="5695"/><span>an reacaire é; mar sin, leis, iseadh cheapann agus</span>
<lb n="5696"/><span>chumann an ceoltóir a chuid ceóil, agus seinneann nó</span>
<lb n="5697"/><span>deireann an cruitire nó an t-amhránuidhe é.  Is le</span>
<lb n="5698"/><span>hamhránuidheacht a bhaineann an sean-nós sin; agus</span>
<lb n="5699"/><span>ceárd fé leith iseadh an amhránuidheacht seochas an</span>
<lb n="5700"/><span>cheoltóireacht.  Dhá chomhartha annso gur beag a bhaineann</span>
<lb n="5701"/><span>an "Sean-Nós" sin le cúrsaí ceoil — do cheapfaidhe ó</span>
<lb n="5702"/><span>n-a bhfuil ráidhte agus scríobhtha ag a bhfurmhór aca so a</span>
<lb n="5703"/><span>bhíos ag trácht air, nár chloiseadh riamh cruit nó tiompán</span>
<lb n="5704"/><span>nó píb in Éirnn, agus nár mhair ann fear cheoil a cheapadh</span>
<lb n="5705"/><span>nó nár seinneadh cor nó port i gcóir ringce ná céilidhe.</span>
<lb n="5706"/><span>Rud níos tábhachtaighe, 'ná san, rud a theasbháineann</span>
<lb n="5707"/><span>dúinn go beacht soiléir an deighilt athá eatortha .i. na</span>
<lb n="5708"/><span>hamhránuidhthe do bheith ann i na gcéadtaibh, — ina míltibh</span>
<lb n="5709"/><span>bfhéidir — le céad bliadhain anuas, agus ní fios dúinn</span>
<lb n="5710"/><span>gur cheap duine aca oiread is aon fhonn nuadh nó aon</span>
<lb n="5711"/><span>streanncán cheoil nuadhdhéanta ar feadh na haimsire sin.</span>
<lb n="5712"/><span>Dá mbeadh ceárd an cheoltóra aca, nó dá mbeadh fíor-</span>
<lb n="5713"/><span>bhaint idir an amhránuidheacht agus an cheoltóireacht ní</span>
<lb n="5714"/><span>fuláir nó go gceapfaidhe ceól nuadh éigin i gcóir amhráin</span>
<lb n="5715"/><span>nua, — as Gaedhilg nó as Béarla.  Acht ní mar sin thárla.</span>
<lb n="5716"/><span>Níor dhéan na seanamhránuidhthe acht na fuinn a fuaireadar</span>
<lb n="5717"/><span>ó n-a n-aithreachaibh is a seanaithreachaibh féin a choiméad</span>
<lb n="5718"/><span>ón mbás.  I n-a theannta sin, do dhéineadar na fuinn</span></p>
</div>
<pb n="164"/>
<div><lb n="5719"/><p><span>d'atharrughadh agus do mheascadh trí chéile cómh mór san</span>
<lb n="5720"/><span>ná féadaimíd anois a bhfíorbhunadhas a dhéanamh amach —</span>
<lb n="5721"/><span>cuir i gcás "Éamonn an Chnuic" mar atá sé ag an</span>
<lb n="5722"/><span>Athair Pádraig Breatnach, ag Tomás O Mórdha (Silence</span>
<lb n="5723"/><span>is in our Festal Halls), ag Uilliam Ó Maoltuile (l. 208,</span>
<lb n="5724"/><span>History of Irish Music) agus ar a lán de leagthaibh</span>
<lb n="5725"/><span>éagsamhla eile; "Eibhlín a Rúin" ar a bhfuil crota</span>
<lb n="5726"/><span>éagsamhla curtha síos ag Carl Hardebeck, ag an</span>
<lb n="5727"/><span>Athair Pádraig Breatnach, ag Tomás Ó Mórdha; "An</span>
<lb n="5728"/><span>Chúilfhionn" ar a bhfuil leagthaí fé leith ag an nDochtúir</span>
<lb n="5729"/><span>Pádraig Mac Seóighe, ag Sir Charles Stanford, ag</span>
<lb n="5730"/><span>Seóirse Petrie, agus ag Tomás Ó Mórdha; "Spailpín</span>
<lb n="5731"/><span>a Rúin" do scríobh Carl Hardebeck ar a mhalairt de</span>
<lb n="5732"/><span>shlighe ar fad ón tslighe na bhfuil sé scríobhta ag an Atháir</span>
<lb n="5733"/><span>Pádraig Breatnach; agus tá na céadta eile dhíobh ann</span>
<lb n="5734"/><span>nach féidir le héinne is dócha, dá léigheanta agus dá</span>
<lb n="5735"/><span>chliste é i gcúrsai céoil, a rádh nó a dheimhniughadh dhúinn,</span>
<lb n="5736"/><span>cia aca leagadh do b'fhíorbhunudhas d'aon cheann aca ar</span>
<lb n="5737"/><span>dtúis.  Ar a shon san is uile samhluigheann sé dhamhsa</span>
<lb n="5738"/><span>go bhfuilimíd ag cur an iomaid spéise ar fad, fé láthair,</span>
<lb n="5739"/><span>ins na seanamhránuidhthe agus i n-a gcuid ceoil, san am</span>
<lb n="5740"/><span>gcéadna go bhfuilmíd ag tabhairt ár gcúl leis an bhfíor-</span>
<lb n="5741"/><span>shean-nós do chleacht ár sinnsear cómh fada siar le ré</span>
<lb n="5742"/><span>Chonchubhar mhic Neasa, b'fhéidir; agus o shin anuas.</span>
<lb n="5743"/><span>Dfhéadfaimís a rádh, go dtí go dtug Bunting cruitirí</span>
<lb n="5744"/><span>na hÉireann le chéile sa bhliadhain 1792, i mBéal</span>
<lb n="5745"/><span>Feirsde.</span></p>
<lb n="5746"/>
<lb n="5747"/><p><span>Cad é an sean-nós sin?  Cá bhfuil a thuairisc le fághail?</span>
<lb n="5748"/><span>An t-aon chunntas amháin athá le fághail air is i sean-</span>
<lb n="5749"/><span>litridheacht ár sinnsear a dh'fhéadfaimíd teacht suas leis.</span>
<lb n="5750"/><span>Do bhí anamheas ar fad ag ár sinnsear ar fhilidheacht</span>
<lb n="5751"/><span>agus ar cheol, agus tá anathrácht sa tseanlitridheacht ar</span>
<lb n="5752"/><span>chúrsaí ceoil agus gach ar bhain le ceárd na ceoltóireachta.</span>
<lb n="5753"/><span>Cuirfead síos annso an méid dí a bhaineann leis an sean-</span>
<lb n="5754"/><span>nós sin do chleachtaidís, chómh maith agus dfhéadaim</span>
<lb n="5755"/><span>teacht suas leis.  Deir Eoghan O Comhraidhe gur ab é an</span>
<lb n="5756"/><span>cunntas is ársa ar ghléas ceoil do fuair se sa tsean-</span>
<lb n="5757"/><span>litridheacht ná an giota so thíos do bhain sé as lámhscríbhinn</span></p>
</div>
<pb n="165"/>
<div><lb n="5758"/><p><span>ins an British Museum ina raibh cur síos ar Chath Mhaighe</span>
<lb n="5759"/><span>Thuireadh: —</span></p>
<lb n="5760"/>
<lb n="5761"/><p><span>San aistriughchán sin do dhéan Mrs. Hutton ar Táin</span>
<lb n="5762"/><span>Bó Chuailgne tá cur síos eile ar an seancheol céadna.</span>
<lb n="5763"/><span>Níl an tseanGhaedhilg le fághail agam, agus caithfidh mé</span>
<lb n="5764"/><span>m' innsint féin a chur air ón mBéarla.</span></p>
<lb n="5765"/>
<lb n="5766"/><p><span>"Do tharraing an chéad cruitire a lámh thar na</span>
<lb n="5767"/><span>téadaibh, agus do sheinn sé an Goltraighe dólásach</span>
<lb n="5768"/><span>dubrónach; agus tar éis a chloisint dóibh d'éag</span>
<lb n="5769"/><span>dáréag dfhearaibh Mheidhbhe le huaigneas agus le</span>
<lb n="5770"/><span>duairceas chroidhe.  Do tharraing an dara cruitire</span>
<lb n="5771"/><span>a lámh thar na téadaibh, agus do sheinn sé an</span>
<lb n="5772"/><span>Geantraighe soilbhir dóibh, i dtréo gur imthigh a</span>
<lb n="5773"/><span>mbrón agus a dtromachroidhe de na fearaibh ina</span>
<lb n="5774"/><span>thimcheall le neart aoibhnis agus suaircis, agus gur</span>
<lb n="5775"/><span>chómhgháirigheadar le háthas agus le tógáil croidhe.</span></p>
</div>
<pb n="166"/>
<div><lb n="5776"/><p><span>Do tháinig an tríomhadh cruitire chúcha agus do sheinn</span>
<lb n="5777"/><span>sé an Suantraighe, a bhí íseal aoibhinn le chloisint,</span>
<lb n="5778"/><span>agus tháinig suaimhneas agus síothchán chroidhe agus</span>
<lb n="5779"/><span>sámhchodladh ar na sluaightibh go léir ar chloisint</span>
<lb n="5780"/><span>an tsáircheoil sin dóibh."</span></p>
<lb n="5781"/>
<lb n="5782"/><p><span>Tá foscéal, leis, ag baint leis an "Táin Bó Chuailgne,"</span>
<lb n="5783"/><span>a bhfuil trácht ann ar cad ba phríomhchúis leis na trí</span>
<lb n="5784"/><span>ceolta sin .i. an Goltraighe, an Geantraighe, agus an</span>
<lb n="5785"/><span>Suantraighe.  "Tain Bó Fraich" is teidiol don foscéal</span>
<lb n="5786"/><span>so.  Do chuaidh Fraech go Ráth Chruachain chum Findabar, .i.</span>
<lb n="5787"/><span>inghean d' Oilioll agus do Mheadhbh, d' iarraidh mar bhan-</span>
<lb n="5788"/><span>chéile dó féin.  Do thug sé triúr cruitirí leis ina theannta</span>
<lb n="5789"/><span>chum cheoil a dhéanamh don gcomhluadar.  Seo mar a</span>
<lb n="5790"/><span>chuireann an seanscéal síos ar na cruitirí agus ar a</span>
<lb n="5791"/><span>gcuid ceoil:</span>
<lb n="5792"/></p>
</div>
<pb n="167"/>
<div><lb n="5793"/><p><span>Ma thuigimíd i gceart é, is mór an sásamh aigne, is</span>
<lb n="5794"/><span>iongantach an t-adhbhar mórtais dúinn é, an méid seo</span>
<lb n="5795"/><span>eólais atá le fághail i seanlitridheacht na nGaedhal.</span>
<lb n="5796"/><span>Agus cad tá le tuigsint againn as?  Ar an gcéad</span>
<lb n="5797"/><span>dhul síos, chímíd gur ab gnáthnós nó convention a bhí ag</span>
<lb n="5798"/><span>na seanGhaedhil, na trí ceolta so a bheith ghá seinnt aca,</span>
<lb n="5799"/><span>agus ar an ordughadh céadna dóibh, leis i gcomhnuidhe</span>
<lb n="5800"/><span>.i. an Goltraighe i dtosach, an Geantraighe ina dhiaidh</span>
<lb n="5801"/><span>sin, agus an Suantraighe mar dheire.  Is ar an ndul sin</span>
<lb n="5802"/><span>amháin atá gach aon chur síos ortha dá bhfuil le fághail isna</span>
<lb n="5803"/><span>seanscéaltaibh.  Sin é an chéad taobh de.  Seo taobh eile</span>
<lb n="5804"/><span>.i, nach fios dúinn an t-am ná cleachtthaidhe ceol in Eirinn.</span>
<lb n="5805"/><span>In gach roinnt de sna trí seanroinnteanna a deintear</span>
<lb n="5806"/><span>dár seanltridheacht tá anathrácht ar cheol, agus tuigimíd</span>
<lb n="5807"/><span>go soiléir go raibh árdmheas ag na daoine ar cheól agus</span>
<lb n="5808"/><span>gach ar bhain le cúrsaí ceoil.  Tá san le tabhairt fé</span>
<lb n="5809"/><span>ndear sa roinnt is ársa dá bhfuil fágtha againn chómh</span>
<lb n="5810"/><span>maith agus atá in aon roinnt eile — níos fearr, b'fhéidir.</span>
<lb n="5811"/><span>Ní bheadh sé de dhánaidheacht ag aoinne fé láthair, is dócha,</span>
<lb n="5812"/><span>a rádh nár bhain na scéalta ársa sin leis an saoghal a bhí</span>
<lb n="5813"/><span>in Éirinn i bhfad roimh aimsir Chríost.  Na scéalta a</span>
<lb n="5814"/><span>bhfuil trácht ionnta ar ré na ndéithe chuir cúrsaí na</span>
<lb n="5815"/><span>haimsire crot nuadh ortha b'fhéidir; acht, bíodh gur chuir,</span>
<lb n="5816"/><span>is fuiris a thuigsint ó na scéaltaibh féin, a simplidheacht</span>
<lb n="5817"/><span>agus ársacht a módh scéal d'innsint, go mbaineann</span>
<lb n="5818"/><span>cnámha na scéal leis an seanshaoghal ar fad, an saoghal</span>
<lb n="5819"/><span>a bhí ann na céadta bliadhain is dócha, roimh theacht Mhiledh</span>
<lb n="5820"/><span>agus a shluagh go hÉirinn.  Do bfhéidir nárbh ionnann an</span>
<lb n="5821"/><span>chruit a bhí ann an uair sin agus an chruit a bhí ag Toir-</span>
<lb n="5822"/><span>déalbach Ó Cearbhalláin, abair.  'Sé is dóichighe nárbh</span>
<lb n="5823"/><span>ionann.  Acht, cé nárbh ionnann féin, do bh' ionnann an</span>
<lb n="5824"/><span>meas agus an smaoineadh a bhí ag na seanchuidhthibh a</span>
<lb n="5825"/><span>cheap na scéalta sin agus ag na filí a tháinig na</span>
<lb n="5826"/><span>ndiaidh.</span></p>
<lb n="5827"/>
<lb n="5828"/><p><span>Do chum Giolla Bríde Mac Conmidhe, nó Giolla Bríde</span>
<lb n="5829"/><span>Albanach, dán mar gheall ar chruit Uí Bhriain, a thárla in</span>
<lb n="5830"/><span>Albain le n-a ré féin (1180 — 1250?).  Seo mar a thráchtann</span>
<lb n="5831"/><span>é ar an gcruit —</span>
<lb n="5832"/></p>
</div>
<pb n="168"/>
<div><lb n="5833"/><p><span>"Thabhroid chugham cruit mo ríogh go ttreigim,</span>
<lb n="5834"/><span>uirre m'imshníomh a bhrón da bhuing do dhuine re glór</span>
<lb n="5835"/><span>an chroinn cumruidhe."</span></p>
<lb n="5836"/>
<lb n="5837"/><p><span>Tugtar fé ndear cionnus a deireann sé go bhféadfadh</span>
<lb n="5838"/><span>duine a bhrón do thréigint ar chloisint gutha na cruite</span>
<lb n="5839"/><span>dho — díreach fé mar do thréigeadar na Fomóraigh a ngol</span>
<lb n="5840"/><span>agus a mbrón, agus do thosnuigheadar ar gháiridhe ar</span>
<lb n="5841"/><span>chloisint cheoil an Daghdha dhóibh fad ó.</span></p>
<lb n="5842"/>
<lb n="5843"/><p><span>Annsan tráchtann sé ar an té go mba leis an chruit —</span></p>
<lb n="5844"/>
<lb n="5845"/><p><span>An tan do thaighleadh a lámh</span>
<lb n="5846"/><span>a nadhbhuidh chiúil go cómhlán</span>
<lb n="5847"/><span>a h-osnadh leabar mín mór</span>
<lb n="5848"/><span>do beanadh dhinn ár ndobrón.</span></p>
<lb n="5849"/>
<lb n="5850"/><p><span>Cad é an saghas ceoil sin ar a dtugann sé</span>
<lb n="5851"/><span>a h-osnadh leabar mín mór</span></p>
<lb n="5852"/>
<lb n="5853"/><p><span>acht fíor Shuantraighe ceoil.</span></p>
<lb n="5854"/>
<lb n="5855"/><p><span>Do beanadh dhinn ár ndobrón — ceol aoibhinn, íseal,</span>
<lb n="5856"/><span>sítheach a bhéarfadh suaimhneas croidhe, sásamh chuirp agus</span>
<lb n="5857"/><span>aigne, agus sámhchodladh do n-a lucht éistigh.  Annsan</span>
<lb n="5858"/><span>leanann sé dhe</span></p>
<lb n="5859"/>
<lb n="5860"/><p><span>Cruit I Briain! binn a horgáin</span>
<lb n="5861"/><span>re hucht bhfleighe bhfionng Abráin</span>
<lb n="5862"/><span>ó, bhéanadh stuaigh Gabrain gloin</span>
<lb n="5863"/><span>argain truaigh as na téadaibh.</span></p>
<lb n="5864"/>
<lb n="5865"/><p><span>Do bhí cruit eile ar seachrán ó dhuine eile den treibh</span>
<lb n="5866"/><span>chéadna, leis, agus seo cuid den dán a cheap file gan</span>
<lb n="5867"/><span>ainm mar gheall uirthe: —</span></p>
<lb n="5868"/>
<lb n="5869"/><p><span>Ceolchar sin a cruit mo rígh!</span>
<lb n="5870"/><span>rom chuir a snim siansa do théd;</span>
<lb n="5871"/><span>suail nachar saobadh mo cruth</span>
<lb n="5872"/><span>od cuala do ghuth dod ghlés.</span></p>
<lb n="5873"/>
<lb n="5874"/><p><span>Is é an tuairim céadna atá aige-so agus a bhí ag lucht na</span>
<lb n="5875"/><span>seanscéal leis.</span></p>
<lb n="5876"/>
<lb n="5877"/><p><span>Siansa do théad a chuir buaidhreadh orm adeir sé;</span>
<lb n="5878"/><span>agus arís</span>
<lb n="5879"/></p>
</div>
<pb n="169"/>
<div><lb n="5880"/><p><span>Is beag nár saobadh mo chroth nuair a chuala me</span>
<lb n="5881"/><span>do ghuth, uair do ghléasadh.</span></p>
<lb n="5882"/>
<lb n="5883"/><p><span>Nach ionnann sin agus an tseantuairim atá i dTáin Bó</span>
<lb n="5884"/><span>Fraoich</span></p>
<lb n="5885"/>
<lb n="5886"/><p><span>File eile a mhair tuairim bl. a 1500, cheap sé dán ar</span>
<lb n="5887"/><span>chruit leis, agus seo cuid de —</span></p>
<lb n="5888"/>
<lb n="5889"/><p><span>Féach mar a ainmnigheann sé an chruit</span>
<lb n="5890"/><span>Uallanach bhog-ghothach, binn</span></p>
<lb n="5891"/>
<lb n="5892"/><p><span>ar a bhféadfaidhe an Goltraighe dubrónach do sheinnt ar</span>
<lb n="5893"/><span>fheabhas an domhain, gan amhras, do cheapfá: Agus ina</span>
<lb n="5894"/><span>theannta sin —</span>
<lb n="5895"/></p>
</div>
<pb n="170"/>
<div><lb n="5896"/><p><span>Fé mar a dubhradh i seanscéal éigin eile —</span></p>
<lb n="5897"/>
<lb n="5898"/><p><span>Dá mb'é go raibh a athair agus a mháthair sínte</span>
<lb n="5899"/><span>marbh le n a chosaibh ag gach fear díobh ní fhéadfadh</span>
<lb n="5900"/><span>sé gan gáirí áthais a dhéanamh, ar chloisint an cheoil</span>
<lb n="5901"/><span>sin dó.</span></p>
<lb n="5902"/>
<lb n="5903"/><p><span>Mar sin iseadh dfhan na smaointe céadna ag muinntir</span>
<lb n="5904"/><span>na hÉireann ar feadh na gcéadta bliadhain ar cheol agus</span>
<lb n="5905"/><span>ar a chomhacht, ar chorp agus ar aigne an duine.  Cé nach</span>
<lb n="5906"/><span>ainmnightar na seancheolta ag éinne aca san a bhfuilim ag</span>
<lb n="5907"/><span>tagairt dóibh anois, is follus gur ceolta dá saghas</span>
<lb n="5908"/><span>san a bhaintidhe as an gcruit le linn na bhfilí seo atá</span>
<lb n="5909"/><span>luaidhte agam thuas .i. ó 1200 go 1500 abair.  Acht tá</span>
<lb n="5910"/><span>deimhniughadh fé leith againn gur mhair na seancheolta sin</span>
<lb n="5911"/><span>go dtí i bhfad níos giorra dár n-aimsir féin 'ná sin.</span>
<lb n="5912"/><span>Tar éis bháis an Cheasbhallánaigh sa bhliadhain a 1738</span>
<lb n="5913"/><span>dubhairt Cormac O Conchubhair ó Béal átha na gCarr mar</span>
<lb n="5914"/><span>mholadh air agus ar chruinneas a cheoltóireachta gur</span>
<lb n="5915"/><span>sháruigh sé ar a dtáinig roimhe i dtrí gnáthcheoltaibh</span>
<lb n="5916"/><span>na nGaedhal.</span></p>
<lb n="5917"/>
<lb n="5918"/><p><span>Munab é go raibh na trí cheolta sin dá gcleachtadh le n-a</span>
<lb n="5919"/><span>linn féin, cionnus a déarfadh O Conchubhair gura "gnáth-</span>
<lb n="5920"/><span>cheolta imeasc na nGaedhal" iad?</span></p>
<lb n="5921"/>
<lb n="5922"/><p><span>Dfhéadfadh duine ceol Uí Cearbhalláin a roinnt do réir</span>
<lb n="5923"/><span>na dtrí seancheolta féin, leis, .i. na "Pléarácaí" i</span>
<lb n="5924"/><span>n-aon roinnt amháin saghas Geantraighe, na fuinn is</span>
<lb n="5925"/><span>dubrónaighe ar fad, mar atá "Subháilce Uí Chearbhalláin,"</span>
<lb n="5926"/><span>"Marbhna Tordhealbhaigh mhic Dhonncadha" agus a leithéid</span>
<lb n="5927"/><span>sin mar Gholtraighe agus cuid eile dhíobh, atá go sámh,</span>
<lb n="5928"/><span>mall agus go fíorbhinn, mar atá "Réalt na Maidne"</span>
<lb n="5929"/><span>mar shaghas Suantraighe.  Ní bheadh acht caolchuid fágtha</span>
<lb n="5930"/><span>lasmuich agat ná réidhteochadh le haon cheann de sna trí</span>
<lb n="5931"/><span>seancheoltaibh: — "The Princess Royal" abair, agus</span>
<lb n="5932"/><span>an t "Amhrán buadha" atá ag Pádraig mac Seóighe in</span>
<lb n="5933"/><span>Old Irish Music and Folk Songs, uimhir a 279; nó</span>
<lb n="5934"/><span>"Micheál mac an Bháird" uimhir a 448, agus "Giolla</span>
<lb n="5935"/><span>Dubh ua Glamhráin" uimhir a 450.  Fuinn iad so atá</span></p>
</div>
<pb n="171"/>
<div><lb n="5936"/><p><span>anabhríoghmhar, anafhuinneamhail ar fad, acht gan iad a</span>
<lb n="5937"/><span>bheith soilbhir a ndóithin i gcóir Geantraighe, ná mallréidh</span>
<lb n="5938"/><span>a ndóithin i gcóir Suantraighe.</span></p>
<lb n="5939"/>
<lb n="5940"/><p><span>Acht tá níos mó 'ná so le tabhairt fé ndear againn sna</span>
<lb n="5941"/><span>somplaíbh sin romhainn.  Is féidir linn a thuigsint ón</span>
<lb n="5942"/><span>gcursíos so nárbh phríomhthúis ceoil na hÉireann an ceol</span>
<lb n="5943"/><span>ársa so atá luaidhte sa tseanlitridheacht.  A chontrárdha-</span>
<lb n="5944"/><span>san ar fad.  Ní fuláir nó go raibh ceoltóirí na hÉireann</span>
<lb n="5945"/><span>tar éis cuirp an cheoil do chuartughadh, agus a fhíoranam</span>
<lb n="5946"/><span>do thuigsint sar a bhfhéadaidís an roinnt do dhéanamh de.</span></p>
<lb n="5947"/>
<lb n="5948"/><p><span>Do sheinn sé na trí ceolta ó n-a ainmnightear</span>
<lb n="5949"/><span>an cruitire.</span></p>
<lb n="5950"/>
<lb n="5951"/><p><span>Sé sin le rádh go raibh sé ar chumas an chruitire aon</span>
<lb n="5952"/><span>cheann de sna ceoltaibh sin do sheinnt nó do cheapadh</span>
<lb n="5953"/><span>nuair a bheadh gábha le n-a leithéid, ní hamháin do réir</span>
<lb n="5954"/><span>tochta nó rachta a chroidhe féin, acht do réir a intleachta</span>
<lb n="5955"/><span>agus do réir nósanna a chéirde dfhéadfadh sé é dhéanamh</span>
<lb n="5956"/><span>leis.  Céim mhór ar aghaidh i gcursaí ceoil ag na sean-</span>
<lb n="5957"/><span>Ghaedhil do b'eadh é sin, buadh nach fios dúinn a bheith ag</span>
<lb n="5958"/><span>aon dream eile ar dhruim an domhain.  Ealadha fé leith</span>
<lb n="5959"/><span>iseadh an cheoltóireacht ar an gcuma so — gur lugha ar</span>
<lb n="5960"/><span>fad an bhaint atá aige le haon rud taobh amuich d'aigne</span>
<lb n="5961"/><span>an duine 'ná mar atá ag aon ealadhain eile.  Nuair is</span>
<lb n="5962"/><span>mian le file, nó le péintéir, nó le snoighdóir, nó le</span>
<lb n="5963"/><span>héinne eile d'aos dána an domhain, a chuid smaointe</span>
<lb n="5964"/><span>do nochtadh, féadann sé na rudaí a bhrostuigheann a aigne</span>
<lb n="5965"/><span>agus a chroidhe do tharraingt isteach ina chuid oibre,</span>
<lb n="5966"/><span>agus iad do theasbáint ós comhair ár súl nó dár</span>
<lb n="5967"/><span>n-intleacht istigh.  Cialluighean focail an fhile rudaí fé</span>
<lb n="5968"/><span>leith, gach aon fhocal nó gach aon rádh dá scríobhann sé,</span>
<lb n="5969"/><span>agus tuigimíd brígh na bhfocal, agus chimíd cad tá ag</span>
<lb n="5970"/><span>spreagadh a smaointe ann.  Ar an gcuma gcéadna, pé</span>
<lb n="5971"/><span>rud is maith leis an bpéintéir, pé áit, nó pé duine thugann</span>
<lb n="5972"/><span>sé isteach ina chuid oibre chímíd gur fear nó bean</span>
<lb n="5973"/><span>nó seanchaisleán nó troid nó cath atá i gceist aige, nó ag</span>
<lb n="5974"/><span>an snoighdóir; na rudaí seo a thugann sé os ár gcomhair</span>
<lb n="5975"/><span>mínigheann siad brigh a smaointe agus gluaiseacht a</span></p>
</div>
<pb n="172"/>
<div><lb n="5976"/><p><span>aigne, toisc go gcialluighean gach ceann díobh rud éigin</span>
<lb n="5977"/><span>taobh amuich dá aigne féin go bhfuil eolas againn air</span>
<lb n="5978"/><span>cheana.  Cuir i gcás an claidheam i láimh Shain Seóirse do</span>
<lb n="5979"/><span>chum Donatello.  Muna mbeadh go dtuigimíd cheana féin</span>
<lb n="5980"/><span>cad is claidheamh ann, agus cad chuige é, agus a sciath,</span>
<lb n="5981"/><span>ní thuigfimís ar aon chor cad do bhí in aigne Dhonatello.</span>
<lb n="5982"/><span>Agus is léir dúinn, leis, ó n-ár saoghal féin cad a chial-</span>
<lb n="5983"/><span>luighean an fhéachaint chalma sin ar aghaidh is i súilibh an</span>
<lb n="5984"/><span>naoimh.  Munab é, ba shaothar in aisce do Dhonatello a</span>
<lb n="5985"/><span>chuid oibre an turas san.  Is féidir leis an bhfile, chomh</span>
<lb n="5986"/><span>maith, na rudaí a chorruigheann agus a bhrostuigheann a</span>
<lb n="5987"/><span>aigne agus a chroidhe a chur síos tríd na foclaibh atá</span>
<lb n="5988"/><span>ollamh ina chóir ag na daoinibh coitchianta cheana féin.</span></p>
<lb n="5989"/>
<lb n="5990"/><p><span>Uch, a 'Liféir óig mo chroidhe</span>
<lb n="5991"/><span>Isé do bhás atá sí 'chaoidheadh</span>
<lb n="5992"/><span>Isé do bheir an lá 'na oidhche.</span>
<lb n="5993"/><span>Isé do-bheir an chumhaidh ar dhaoinibh.</span></p>
<lb n="5994"/>
<lb n="5995"/><p><span>Agus arís</span></p>
<lb n="5996"/>
<lb n="5997"/><p><span>Ní leanfaidh sé an fiadh go deóidh</span>
<lb n="5998"/><span>Fá ghleanntaibh dubha, ná sléibhtibh ceóidh</span>
<lb n="5999"/><span>Ní chluinfear a adharc go binn á séideadh</span>
<lb n="6000"/><span>Ná guth a ghadhar ar bheinn an tsléibhe.</span></p>
<lb n="6001"/>
<lb n="6002"/><p><span>A lámh bhronntach go fann 'ná luighe</span>
<lb n="6003"/><span>A chroidhe meanmnach marbh gan bhrígh</span>
<lb n="6004"/><span>Síol na gcuradh agus cara na mbárd</span>
<lb n="6005"/><span>Searc na gceolradh chanas go hárd.</span></p>
<lb n="6006"/>
<lb n="6007"/><p><span>Nó mar chuir síos Milton cúis a bhróin</span>
<lb n="6008"/></p>
</div>
<pb n="173"/>
<div><lb n="6009"/><p><span>Mímhgheann an fhilidheacht, nó an phéintéireacht, nó an</span>
<lb n="6010"/><span>tsnoighdoireacht a brígh féin tríd na rudaí iasachta a</span>
<lb n="6011"/><span>tugtar isteach innti.  Ní mar sin don cheoltóireacht.</span>
<lb n="6012"/><span>Ní féidir leis an gceoltóir aon rud iasachta a thabhairt</span>
<lb n="6013"/><span>isteach.  Is éigean don cheol a bhrígh agus a chiall a</span>
<lb n="6014"/><span>mhíniughadh uaidh féin.  Níl aon "fhoclóir" fé leith ag</span>
<lb n="6015"/><span>Baint le ceol.  Ní chialluigheann aon nóta ná aon</span>
<lb n="6016"/><span>streanncán ceoil aon rud taobh amuich dhe féin; ní</span>
<lb n="6017"/><span>bhaineann sé le gnáthshaoghal daoine fé mar a bhaineann</span>
<lb n="6018"/><span>focail na bhfilí nó figiúirí an phéintéara nó an snoighdóra,</span>
<lb n="6019"/><span>leis.  Ní fhéadfadh an ceoltóir a chur i n-umhail dúinn go</span>
<lb n="6020"/><span>bhfuil sé ag iarraidh cosc a chur le n-a chuid smaointe dub-</span>
<lb n="6021"/><span>rónach, fé mar a dhéanann Milton.  Ni féidir leis a</span>
<lb n="6022"/><span>rádh linn go raibh lámh bhronntach ag an bhfear marbh, nó</span>
<lb n="6023"/><span>go bhfuil an lá i n-a oidhche, dar leis, ó d'éag sé.  Cionnus</span>
<lb n="6024"/><span>a theasbánfadh sé dhúinn go mbíodh a chara ag seilg ar an</span>
<lb n="6025"/><span>sliabh, a ghadhair le n-a chois, agus a adharc 'ga seinnt</span>
<lb n="6026"/><span>go binn aige?  Ní féidir leis néallta na spéire nó</span>
<lb n="6027"/><span>dorchadas na hodhche a tharraingt isteach i n-a chuid ceoil</span>
<lb n="6028"/><span>chum a theasbáint dúinn cad a chuireann brón nó áthas</span>
<lb n="6029"/><span>chroidhe air.  Níl aon rud a chabhruigheann leis acht amháin</span>
<lb n="6030"/><span>fuaim agus gluaiseacht a cheoil agus is éigean dá lucht</span>
<lb n="6031"/><span>éisteachta ciall a smaointe agus gluaiseacht a aigne a</span>
<lb n="6032"/><span>thuigsint ón gceol féin, ó na fuaimeannaibh dothuigse a</span>
<lb n="6033"/><span>bhaintar as téadaibh marbhtha.  Cionnus a déanfar sin —</span>
<lb n="6034"/><span>cionnus a cuirfar ciall le haon rud dá leithéid.  ná</span>
<lb n="6035"/><span>chialluighean aon nídh uaid féin?  Seo mar a thráchtann</span>
<lb n="6036"/><span>Charles Lamb ar comh deacair agus a bhí sé do féin</span>
<lb n="6037"/><span>ceol a thuigsint: —</span>
<lb n="6038"/></p>
</div>
<pb n="174"/>
<div><lb n="6039"/><p><span>Sin é an rud is mó a dhéanann an deighilt idir an cheol-</span>
<lb n="6040"/><span>tóireacht agus na healadhna eile, ná fuil ann acht "sound</span>
<lb n="6041"/><span>and fury," agus gur éigean ciall agus réasún a bhaint as</span>
<lb n="6042"/><span>sin.</span></p>
<lb n="6043"/>
<lb n="6044"/><p><span>Nuair a tosnuigheadh ar an bhfilidheacht, nó ar an</span>
<lb n="6045"/><span>bpéintéireacht, nó ar ann drámaidheacht do cheapadh,</span>
<lb n="6046"/><span>do bhí saghas "foclóra" ollamh roimh ré ag gach duine</span>
<lb n="6047"/><span>aca — saghas hierogliphic, dhéarsá, a mhínigheadh gluaiseacht</span>
<lb n="6048"/><span>aigne an cheapadóra do ghnáthdhaoinibh.  Ní raibh an</span>
<lb n="6049"/><span>"foclóir" sin ag an gceoltóir, agus níl fós, agus ní</span>
<lb n="6050"/><span>bheidh go deó.  De dhéin Wagner iarracht ar a leitheid</span>
<lb n="6051"/><span>d'oibriughadh ar shlighe fé leith.  Bíonn streanncán fé leith</span>
<lb n="6052"/><span>i gcóir rudaí fé léith san ndrámaidheacht aige sin,</span>
<lb n="6053"/><span>agus nuair a luaidthar aon cheann de sna rudabh sin ar</span>
<lb n="6054"/><span>an ardán, cloistar a cheol féin ón "orchester."  Acht</span>
<lb n="6055"/><span>baineann sin le ceol drámaidheachta; ní bhaineann sé le</span>
<lb n="6056"/><span>ceol "neamhspleadhach."  Do b'éigean don gceoltóir a</span>
<lb n="6057"/><span>chuid smaointe do nochtadh tré n-a chuid ceoil, acht do bhí</span>
<lb n="6058"/><span>air, leis, ciall an cheoil a mhínuighadh tré an gceol féin.</span>
<lb n="6059"/><span>Do chaithfeadh sé a cheol a cheapadh agus a chumadh ar an</span>
<lb n="6060"/><span>tslighe sin, go mbeadh sé go soiléir sothuigse, go mbeadh</span></p>
</div>
<pb n="175"/>
<div><lb n="6061"/><p><span>ann rud níos fearr, níos bríogmhaire, níos éifeachtaighe</span>
<lb n="6062"/><span>ná rhapsodia nó ráiméis ceolmhar.  Do bhí air an foclóir</span>
<lb n="6063"/><span>a bhí in easnamh air (nó seift éigin in a ionad) a cheapadh —</span>
<lb n="6064"/><span>an obair chéadna a bhí ar na daoine a cheap agus a chum</span>
<lb n="6065"/><span>teangthacha an domhain, acht amháin gur bhain gach focal</span>
<lb n="6066"/><span>dár cheapadar-san le rud éigin fé leith taobh amuich</span>
<lb n="6067"/><span>d' aigne an duine, nó le smaoineadh fé leith istigh sa</span>
<lb n="6068"/><span>mheóin nó sa chroidhe, agus nábaineann aon alt ceoil le</span>
<lb n="6069"/><span>haon rud acht le halt eile de féin, agus ná cialluigheann</span>
<lb n="6070"/><span>sé aon rud fé leith taobh amuich dhe féin.  Do bhí clocha an</span>
<lb n="6071"/><span>tighe a bhí le tógáil ollamh roimh ré i gcóir an fhile, nó</span>
<lb n="6072"/><span>an phéintéara, acht amháin iad do thoghadh is do dheisughadh</span>
<lb n="6073"/><span>is do shocrughadh doréir gluaiseachta a aigne, cruinneas a</span>
<lb n="6074"/><span>thuigsiona, nó tochta a chrodhe; acht do bhí ar an gceoltóir,</span>
<lb n="6075"/><span>leis, na clocha úd do ghearradh amach as an gcoiléar, iad</span>
<lb n="6076"/><span>do ghreannadh agus do chu madh i gcóir a chuid oibre, agus</span>
<lb n="6077"/><span>iad a chur le chéile i dtreó go mbeadh gach aon cheann aca</span>
<lb n="6078"/><span>san áit ab oireamhnaighe dhi.  Do bhíair corp marbh na</span>
<lb n="6079"/><span>bhfuaimeanna a baintar as téadaibh nó as úirlisíbh práis</span>
<lb n="6080"/><span>agus adhmaid — an corp mór sin atá gan bheatha, gan</span>
<lb n="6081"/><span>beodhacht, gan spioraid gan anam — do chuardach agus do</span>
<lb n="6082"/><span>shaothrughadh agus brígh agus éifeacht, fuinneamh agus</span>
<lb n="6083"/><span>misneach, tocht agus racht a mheóin is a chroidhe féin</span>
<lb n="6084"/><span>d'análughadh isteach ann i dtreó go mbudh rud beómhar,</span>
<lb n="6085"/><span>spioraideamhal, corruighthe a bheadh ann in ionad cuirp</span>
<lb n="6086"/><span>laig, mairbh gan brígh, gan éifeacht; do bh'éigean dó</span>
<lb n="6087"/><span>fíorchrot agus deaghchuma do chur ar an alp marbh sin</span>
<lb n="6088"/><span>gan chrot, gan riocht; in aon fhocal amháin do bhí fíor-</span>
<lb n="6089"/><span>chruthughadh le déanam aige, fé mar a deirtar sa Bhíobla</span></p>
<lb n="6090"/>
<lb n="6091"/><p><span>Ar dtúis do bhí corp an cheóil follamh, gan riocht</span>
<lb n="6092"/><span>agus d'oibrigh spioraid an duine (i. an cheoltóra)</span>
<lb n="6093"/><span>trid.</span></p>
<lb n="6094"/>
<lb n="6095"/><p><span>B'shin é an chuis, is dóigh liom, gurab é an cheoltóireacht</span>
<lb n="6096"/><span>an ealadha ba dheireannaighe a tháinig chun chinn ar mór-</span>
<lb n="6097"/><span>roinn na hEórpa.  Má bhí ar na hoibrighthóirí eile a gcuid</span>
<lb n="6098"/><span>brící a dhéanamh, do bhí ar na ceoltóirí, leis, adhbhar a</span></p>
</div>
<pb n="176"/>
<div><lb n="6099"/><p><span>mbríc do sholáthar, fé mar a bhí ar na sean-Iudaighibh san</span>
<lb n="6100"/><span>Éigipt fadó, roimh dul amach sa bhfásach dóibh.  Níor</span>
<lb n="6101"/><span>thosnuigh ré an cheoil i gceart san Eóraip go dtí timcheall</span>
<lb n="6102"/><span>bl. a 1600.  Do bhí ceol dá chleachtadh ann roimhe sin</span>
<lb n="6103"/><span>gan amhras, acht níór cheol "neamhspleádhach" é; ní</span>
<lb n="6104"/><span>raibh ann acht adhbhar cabhruighthe le drámaideacht, nó le</span>
<lb n="6105"/><span>filidheacht, nó le rud éigin i bhfuirm teasbántais puiblidhe</span>
<lb n="6106"/><span>a bhíodh aca shan am sin.  Ceol Gregóra, ceol Sain Pilib</span>
<lb n="6107"/><span>Néri, ceol na hEaglase, an ceol "tuathach" sin a bhíodh</span>
<lb n="6108"/><span>ar siubhal ag na mionfhlaithibh san Iodáil chum smaointe</span>
<lb n="6109"/><span>an phobuil a choiméád ó bheith ag casadh le cheisteannaibh</span>
<lb n="6110"/><span>polait dheachta — ní raibh i n-aon cheann aca san an fíór-</span>
<lb n="6111"/><span>cheol sin, "musik selbstandig" na nGearmánach go</span>
<lb n="6112"/><span>bhfuilim ag tagairt dó anais; ceol a baintar as téadaibh</span>
<lb n="6113"/><span>nó as aon úirlis ceoil eile seochas an guth daonna, agus</span>
<lb n="6114"/><span>gan bhacaint le hamhránuidheacht, ná le scéaluidheacht, ná</span>
<lb n="6115"/><span>le drámuidheacht, ná le haon rud eile lasmuich de sna</span>
<lb n="6116"/><span>fuaimeannaibh féin.</span></p>
<lb n="6117"/>
<lb n="6118"/><p><span>Nuair a tosnuigheadh ar an gceol "neamhspleadhach"</span>
<lb n="6119"/><span>d' oibruighadh do bhí ré na n-ealadhma eile san Iodáil</span>
<lb n="6120"/><span>críochruighthe.  I n-ainnsir Dhante, timcheall a 1300, do</span>
<lb n="6121"/><span>tosgnuigheadh ar an bhfilidheacht, agus do mhair Giotto san</span>
<lb n="6122"/><span>am chéadna.  Ó Bhenethia, is dócha is mó sa dfhás foirg-</span>
<lb n="6123"/><span>nitheóracht na hIodáile, agus sa tseanaimsir ar fad,</span>
<lb n="6124"/><span>timcheall a 421.  Nuair a d'éag Michel Angelo sa</span>
<lb n="6125"/><span>bhliadhain 1564, tháinig deire le ré na bpéintéirí is na</span>
<lb n="6126"/><span>bhfoirgnitheóirí is na snoighdóirí mór.  Do b'é sin deire</span>
<lb n="6127"/><span>aimsire na healadhna ba mhó clú agus cáil dár cleachtadh</span>
<lb n="6128"/><span>san Eoraip ó aimsir na sean-Ghréagach anuas.  Do bhí</span>
<lb n="6129"/><span>an ceol claisdealach féin tar éis teacht chum cinn an</span>
<lb n="6130"/><span>uair sin, agus do b'í sin an ealadha ba dheireannaighe a</span>
<lb n="6131"/><span>d'éirigh san Iodáil.  Do rugadh Montebherde timcheall</span>
<lb n="6132"/><span>1566, Schütz 1585, Cavalli 1600, Carissimi 1604, Lully</span>
<lb n="6133"/><span>1634, Corelli 1653; agus do b'iad san na daoine a</span>
<lb n="6134"/><span>thosnuigh ré ceoil na n-úirlisí.</span></p>
<lb n="6135"/>
<lb n="6136"/><p><span>Tuigimíd as an méid sin gur fearr a thuig na sean-</span>
<lb n="6137"/><span>Ghaedhil nádúir an cheoil, agus an dluthbhaint athá aige le</span>
<lb n="6138"/><span>hanam an duine 'ná aon dream eile ar dhruim an domhain.</span></p>
</div>
<pb n="177"/>
<div><lb n="6139"/><p><span>Ní fios dúinn an raibh an meas céadna, nó an tuigsint</span>
<lb n="6140"/><span>céadna ag na seanGhréagaibh féin agus a bhí ag na sean-</span>
<lb n="6141"/><span>Ghaedhil ar cheol agus ar cheárd an cheoltóra.  An finn-</span>
<lb n="6142"/><span>scéal sin do cheap na seanGhréagaigh ar Orpheus agus a</span>
<lb n="6143"/><span>Lyra, teasbáineann sin dhúinn chomh beag agus a thuigeadar</span>
<lb n="6144"/><span>comhacht an cheoil ar anam an duine.  Ní raibh sé ar</span>
<lb n="6145"/><span>chumas Orpheus a dhéanamh acht gach aon nídh a chloisfeadh</span>
<lb n="6146"/><span>a chuid ceoil a mhealladh, i dtreo go leanaidís go léir é,</span>
<lb n="6147"/><span>ní hamháin fir agus mná, acht beithidhig an fhásaigh, crainn</span>
<lb n="6148"/><span>na coille, agus clocha na talmhan.  Do cheapfá ar dtúis</span>
<lb n="6149"/><span>bfhéidir nárbh fhéidir comhacht ní ba threise 'ná san a bheith</span>
<lb n="6150"/><span>ann: acht ar féachaint isteach go géar sa scéal dúinn</span>
<lb n="6151"/><span>chífimíd nach amhlaidh athá.  Na daoine a cheap an scéal</span>
<lb n="6152"/><span>sin níor thuigeadar gur bhain aon chomhacht eile le ceól acht</span>
<lb n="6153"/><span>amháin comhacht a bhinnis.  Níor b'fhéidir leis na beithidhighibh</span>
<lb n="6154"/><span>éigciallda san ná leis na clochaibh marbhtha balbha a</span>
<lb n="6155"/><span>mhalairt de chomhacht a thuigsint, dá mbeadh séann féinigh.</span>
<lb n="6156"/><span>Agus níl aon rud sa scéal a chuirfeadh i n-iúl go raibh.</span>
<lb n="6157"/><span>Níl focal i dtaobh gur chuir an ceol draoidheachta sin</span>
<lb n="6158"/><span>aon atharrughadh ar a lucht éisteachta ná go dtáinig aon</span>
<lb n="6159"/><span>chorruighe aigne ortha toisc é chloisint.  Do b'ionann leó,</span>
<lb n="6160"/><span>do réir an scéil, an ceol diadha sin agus an ceol</span>
<lb n="6161"/><span>iongantach eile sin do mheall an seanmhanach ó n-a chill,</span>
<lb n="6162"/><span>agus do choimeád ar feadh céad bliadhain é ag éisteacht</span>
<lb n="6163"/><span>leis, agus ag síormhachtnamh ar a bhinneas.  Acht ní hé</span>
<lb n="6164"/><span>an binneas an buadh is mo atá sa cheol.  An ceol is</span>
<lb n="6165"/><span>éifeachtaighe is is fuinneamhla is minic a bhíonn sé lán</span>
<lb n="6166"/><span>de ghéire is de sheirbhe.  Cuir i gcás anachuid de cheol</span>
<lb n="6167"/><span>Bheethobhen mar atá an chéad roinnt den chuigmhadh</span>
<lb n="6168"/><span>Sinfonia Eróica, no an chéad roinnt den chúigmhadh</span>
<lb n="6169"/><span>Sinfonia, cuid den Hammer clabhier Sonate, nó an</span>
<lb n="6170"/><span>chéad roinnt den Sonate deireannach (Op. ii, C.</span>
<lb n="6171"/><span>minor).  Agus an roinnt dheireannach den chúigmhadh</span>
<lb n="6172"/><span>Sinfonia, ní le binneas a fhuama a chorruighean sé na</span>
<lb n="6173"/><span>daoine a bhíos gá chloisint acht le fuinneamh agus le</span>
<lb n="6174"/><span>sárchomhacht a ghluaiseachta i dtreó gur léim sean-</span>
<lb n="6175"/><span>shaighdiúir suas nuair chuala sé é, agus gur ghlaoidh ós árd</span>
<lb n="6176"/><span>"l'Empereur, l'Empereur."  Sin é an buadh is mó</span></p>
</div>
<pb n="178"/>
<div><lb n="6177"/><p><span>dá mbaineann le ceol, an chomhacht atá ann chum anam agus</span>
<lb n="6178"/><span>aigne do chorruighe is do bhrosdughadh chum áthais nó chum</span>
<lb n="6179"/><span>bróin.  B'sin é an rud nár thuig na seanGhréagaig;</span>
<lb n="6180"/><span>agus b'shin é an rud céadna do thuig na seanGhaedhil</span>
<lb n="6181"/><span>níos fearr 'ná mar do thuig aon dream eile dá bhfuil ar</span>
<lb n="6182"/><span>eolas againn indiu.  Agus do b'shin é an fáth, dar liom,</span>
<lb n="6183"/><span>gur chumadar an cunntas sin a bhíodh aca ar chruit an</span>
<lb n="6184"/><span>Daghdha .i. go raibh trí téada air, téad óir, téad airgid,</span>
<lb n="6185"/><span>is téad iarainn.  Is ar an dtéid iarainn do sheinntidhe</span>
<lb n="6186"/><span>an Goltraighe.  Nach ionann sin agus a rádh go mbíodh</span>
<lb n="6187"/><span>an Goltraighe go garbh agus go searbh le cloisint, seochas</span>
<lb n="6188"/><span>an dá cheann eile a sheinntidhe ar théadaibh óir is airgid?</span>
<lb n="6189"/><span>Is é mo thuairim gurab é sin an tslighe do cheapadar</span>
<lb n="6190"/><span>chum a chur i n-iúl dúinn nár b'é an binneas an t-aon</span>
<lb n="6191"/><span>bhuadh amháin do bhí i n-a gcuid ceoil.  Dá ghairbhe é, nó</span>
<lb n="6192"/><span>dá sheirbhe é an Goltraighe, do bhuaidh sé ar an dá cheoil</span>
<lb n="6193"/><span>eile le méid a chomhachta ar anam agus ar aigne an duine.</span>
<lb n="6194"/><span>Acht do bhain cuid den bhuadh sin leis na ceolta eile chomh</span>
<lb n="6195"/><span>maith.  Ní hamháin go raibh comhacht san nGeantraighe</span>
<lb n="6196"/><span>chum na daoine do spreagadh chum gháire, agus áthas</span>
<lb n="6197"/><span>chroidhe a chur ortha, acht go bhféadfaidhe é dhéanamh tar</span>
<lb n="6198"/><span>éis an Goltraighe do chloisint dóibh ar dtúis, agus iad</span>
<lb n="6199"/><span>go dólásach, dubrónach i n-a dhiaidh; go bhféadfaidhe an</span>
<lb n="6200"/><span>t-uaigneas agus an duairceas croidhe is aigne do dhíbirt</span>
<lb n="6201"/><span>ar fad asta agus sólás is luthgháir is suairceas a</span>
<lb n="6202"/><span>bhronnadh ortha arís.  Agus do b'éigean don Suantraighe</span>
<lb n="6203"/><span>leis an corruighe agus an gríosughadh aigne sin do chiúiniu-</span>
<lb n="6204"/><span>ghadh agus do chur ar neamhnídh sar a bhféadfaidhe an</span>
<lb n="6205"/><span>tsíothchán croidhe, an suaimhneas aigne, is an sámhchodladh</span>
<lb n="6206"/><span>cuirp do thabhairt do sna daoinibh.  Mar is ins an ordughadh</span>
<lb n="6207"/><span>chéadna do sheinntidhe na trí ceolta i gcomhnuidhe. .i. an</span>
<lb n="6208"/><span>Goltraighe ar dtúis, annsan an Geantraighe agus an</span>
<lb n="6209"/><span>Suantraighe mar dheire.</span></p>
<lb n="6210"/>
<lb n="6211"/><p><span>Agus sin rud eile a theasbáineann dúinn an fíorthuigsint</span>
<lb n="6212"/><span>a bhí aca ar nádúir an chéoil.  Nuair a tosnuigheadh ar an</span>
<lb n="6213"/><span>gceol "neamhspleadhach" d'oibriughadh do chaith na ceol-</span>
<lb n="6214"/><span>tóirí tamall maith d'iarraidh a thuigsint cionnus do</span>
<lb n="6215"/><span>bfhearr na ceolta éagsamhla a bhí dá gceapadh aca an</span>
<lb n="6216"/><span>shocrughadh i dteannta a chéile, Éirigheann an chluas</span></p>
</div>
<pb n="179"/>
<div><lb n="6217"/><p><span>agus an aigne tuirseach tar éis bheith tamaill ag éisteacht</span>
<lb n="6218"/><span>le ceol d'aon tsaghas amháin.  Is éigean don cheoltóir</span>
<lb n="6219"/><span>annsan atharrughadh crota do chur ar ghluaiseacht a cheoil,</span>
<lb n="6220"/><span>agus na ceolta éagsamhla do mheascadh le chéile, i dtreó</span>
<lb n="6221"/><span>ná tiocfadh an tuirse sin ar a lucht éisteachta.  Ar</span>
<lb n="6222"/><span>dtúis, do bhíodh ceolta na ringcí curtha le chéile aca i</span>
<lb n="6223"/><span>"Partita" agus i "Suite"; acht do mhothuigheadar i</span>
<lb n="6224"/><span>gcionn tamaillín ná raibh aon fhíorcheangal idir chuid de</span>
<lb n="6225"/><span>agus an chuid eile.  Annsan do tháinig ré na "bhFúgaí."</span>
<lb n="6226"/><span>Ón Laidin is eadh thagann an focal "fúga" mar do</span>
<lb n="6227"/><span>cheapfá go bhfuil cuid den cheol ag eitilt roimh chuid eile,</span>
<lb n="6228"/><span>toisc go mbíonn an streanncán céadna ceoil gá ghabháil ag</span>
<lb n="6229"/><span>gach aon cheann aca.  Acht cé gur cheapadar a lán cleasa</span>
<lb n="6230"/><span>chum an cheoil d'oibriughadh agus a dhéanamh níos fuide,</span>
<lb n="6231"/><span>agus chum breis suime do tharraingt ó n-a lucht éisteachta,</span>
<lb n="6232"/><span>ní raibh san "bhFúga" acht ceol d'aon tsaghas agus ní</span>
<lb n="6233"/><span>shásóchadh sé na ceoltoírí féin ná na gnathdhaoine i ndeire</span>
<lb n="6234"/><span>na dála.  Do chuirfidhe "Preludia" i dteannta an</span>
<lb n="6235"/><span>"Fúga," leis, agus i n-aimsir Bach (1685- ) tháinig</span>
<lb n="6236"/><span>a n-oibriughadh araon chomh maith san chum cinn nach féidir</span>
<lb n="6237"/><span>é a sárughadh, is dócha, ar fheabhas a chruinnis agus a chomh-</span>
<lb n="6238"/><span>achta ar gach aon tslighe.</span></p>
<lb n="6239"/>
<lb n="6240"/><p><span>Dfhás saghas eile ceoil annsan — an Sonate.  Do bhíodh</span>
<lb n="6241"/><span>a dó nó a trí nó a cheithre roinnt san Sonate — Sonate</span>
<lb n="6242"/><span>ceart do réir a riaghlacha féin, i dtosach, agus é go mear,</span>
<lb n="6243"/><span>fuinneamhail; san dara roinnt do bhíodh saghas fo-Shonate,</span>
<lb n="6244"/><span>acht é go mall, réidh; Minuetto is mó a bhíodh san tríomhadh</span>
<lb n="6245"/><span>roinnt (acht gur chuir Beethóbhen Scherzo inaionad);</span>
<lb n="6246"/><span>agus Rondó mar dheire.  Do bhí, do dearfá, gach aon</span>
<lb n="6247"/><span>tsaghas ceoil san "Sonate" san dfhéadfadh a bheith ann.</span>
<lb n="6248"/><span>Má ba mhaith leis e, dfhéadfadh an ceoltóir an "Fúga"</span>
<lb n="6249"/><span>féin a thabhairt isteach ann, agus do déanadh amhlaidh fo-</span>
<lb n="6250"/><span>uair.  Acht cad fé ndear na héagsamhlachta san?  Cad</span>
<lb n="6251"/><span>ba ghábha a leithéid d' "fuirm" ceoil a cheapadh?  Seo mar</span>
<lb n="6252"/><span>a chuireann Sir Hubert Parry síos ar an gceist i n-a</span>
<lb n="6253"/><span>leabhar "The Art of Music": —</span>
<lb n="6254"/></p>
</div>
<pb n="180"/>
<div><lb n="6255"/><p><span>Nach beadh an ceart againn agus a rádh go míní-</span>
<lb n="6256"/><span>gheann san dúinn fíorbhrígh an nósa nó an "convention"</span>
<lb n="6257"/><span>sin a chleacht na seanGhaedhil i dtaobh cionnus ba cheart</span>
<lb n="6258"/><span>a gceolta do cheangal dá chéile?  Cad eile a bhí san</span>
<lb n="6259"/><span>nós san acht saghas Sonate in embryo?  Cé nach ionann</span>
<lb n="6260"/><span>ar fad an t-órdughadh ar ar shocruigheadar gluaiseacht</span>
<lb n="6261"/><span>cheoil agus an t-órdughadh atá san Sonate le n-ár linn</span>
<lb n="6262"/><span>féin, nách fuil sé le tuigsint againn as go raibh lárcheart</span>
<lb n="6263"/><span>na fírinne i n-a n-aigne aca, agus a leithéidde nós a</span>
<lb n="6264"/><span>cheapadh i n-aon chor?  Cá bhfuil an deimhniughadh le fagháil</span></p>
</div>
<pb n="181"/>
<div><lb n="6265"/><p><span>againn gur thuig aon dream eile an méid sin féin?</span>
<lb n="6266"/><span>Tráchtann Plato ar cheolta éagsamhla a bhí ann le n-a</span>
<lb n="6267"/><span>linn féin, gan amhras, agus teasbáineann sé gur thuig sé</span>
<lb n="6268"/><span>go maith gur le gluaiseacht aigne an duine a bhain cuid</span>
<lb n="6269"/><span>aca.  Acht ní abrann sé go raibh aon nós mar an seannós</span>
<lb n="6270"/><span>Gaedhlach san dá chleachtadh ag aos cheoil na nGréagach.</span>
<lb n="6271"/><span>Cé go raibh, ar a luighead, seacht modh aca-san, agus a</span>
<lb n="6272"/><span>thréithe féin ag baint le gach módh aca, ní fios dúinn gur</span>
<lb n="6273"/><span>thuigeadar ar aon tslighe, go réidhtigheainn sé le nádúir</span>
<lb n="6274"/><span>an cheoil féin agus le gluaiseacht aigne an duine, iad a</span>
<lb n="6275"/><span>chur le chéile ar aon órdughadh fé leith.</span></p>
<lb n="6276"/>
<lb n="6277"/><p><span>Is i gceól oirnéise, leis, is mó a chuir ár sinnsear</span>
<lb n="6278"/><span>spéis.  Tá san le tuigsint as ár litridheacht chomh maith.</span>
<lb n="6279"/><span>Ní fios dúinn gur ceapadh aon dán mholta ar aon amhrá-</span>
<lb n="6280"/><span>nuidhe, dá fheabhas é ar a mhodh amhránuidheachta nó gur</span>
<lb n="6281"/><span>cuireadh síos ar a bhás in sna seanannalaibh, fé mar</span>
<lb n="6282"/><span>a cuireadh síos ar bhás na gcruitirí ba mhó cáil is clú.</span>
<lb n="6283"/><span>Agus tá deimhniughadh níos fearr 'ná é, leis, gur mó an</span>
<lb n="6284"/><span>spéis a chuireadar i gceól na cruite 'ná i n aon tsaghas</span>
<lb n="6285"/><span>eile ceoil.  Níor shíolruigh aon tsaghas eile ceoil ó na</span>
<lb n="6286"/><span>déithibh; do b'í an chruit an t-aon ghléas ceoil a bhíodh</span>
<lb n="6287"/><span>ag an Daghdha, agus is tríd an gcruit a dfhéadfadh sé an</span>
<lb n="6288"/><span>chomhacht ba mhó a bhí aige ar anam an duine a theasbáint.</span>
<lb n="6289"/><span>Agus mar fhíordheimhniughadh, tá so le tabhairt fé ndear</span>
<lb n="6290"/><span>leis — gur ab é an cruitire an t-aon duine amháin d'aos-</span>
<lb n="6291"/><span>ceoil na tíre go mba dhual dó "enecland" dfhágháil ar</span>
<lb n="6292"/><span>shon aon ghonta a déanfaidhe air chomh maith le héiric ar</span>
<lb n="6293"/><span>shon na díoghbhála féin.  Agus do bhí sin le fagháil aige</span>
<lb n="6294"/><span>cia aca ba chruitire ríogh nó cruitire taoisigh é, nó gan</span>
<lb n="6295"/><span>aon bhaint a bheith aige le rí ná le taoiseach.</span></p>
<lb n="6296"/>
<lb n="6297"/><p><span>Táim tar éis theasbáint anois gur fearr a thuig na</span>
<lb n="6298"/><span>seanGhaedhil fíornádúir an cheoil ná aon dream eile ar</span>
<lb n="6299"/><span>mhórroinn na hEórpa.  D'oibrigheadar ceol na n-úirlisí</span>
<lb n="6300"/><span>niba lugha agus ní bfhearr 'ná mar a d'oibrigh aon treabh</span>
<lb n="6301"/><span>eile é, agus do thuigeadar ní b'fhearr ná mar a thuig aon</span>
<lb n="6302"/><span>dream eile é cionnus ba cheart sin do dhéanamh.  Má bhí</span>
<lb n="6303"/><span>an tuigsint sin agus an chomhacht sin ag na seanGhaedhil,</span>
<lb n="6304"/><span>ní fuláir nó go mbeadh an chomacht agus an tuigsint</span></p>
</div>
<pb n="182"/>
<div><lb n="6305"/><p><span>céadna againn i nÉirinn indiu.  Sin é an fáth go ndubhart</span>
<lb n="6306"/><span>i dtosach go bhfuilimíd ag cur an iomaid spéise san</span>
<lb n="6307"/><span>ámhránuidheait fé láthair.  Má's áil linn ceol Gaedhlach</span>
<lb n="6308"/><span>nuádhdhéanta do cheapadh i gcóir na haimsire seo níor</span>
<lb n="6309"/><span>mhór dúinn an tuigsint céadna a bheith againn ar oibriughadh</span>
<lb n="6310"/><span>agus ar nádúir an cheoil agus a bhí ag na seanGhaedhil.</span>
<lb n="6311"/><span>Cionnus a déanfar sin, cionnus a cheapfar ceol Gaedhlach</span>
<lb n="6312"/><span>do réir nósanna na haimsire seo, gan fíoreolas a bheith</span>
<lb n="6313"/><span>againn ar gach aon rud a bhaineann le cursaí ceoil, leis</span>
<lb n="6314"/><span>an "technique" go háirithe?  Nílimíd ag tabhairt aire</span>
<lb n="6315"/><span>do cheol an "pianoforte" ná do cheol "symphonique"</span>
<lb n="6316"/><span>fé láthair; do cheapfá ó n-ár gcuirmeachaibh ceoil, ó</span>
<lb n="6317"/><span>chomórtaisíbh an Oireachtais féin nárbh fhiú píosa ceoil</span>
<lb n="6318"/><span>nuadhdheánta a bheith againn.  Tugtar duaiseanna ar gach</span>
<lb n="6319"/><span>aon tsaghas oibre nuadhcheaptha i roinn na seríbhneóreachta,</span>
<lb n="6320"/><span>tugtar duaiseanna eile i gcóir labhairt na Gaedhilge, i</span>
<lb n="6321"/><span>i gcóir ringce, i gcóir eolais ar sheanchas na hÉireann,</span>
<lb n="6322"/><span>i gcóir reacaireachta, scéaluidheachta agus rl., i gcóir gach</span>
<lb n="6323"/><span>aon tsaghas gléasa ceoil, beagnach, do sheinnt acht amháin</span>
<lb n="6324"/><span>an chruit atá ann indiu, .i. an piano; acht ní thugtar aon</span>
<lb n="6325"/><span>duais don té a cheapfadh píosa ceoil Ghaedhlaigh dúinn.</span>
<lb n="6326"/><span>Nach ait an scéul é sin?  Nach mithid dúinn féachaint</span>
<lb n="6327"/><span>chuige?  An dóigh le muinntir na hÉireann ná fuil i</span>
<lb n="6328"/><span>seancheol ár sinnsear acht amháin amhránuidheacht is</span>
<lb n="6329"/><span>píobaireacht?  Deirimse gur dúinn-ne, oighrí na ndaoine</span>
<lb n="6330"/><span>a thuig nádúir an cheoil niós fearr 'ná aon dream eile</span>
<lb n="6331"/><span>ar mhórroinn na hEórpa — gur dúinn-ne is ceart agus</span>
<lb n="6332"/><span>is dual an ceol is uaisle agus is maordha i measc ceolta</span>
<lb n="6333"/><span>na hEórpa do cheapadh agus do chumadh, is cuma cia aca</span>
<lb n="6334"/><span>i gcóir guthanna nó oirnéise acht amháin leanamhaint</span>
<lb n="6335"/><span>go dílis don bhfíorshean-nós sin a thagann chughainn le fíor-</span>
<lb n="6336"/><span>bheannacht ár sinnsear agus fíorrian a smaointe agus</span>
<lb n="6337"/><span>a gcumadh air.  Is buaine port ná glór na n-éan adeir</span>
<lb n="6338"/><span>an seanfhocal.  An bhfuil aon rud ar eolas againn atá</span>
<lb n="6339"/><span>níos buaine 'ná seantréithe agus seannádúir an Ghaedhil?</span></p>
<lb n="6340"/>
<lb n="6341"/><p><span>CRAIFTINE.</span>
<lb n="6342"/></p>
</div>
<pb n="183"/>
<div><lb n="6343"/><p><span>MO MHÓID.</span></p>
<lb n="6344"/>
<lb n="6345"/><p><span>Bheirim mo mhóid go deó bheith dilis</span>
<lb n="6346"/><span>Dom thírín áluinn ó;</span>
<lb n="6347"/><span>Is go ndéanfad measc Gaedhal lem ré mo dhícheall</span>
<lb n="6348"/><span>Dom thírín áluinn ó;</span>
<lb n="6349"/><span>Molfad go hárd a cáil de shíor,</span>
<lb n="6350"/><span>Is dise go bráth beidh grádh im chroidhe,</span>
<lb n="6351"/><span>Ní eisteóchad le cách ag cáine choidhch'</span>
<lb n="6352"/><span>Mo thírín áluinn ó.</span></p>
<lb n="6353"/>
<lb n="6354"/><p><span>Gníomhartha ár dtreón fén bhfód tá sínte</span>
<lb n="6355"/><span>Im thírín áluinn ó,</span>
<lb n="6356"/><span>Beidh agam dom sheóladh im ród lem linn-se</span>
<lb n="6357"/><span>Im thírín álumn ó;</span>
<lb n="6358"/><span>Ar dteanga, ár gceól, ár nósa féin,</span>
<lb n="6359"/><span>Beidh agam lem ló gan gó, fé réim,</span>
<lb n="6360"/><span>Agus seasóchad an fód lá cómhraic déin,</span>
<lb n="6361"/><span>Im thirín áluinn ó.</span></p>
<lb n="6362"/>
<lb n="6363"/><p><span>LEANAIMÍS RIAN ÁR LAOCH GO DEÓ,</span></p>
<lb n="6364"/>
<lb n="6365"/><p><span>Tá anaghleó in Éirinn</span>
<lb n="6366"/><span>D' iarraidh Gaedhal do chur ar fán,</span>
<lb n="6367"/><span>Tá an namhaid ag ceapadh éitheach</span>
<lb n="6368"/><span>Chun sinne chaochadh mar ba ghnáth;</span>
<lb n="6369"/><span>Tá cosc le labhairt na Gaedhilge,</span>
<lb n="6370"/><span>Tá lucht Sinn féin á raide thar tuinn.</span>
<lb n="6371"/><span>Agus spreallairíní bréana</span>
<lb n="6372"/><span>Ag Gallaibh ann ag léiriughadh dlighe.</span>
<lb n="6373"/><span>Acht choidhche Gaedhil</span>
<lb n="6374"/><span>Don Ghall ní ghéillfe,</span>
<lb n="6375"/><span>Is uaisle Gaedhil ná Gaill go mór,</span>
<lb n="6376"/><span>Is bheirimíd móid dhá chéile</span>
<lb n="6377"/><span>Go leanfam rian ár laoch go deó.</span>
<lb n="6378"/></p>
</div>
<pb n="184"/>
<div><lb n="6379"/><p><span>Agam-sa tá árddhóchas</span>
<lb n="6380"/><span>As clanna óga Inis Fáil,</span>
<lb n="6381"/><span>Tá spioraid róbhreágh 's eólas,</span>
<lb n="6382"/><span>'S misneach mór aca gan scáth;</span>
<lb n="6383"/><span>Agus ní har lorg déarca</span>
<lb n="6384"/><span>Ar namhadaibh Gaedhal a bhíd aon tráth,</span>
<lb n="6385"/><span>Acht i mbun a ngnótha féinidh,</span>
<lb n="6386"/><span>'S á n-ullmhughadh féin chum bheith neamhspleádhach</span>
<lb n="6387"/><span>Mar choidhche Gaedhil</span>
<lb n="6388"/><span>Don Ghall ní ghéillfe</span>
<lb n="6389"/><span>Is uaisle Gaedhil ná Gaill go mór,</span>
<lb n="6390"/><span>Is bheirimíd móid dhá chéile,</span>
<lb n="6391"/><span>Go leanfam rian ár laoch go deó.</span></p>
<lb n="6392"/>
<lb n="6393"/><p><span>An mheathtacht bhí feadh tréimhse</span>
<lb n="6394"/><span>Ag baint dár réim i bhfeas do chách</span>
<lb n="6395"/><span>Níl a rian anois in aonbhall,</span>
<lb n="6396"/><span>Acht a mhalairt scéil ar fad 'na háit;</span>
<lb n="6397"/><span>Go bhfuigheam arís ár saoirse,</span>
<lb n="6398"/><span>Den chath ní stríocfaimíd go bráth;</span>
<lb n="6399"/><span>Tá gráin 'n-ár gcroidhe don daoirse,</span>
<lb n="6400"/><span>'S beidh go dtí go bhfuighmíd bás.</span>
<lb n="6401"/><span>Le congnamh Dé,</span>
<lb n="6402"/><span>'S cabhair a chéile,</span>
<lb n="6403"/><span>Buadhfaimíd gan baoghal sa ghnó,</span>
<lb n="6404"/><span>Agus chífimíd 'n-ar ló-na</span>
<lb n="6405"/><span>Ár Róisín Gaedhlach féin fí choróinn.</span></p>
<lb n="6406"/>
<lb n="6407"/><p><span>TEACHTAIREACHT CHUGHAT.</span></p>
<lb n="6408"/>
<lb n="6409"/><p><span>Teachtaireácht chughat a chara chiúin,</span>
<lb n="6410"/><span>Annso fé chlúdach gheobhair-se,</span>
<lb n="6411"/><span>Ó dhaingean dubhach i gcathair bhúir,</span>
<lb n="6412"/><span>Acht níl mianach dubhach im sceól duit.</span></p>
<lb n="6413"/>
<lb n="6414"/><p><span>Searc tá im scéal, is grádh gan chlaon,</span>
<lb n="6415"/><span>'S ríomhaim céad gealphóg duit,</span>
<lb n="6416"/><span>Sonacht saoghail measc togha na nGaedhal,</span>
<lb n="6417"/><span>'S cantain éan it chómhgar.</span>
<lb n="6418"/></p>
</div>
<pb n="185"/>
<div><lb n="6419"/><p><span>Gach focal scríobhaim chughat, grádh ann bíonn,</span>
<lb n="6420"/><span>I mbárr mo phinn bíonn teódas,</span>
<lb n="6421"/><span>Mar an peann mothuigheann mar théigheann óm chroidhe</span>
<lb n="6422"/><span>Dúthracht díleas dóibh-sin.</span></p>
<lb n="6423"/>
<lb n="6424"/><p><span>Léig ós árd duit féin an dán</span>
<lb n="6425"/><span>Go mothuighir grádh ag gluaiseacht</span>
<lb n="6426"/><span>Ó bhun go bárr dot shuath' go sámh,</span>
<lb n="6427"/><span>S ót shaoghal gach crádh 'á ruagadh.</span></p>
<lb n="6428"/>
<lb n="6429"/><p><span>Sin teachtaireacht chughat, a bhean mhaith lium,</span>
<lb n="6430"/><span>Annso fét shúil im dháinín;</span>
<lb n="6431"/><span>Teachtaireacht chughat, mo ghrádh dham mhúin,</span>
<lb n="6432"/><span>Le cur anonn tar sáile.</span></p>
<lb n="6433"/>
<lb n="6434"/><p><span>BEANNUIGHIMSE DHUIT A BHLÁITH.</span></p>
<lb n="6435"/>
<lb n="6436"/><p><span>Aoibhinn liom an bláth</span>
<lb n="6437"/><span>Ar mo chlár im aice,</span>
<lb n="6438"/><span>Gach blúire dhe go breágh,</span>
<lb n="6439"/><span>An tÁrdmhac féin do mhaisig.</span></p>
<lb n="6440"/>
<lb n="6441"/><p><span>Beannuighim-se dhuit a bhláith,</span>
<lb n="6442"/><span>Fáilte rómhat is dachad;</span>
<lb n="6443"/><span>Do ghlas, do bhuidhe, do bhán,</span>
<lb n="6444"/><span>Is áluinn liom mar dhatha.</span></p>
<lb n="6445"/>
<lb n="6446"/><p><span>Is umhal, is cneasta, dfhás</span>
<lb n="6447"/><span>An bláithín beag so tamall</span>
<lb n="6448"/><span>Go híseal bhí gan cháil,</span>
<lb n="6449"/><span>Feadh trátha ar an dtalamh.</span>
<lb n="6450"/><span>Beannuighim, agus rl.</span>
<lb n="6451"/></p>
</div>
<pb n="186"/>
<div><lb n="6452"/><p><span>Grian is gaoth fothlá</span>
<lb n="6453"/><span>Thugadh grádh dho, is ceanas,</span>
<lb n="6454"/><span>Ist oidhche codla shámh</span>
<lb n="6455"/><span>Ar an mbláth so thagadh.</span>
<lb n="6456"/><span>Beannuighim agus rl.</span></p>
<lb n="6457"/>
<lb n="6458"/><p><span>Tháinig scéimh sa bhláth,</span>
<lb n="6459"/><span>Do réir mar d'fhás is neartuig,</span>
<lb n="6460"/><span>An glas, an buidhe, an bán,</span>
<lb n="6461"/><span>Bhí thar bárr ann daithte.</span>
<lb n="6462"/><span>Beannuighim, agus rl.</span></p>
<lb n="6463"/>
<lb n="6464"/><p><span>An chiumhais is gile bán,</span>
<lb n="6465"/><span>An buidhe ina lár tá breactha,</span>
<lb n="6466"/><span>'S idir an bhuidhe is an bán</span>
<lb n="6467"/><span>Tá brághaidnasc gleoidhte glas ann.</span>
<lb n="6468"/><span>Beannuighim, agus rl.</span></p>
<lb n="6469"/>
<lb n="6470"/><p><span>Cara dhom chroidhe mo bhláth</span>
<lb n="6471"/><span>Annso ar chlár im aice</span>
<lb n="6472"/><span>'S geallaim ó chroidhe mo ghrádh</span>
<lb n="6473"/><span>Don bhán, don bhuidhe is don ghlas san.</span>
<lb n="6474"/><span>Beannuighim-se agus rl.</span></p>
<lb n="6475"/>
<lb n="6476"/><p><span>A LEABHAIRÍN CHAOIL.</span></p>
<lb n="6477"/>
<lb n="6478"/><p><span>A leabhairín chaoil fet chlúdach,</span>
<lb n="6479"/><span>Mo scéilín scríobhaim le dúthracht</span>
<lb n="6480"/><span>Le dísle croidhe don chúilfhionn</span>
<lb n="6481"/><span>Dhúisig ionnam gradh.</span></p>
<lb n="6482"/>
<lb n="6483"/><p><span>Mo ghrádh, mo bhláth, mo rós í,</span>
<lb n="6484"/><span>Mo ghrádh gan cháim, mo stóirín,</span>
<lb n="6485"/><span>Mar sámhchruit ráidhte a beóilín,</span>
<lb n="6486"/><span>Im chluais-se gach tráth.</span>
<lb n="6487"/></p>
</div>
<pb n="187"/>
<div><lb n="6488"/><p><span>Cuir di in iúil a dháinín</span>
<lb n="6489"/><span>Mar chuireas tú ar phár di,</span>
<lb n="6490"/><span>'S le searc gach lúb gur tháthas,</span>
<lb n="6491"/><span>Is áthas im chroidhe.</span></p>
<lb n="6492"/>
<lb n="6493"/><p><span>Nuair bhead ar fán óm ghrádh-sa,</span>
<lb n="6494"/><span>'S tusa ar chlár 'n-a hárus,</span>
<lb n="6495"/><span>Ná leig a grádh ar fán uaim,</span>
<lb n="6496"/><span>A dháinín an cheóil.</span></p>
<lb n="6497"/>
<lb n="6498"/><p><span>GLÓIRE DUINE COINSIAS GLAN.</span></p>
<lb n="6499"/>
<lb n="6500"/><p><span>Glóire dhuine coinsias glan,</span>
<lb n="6501"/><span>Dó tugann neart is croidhe slán,</span>
<lb n="6502"/><span>Cómhnuidhean áthas fé n-á dhíon,</span>
<lb n="6503"/><span>A choinsias má bhíonn gan smál.</span></p>
<lb n="6504"/>
<lb n="6505"/><p><span>Nuair thagann air pian nó crádh,</span>
<lb n="6506"/><span>Ní ghníonn gearán leis an saoghal;</span>
<lb n="6507"/><span>Leanann dá chúrsa go sámh,</span>
<lb n="6508"/><span>Bíonn leigheas 'n-a lár, trí chómhacht Dé.</span></p>
<lb n="6509"/>
<lb n="6510"/><p><span>An duine gan coinsias glan,</span>
<lb n="6511"/><span>Buairt is eagal air is gnáth;</span>
<lb n="6512"/><span>Tráth ceaptar é bheith fé rath,</span>
<lb n="6513"/><span>Bíonn 'na chroidhe an calc, á chrádh.</span></p>
<lb n="6514"/>
<lb n="6515"/><p><span>Na tabhair do bhreith do réir cló,</span>
<lb n="6516"/><span>Bíonn lobhadh sa bhfeóil dá fheabhas bláth;</span>
<lb n="6517"/><span>Is gearr sheasuighean breith an tsaoghail,</span>
<lb n="6518"/><span>Acht seasóchaidh breith Dé go bráth.</span></p>
<lb n="6519"/>
<lb n="6520"/><p><span>(Féach aithris ar XPT. Lebhar II. Caib.  VI).</span>
<lb n="6521"/></p>
</div>
<pb n="188"/>
<div><lb n="6522"/><p><span>ÉIRIG GO TAPAIDH.</span></p>
<lb n="6523"/>
<lb n="6524"/><p><span>Fonn "An Síoda tá at Bhallait."</span></p>
<lb n="6525"/>
<lb n="6526"/><p><span>Téannaidh go tapaidh a Ghaedhala don bhaile</span>
<lb n="6527"/><span>Mar a luigheann i riocht mairbh ár Róisín</span>
<lb n="6528"/><span>Go n-innseam go mear di thar cúrsaí na reachta</span>
<lb n="6529"/><span>So thabharfaidh cead reatha dá cóirchlainn</span>
<lb n="6530"/><span>Ó tá sí le fada tinn cráidhte ar an leabaidh</span>
<lb n="6531"/><span>Trí dhíth is trí easbha a cómhachta</span>
<lb n="6532"/><span>Acht téannaidh is canaidh in éinfheacht liom ranna</span>
<lb n="6533"/><span>A thiubharfaidh di anam is nóbhrígh.</span></p>
<lb n="6534"/>
<lb n="6535"/><p><span>Ó éirig go tapaidh</span>
<lb n="6536"/><span>A Róisín det leabaidh</span>
<lb n="6537"/><span>Tá an ghrian gheal ag scaipe do néallta</span>
<lb n="6538"/><span>Tá deimhniughadh gur gairid</span>
<lb n="6539"/><span>Go bhfeiceam ár namhaid</span>
<lb n="6540"/><span>Á ruagairt ó thalamh na hÉireann.</span></p>
<lb n="6541"/>
<lb n="6542"/><p><span>A Róisín chaoin chneasta cuir do lámha geala im ghlacaibh</span>
<lb n="6543"/><span>'S do sheanacheann leag ar mo bhrághaid-se</span>
<lb n="6544"/><span>Corruig do theanga it bhéal bhí go balbh</span>
<lb n="6545"/><span>'S deimhnig dúinn feasta nách tláth thu.</span>
<lb n="6546"/><span>Ár saothar-na beannuig is éiréochaidh go geal linn</span>
<lb n="6547"/><span>Tá dóchas i bhfearaibh na beárnan</span>
<lb n="6548"/><span>Go bhfeicfar fé cheannus gan beann ar na Gallaibh</span>
<lb n="6549"/><span>Ár bhfeis féin go neartmhar in Áth Cliath.</span>
<lb n="6550"/><span>Éirig go tapaid, agus rl.</span></p>
<lb n="6551"/>
<lb n="6552"/><p><span>Óir theip ar na gallaibh do chlann-sa do mhealladh</span>
<lb n="6553"/><span>'San aimsir chuaidh tharainn, le bréagaibh</span>
<lb n="6554"/><span>'S óir theip ortha teanga do chlainne ba bhlasta</span>
<lb n="6555"/><span>Do mhúchadh fé charnaibh Béarla</span>
<lb n="6556"/><span>Cad fáth go mbeam faiteach go mbuaidhfeadh na Sacsain</span>
<lb n="6557"/><span>Cad fáth go mbeadh eagal ar Ghaedhlaibh</span>
<lb n="6558"/><span>Ó, múscail go tapaidh do mhisneach, is labhair,</span>
<lb n="6559"/><span>O's fada linn balbh do bhéal-sa.</span>
<lb n="6560"/><span>Éirig, agus rl.</span>
<lb n="6561"/></p>
</div>
<pb n="189"/>
<div><lb n="6562"/><p><span>"Céad fáilte dom bhaile, cead fáilte agus dachad</span>
<lb n="6563"/><span>Céad fáilte let theachtaireacht chughamsa</span>
<lb n="6564"/><span>Mo chnámha bhí go craptha táid lúthmhar chum reatha</span>
<lb n="6565"/><span>Tá líomhthacht im theangain ba shúighte</span>
<lb n="6566"/><span>Tá fuinneamh im ballaibh mar bhíodh agam cheana</span>
<lb n="6567"/><span>Sul ar baineadh díom sealbh im dhúthaig</span>
<lb n="6568"/><span>Beir buadh agus beannacht, is beódhacht dam do ranna"</span>
<lb n="6569"/><span>Arsa Róisín dom fhreagairt go fiúntach.</span></p>
<lb n="6570"/>
<lb n="6571"/><p><span>Agus d'éirig dá leabaidh</span>
<lb n="6572"/><span>'S thug dam a beannacht</span>
<lb n="6573"/><span>An bhean san gur ainm di Róisín;</span>
<lb n="6574"/><span>Faid saoghail chúiche is beatha,</span>
<lb n="6575"/><span>Fé shláinte go mairidh,</span>
<lb n="6576"/><span>'S fán agus scaipe ar a nómhadaibh!</span></p>
<lb n="6577"/>
<lb n="6578"/><p><span>Peadar Ó hAnnracháin do cheap na sé hiarrachtaí</span>
<lb n="6579"/><span>sin tuas a bhuaidh an chéadh du ais sa bhfilidheacht.</span></p>
<lb n="6580"/>
<lb n="6581"/><p><span>SCÉAL LUAIN NA CÁSCA.</span></p>
<lb n="6582"/>
<lb n="6583"/><p><span>Domhnall na Cásca cct.</span></p>
<lb n="6584"/>
<lb n="6585"/><p><span>Scéal Luain na Cásca go deó beidh trácht air</span>
<lb n="6586"/><span>Nuair throid na sárfhir go cródha tréan,</span>
<lb n="6587"/><span>'N-aghaidh namhad go dána dfhonn saorse thárlamh</span>
<lb n="6588"/><span>Is bheith gan spleádhchas 'n-a dtír cheart féin.</span>
<lb n="6589"/><span>Sé lá na seachtmhaine 'n-aghaidh camthaí Shasana</span>
<lb n="6590"/><span>Go dílis sheasadar gan stad gan staon.</span>
<lb n="6591"/><span>Do réir mar mheastar dóibh is leór a leagadar</span>
<lb n="6592"/><span>Ir go mbuaidh Dia feasta le bhúr láimh Sinn Féin.</span></p>
<lb n="6593"/>
<lb n="6594"/><p><span>Dá líonmhar slóighte 's a ngunnaí móra</span>
<lb n="6595"/><span>Ag taoisigh Sheóirse agus toghadh gach gléis,</span>
<lb n="6596"/><span>Níor bh'aonchomórtas iad súd i gcómhlann</span>
<lb n="6597"/><span>Le buidhin na Fódla i gcath ná i ngléic.</span></p>
</div>
<pb n="190"/>
<div><lb n="6598"/><p><span>Mar mbeadh an dearmad do ráinig eatortha</span>
<lb n="6599"/><span>Bhí Éire ar lasadh againn ó thaobh go taobh</span>
<lb n="6600"/><span>Is deireadh dearbhtha le réim an tSasanaigh</span>
<lb n="6601"/><span>I dtír na Banban son suas Sinn Féin.</span></p>
<lb n="6602"/>
<lb n="6603"/><p><span>Is mó iarracht thréanmhar thug Clann na hÉireann</span>
<lb n="6604"/><span>A dtír a shaoradh ó ghallsprot chlaon.</span>
<lb n="6605"/><span>Níor sháruigh éinne le feabhas a dtréithe</span>
<lb n="6606"/><span>An bhuidhean so is déidhnaighe do throid go héag.</span>
<lb n="6607"/><span>Ní fhuil trácht i seanchas an domhain dá fhairsinge</span>
<lb n="6608"/><span>Ar bhuidhin ba sheasmhaighe 's ba ghlaine méinn:</span>
<lb n="6609"/><span>An méid sin d'admhuigh a namhaid cé tarcuisneach</span>
<lb n="6610"/><span>Acht nár a'maith aca 'sé thuill Sinn Féin.</span></p>
<lb n="6611"/>
<lb n="6612"/><p><span>Do throid na mná leó go croidhmhail áluinn</span>
<lb n="6613"/><span>Is sheasaimh lámh leó i mbearna an bhaoghail,</span>
<lb n="6614"/><span>'S do threoir a ngárdaí go feidhmeamhail sárghlic</span>
<lb n="6615"/><span>Mar thaoisigh tábhachtmhar i gcath na Trae.</span>
<lb n="6616"/><span>Nó máthair mhileadhta an Ghréagaigh shoineannta</span>
<lb n="6617"/><span>Adubhairt gan fill' uirthi gan buaidh nó an t-éag.</span>
<lb n="6618"/><span>Acht bhí fear is fiche ag an namhaid 'n-aghaidh an duine aca</span>
<lb n="6619"/><span>Acht beidh lá eile againn 's an buaidh Sinn Féin.</span></p>
<lb n="6620"/>
<lb n="6621"/><p><span>Má theip an buaidh ortha mór theip an uaisleacht</span>
<lb n="6622"/><span>'N-a gcroidhe glan uaibhreach gan chor gan chlaon,</span>
<lb n="6623"/><span>Acht socair stuamdha 'san bás dá luadh leo</span>
<lb n="6624"/><span>'S níor las a ngruadhanna le scáth sa tsaoghal.</span>
<lb n="6625"/><span>Is léir mar thuigimíd gach braon dár shileadar</span>
<lb n="6626"/><span>Go raghaidh chum suime dhúinn os comhair Mhic Dé,</span>
<lb n="6627"/><span>'S gur saoirse thuilleadar dhá dtír ghlas shoilbhir</span>
<lb n="6628"/><span>Is daoirsmacht mhilleadar le comhacht Sinn Féin.</span></p>
<lb n="6629"/>
<lb n="6630"/><p><span>Nuair gabhadh ár dtaoisigh is beag mar síleadh</span>
<lb n="6631"/><span>A leithéid d'íspirt i gclos don tsaoghal</span>
<lb n="6632"/><span>Go ndéanfaidís súd ar éigse 's saoithe</span>
<lb n="6633"/><span>Ba léigheanta líomhtha ar shliocht na nGaedhal.</span></p>
</div>
<pb n="191"/>
<div><lb n="6634"/><p><span>Nár mhór an ghaisce dhóibh 's a ndrom le falla aca</span>
<lb n="6635"/><span>Na piléir á stealladh leo acht cinnte an scéal</span>
<lb n="6636"/><span>An Mhaighdean Bheannuighthe bhí ann súd' n-a seasamh leo</span>
<lb n="6637"/><span>Is sheol a n-anamna dá hárus fhéin.</span></p>
<lb n="6638"/>
<lb n="6639"/><p><span>Ní fhuil tír 'san Eóraip bhí síos le fóirneart</span>
<lb n="6640"/><span>Fé dhaoirse ag geócaigh is imprí claon,</span>
<lb n="6641"/><span>Ná fuil ag tógaint a gcinn go módhmhrach</span>
<lb n="6642"/><span>Dhfhonn saoirse is leorcheart a dfhagháil dóibh féin,</span>
<lb n="6643"/><span>Tá Wilson ceannasach ag cur coingheall ceangalta</span>
<lb n="6644"/><span>I bhfeidhm ar cheamalaigh bhí ag creachadh an tsaoghail.</span>
<lb n="6645"/><span>Is braghaghill smachtaithe ar gach fealltóir cealgach</span>
<lb n="6646"/><span>Is é focal faire anois an domhain Sinn Féin.</span></p>
<lb n="6647"/>
<lb n="6648"/><p><span>TEACHT NA nGAEDHAL.</span></p>
<lb n="6649"/>
<lb n="6650"/><p><span>Domhnall na Cásca ro chan.</span></p>
<lb n="6651"/>
<lb n="6652"/><p><span>Fonn: Síle ní Ghadhra.</span></p>
<lb n="6653"/>
<lb n="6654"/><p><span>Do chruthuigh Dia glórmhar an mórmhuir mórtimcheall</span>
<lb n="6655"/><span>Do inis na Fódla go leórleathan díonmhar</span>
<lb n="6656"/><span>'Á deighil ón roinn Eórpa mar chomhartha ceart cinnte</span>
<lb n="6657"/><span>Gur cumadh gan ghó í d'áiteóirí na tíre,</span>
<lb n="6658"/><span>Nuair chruthuigh Dia an inis ghlas shoilbhir shaor</span>
<lb n="6659"/><span>Do cheap Sé mar inead dfhuireann na nGaedhal</span>
<lb n="6660"/><span>Do threoir ar bárr tuinne ón oirthear gan baoghal</span>
<lb n="6661"/><span>'S gan dearmad stiúirigh a gcúrsa sa treó so</span>
<lb n="6662"/><span>Is thug dóibh sealbhúsacht le hughdarás comhachta.</span></p>
<lb n="6663"/>
<lb n="6664"/><p><span>Do b'fhairsing do b'áluinn ba bhláthmhar a coillte,</span>
<lb n="6665"/><span>Do b'úrghlas a bánta is a máighe maise míne,</span>
<lb n="6666"/><span>A haibhne ró-áilne le fánaidh ag gíogladh,</span>
<lb n="6667"/><span>'S a sléibhte cinnárda fí bhláth cumhra mísle.</span>
<lb n="6668"/><span>Bhí biadh agus beatha is gach earradh le fhagháil</span>
<lb n="6669"/><span>De shochar a tailimh gan easbhaidh don táin,</span>
<lb n="6670"/><span>'Gus saothar na mbeacha 'n-a srathaibh gan cháim.</span>
<lb n="6671"/><span>An fiadhphoc go buacach fí stuadhbheannaibh módhmhrach,</span>
<lb n="6672"/><span>An míol muighe go luaimneach is uaill chon 'n-a dheóidh</span>
<lb n="6673"/><span>san.</span>
<lb n="6674"/></p>
</div>
<pb n="192"/>
<div><lb n="6675"/><p><span>Do mhaireadar Gaedhil ann feadh céadta is na mílte</span>
<lb n="6676"/><span>Go sonasach séanmar fá ghréin ghil na saoirse;</span>
<lb n="6677"/><span>Gan chumhangthas ó éinne gan ghéibhinn ná daoirse</span>
<lb n="6678"/><span>Acht ag borradh i n-aghaidh an lae is a gcéim dul i n-aoirde</span>
<lb n="6679"/><span>Fá riaghalthóiri cliste nár mhisde a dtreóir</span>
<lb n="6680"/><span>'S na dlighthe ba chirte ba chothruime cóir</span>
<lb n="6681"/><span>Ba thaca don luige is mhillfeadh éagcóir</span>
<lb n="6682"/><span>An lag is an láidir comhdhásachtach dilis</span>
<lb n="6683"/><span>Comhthugtha comhpháirteach chum lán leas' a dtíre.</span></p>
<lb n="6684"/>
<lb n="6685"/><p><span>Níor mhair insa tsaoghal uile aentreibh do b'ársa</span>
<lb n="6686"/><span>Chomh mínighthe éirimeamhail léigheanta neamhspleathach leó</span>
<lb n="6687"/><span>A lucht ealadhan is céirde is a ré sin ba thábhachtmhar</span>
<lb n="6688"/><span>Ceól binn ar théadaibh is léircheapadh dánta</span>
<lb n="6689"/><span>D'éis theacht do Naomh Pádraig le grásta an tSuibhscéil</span>
<lb n="6690"/><span>Nó sealad 'n-a dheábhaidh sin ba shárfhios don tsaoghal</span>
<lb n="6691"/><span>Go raibh Parrthas láithreach i gClár Luirc na naomh</span>
<lb n="6692"/><span>Le diadhas, le foghluim, le ceannsa is deaghriaghaltha</span>
<lb n="6693"/><span>'N-a cealla barrannsacht ir cantaireacht diadha.</span></p>
<lb n="6694"/>
<lb n="6695"/><p><span>'N-a dhiaidh san ón bhFódla i nglóir ainm Íosa</span>
<lb n="6696"/><span>Thriall teachtairí cródha tar mórmhuir go tíortha</span>
<lb n="6697"/><span>Bhí súidhte in aineólas fí cheobhrat na hoidhche</span>
<lb n="6698"/><span>Le solus na glóire an Suibhsceól do chraobhscaoileadh</span>
<lb n="6699"/><span>An Chríostuidheacht do leathadar fairsing i gcéin</span>
<lb n="6700"/><span>'S na mílte do tarraingeadh tapaidh chum Dé</span>
<lb n="6701"/><span>Tá naomhthacht a mbeatha isna startha le léigheadh</span>
<lb n="6702"/><span>Ní fhuil coláiste 'san Eóraip gan leórchuid dá saothar</span>
<lb n="6703"/><span>Is teastas na Fódla gan teóra thar aon tír.</span></p>
<lb n="6704"/>
<lb n="6705"/><p><span>Domhnall Ó Conchubhair i gCuilinn Uí Chaoimh do</span>
<lb n="6706"/><span>bhuaidh an dara duais leis an dá iarracht san tuas.</span></p>
<lb n="6707"/>
<lb n="6708"/><p>
<lb n="6709"/></p></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

GAETHE GRÉINE 1 - AISTIDHE DUAIS OIREACHTAIS 1919

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

GAETHE GRÉINE 1 - AISTIDHE DUAIS OIREACHTAIS 1919

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
