Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">Luibheólas</title><author><name type="main">Seán Tóibín</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">NL077</note>
                         <note type="L">1</note>
                         <note type="B">1918</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2013</date><idno>NL077</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><bibl><title>Luibheólas</title><author>Seán Tóibín</author><imprint><publisher>An Lóchrainn</publisher><date>1918</date></imprint>
 </bibl></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>Luibh Eolas.</span></p>
<lb n="2"/>
<lb n="3"/><p><span>Tá áilneacht ar gach taobh dínn fan gacha bóthair.</span>
<lb n="4"/><span>Má bhíon an radharc ceart againn chífeam áilneacht</span>
<lb n="5"/><span>ins gach tor ar fuaid gacha páirce.</span></p>
<lb n="6"/>
<lb n="7"/><p><span>An Caisearbhán.</span></p>
<lb n="8"/>
<lb n="9"/><p><span>Amach as an bpréimh is</span>
<lb n="10"/><span>eadh fhásan bileóga an</span>
<lb n="11"/><span>Chaisearbháin (Taraxacum</span>
<lb n="12"/><span>Officinalis) agus ní bhíon de ghas ar an</span>
<lb n="13"/><span>luibh ach an gas fada bog ar a bhfásan</span>
<lb n="14"/><span>an bláth.  Dath geal buidhe a bhíon ar an</span>
<lb n="15"/><span>mblátha agus nuair fheóchan, bíon go clúmhach</span>
<lb n="16"/><span>ar nós an Spuinnc agus gráinne síl ag</span>
<lb n="17"/><span>bun gacha ribe den chlúmh.  Tagan fonn</span>
<lb n="18"/><span>eitilte ar an ngráinnín sin nuair a</span>
<lb n="19"/><span>shéidean an ghaoth agus bfhéidir go mbíon</span>
<lb n="20"/><span>cúpla míle de bhóthar idir áit bheirtha</span>
<lb n="21"/><span>an ghráinne sin agus an fód a bheathuighan</span>
<lb n="22"/><span>clann do!</span></p>
<lb n="23"/>
<lb n="24"/><p><span>Bíon bior ar an ngráinne síl agus nuair</span>
<lb n="25"/><span>a thagan an pairisiút anuas as na glinn-</span>
<lb n="26"/><span>tibh aer, deinean an gráinnín poll sa</span>
<lb n="27"/><span>talamh do féin mar bíon sé ar a bhíor</span>
<lb n="28"/><span>fé.  Ní daingine an "ceangal lae agus</span>
<lb n="29"/><span>bliana" a chuireadh Fionn ar a churrach</span>
<lb n="30"/><span>'ná an ghreim a bheirean an gráinne síl</span>
<lb n="31"/><span>sin ar an ithir.  Fear sainnte is eadh an</span></p>
</div>
<pb n="2"/>
<div><lb n="32"/><p><span>Caisearbhán atá de shíor ar lorg tuille</span>
<lb n="33"/><span>talaimh is triúcha dá chine, agus pé fód in</span>
<lb n="34"/><span>a dtéighean a phréamh fanfaidh ann "le</span>
<lb n="35"/><span>saoghal na bhfear."</span></p>
<lb n="36"/>
<lb n="37"/><p><span>Tá árd-mheas ag na seandaoine ar</span>
<lb n="38"/><span>an gCaisearbhán mar leigheas ar dhroch-</span>
<lb n="39"/><span>ghoile agus ar ghalar ae.  Tá a lán slighte</span>
<lb n="40"/><span>aca chun é bheirbhiú.  Chonnac mná tighe</span>
<lb n="41"/><span>i gCiarraighe 'á thabhairt dá gclainn mar</span>
<lb n="42"/><span>dheoch ghlantha na fola i dtosach an ear-</span>
<lb n="43"/><span>raigh.  Tá cúl 'á thabhairt ag Gaedhlaibh</span>
<lb n="44"/><span>anois le leigheasana den tsórd san; is</span>
<lb n="45"/><span>milse leó "buidéal na scillinge is trí</span>
<lb n="46"/><span>leitphinge" a gheibhtar i siopa na bhfuin-</span>
<lb n="47"/><span>neóg ioldathach.  A meon féin ag gach</span>
<lb n="48"/><span>dream dá dtagan, go bhfóire Dia ortha!</span>
<lb n="49"/><span>("Cas-tsearbhán," a deirtar in áiteana</span>
<lb n="50"/><span>sa Mhumhain).</span></p>
<lb n="51"/>
<lb n="52"/><p><span>An Mismín.</span></p>
<lb n="53"/>
<lb n="54"/><p><span>Ar a bhalath bhreágh aithneóch-</span>
<lb n="55"/><span>thá an Mísmín (mentha).</span>
<lb n="56"/><span>Tá seacht saghas Mísmín</span>
<lb n="57"/><span>ann agus is é an áit tais an ball is</span>
<lb n="58"/><span>annsa leo le chéile, ach aon tsórd amháin</span>
<lb n="59"/><span>(Mentha Arvensis), agus is maith leis</span>
<lb n="60"/><span>sin an fód a bhíon tirm.  Sin é an</span>
<lb n="61"/><span>saghas a bhíon sa gháirdín ag daoine mar</span>
<lb n="62"/><span>ghlasair i gcóir an anbhruithe.  Cuirean</span>
<lb n="63"/><span>sé blas agus balath ar an súip.  Ní bhíon</span></p>
</div>
<pb n="3"/>
<div><lb n="64"/><p><span>ón bhFranncach ach dornlach den Mhísmín,</span>
<lb n="65"/><span>nó d'aon luibh chumhra mar é, agus dhéanfadh</span>
<lb n="66"/><span>sé anbhruithe girrfhéidh nó anbhruithe circe</span>
<lb n="67"/><span>dhuit nó saghas ar bith iarfá air, agus gan</span>
<lb n="68"/><span>aon bhlúire feola aige chun an ghnótha!</span></p>
<lb n="69"/>
<lb n="70"/><p><span>Bláth ar ghné den chorcuire a bhíon ar</span>
<lb n="71"/><span>gach saghas Mísmín, ach ní bláth ró bhreágh</span>
<lb n="72"/><span>é.  Ní ar an mbláth a bhíon an Mísmín</span>
<lb n="73"/><span>ag brath chun líonmhaire do dhul ar a</span>
<lb n="74"/><span>shórt.  Cuirean sé préamhacha ar leith</span>
<lb n="75"/><span>amach uaidh agus gan de chúram ortha</span>
<lb n="76"/><span>san ach chun planndaí nua a dhéanamh.</span>
<lb n="77"/><span>Ní gádh ansan bheith ag brath ar an síol</span>
<lb n="78"/><span>chun an treibh a bhuanú agus d'á bhrigh sin, ní</span>
<lb n="79"/><span>gádh breághthacht bláth.</span></p>
<lb n="80"/>
<lb n="81"/><p><span>An Garbhlus.</span></p>
<lb n="82"/>
<lb n="83"/><p><span>Tríd an bhfál is tríd an</span>
<lb n="84"/><span>drisleach a chífeá an Garbh-</span>
<lb n="85"/><span>lus, "Garalus," (Gallium</span>
<lb n="86"/><span>Aparine) ag fás.  Tá sé lán de chrúicíní</span>
<lb n="87"/><span>beaga agus téighid siad in achrann san</span>
<lb n="88"/><span>uile rud bhíon ag fás i gcomhgar an</span>
<lb n="89"/><span>luis.  Nuair is dóigh leis an Driseóig</span>
<lb n="90"/><span>gurab í féin is aoirde is is mó le rádh</span>
<lb n="91"/><span>sa "tír chois claidhe" i dtosach an tsamh-</span>
<lb n="92"/><span>raidh, preaban an Garbhlus in a sheasamh</span>
<lb n="93"/><span>agus tréis cúpla seachtain bíon an Dris-</span>
<lb n="94"/><span>eóg bhocht múchta aige agus gáir maoidhte</span>
<lb n="95"/><span>is magaidh ar siubhal aige fúithi.  Agus</span></p>
</div>
<pb n="4"/>
<div><lb n="96"/><p><span>donas an scéil ar fad, ní fhéadfadh an</span>
<lb n="97"/><span>Garbhlus aon dul i n-áirde a dhéanamh</span>
<lb n="98"/><span>mura mbeadh ise bheith mar thaca aige!</span></p>
<lb n="99"/>
<lb n="100"/><p><span>Nuair a bhíon an síol aibidh, cuirean</span>
<lb n="101"/><span>an Garbhlus an duine agus an t-ainmhidhe</span>
<lb n="102"/><span>do dhéanamh gnótha dho, ag scaipeadh síl.</span>
<lb n="103"/><span>Beirid siad leó cuid den síol i gan</span>
<lb n="104"/><span>fhios dóibh, é ceangailte i gcasóig duine,</span>
<lb n="105"/><span>nó i gclúmh an ainmhidhe.  Nuair a thagan</span>
<lb n="106"/><span>an athbhliain bíon craobhacha den Gharbhlus in</span>
<lb n="107"/><span>áit ná raibh riamh cheana, chun driseóg</span>
<lb n="108"/><span>agus tor do chrádh.</span></p>
<lb n="109"/>
<lb n="110"/><p><span>Ní mhairean an Garbhlus ach ar feadh cúpla</span>
<lb n="111"/><span>mí.  Saoghal gairid suairc a bhíon aige</span>
<lb n="112"/><span>agus is dóigh gur ar an nDriseóig a</span>
<lb n="113"/><span>bhíon an t-árd-áthas nuair eugan fear</span>
<lb n="114"/><span>a ciapaithe.</span></p>
<lb n="115"/>
<lb n="116"/><p><span>An Feileastrom.</span></p>
<lb n="117"/>
<lb n="118"/><p><span>Bileóga breághtha fada</span>
<lb n="119"/><span>agus déanamh claidhimh ortha</span>
<lb n="120"/><span>a bhíon ar an bhFeileas-</span>
<lb n="121"/><span>trom (iris pseudacorus).  Is neamhchoit-</span>
<lb n="122"/><span>ianta an saghas blátha a thagan air.  É</span>
<lb n="123"/><span>mar a bheadh trí bhlátha singile ceangailte</span>
<lb n="124"/><span>d'á chéile, agus dath geal buidhe ortha.  Sa</span>
<lb n="125"/><span>churrach nó cois an tsrutháin 'fhásan an</span>
<lb n="126"/><span>Feileastrom agus níl aon tseó ach a mhire</span>
<lb n="127"/><span>is a leathan sé é féin ar fuaid an chur-</span>
<lb n="128"/><span>raigh.  I dtosach an tsamhraidh a thagan</span></p>
</div>
<pb n="5"/>
<div><lb n="129"/><p><span>an bláth air agus bíon mar a bheadh máilín</span>
<lb n="130"/><span>tímpal an bhlátha go dtagan an lá chun</span>
<lb n="131"/><span>an bhreághthacht a thaisbeáint.  Bainean an</span>
<lb n="132"/><span>Feileastrom preab as na comharsanaibh</span>
<lb n="133"/><span>agus cuirean eud ortha lá na taisbeána.</span></p>
<lb n="134"/>
<lb n="135"/><p><span>Nuair imthighean an bláth fásan sparán</span>
<lb n="136"/><span>trom teann in a inead.  Síol a bhíon sa</span>
<lb n="137"/><span>sparán san agus nuair a bhíon an síol</span>
<lb n="138"/><span>aibidh, eirighean an sparán dubh nó crón.</span>
<lb n="139"/><span>Áis mhór do fheirmeóiríbh an Feileastrom,</span>
<lb n="140"/><span>mar deinean sé ceann ana-mhaith ar</span>
<lb n="141"/><span>chruaich féir.  Labhartar an ainm ar a lán</span>
<lb n="142"/><span>cuma mar atá — "Feileastrom, "Eileas-</span>
<lb n="143"/><span>trom," "Seilistring," agus c.</span></p>
<lb n="144"/>
<lb n="145"/><p><span>Athair Talmhan.</span></p>
<lb n="146"/>
<lb n="147"/><p><span>Is deas bog mín an</span>
<lb n="148"/><span>bhileóg a bhíon ar an</span>
<lb n="149"/><span>Athair Talmhan (Achillea</span>
<lb n="150"/><span>Millefolium).  A lán mionbhláth le chéile</span>
<lb n="151"/><span>is eadh an bláth, agus is mó dath agus gné</span>
<lb n="152"/><span>datha a bhíon air.  É bán de ghnáth, ach</span>
<lb n="153"/><span>an plannda is giorra dho san, b'fhéidir</span>
<lb n="154"/><span>gur bláth liathdhearg bheadh air.  Is é áit</span>
<lb n="155"/><span>is deise in a bhfaca é 'ná i gceanntar</span>
<lb n="156"/><span>an Bhuirinn, i nDúithe Dhála gCais.  Bíon</span>
<lb n="157"/><span>gach gné ó bhán go dearg ar an</span>
<lb n="158"/><span>Athair Talmhan ansúd.</span></p>
<lb n="159"/>
<lb n="160"/><p><span>Is mór ag na beachaibh an tAthair</span>
<lb n="161"/><span>Talmhan mar tá flúirse meala ann.</span>
<lb n="162"/></p>
</div>
<pb n="6"/>
<div><lb n="163"/><p><span>Chonac fear i gCill Áirne (i mbliain</span>
<lb n="164"/><span>a 1908) 'á bhailiú, mar leigheas ar an</span>
<lb n="165"/><span>eitinn (galar scamhóg), agus dheineadh</span>
<lb n="166"/><span>Mr. Gibson a lán de'n leigheas san</span>
<lb n="167"/><span>do dhaoine bochta i gCathair Luimne-</span></p>
<lb n="168"/>
<lb n="169"/><p><span>Minmhear.</span></p>
<lb n="170"/>
<lb n="171"/><p><span>In áiteanna i gcomhgar na</span>
<lb n="172"/><span>farraige.  Iseadh is flúirsighe</span>
<lb n="173"/><span>fhásan an Minmhear (Conium</span>
<lb n="174"/><span>Maculata).  Tá a lán plannda den déanamh</span>
<lb n="175"/><span>céadna leis an Minmhear, ach aithneóghair</span>
<lb n="176"/><span>é sin i gcomhnaidhe ar na smóilíní dubh-</span>
<lb n="177"/><span>dhearga a bhíon ar an ngas agus bíon</span>
<lb n="178"/><span>an gas sleamhain.</span></p>
<lb n="179"/>
<lb n="180"/><p><span>Tá an Minmhear lán de nimh agus</span>
<lb n="181"/><span>seachnuighid na beithíg é, dá bhrí sin.</span>
<lb n="182"/><span>Dá mb'iad na gamhna féin, ní bhainfeadh</span>
<lb n="183"/><span>an méid sin dearmhaid dóibh agus baint</span>
<lb n="184"/><span>leis.  Sin buntáiste atá ag an ainmhídhe,</span>
<lb n="185"/><span>de ghnáth, ar an nduine — aithnighean sé</span>
<lb n="186"/><span>an rud go mbíon an nimh ann agus ní</span>
<lb n="187"/><span>aithnighean an duine é!  Sa tseanaimsir,</span>
<lb n="188"/><span>bás le nimh a thugaidís Gréagaig do lucht</span>
<lb n="189"/><span>tréasúin a dhéanamh, agus is í nimh a</span>
<lb n="190"/><span>bhíodh aca chuige 'ná nimh an Mhinmheara.</span>
<lb n="191"/><span>Braon de shugh na luibhe sin d'ól Socráid</span>
<lb n="192"/><span>Saoi nuair a daoradh chun báis é.</span>
<lb n="193"/><span>Labhartar "Milmhear" agus "Muinmhear,"</span>
<lb n="194"/><span>leis.</span>
<lb n="195"/></p>
</div>
<pb n="7"/>
<div><lb n="196"/><p><span>Marbhdhraighean.</span></p>
<lb n="197"/>
<lb n="198"/><p><span>Cois claidhe nó i gcomh-</span>
<lb n="199"/><span>gar fáil is eadh chífeá an</span>
<lb n="200"/><span>Marbhdhraighean, "Mara-</span>
<lb n="201"/><span>ghradhn" (Agrimonia eupatoria).  Ní maith</span>
<lb n="202"/><span>leis iomad fliuchra.  Bíon gas righin air</span>
<lb n="203"/><span>agus balath deas uaidh.  Bíd na blátha go</span>
<lb n="204"/><span>mion.  Iad mar a bheadh réilthíní beaga</span>
<lb n="205"/><span>buidhe.  Bíon an Marbhdhraighean fé bhláth</span>
<lb n="206"/><span>ar feadh cúpla mí sa tsamhradh, mar</span>
<lb n="207"/><span>an túisce is fheóchan bláithín, oscailean</span>
<lb n="208"/><span>ceann eile amach.  Comh-chuma dhó, agus</span>
<lb n="209"/><span>do bhláth an Droighneáin Duibh (Prunus</span>
<lb n="210"/><span>Communis) agus is de sin an ainm —</span>
<lb n="211"/><span>marbh-dhraighean, mar ní bhíon aon dealg</span>
<lb n="212"/><span>air.</span></p>
<lb n="213"/>
<lb n="214"/><p><span>Dála an Gharbhluis (Gallium Aparine),</span>
<lb n="215"/><span>cuirean an Marbh-dhraighean cách ag obair,</span>
<lb n="216"/><span>ag scaipeadh a chuid síl do.  Tá crúicíní</span>
<lb n="217"/><span>chuige sin ag bun an bhlátha.  Má scrúd-</span>
<lb n="218"/><span>uighir an bhileóg is mar seo atá: dhá</span>
<lb n="219"/><span>mhion-bhileóig ar aghaidh a chéile amach,</span>
<lb n="220"/><span>dhá cheann eile i bhfad níosa lugha ar</span>
<lb n="221"/><span>aghaidh a chéile amach, agus don réir sin suas</span>
<lb n="222"/><span>bileóg aonair mar cheann ar an sraith.</span>
<lb n="223"/><span>Is samhail do chleite a bheadh fliuch an</span>
<lb n="224"/><span>saghas san bileóige.  An Ceallach, fear</span>
<lb n="225"/><span>bile 'gus bláth, i mBaile Bhéacháin a thug</span>
<lb n="226"/><span>an ainm dom (1910).</span>
<lb n="227"/></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="228"/><p><span>Briosclán.</span></p>
<lb n="229"/>
<lb n="230"/><p><span>Bileóga deasa míne a bhíon</span>
<lb n="231"/><span>ar an mBriosclán (Potentilla</span>
<lb n="232"/><span>Anserina) agus leathta anuas</span>
<lb n="233"/><span>ar an dtalamh is maith leis bheith.</span></p>
<lb n="234"/>
<lb n="235"/><p><span>Tá na bláithíní go geal buidhe ach ní</span>
<lb n="236"/><span>bhíon aon raidhse dhíobh ann.  Tá an taobh</span>
<lb n="237"/><span>íochtair den bhileóig ar dhath an airgid, agus</span>
<lb n="238"/><span>bileóg iseadh í go dtagan feócha uirthe</span>
<lb n="239"/><span>cúpla neomat tréis í stathadh.  Fásan</span>
<lb n="240"/><span>géagán amach as cabhail na luibhe agus</span>
<lb n="241"/><span>imthighean sa tsiubhal do féin agus déinean</span>
<lb n="242"/><span>lus beag nua dhe agus ní túisce socair</span>
<lb n="243"/><span>sa talamh don lus nua 'ná go gcuirean</span>
<lb n="244"/><span>géagán eile amach agus tréis tamal slighe</span>
<lb n="245"/><span>(leath troigh) bheith curtha dhe aige, déin-</span>
<lb n="246"/><span>ean planda nua dhe, agus mar sin de,</span>
<lb n="247"/><span>go mbíon sraith lus nua ann agus ceangal</span>
<lb n="248"/><span>eadartha i bhfuirm géagáin.  Iad mar a</span>
<lb n="249"/><span>bheadh saighdiúirí agus dlúthas cabhrach eadartha.</span></p>
<lb n="250"/>
<lb n="251"/><p><span>Adeirid Cláirínigh leigheas ar an</span>
<lb n="252"/><span>mbreoiteacht mhóir a bheith ann.  Labh-</span>
<lb n="253"/><span>artar — "brioscalthán" agus "brioscán,"</span>
<lb n="254"/><span>agus deirean an Colgánach m.r.i.a. go</span>
<lb n="255"/><span>n-abarthar "briosclóg,"  Cois Life.</span></p>
<lb n="256"/>
<lb n="257"/><p><span>An Slánlus.</span></p>
<lb n="258"/>
<lb n="259"/><p><span>Níl leanbh sa Ghaedheal-</span>
<lb n="260"/><span>tacht ná h-aithnighean an</span>
<lb n="261"/><span>Slánlus (Plantago Lan-</span>
<lb n="262"/><span>ceolata).  Amach as an bpréimh iseadh</span></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="263"/><p><span>fhásaid na bileóga, Iad fada biorach,</span>
<lb n="264"/><span>agus gan an ghlaise cheudna ar aghaidh</span>
<lb n="265"/><span>na bileóige agus atá ar a cúl.  Bíon</span>
<lb n="266"/><span>féitheóga fada ó bhun go bárr gacha</span>
<lb n="267"/><span>bileóige.  Is suarach an bláth a bhíon</span>
<lb n="268"/><span>ar an Slánlus; is ar éigin gur fiú</span>
<lb n="269"/><span>bláth a thabhairt air.  É mar a bheadh</span>
<lb n="270"/><span>cnaipín ar bharra gais fhada chruaidh.</span></p>
<lb n="271"/>
<lb n="272"/><p><span>Tá árd-mheas ar an Slánlus mar</span>
<lb n="273"/><span>leigheas ar chneádh.  Nuair a bhuailean</span>
<lb n="274"/><span>garsún buille dá chamán ar mhéirín ar</span>
<lb n="275"/><span>gharsún eile, rithean an duine gortaithe</span>
<lb n="276"/><span>fé dhéin an tSlánluis agus brisean</span>
<lb n="277"/><span>sé bileóg de agus cimilean sé don</span>
<lb n="278"/><span>mhéir gheárrtha í.  Cuirean san stad</span>
<lb n="279"/><span>leis an dtabhairt fola agus ní raghaidh</span>
<lb n="280"/><span>an cneádh chun otharais.  De sin</span>
<lb n="281"/><span>an ainm.  Adeirean an Colgánach go</span>
<lb n="282"/><span>ndeinid Albanaigh agus muinntir Shléibhte</span>
<lb n="283"/><span>Himalaya an saghas ceudna úsáide dhe</span>
<lb n="284"/><span>— é in a leigheas ar dhro'chneádh aca,</span>
<lb n="285"/><span>agus seo scéal a chuala sé i gConnachtaibh:</span></p>
<lb n="286"/>
<lb n="287"/><p><span>D'éirigh idir an Chiaróg agus an Dara-</span>
<lb n="288"/><span>daol, tráth, agus bhí in a chogadh chraorac</span>
<lb n="289"/><span>aca.  Sa chath dhóibh rug an Daradaol</span>
<lb n="290"/><span>ar an gCiaróig agus chuir sé nimh a</span>
<lb n="291"/><span>iorbaill innte agus d'fhág sínte marbh í,</span></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="292"/><p><span>dar leis.  Ach cad a dhein an Chiaróg</span>
<lb n="293"/><span>ach greim den tSlánlus 'ithe agus do</span>
<lb n="294"/><span>leighiseadh láithreach bonn í.</span></p>
<lb n="295"/>
<lb n="296"/><p><span>Cruach Phádraig.</span></p>
<lb n="297"/>
<lb n="298"/><p><span>Tá gaol gairid idir an</span>
<lb n="299"/><span>Slánlus agus Cruach Phád-</span>
<lb n="300"/><span>raig (Plantago Major).</span>
<lb n="301"/><span>Clann na beirte iseadh iad, muran drith-</span>
<lb n="302"/><span>áireacha iad.  Níl bileóga na Cruaiche</span>
<lb n="303"/><span>biorach, ámh, ach amach as an bpréimh</span>
<lb n="304"/><span>fhásaid siad agus tá na féitheóga ionnta.</span>
<lb n="305"/><span>Luibh ana-threun is eadh í.  Is cuma cad</span>
<lb n="306"/><span>é an phasáil a déanfí uirthe, ní raghadh</span>
<lb n="307"/><span>sí d'eugaibh.  Tá an saghas ceudna buadha</span>
<lb n="308"/><span>innte agus atá sa tSlánlus.  Deintear</span>
<lb n="309"/><span>ceirighe de sna bileógaibh mar leigheas</span>
<lb n="310"/><span>ar aon dro'chneádh.  Ní dóigh liom go</span>
<lb n="311"/><span>bhfuil aon luibh eile ann go luadhtar</span>
<lb n="312"/><span>ainm Phádraig léi ach an Chruach, agus</span>
<lb n="313"/><span>is iongna é sin.  Tugtar "cró" agus "crua"</span>
<lb n="314"/><span>agus "cupóg" uirthe chomh maith le Cruach.</span></p>
<lb n="315"/>
<lb n="316"/><p><span>An Feochadán</span></p>
<lb n="317"/>
<lb n="318"/><p><span>Aithnighean gach aonne</span>
<lb n="319"/><span>an Feochadán ar a</span>
<lb n="320"/><span>dheilgní géara.  Tá a</span>
<lb n="321"/><span>lán saghas de ann ach is é an Feochadán</span>
<lb n="322"/><span>Fiadh (Cnicus lanceolatus) an ceann is</span>
<lb n="323"/><span>breaghtha dhíobh.  Gas cruaidh díreach a</span>
<lb n="324"/><span>bhíon air sin agus mar a bheadh mion</span></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="325"/><p><span>sciatháin, nó cluasa, fan an ghais ó bhonn</span>
<lb n="326"/><span>go bathas.  Tá an gas féin go clúmhach.</span>
<lb n="327"/><span>Dath den ghealchorcuire a bhíon ar an</span>
<lb n="328"/><span>mbláth.  Ní baoghal go mbeidh na leanbhaí</span>
<lb n="329"/><span>ag stathadh bláth an Fheochadáin sin.  Cos-</span>
<lb n="330"/><span>aint rí mhaith ar lucht fuadaigh is eadh</span>
<lb n="331"/><span>na deilgní cruadha geura.  Bláth breágh</span>
<lb n="332"/><span>ríoga is eadh é agus is é a thoibh (thoghaibh)</span>
<lb n="333"/><span>na h-Albanaigh mar chraobh náisiúnta.</span>
<lb n="334"/><span>Tá Feochadán eile ann (Cnicus Arvensis)</span>
<lb n="335"/><span>agus d'aithneóthá ar bholath an bhlátha go</span>
<lb n="336"/><span>bhfuil mór chuid meala ann.  Bíon ana-</span>
<lb n="337"/><span>chaidreamh ag na cuileóga leis — "Mo</span>
<lb n="338"/><span>ghrádh thu, 'rud agat."  Tá an Feóchadán</span>
<lb n="339"/><span>Mín (Carduus Nutans) in a lus ana-</span>
<lb n="340"/><span>ghlic.  Aon bhláth amháin a bhíon ar bhárr</span>
<lb n="341"/><span>gacha gais agus ar eagla go mbeadh na</span>
<lb n="342"/><span>cuileóga is na beacha ar lorg na meala</span>
<lb n="343"/><span>sara mbíon lá an mhargaidh ann, cuirean</span>
<lb n="344"/><span>sé snátha tímpal an bhlátha.  Ceapaid na</span>
<lb n="345"/><span>cuileóga gur nead dubhánalla é agus</span>
<lb n="346"/><span>seachnuighid ar a n-anam é!</span></p>
<lb n="347"/>
<lb n="348"/><p><span>D'íosaidís na beithidhig an feochadán</span>
<lb n="349"/><span>go sásta mara mbeadh na spíní.  Ní</span>
<lb n="350"/><span>bheadh feochadán le feicsint mura mbeadh</span>
<lb n="351"/><span>an éide bhréagh catha a cheap sé dho féin.</span>
<lb n="352"/><span>Níl aon bheann ag an asal ar dheilgní</span>
<lb n="353"/><span>an fheóchadáin, ámh.  Teanga mhaide at</span>
<lb n="354"/><span>aige sin, is dócha.</span>
<lb n="355"/></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="356"/><p><span>Imthighean síol an fheóchadán le gaoith</span>
<lb n="357"/><span>amhail a dheinean síol an Chaisearbháin.</span>
<lb n="358"/><span>Tá cóir mhaith aige chun eitilte, "Feoth-</span>
<lb n="359"/><span>anán" a labhartar i gConnachtaibh,</span></p>
<lb n="360"/>
<lb n="361"/><p><span>Cupóg.</span></p>
<lb n="362"/>
<lb n="363"/><p><span>Gas láidir righin a bhíon ar</span>
<lb n="364"/><span>an gCupóig Sráide (Rumex</span>
<lb n="365"/><span>obtusifolius) agus bláth glas</span>
<lb n="366"/><span>gan chrot a bhíon uirthe.  Bíd na bileoga</span>
<lb n="367"/><span>go bog leathan, agus do deintí úsáid</span>
<lb n="368"/><span>díobh, tráth, chun im do chimeád fionn-</span>
<lb n="369"/><span>fhuar.  Iad do leathadh ar an im nuair a</span>
<lb n="370"/><span>bheadh sé meadhta in a phúntaibh.  Páipéar</span>
<lb n="371"/><span>a bhíon ann anois in inead na mbileóg</span>
<lb n="372"/><span>san.  Comhairle an "Department" é sin,</span>
<lb n="373"/><span>is dócha.</span></p>
<lb n="374"/>
<lb n="375"/><p><span>Nuair a thagan feocha ar an gCupóig,</span>
<lb n="376"/><span>eirighean sí crón agus cróine ar áilneacht</span>
<lb n="377"/><span>is eadh í.  "Iarball mada ruaidh" a tug-</span>
<lb n="378"/><span>tar ar an bplannda ansan.  Pé fód go</span>
<lb n="379"/><span>lonnuighean an Chupóg ann, fágfaidh sí</span>
<lb n="380"/><span>go bocht é.  Téid na préamhacha ana-</span>
<lb n="381"/><span>fhada síos agus saothar thar bárr is eadh</span>
<lb n="382"/><span>an Chupóg do ruagairt as an ngarraidhe.</span>
<lb n="383"/><span>De chine cheart na troda is eadh í agus</span>
<lb n="384"/><span>caithfar buachtain go glan is go h-iomlán</span>
<lb n="385"/><span>uirthe sara n-eugan sí.  Ó bheith ag fás</span>
<lb n="386"/><span>sa' chlós nó "ar sráid" an tighe a tugadh</span></p>
</div>
<pb n="13"/>
<div><lb n="387"/><p><span>Cupóg Sráide uirthe.  "Basa sráide"</span>
<lb n="388"/><span>adeirid muinntir Bhaile Mhacóda.</span></p>
<lb n="389"/>
<lb n="390"/><p><span>An Neanntóg.</span></p>
<lb n="391"/>
<lb n="392"/><p><span>Gas caol lag a bhíon ar</span>
<lb n="393"/><span>an Neanntóig (Urtica</span>
<lb n="394"/><span>dioica).  É cearnógach</span>
<lb n="395"/><span>agus guairí air.  Bíd na bileóga garbh</span>
<lb n="396"/><span>agus iad lán de ribí.  Má leagair do</span>
<lb n="397"/><span>lámh ar an Neanntóig go deas réidh</span>
<lb n="398"/><span>déanfair léimt, mar cuirfidh sí nimh ionat,</span>
<lb n="399"/><span>ach má dheinir crotha maith lámh, crotha</span>
<lb n="400"/><span>lámh an fhir tuaithe, léi, ní baoghal duit.</span>
<lb n="401"/><span>Blátha glasa gan aon ró-chrot a bhíon</span>
<lb n="402"/><span>uirthe.</span></p>
<lb n="403"/>
<lb n="404"/><p><span>Bhí árd-mheas ar an Neanntóig ag</span>
<lb n="405"/><span>seandaoine mar bhiadh a ghlanfadh an</span>
<lb n="406"/><span>fhuil san earrach.  Na bileóga óga do</span>
<lb n="407"/><span>bheirbhiú agus beagán ime bheith mar ann-</span>
<lb n="408"/><span>lan leó, bfhearr le seandaoine iad san</span>
<lb n="409"/><span>ná aon chabáiste.  "Má ithir trí bhéile</span>
<lb n="410"/><span>neanntóg sa Bhealtaine, ní baoghal duit</span>
<lb n="411"/><span>poc tinnis, an bhliain sin."  Daoine a</span>
<lb n="412"/><span>mbíon dathacha ortha, is minic a dheinid</span>
<lb n="413"/><span>an cromán nó an ghuala a bhíon tinn</span>
<lb n="414"/><span>do bhualadh le beart neanntóg, mar</span>
<lb n="415"/><span>deirean comharsa éigin leó gur leigheas</span>
<lb n="416"/><span>é sin.  Is eadh, leis, ar feadh ghearrath-</span>
<lb n="417"/><span>amaill, ach níor airigheas riamh gur thriail</span>
<lb n="418"/><span>aonne an tarna h-uair é!</span>
<lb n="419"/></p>
</div>
<pb n="14"/>
<div><lb n="420"/><p><span>Nuair a bhíon tigh comhnaithe nó aon</span>
<lb n="421"/><span>árus ag dul chun ragha, an feur agus an</span>
<lb n="422"/><span>neanntóg a roinean an t-úrlár eadartha.</span>
<lb n="423"/><span>Thrácht Seán Ó Coileáin, file, air sin agus</span>
<lb n="424"/><span>é ag caoine Thighe Mhólaga:</span></p>
<lb n="425"/>
<lb n="426"/><p><span>"Neanntóg ruadh ad, úrlár úr</span>
<lb n="427"/><span>Is crónán na n-eas ad' chlúid!"</span></p>
<lb n="428"/>
<lb n="429"/><p><span>Praiseach Bhuidhe.</span></p>
<lb n="430"/>
<lb n="431"/><p><span>Ar bhuidheacht a blátha</span>
<lb n="432"/><span>is eadh ainimnighadh an</span>
<lb n="433"/><span>Phraiseach Bhuidhe (Bras-</span>
<lb n="434"/><span>sica).  Bláth gur fuiris é ghortú is eadh</span>
<lb n="435"/><span>é, agus feóchan sé an túisce a stathtar</span>
<lb n="436"/><span>é.  Gas cruaidh a bhíon ar an bplannda;</span>
<lb n="437"/><span>é sleamhain, uaireanta, ach is minicí dho</span>
<lb n="438"/><span>go guaireach.</span></p>
<lb n="439"/>
<lb n="440"/><p><span>I measc an arbhair is mó 'chítear an</span>
<lb n="441"/><span>Phraiseach ag fás agus is minic a cheapfá</span>
<lb n="442"/><span>gurbh é a síol san a cuireadh in inead síl</span>
<lb n="443"/><span>an choirce.  Radharc rí-thaithneamhach an</span>
<lb n="444"/><span>brat mór buidhe úd sa' tsamhradh.  Bu</span>
<lb n="445"/><span>dheacair buachtaint air le breaghthacht, ach</span>
<lb n="446"/><span>is anamh a chloisfá feirmeóir 'á mholadh,</span>
<lb n="447"/><span>"Buidheacht agus breaghthacht!  Preit! a</span>
<lb n="448"/><span>dhuine, cad tá ort?  Tú féin is do</span>
<lb n="449"/><span>bhreaghthacht!"</span></p>
<lb n="450"/>
<lb n="451"/><p><span>In aimsir an ghorta ('48) nuair a bhí ag</span>
<lb n="452"/><span>teip glan ar Ghaedhlaibh aon ghreim bídh</span></p>
</div>
<pb n="15"/>
<div><lb n="453"/><p><span>den ghná'-shaghas do sholáthar, d'imthighadar</span>
<lb n="454"/><span>amach fén gcoill is fén ngort is fén</span>
<lb n="455"/><span>dtráigh ag taighde rómpa, agus d'aimsighadar</span>
<lb n="456"/><span>dhá rud, an Cosáinín ('Carraigín Moss') ar</span>
<lb n="457"/><span>an dtráigh agus an Phraiseach Bhuidhe sa' ghort.</span>
<lb n="458"/><span>Bu bhiadh ann féin an cúnlach trágha san ach</span>
<lb n="459"/><span>ní raibh fághail air ach ag an duine a bhí</span>
<lb n="460"/><span>cois fharraige.  Bu mhaith ar fad é an</span>
<lb n="461"/><span>Phraiseach chun greim beag mine do chur</span>
<lb n="462"/><span>i bhfad, agus bhí raidhse dhi i ngach gort</span>
<lb n="463"/><span>dá raibh coirce ag fás ann riamh.</span></p>
<lb n="464"/>
<lb n="465"/><p><span>Ladhar di agus dorn beag mine, is minic</span>
<lb n="466"/><span>a chimeád sé an bás a' tig Gaedhil.  Tá</span>
<lb n="467"/><span>daoine indiu ann agus taithneamh aca don</span>
<lb n="468"/><span>Phraisigh de bharr an scéil sin.  'Praiseach,</span>
<lb n="469"/><span>('Puirseach') atá mar ainm ar leitin in</span>
<lb n="470"/><span>a lán ball sa Ghaedhaltacht ón uair úd</span>
<lb n="471"/><span>i leith.  Den treibh cheudna an Phraiseach</span>
<lb n="472"/><span>Bhuidhe agus an cabáiste.  Tá mil innte,</span>
<lb n="473"/><span>ach í bheith chomh fada síos sa bhláth nách</span>
<lb n="474"/><span>féidir le h-aon-bheich í aimsiú.  Fágtar</span>
<lb n="475"/><span>ag na buachaillí beaga í — ag na cuileóga</span>
<lb n="476"/><span>is na mionpheidhleacáin.  "Togha cailín" is</span>
<lb n="477"/><span>eadh an Phraiseach Bhuidhe, dar leó.</span></p>
<lb n="478"/>
<lb n="479"/><p><span>Airgidín na</span>
<lb n="480"/><span>Luachra.</span></p>
<lb n="481"/>
<lb n="482"/><p><span>Ar aon láthair leis an Luach-</span>
<lb n="483"/><span>air, san áit a bhíon fliuch</span>
<lb n="484"/><span>iseadh chítear Airgidín na</span>
<lb n="485"/><span>Luachra (Spiraea Ulmaria).  Bíon an gas</span></p>
</div>
<pb n="16"/>
<div><lb n="486"/><p><span>cruaidh caol, agus é crón.  Tá cuma ana-</span>
<lb n="487"/><span>dheas ar na bileógaibh; iad dubh-ghlas agus</span>
<lb n="488"/><span>a gcúl ar ghile an airgid.  Bu dheacair</span>
<lb n="489"/><span>buachtaint ar bhláth an Airgidín le deiseacht</span>
<lb n="490"/><span>is le cumhracht; é ar dhath an uachtair</span>
<lb n="491"/><span>bainne, agus é go taidhseach ó thosach go</span>
<lb n="492"/><span>deire Samhraidh.  Is fuiris é leónadh, ámh,</span>
<lb n="493"/><span>agus imthighan dá chrot an túisce a stathfá</span>
<lb n="494"/><span>é, agus ní h-aon-leigheas é chur in árthach</span>
<lb n="495"/><span>uisce.</span></p>
<lb n="496"/>
<lb n="497"/><p><span>Adeir an Colgánach m.r.i.a. go mbainid</span>
<lb n="498"/><span>muinntir Acla úsáid as an Airgidín chun</span>
<lb n="499"/><span>dathú dubh a dheunamh agus gur mór aca é</span>
<lb n="500"/><span>mar "ghlanaire" don mheidir.</span></p>
<lb n="501"/>
<lb n="502"/><p><span>Siúd is go mbainean "roillsí móra"</span>
<lb n="503"/><span>leis an Airgidín, níl aon mhil ann agus na</span>
<lb n="504"/><span>cuileóga a théighan ag triall air a' lorg</span>
<lb n="505"/><span>meala, ní foláir nó is searbh an chúlchaint</span>
<lb n="506"/><span>a dheinid ag dul abhaile dhóibh, i ndeire an</span>
<lb n="507"/><span>lae.  "Bu dhóigh le duine ar a dheallramh</span>
<lb n="508"/><span>súd go bhfuil saibhreas aige; ach is é an</span>
<lb n="509"/><span>sean-sceul é, a chroidhe, "fothram cóistí,</span>
<lb n="510"/><span>agus pócaí folamha"</span>
<lb n="511"/></p></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Luibheólas

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Luibheólas

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
