Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">Réilthíní Óir II</title><author><name type="main">An tAthair Seoirse Mac Clúin</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">M008</note>
                         <note type="L">1</note>
                         <note type="B">1922</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2013</date><idno>M008</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><bibl><title>Réilthíní Óir II</title><author>An tAthair Seoirse Mac Clúin</author><imprint><publisher>Comhlucht Oideachais na h-Éireann</publisher><date>1922</date></imprint>
 </bibl></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>RÉILTHÍNÍ  ÓIR</span></p>
<lb n="2"/>
<lb n="3"/><p><span>LÁ — Táim chó tréith le leanbh lae = leanbh ná béadh ach lá ar</span>
<lb n="4"/><span>an saol.  An leabhar a thugais dó — san gheóbhair uaidh é lá Philib</span>
<lb n="5"/><span>an Chleite = lá deire an domhain.  Lá Pheadair is Phóil.  Tá</span>
<lb n="6"/><span>trí lá 'le Muire ann.  Lá maith agat = go raibh lá maith</span>
<lb n="7"/><span>agat: beannú é sin.  Lá tSin Seáin.  Fuaireadar an lá</span>
<lb n="8"/><span>orainn = an lámh uachtair: an fear maith.  Lá 'le Muire na</span>
<lb n="9"/><span>gCoinneal sa Teampal.  Lá beirithe brothail é seo = ana-</span>
<lb n="10"/><span>the.  Ní bhíon ar éinne ach cómhrá naoi lá = 'na dhiaidh sin</span>
<lb n="11"/><span>ní tráchtar thairis a thuille.  Lá na gcéadta blian é seo =</span>
<lb n="12"/><span>lá úntach ná tárlóch ach uair fhada fhada fhánach.  Bíon an</span>
<lb n="13"/><span>focal san á úsáid gach aon lá sa tseachtain.  Ní h-aon lá</span>
<lb n="14"/><span>cnuic díbh é seo = lá chun dul ar an gcnoc.</span></p>
<lb n="15"/>
<lb n="16"/><p><span>LAB — Fuair sé lab ar na muca = mór-chuid airgid.  Tá</span>
<lb n="17"/><span>lab ag imeacht ar na ba an aimsir seo.  Tug an cliain-isteach</span>
<lb n="18"/><span>lab chuige = póca maith airgid.  Ní mór an lab é = ní mór an</span>
<lb n="19"/><span>ní is fiú é.  Ní mór an lab na bróga san ar phúnt = marga,</span>
<lb n="20"/><span>luach airgid.  Tá lab agat, a mhic ó = rud gan mhaith — nuair a</span>
<lb n="21"/><span>bhíon searús sa chainnt.</span></p>
<lb n="22"/>
<lb n="23"/><p><span>LABHAR — Criochán práta.  Labhair = criocháin phrátaí.</span></p>
<lb n="24"/>
<lb n="25"/><p><span>LÁDÁIL — Chuamair 'on nDaingean le ládáil éisc = ualach.</span></p>
<lb n="26"/>
<lb n="27"/><p><span>LADAR — Rud chun ainirthe do scaoile amach ar phlátaí.</span>
<lb n="28"/><span>Nách maith a chaithis do ladar a chur isteach sa gcainnt = do rá</span>
<lb n="29"/><span>féinig: do cheann a shá isteach.  Dheineas ana-ladar ar an</span>
<lb n="30"/><span>ndínnéar mar bhí ocras buile orm = ana-lámh: é dh'ithe go</span>
<lb n="31"/><span>maith.  Dheineas ladar ar an nGaoluinn = mór-chuid di a</span></p>
</div>
<pb n="2"/>
<div><lb n="32"/><p><span>dh'fhoghluim.  Dhein na saighdiúirí agus na h-óglaigh ana-</span>
<lb n="33"/><span>ladar ar a chéile = marú maith.  Dheineamair ana-ladar ar</span>
<lb n="34"/><span>an móin = ana-obair.  Bíon roinnt mhaith oibre nó díobhála</span>
<lb n="35"/><span>sa ladar.  Deineadh ladar maith orm ar an aonach = mealladh</span>
<lb n="36"/><span>go maith me — duine gur ceannuíodh bó uaidh tamal maith fé</span>
<lb n="37"/><span>bhun an méid do b'fhiú í.  Dheineas ana-ladar sa scrúdú =</span>
<lb n="38"/><span>ana-obair: d'eirigh go binn liom: dheineas ladar maith ar</span>
<lb n="39"/><span>an gcuid eile aca.  Thugas lán mo ladair liom de sna</span>
<lb n="40"/><span>milseáin = lán mo ladhaire.</span></p>
<lb n="41"/>
<lb n="42"/><p><span>LADHARÓG — Tá trí ladharóga ag an lachain sin ar a cois.</span>
<lb n="43"/><span>Casúr ladhaire = go mbéadh oscailt thiar 'na chúl chun tairgní a</span>
<lb n="44"/><span>tharrac.  Ní raibh lámh ná ladhar agam san obair sin = ní</span>
<lb n="45"/><span>raibh baint ar bith agam leis.  Tá ladhar na bó teinn = ladhar</span>
<lb n="46"/><span>a coise: an oscailt a bhíon ins an gcrúib.  Tugtar ladhróg</span>
<lb n="47"/><span>ar leapa phrátaí go mbéadh dhá leaba eile nó níos mó ag fás</span>
<lb n="48"/><span>amach as, ar nós méireana na lámha: nó dhá leapa ag fás</span>
<lb n="49"/><span>amach as aon bhun amháin.</span></p>
<lb n="50"/>
<lb n="51"/><p><span>LADHGAIRE — Duine gur béas aige é héin a mhola.  Bladh-</span>
<lb n="52"/><span>gaire, leis.  Cuir uait an bhladhgaireacht, an ladhgaireacht =</span>
<lb n="53"/><span>cainnt mhór, bhaoth, thóirtéiseach.</span></p>
<lb n="54"/>
<lb n="55"/><p><span>LADHGAR — Fear mór ladhgair = áiféis molta: mola</span>
<lb n="56"/><span>tar ceart.  Bíon a leithéid ag breis le n-a bhfuil aige, agus</span>
<lb n="57"/><span>fear an cheistnimh ag baint de.</span></p>
<lb n="58"/>
<lb n="59"/><p><span>LÁGHACH — Bíon gach duine lághach go dtéighean bó 'na</span>
<lb n="60"/><span>gharraidhe.</span></p>
<lb n="61"/>
<lb n="62"/><p><span>LAGAIM — Ní théighean aon laga ort ach ag plé is ag achran</span>
<lb n="63"/><span>= stop: sos.</span></p>
<lb n="64"/>
<lb n="65"/><p><span>LAGHAR — Feic ladhar.  Ní bheidh lámh ná laghar agam sa</span>
<lb n="66"/><span>rud san = ní bheidh faic le déanamh agam leis.  Ní raibh</span>
<lb n="67"/><span>lámh ná laghar ná baint agam leis.  Ní bheidh laghar ná baint</span>
<lb n="68"/><span>agam leis.  Cad tá idir ladharacha agat? = ar bun, ar siúl,</span>
<lb n="69"/><span>idir lámha.</span></p>
<lb n="70"/>
<lb n="71"/><p><span>LAGHARÁIL — Tán tu ag obair, bail ó Dhia ort!  Nílim,</span>
<lb n="72"/><span>mhuis, ach ag lagharáil gan éifeacht = obair bheag éadrom sa</span></p>
</div>
<pb n="3"/>
<div><lb n="73"/><p><span>tsiúl agam.  Bhíos ag lagharáil leis an gcoirce, féar, móin,</span>
<lb n="74"/><span>ó mhaidin = ag gíotáil.  Ag lagharáil leis an mbia atán tu</span>
<lb n="75"/><span>agus ní á dh'ithe.  Cad é an lagharáil atá ort?  Táim ag</span>
<lb n="76"/><span>lagharáil ag lorg na tlú = ag cuardach leis na ladhracha,</span>
<lb n="77"/><span>lámha.  Níl sí ach ag lagharáil ar fuaid an tíghe.  Tá lagha-</span>
<lb n="78"/><span>ráil mhaith sa bhosca = roinnt mhaith mion-rudaí: cleataráil</span>
<lb n="79"/><span>mhaith.</span></p>
<lb n="80"/>
<lb n="81"/><p><span>LAG-FHUAR — Bhí an leite lag-fhuar sa mhéis = pat-fhuar.</span>
<lb n="82"/><span>Tá an tae lag-fhuar.  Lag-chroidheach = lagroidheach.  Lag-</span>
<lb n="83"/><span>shláinteach.</span></p>
<lb n="84"/>
<lb n="85"/><p><span>LAG-SPRID — Níl aon phúcaí ann, agus sé lagsprid an</span>
<lb n="86"/><span>duine fé ndeár an t-eagla = easba mhisnigh.  Nó, laige</span>
<lb n="87"/><span>spride an duine.</span></p>
<lb n="88"/>
<lb n="89"/><p><span>LAGUIGHIM — Laguigh sé ar mo mhisneach go mór = bhain sé</span>
<lb n="90"/><span>dem bisneach (mhisneach) go mór.</span></p>
<lb n="91"/>
<lb n="92"/><p><span>LÁIDIR — Is láidir ná fuil ach an solus comónta anso =</span>
<lb n="93"/><span>úntach, éachtach.  Is láidir a sheasuíon an tsláinte dhóibh agus</span>
<lb n="94"/><span>an obair atá á dhéanamh aca.  Is láidir a fuairis seómra</span>
<lb n="95"/><span>agus gan é i n-áirithe agat.  Táimíd go lán láidir = go</span>
<lb n="96"/><span>h-anamhaith as.  Tá an lá ana-láidir = garbh, gaothmhar.  Nó,</span>
<lb n="97"/><span>tá an-fhairrge láidir.</span></p>
<lb n="98"/>
<lb n="99"/><p><span>LÁIDREACHT — Tóg an bainne mar deinfidh sé láidreacht</span>
<lb n="100"/><span>(nó láidríocht) ort = cuirfidh breis nirt ionnat.</span></p>
<lb n="101"/>
<lb n="102"/><p><span>SLÁIGE — Thuit sé i laige = as a sheasamh: i bhfanntais.</span>
<lb n="103"/><span>Thuit sé chun laige = chaill sé a chuid nirt.  Bhí sé ag tuitim chun</span>
<lb n="104"/><span>laige i n-aghaidh an lae = an fuinneamh is an neart ag imeacht</span>
<lb n="105"/><span>uaidh.  Tháinig laige orm.  Chuaidh sé chun laige go mór ó</span>
<lb n="106"/><span>anuiridh.</span></p>
<lb n="107"/>
<lb n="108"/><p><span>LAIGEACHT — Dá laigeacht é níl sé ró-olc fós.</span></p>
<lb n="109"/>
<lb n="110"/><p><span>LAINNCIDE — Ceangal a bhíon fé bhó, capall, caoira — ón</span>
<lb n="111"/><span>gcois tosaigh go dtí an gcos deire.</span></p>
<lb n="112"/>
<lb n="113"/><p><span>LAISTIG — Bhíos ag déanamh cleamhnais leis an gcailín sin,</span>
<lb n="114"/><span>ach tháinig fear eile laistig díom = idir me agus an cailín:</span></p>
</div>
<pb n="4"/>
<div><lb n="115"/><p><span>bhuaidh orm.  Thánag laistig díot sa scrúdú = fuaireas an lá</span>
<lb n="116"/><span>ort.  Tá an galar so am basca, agus caithfidh me teacht</span>
<lb n="117"/><span>laistig de i slí éigint = é shárú.</span></p>
<lb n="118"/>
<lb n="119"/><p><span>LAISTÍOS — Dheinis go h-olc orm é, ach má thagan tu</span>
<lb n="120"/><span>laistíos díom gheóbhair uaim é agus breis = má thagan tu</span>
<lb n="121"/><span>fém chómhacht, féin láimh: má gheibhim an greim, an lom, ort:</span>
<lb n="122"/><span>an tseans.</span></p>
<lb n="123"/>
<lb n="124"/><p><span>LÁMH — Bhí sí ag siúl agus leanbh ar láimh aici = greim aici ar</span>
<lb n="125"/><span>láimh an linbh.  Dhein an mada-rua ana-lámh ar na cearca = ana-</span>
<lb n="126"/><span>lot: ana-mharú.  Tá obair idir lámha agam = á dhéanamh.</span>
<lb n="127"/><span>Tá obair ar láimh agam = tógtha, is me chun é dhéanamh, ach gan</span>
<lb n="128"/><span>bheith ar siúl.  Ní bheidh aon lámh agam sa chúrsa san = aon</span>
<lb n="129"/><span>bhaint agam leis: ní dheinfead pioc de.  Ní chorróch sé</span>
<lb n="130"/><span>a lámh im chabhair, nó i gcabhair dom.  Tá an chéad chuid de</span>
<lb n="131"/><span>sna Réilthíní seo curtha ó láimh agam = scríte.  Chuas fé láimh</span>
<lb n="132"/><span>dochtúra.  Níl againn ach ó láimh go béal = fáil agus caitheamh.</span>
<lb n="133"/><span>Tá sé imithe as mo láimh aon phioc den nGaoluinn a scríobh.</span>
<lb n="134"/><span>Tabhair lámh liom ó tán tu díomhaoín = tar im chabhair: i</span>
<lb n="135"/><span>gcabhair dom.  Ní bhead i bhfad ó láimh nuair a thiocfair = ó</span>
<lb n="136"/><span>bhaile.  Níor dheinis aon lámh ar an ndínnéar, ar an gceacht;</span>
<lb n="137"/><span>nó den gceacht = níor ithis puínn de.  Tá lámh á dhéanamh ar na</span>
<lb n="138"/><span>h-úbhla = iad á ngoid  An áit a dhíon i bhfad ó láimh bíon sé</span>
<lb n="139"/><span>míochothromach = gan chothrom.  Lean ar do láimh = lean den</span>
<lb n="140"/><span>obair atá idir lámha agat.  Thugas mo lámh leis an obair sin</span>
<lb n="141"/><span>= chuireas uaim é: thugas druim lámha leis.  Chuireas uaim</span>
<lb n="142"/><span>le cómharthaí lámha é.  Is minic muna ndeinean daoine uacht</span>
<lb n="143"/><span>(uadhacht) go bhfágaid ar láimh an tsagairt a gcuid airgid = ó</span>
<lb n="144"/><span>thabhairt dó á rá leis cad ba cheart a dhéanamh leis.  Dheinis</span>
<lb n="145"/><span>ana-lámh ar an scrúdú = é dhéanamh go maith — nó go h-olc.</span></p>
<lb n="146"/>
<lb n="147"/><p><span>LÁMHACH — Sé an chéad lámhach a dhein sé a phíopa do tharrac</span>
<lb n="148"/><span>chuige = an chéad ní, an chéad ghnó.  Nuair a shroiseas an baile</span>
<lb n="149"/><span>bé an chéad lámhach a dheineas tig ósta a bhaint amach.  Beidh</span>
<lb n="150"/><span>an chéad lámhach agam ar an liathróid nua, ar éinní = buala,</span>
<lb n="151"/><span>iarracht, tabhairt fé.</span></p>
<lb n="152"/>
<lb n="153"/><p><span>LÁMHANCÁN — bhí sé ag lámhancán leis = ag imeacht ar a</span>
<lb n="154"/><span>dhá láimh is a dhá chois (nó a dhá ghlúin).</span></p>
<lb n="155"/>
<lb n="156"/><p><span>LAMHNÁN — Nár thaga chúghainn ach do lamhnán agus poll</span>
<lb n="157"/><span>ansan féin.  Is féidir éadromán do thabhairt air nuair a</span></p>
</div>
<pb n="5"/>
<div><lb n="158"/><p><span>tógtar amach é is é líona le h-aer.  Bolgán = an rud a bhíon</span>
<lb n="159"/><span>i n-iasc is é lán d'aer chun é choimeád suas: bolgán snámha.</span>
<lb n="160"/><span>Lamhnán = an rud a bhíon istig i liathróid choise.</span></p>
<lb n="161"/>
<lb n="162"/><p><span>LAMPA — Tá lampaí móra bána uisce ar an spéir =</span>
<lb n="163"/><span>caisleáin mhóra bhána.</span></p>
<lb n="164"/>
<lb n="165"/><p><span>LÁMHUÍOCHT — Chuir sé lámhuíocht chúgham = síntiús: fághal-</span>
<lb n="166"/><span>tas; cabhair.  Tá sé ag tabhairt lámhuíochta liom = cabhair:</span>
<lb n="167"/><span>ag cabhrú liom: cabhair airgid: cabhair oibre: aon tsaghas</span>
<lb n="168"/><span>cabhair earraí.  Tabhair lámhuíocht leis an mbochtán, leis an</span>
<lb n="169"/><span>obair fhóghanta.</span></p>
<lb n="170"/>
<lb n="171"/><p><span>LÁN — Bhí lán mór fúm ag dul isteach sa scrúdú; ach ní raibh</span>
<lb n="172"/><span>ag teacht amach, mar d'eirigh go h-olc liom = eiríghe ó thalamh:</span>
<lb n="173"/><span>tóirtéis: meas.  Tán sibh ithte le lán = le meas.  Ach!</span>
<lb n="174"/><span>táim lán díot = dóthanach, cortha, leamh.  Bhíos ann lán-</span>
<lb n="175"/><span>mhinic = ana-mhinic.  Níl aige m'athair ach lán dhá bhó thalamh =</span>
<lb n="176"/><span>dóthin, féar, an dá bhó.  Lán bó, seacht mba, is mar sin de.</span>
<lb n="177"/><span>Tá sé lán = an fhairrge lán suas 'na barra taoide.  Bhí</span>
<lb n="178"/><span>lán mór fé Sheán tamall, ach is suarach le rá é anois.  Tá sé</span>
<lb n="179"/><span>lán de lán. Fear mór láin seadh é.  Tá lán orainn = an</span>
<lb n="180"/><span>t-uisce tagtha isteach orainn i mbád: nó, an taoide líonta</span>
<lb n="181"/><span>isteach orainn.</span></p>
<lb n="182"/>
<lb n="183"/><p><span>LÁN-CHRUAIDH — Tá an obair seo lán-chruaidh orainn = ana-</span>
<lb n="184"/><span>chruaidh.  Mar sin de sna focla eile.</span></p>
<lb n="185"/>
<lb n="186"/><p><span>LANNTÁN — paiste deas báin: paiste réidh glas talún.</span>
<lb n="187"/><span>Bhíodar ag súgra ar an lanntán.</span></p>
<lb n="188"/>
<lb n="189"/><p><span>LAOCHAS — Chuirfeadh sé laochas ort bheith ag éisteacht leó =</span>
<lb n="190"/><span>misneach, méadú croidhe, tógaint croidhe, móráil.  Tá</span>
<lb n="191"/><span>laochas orm toisc an duais a bhuachtaint.  Tá mac leis 'na</span>
<lb n="192"/><span>shagart agus tá laochas maith air dá bhárr, tímpal air.</span></p>
<lb n="193"/>
<lb n="194"/><p><span>LAOI — Caith uait na briathra boga binne mar ní chuirfidh tu</span>
<lb n="195"/><span>aon laoithe suain orm = ní thiocfaidh leat me mhealla, me</span>
<lb n="196"/><span>dhalla.</span></p>
<lb n="197"/>
<lb n="198"/><p><span>LAPA — Tá lapa ar an lachain, ar an ngé.</span>
<lb n="199"/></p>
</div>
<pb n="6"/>
<div><lb n="200"/><p><span>LAPADÁN — Duine ná béadh go cruinn chun rudaí a</span>
<lb n="201"/><span>dhéanamh: tútach: a bhíon ag lapadáil.  Bíon an madra ag</span>
<lb n="202"/><span>lapadáil san uisce = ag lapadáil a shnámhan sé.  An té a</span>
<lb n="203"/><span>bhíon ag foghluim chun snámha ar dtúis bíon sé ag lapadáil.</span>
<lb n="204"/><span>Bíon leanbh ag lapadáil sa log uisce.  Fág san, a lapadáin.</span></p>
<lb n="205"/>
<lb n="206"/><p><span>LAPRACHÁN — Laprachán linbh = nuair a  bhíon sé ag</span>
<lb n="207"/><span>tosnú ar shiúl.</span></p>
<lb n="208"/>
<lb n="209"/><p><span>LÁR — An rud ná bíon i gceart bíon sé ar lár.  Cheapas</span>
<lb n="210"/><span>go raibh rud éigint ar lár ag baint leat = amú; ar iarraidh:</span>
<lb n="211"/><span>i n-easnamh.  Tá an grogaire (an geárrcach a bhíon ag an</span>
<lb n="212"/><span>bhfaoilean) nótálta i lár na n-éan go léir = thar na h-éin go</span>
<lb n="213"/><span>léir.  Táim ar lár indiu = rud éigint a bheith orm: ní</span>
<lb n="214"/><span>féidir liom mo cheart oibre a dhéanamh.  Chuaidh an cleas ar</span>
<lb n="215"/><span>lár = níor oibrigh sé.  D'imir an capall lár an donais orm.</span>
<lb n="216"/><span>Sin croidhe-lár na fírine.  Tá sí go maith i gcuideachtain:</span>
<lb n="217"/><span>ní leigfeadh-sí an chainnt ar lár.</span></p>
<lb n="218"/>
<lb n="219"/><p><span>LASAIM — Bhí sé lasta suas le feirg agam.  Lasfadh</span>
<lb n="220"/><span>Seóirse chúghat ar bheagán cainnte = eireóch sé chúghat:</span>
<lb n="221"/><span>eireóch sé chun feirge chúghat.  Níor las gaoth ná grian riamh</span>
<lb n="222"/><span>ar éinne ba dheise ná é = níor shoillsigh, ná níor shéid.  Má</span>
<lb n="223"/><span>thagan feirg (fearg) ar dhuine lasan a chuid fola.  Las an</span>
<lb n="224"/><span>t-iasc = tháinig ar barra sa bhfairrge — chífá athrú cló ar an</span>
<lb n="225"/><span>uisce sa ló aca, nó gealas san oíche.  Féach lasta thall é (an</span>
<lb n="226"/><span>t-iasc).  Ach, mhúch an t-iasc = chuaidh síos ón mbarra.</span></p>
<lb n="227"/>
<lb n="228"/><p><span>LASAIR — Tá an sliabh fé bhár lasrach = barra lasta bheith</span>
<lb n="229"/><span>air: tré theine, agus lasracha ann.</span></p>
<lb n="230"/>
<lb n="231"/><p><span>LASÁNTA — Nách lasánta an dial é? = duine a eireóch</span>
<lb n="232"/><span>chúghat go tapaidh: gur ana-fhuirist é lasa suas chun feirge:</span>
<lb n="233"/><span>a thógfadh suas ana-thapaidh pé rud a déarfá leis.</span></p>
<lb n="234"/>
<lb n="235"/><p><span>LASCA — Tá lasca mo bhróige scaoilte = an chuid di go</span>
<lb n="236"/><span>mbíon na greamana ann ón dtrácht thíos suas go dtí i n-aice</span>
<lb n="237"/><span>na h-áite 'na gcuirtear an iall isteach.  Thugas lasca den</span>
<lb n="238"/><span>mbróig dó = trip, buille.</span></p>
<lb n="239"/>
<lb n="240"/><p><span>LASCAIN — Tá an lascain agat anso = fosca, fuithin.</span></p>
</div>
<pb n="7"/>
<div><lb n="241"/><p><span>Ba mhaith liom bheith le h-ais na lascaine aimsir bháistí =</span>
<lb n="242"/><span>i dtreó léi.</span></p>
<lb n="243"/>
<lb n="244"/><p><span>LAST — Cad a bhí mar lasc ag an árthach? = ualach, ládáil.</span></p>
<lb n="245"/>
<lb n="246"/><p><span>LASTUAS — Shocruíos an scéal mar seo ach ghaibh an t-uacht-</span>
<lb n="247"/><span>arán lastuas díom = chuir sé mo shocrú ar neamh-ní.  Beidh sé</span>
<lb n="248"/><span>air ag an nGaoluinn gabháilt lastuas den mBéarla =</span>
<lb n="249"/><span>buachtaint air, an lámh uachtair a dh'fháilt air.  Ní féidir</span>
<lb n="250"/><span>gabháilt lastuas den nGaoluinn atá agat = í shárú.  Tá an</span>
<lb n="251"/><span>díomhaointeas ag gabháilt lastuas díot — le duine ná</span>
<lb n="252"/><span>feadair cad a dheinfeadh sé leis an ndíomhaointeas.  Táim</span>
<lb n="253"/><span>gabhtha lastuas díot san áiteamh.  Tá an salachar ag gabháilt</span>
<lb n="254"/><span>lastuas de sna gais = ag fáilt an lae ortha.  Bímíd a</span>
<lb n="255"/><span>d'iarraidh gabháilt lastuas de n-a chéilig.  Ghabhas lastuas de</span>
<lb n="256"/><span>Sheán ins an scrúdú.</span></p>
<lb n="257"/>
<lb n="258"/><p><span>LÁTHAIR — Láthair tíghe, láthair chruaiche, láthair rínce,</span>
<lb n="259"/><span>agus mar sin de.  Is féidir linn na cheithre h-áird a dh'fheis-</span>
<lb n="260"/><span>cint gan láthair ár mbonn a dh'fhágaint = an áit 'na bhfuilimíd</span>
<lb n="261"/><span>'nár seasamh.  Chuireas leitir (tuairisc) 'na láthair = chuige,</span>
<lb n="262"/><span>go dtí é.  Thugas ar láthair a bháite é, agus scaoileas isteach</span>
<lb n="263"/><span>= áit.</span></p>
<lb n="264"/>
<lb n="265"/><p><span>LATARACH — Tá latarach mhaith fhairsing talún agam =</span>
<lb n="266"/><span>paiste maith.  Tá sé amuigh ansan ar an lataraigh.</span></p>
<lb n="267"/>
<lb n="268"/><p><span>LE — Bhí sé ag labhairt go fórsach agus mise ag mola, ag</span>
<lb n="269"/><span>mola na cainnte, leis = ag tabhairt creidiúna dhó: á rá leis</span>
<lb n="270"/><span>go raibh an ceart aige: go rabhas ag teacht leis, agus mar</span>
<lb n="271"/><span>sin de.  Ní thuigim an Ghaoluinn ach táim léi = leaga is lé</span>
<lb n="272"/><span>a bheith agam léi: mé bheith ar a taobh.  Deirtear leis an</span>
<lb n="273"/><span>mbó go mbíon sí ag búirthigh = tímpal na bó: 'na taobh.</span>
<lb n="274"/><span>Chaitheas cuid mhaith dem shaol leis an nGaoluinn = ag gabháilt</span>
<lb n="275"/><span>di.  Bíon an fhéasóg ag fás léi i gcómhnuí.  Tán tu go</span>
<lb n="276"/><span>h-uafásach le maitheas, le feabhas = is éachtach a fheabhas is</span>
<lb n="277"/><span>atán tu: chó maith is atán tu.  Cé leis imirt? — i gcluiche</span>
<lb n="278"/><span>cártaí = cé leis an imirt?: cé hé gur ceart dó imirt?</span>
<lb n="279"/><span>Leat-sa imirt.  Cé leis léigheamh? — i mbuidhin.  Níor</span>
<lb n="280"/><span>fhéadas Seán a thuiscint, agus bhí an galar céadna aige liom</span>
<lb n="281"/><span>= ba dhocht air, leis, mise a thuiscint.  Cuir an madra leis</span></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="282"/><p><span>an mbó = 'na diaidh.  Tá an madra leis an mbó.  Tá do</span>
<lb n="283"/><span>chosa leis an bhfuacht = gan bheith clúduithe 'na choinnibh.  Níl</span>
<lb n="284"/><span>aon naomh le Murcha = go bhfuil an ainm sin air.  Thugas</span>
<lb n="285"/><span>grá dhó le n-a bhreáthacht d'fhear = mar gheall ar é bheith chó</span>
<lb n="286"/><span>breá d'fhear.  Tá meas agam ort le feabhas do Ghaoluinne.</span>
<lb n="287"/><span>Is le droch-chómhartha agus le droch-aimsir a chítear na</span>
<lb n="288"/><span>scamaill sin ar an spéir = gabhaid le droch-chómharthaí is le</span>
<lb n="289"/><span>droch-aimsir.  Sé seo an Domhnach deireanach agat le bheith</span>
<lb n="290"/><span>'nár measc.  Is éachtach an obair é seo a scrí: uaireanta</span>
<lb n="291"/><span>bhéadh seacht leathanaigh scríte le leathanach = uaireanta</span>
<lb n="292"/><span>tógan leathanach oiread aimsire le agus gcinn díobh.  Bé a</span>
<lb n="293"/><span>thuairim go n-oibreóch an t-inneal mar seo, agus thug sé</span>
<lb n="294"/><span>teasbána le n-a thuairim = theasbáin conus oibreóch a thuairim:</span>
<lb n="295"/><span>conus oibreóch an gléas dréir a thuairime.  Tabhair sompla</span>
<lb n="296"/><span>leis an bhfocal = á chur i n-úil conus a cuirfí an focal i</span>
<lb n="297"/><span>gcainnt.</span></p>
<lb n="298"/>
<lb n="299"/><p><span>LÉ — Tá lé agam leat = leaga: is maith liom tu: táim</span>
<lb n="300"/><span>leat, ar do thaobh, i ngrá leat, tagaim leat.  Bhuaidh sé</span>
<lb n="301"/><span>an post toisc an lé a bheith leis = na daoine go raibh tabhairt</span>
<lb n="302"/><span>an phuist aca bheith mór leis.  Tá duine éigint ag teacht fé</span>
<lb n="303"/><span>n-ár lé = 'nár dtreó: fé n-ár mbráid; chúghainn.  Cuirim</span>
<lb n="304"/><span>mo pheacaí go léir fé lé na faoisdine seo = fé bhráid.  Ní le</span>
<lb n="305"/><span>n-a mheabhair a thóg sé an scoil ach leis an lé — máistir scoile</span>
<lb n="306"/><span>a bhí i gceist.</span></p>
<lb n="307"/>
<lb n="308"/><p><span>LEABA — Buaileadh breóite me agus b'éigin dom an</span>
<lb n="309"/><span>leaba a thógaint (dom féinig) = an leaba a bhaint amach.</span>
<lb n="310"/><span>Níl aon chodla orm ach raghad 'on leabaidh.  Bhíodar ag imirt</span>
<lb n="311"/><span>ar a chéile is ag maga, ach ba ghearr gur tháinig an maga</span>
<lb n="312"/><span>chun leaba an dáríribh = nách maga a bhí ann, nó imirt mhagaidh,</span>
<lb n="313"/><span>ach a mhalairt.  Tá an t-árthach ag teacht ar leaba anncaire</span>
<lb n="314"/><span>= áit 'na bhféadfaidh sí anncaire a chur amach.  Bhain sí leaba</span>
<lb n="315"/><span>anncaire amach.  Tá sí 'na leaba luighe-sheóil: i leaba</span>
<lb n="316"/><span>an luighe-sheóil — bean go mbéadh teinneas beirtha uirthi.</span>
<lb n="317"/><span>Tán tu ag coimeád na leapan = ag fanacht ínti.  Bhíos im</span>
<lb n="318"/><span>chodla i gceann na leapan, i gcosa na leapan.  Níl aon tslí</span>
<lb n="319"/><span>agat anso: téir síos chun cos = chun cosa na leapan.  Ní</span>
<lb n="320"/><span>raibh agam ach réidhleaba = leaba ar an úrlár: leaba tuighe,</span>
<lb n="321"/><span>agus mar sin.  Leaba shuidheacháin = a bhíon 'na leaba istoiche</span>
<lb n="322"/><span>is 'na suidheachán sa ló.  Ionntuigh an tocht agus bog é:</span></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="323"/><p><span>socruigh ansan ar do thoil é: leat an bairlín agus fill</span>
<lb n="324"/><span>suas an léine.  Bhíos ag cóiriú na tleapthacha.</span></p>
<lb n="325"/>
<lb n="326"/><p><span>LEABHAC — An saghas íle a bhíon sa bhfairrge san áit go</span>
<lb n="327"/><span>mbíon bannc raice nó bannc éisc.</span></p>
<lb n="328"/>
<lb n="329"/><p><span>LEABHAIR — Ith suas do leabhair-dhóthin = do lán-dóthin:</span>
<lb n="330"/><span>an méid a dh'fhéadfair.</span></p>
<lb n="331"/>
<lb n="332"/><p><span>LEABHAR — Ní chreidfinn é sin uait dá dtabharfá na seacht</span>
<lb n="333"/><span>leabhartha dhom ann = na seacht mionnaí.  Tá an leabhar ort =</span>
<lb n="334"/><span>tugtha agat.  Cuireadh an leabhar orm.  Bhíos curtha ar an</span>
<lb n="335"/><span>leabhar = an leabhar tugtha agam.  Ar dheinis é?  Ar mo</span>
<lb n="336"/><span>leabhar nár dheineas.  Táim ar an leabhar, ar mo leabhar =</span>
<lb n="337"/><span>an leabhar a bheith orm.</span></p>
<lb n="338"/>
<lb n="339"/><p><span>LEABHRÚ — An chéad dá scríb a iompuightear nuair a</span>
<lb n="340"/><span>deintear treabha.  Tá sé ag leabhrú = ag cur an chéad dá</span>
<lb n="341"/><span>scríb isteach i gcoinnibh a chéile.</span></p>
<lb n="342"/>
<lb n="343"/><p><span>LEABHRUIGHIM — Leabhróinn gur tusa a bhí ann = thabhar-</span>
<lb n="344"/><span>fainn an leabhar.</span></p>
<lb n="345"/>
<lb n="346"/><p><span>LEAC — Níor dhíol sé na fiacha fós; ach chuireas ar a lic dhó,</span>
<lb n="347"/><span>as a lic dhó, go gcaithfidh sé iad a dhíol amáireach = dheineas é</span>
<lb n="348"/><span>dheimhniú go maith dhó: thugas órdú maith láidir ná beidh aon</span>
<lb n="349"/><span>teacht as.</span></p>
<lb n="350"/>
<lb n="351"/><p><span>LEACHTA — Táimíd leachta anuas ort = lán de chion ort.</span>
<lb n="352"/><span>Feic leaghaim.</span></p>
<lb n="353"/>
<lb n="354"/><p><span>LEADRÁN — Críochnuigh an scéal: tá sé imithe chun</span>
<lb n="355"/><span>leadráin ort = é bheith ró-fhada.  Tá an cith (cioth) seo ag</span>
<lb n="356"/><span>dul chun leadráin = gan críochnú do theacht air go ceann i</span>
<lb n="357"/><span>bhfad.  Ní leadránuí me go dteastuíon uaidh seacrán ná</span>
<lb n="358"/><span>leadrán.  Bíon an leadránuí mall.  Tá an slaghdán so ag</span>
<lb n="359"/><span>dul chun leadránaighe orm = moilleacht: ag leanúint orm</span>
<lb n="360"/><span>ar feadh i bhfad.  Sé an dial é chun leadráin.  Bhí ceist na</span>
<lb n="361"/><span>h-Éirean ag dul chun leadránaighe, chun leadrántuíochta.</span>
<lb n="362"/><span>leadrán = moilleacht.</span>
<lb n="363"/></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="364"/><p><span>LEADRÁNACH — Tá an lá so leadránach, salach = ana-</span>
<lb n="365"/><span>bhraistint le faid ag baint leis: mhothófá ana-fhada é: gan é</span>
<lb n="366"/><span>dh 'imeacht tapaidh.</span></p>
<lb n="367"/>
<lb n="368"/><p><span>LEAGAIM — Tá ana-leaga agat leis an nGaoluinn = lé:</span>
<lb n="369"/><span>cion mór agat uirthi.  Teastuíon uaidh £20 ar an mbó, agus</span>
<lb n="370"/><span>ní leagfaidh aon phingin anuas den mhéid sin = ní ísleóidh, ní</span>
<lb n="371"/><span>bhainfidh, anuas.  Tá na bróga leagtha anuas beagán sa luach</span>
<lb n="372"/><span>le déanaí.  Ní ceart duit bheith am leaga anuas = am chur</span>
<lb n="373"/><span>as m 'ainm: am rith síos.  Ní maith liom lámh a leaga ort =</span>
<lb n="374"/><span>a bhuala ort.  Táim leagtha ar dhul abhaile = meághaite,</span>
<lb n="375"/><span>beartuithe.  Tá an long ag leaga ó thuaidh = ag tuitim ó</span>
<lb n="376"/><span>thuaidh: ag imeacht ó thuaidh — leis an dtaoide nó eile.  Tá</span>
<lb n="377"/><span>sí leagtha ó thuaidh.  Tá leaga agat, a bhuachail = gan tu bheith</span>
<lb n="378"/><span>díreach — leath-cheann, leath-ghuala, leath-rud-éigint bheith ort.</span>
<lb n="379"/><span>Is féidir leaga mar sin a bheith ag éinní.  Tá ana-leaga</span>
<lb n="380"/><span>leis an sruthán = ana-fhánaidh anuas leis.  Tá an obair seo</span>
<lb n="381"/><span>go h-uafásach chun duine a leaga síos = a bhrise síos, a</span>
<lb n="382"/><span>thraocha.  Ní deifir leagáil bheag muna ngortófí thu =</span>
<lb n="383"/><span>leaga, tuitim.  Bhfuil aon leaga ag dul ins na h-earraí</span>
<lb n="384"/><span>fós? = tuitim, teacht anuas.  Ba cheart go mbéadh</span>
<lb n="385"/><span>an  leaga ag an earra ar an  bprás sa tómhas =</span>
<lb n="386"/><span>go mbéadh an earra níos truime ná é.  Ní bhéadh sé</span>
<lb n="387"/><span>sásta aon phingin a leaga fé bhun na bhfiche púnt.  Tá Seán</span>
<lb n="388"/><span>ana leagtha i n'íntin leat = bheith go mór ar aon aigne amháin</span>
<lb n="389"/><span>leat: ana-chion 'na chroidhe ort.  Ar leaga na súl bhí sé</span>
<lb n="390"/><span>marbh = ar chrapa na súl.  Bíodh bobhta leaga againn = bobhta</span>
<lb n="391"/><span>iomrascála.  Téanam ag leaga.  Bhaineas seacht leaga as</span>
<lb n="392"/><span>sa díospóireacht = mórán leagaí: leagas é, bhuadhas air,</span>
<lb n="393"/><span>go minic.  Leaga marbh, nó leaga madra = an tuitim</span>
<lb n="394"/><span>a dheinean beirt a bhíon ag leaga, ag iomrascáil, nuair a</span>
<lb n="395"/><span>thuitid araon ar an dtalamh le chéile — ar a dhá gcliathán.</span>
<lb n="396"/><span>Ní bhéadh éinne aca thíos; ach dá n-iompóch duine aca ar an</span>
<lb n="397"/><span>nduine eile agus é chur fé thíos déarfá gur bhain sé iompó as.</span></p>
<lb n="398"/>
<lb n="399"/><p><span>LEAGHAIM — Bhí sé ag gol is ag leighe = á shnaoidhe amach.</span>
<lb n="400"/><span>Leigheadar ó n-a chéile tréis an Aifrin = do scaradar.</span>
<lb n="401"/><span>Leigh ó chéile iad = scar.  Táimíd leachta ó n-a chéilig =</span>
<lb n="402"/><span>scartha le, imithe ó, n-a chéile.  Mhuise, leighe is leatha ort,</span>
<lb n="403"/><span>a bhreallsúin.  D'imigh leighe na h-abhan ar mo chuid airgid =</span>
<lb n="404"/><span>leighe millte.</span>
<lb n="405"/></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="406"/><p><span>LEAGA-LAITHE — Tá na leaga-laithe (?) ag an bhfear úd</span>
<lb n="407"/><span>thall = radhairse mhór saidhbhris: ana-rachmus: cnoc airgid.</span></p>
<lb n="408"/>
<lb n="409"/><p><span>LEAISTEÁLAIM — Leaisteáil sé = chuaidh isteach ins an</span>
<lb n="410"/><span>arm: luigh leis.</span></p>
<lb n="411"/>
<lb n="412"/><p><span>LEAMH — bhí mórchuid den gcainnt leamh go maith = gan</span>
<lb n="413"/><span>bhonn: gan mórán brí.  Táim leamh díot = mo dhóthin díot</span>
<lb n="414"/><span>fachta agam cheana</span></p>
<lb n="415"/>
<lb n="416"/><p><span>LEAMHAN — Tá iobach déanta aige sna leamhain ar an</span>
<lb n="417"/><span>éadach = é bheith ídithe aige sna cnuigeana beaga a dh'ithean</span>
<lb n="418"/><span>éadach muna bhfuighean sé grian is gaoth anois is aríst — é sin</span>
<lb n="419"/><span>nó cosaint éigint.</span></p>
<lb n="420"/>
<lb n="421"/><p><span>LEAMHAS — Tá leamhas agam air = me bheith leamh de.</span>
<lb n="422"/><span>Bíon rud leamh nuair ná bíon a cheart-bhlas air — feóil, cig.,</span>
<lb n="423"/><span>gan salan.  Tae leamh gan siúicre.  Bhí sé ag leamh-gháirí =</span>
<lb n="424"/><span>ag gáirí istig i n'aigne féin: nó gáire beag go mbéadh</span>
<lb n="425"/><span>cló an gháire air ach gan é bheith ró-oscailte.  Nó, an gáire</span>
<lb n="426"/><span>bheith searbh.  Leamhas = tógaint croidhe, teasbach beag,</span>
<lb n="427"/><span>áthas, leis.  Cuirean an pinsiún leamhas ar na sean-daoine.</span>
<lb n="428"/><span>Chuirfeadh an lá breá leamhas orm, nó a chloisint go raibh na</span>
<lb n="429"/><span>príosúnaigh go léir leigthe amach.</span></p>
<lb n="430"/>
<lb n="431"/><p><span>LÉAN — Tá léan orm tu choimeád chó fada ag feitheamh =</span>
<lb n="432"/><span>aithreachas: ní maith liom gur choimeádas.  Mo léan gur</span>
<lb n="433"/><span>dheineas riamh é.</span></p>
<lb n="434"/>
<lb n="435"/><p><span>LEANAIM — Leanan mórán trioblóidí an t-airgead =</span>
<lb n="436"/><span>gabhan leis.  Tá árdeólas ag an ndochtúir tímpal na gcluas</span>
<lb n="437"/><span>agus a leanan iad.  Chun leanúint ar an scéal — tréis é</span>
<lb n="438"/><span>leigint ar lár.</span></p>
<lb n="439"/>
<lb n="440"/><p><span>LEANBH — Ní leanbh ó aréir me go mbeifá ag maga fúm</span>
<lb n="441"/><span>mar sin = leanbh a tháinig ar an saol aréir.</span></p>
<lb n="442"/>
<lb n="443"/><p><span>LEANNÁN — Conus tá do bhean? 'Na leannán sídhe sa</span>
<lb n="444"/><span>chúinne = gan mór-mhaith.</span></p>
<lb n="445"/>
<lb n="446"/><p><span>LEANÚNTAS — Tá leanúntas aca ar a chéile = cion:</span></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="447"/><p><span>táid baoch dá chéile, leanúnach ar a chéile: is maith leó a</span>
<lb n="448"/><span>chéile, agus bheith i dtreó a chéile.  Má tá an leanúntas</span>
<lb n="449"/><span>agat ar an nGaoluinn siad na Gaedhilgeóirí is annsa leat =</span>
<lb n="450"/><span>cion uirthi, caitheamh 'na diaidh.</span></p>
<lb n="451"/>
<lb n="452"/><p><span>LEAS — Go dtuga Dia ár leas dúinn = an rud is tairbhe</span>
<lb n="453"/><span>dhúinn.  Leas-mháthair a thógfadh ort é, a stóirín — gráinne</span>
<lb n="454"/><span>beag siúicre a thógaint = duine gan croidhe, gan daonacht.</span>
<lb n="455"/><span>Seólfaidh an sagart i mbéal ár leasa sinn = i slí, ar shlí, ár</span>
<lb n="456"/><span>leasa.</span></p>
<lb n="457"/>
<lb n="458"/><p><span>LÉAS — An blúire den mboghsín a bhíon ar dhá fhioghar na</span>
<lb n="459"/><span>spéire nuair a bhíon an chuid eile imithe.  Nó, tugtar léas</span>
<lb n="460"/><span>ar scamall fada caol a bhíon ar an spéir.  Léasacha = mór-</span>
<lb n="461"/><span>chuid díobh.</span></p>
<lb n="462"/>
<lb n="463"/><p><span>LEASTAR — Soitheach (sathach a deirtear), bád beag.</span></p>
<lb n="464"/>
<lb n="465"/><p><span>LEASUIGHIM — Bhí sé ag leasú éisc = ag cur salainn air.</span>
<lb n="466"/><span>Leasuigh sé an t-arán go trom leis an ím = chuir brat maith</span>
<lb n="467"/><span>ime air.  Thug sí leasú na leidhbe dhom = leasú den dtean-</span>
<lb n="468"/><span>gain, ana-chuid di.  Tugtar seana-leasú ar an leasú a</span>
<lb n="469"/><span>cuirtear amach ar pháirc nó ar ghort sar a ndeintear treabha.</span></p>
<lb n="470"/>
<lb n="471"/><p><span>LEATH — Ní bheifá gann ar leath an méid Gaoluinne atá</span>
<lb n="472"/><span>agat = ba leór duit, níor bheag, leath an méid di atá agat:</span>
<lb n="473"/><span>bhéadh do dhóthin agat ar a leath.  Ná dein dhá leath ded</span>
<lb n="474"/><span>dhícheal = dein do dhian-dícheal: ná bí ann as: gan bheith á</span>
<lb n="475"/><span>dhéanamh, agus gan bheith gan é dhéanamh.  Gheófá gach ní sa</span>
<lb n="476"/><span>tsiopa so ar leath an méid sin — an méid sin airgid.</span></p>
<lb n="477"/>
<lb n="478"/><p><span>LEATH — Níor leath liom an saothar ach rud éigint bheith á</span>
<lb n="479"/><span>bharra agam = ba chuma liom: ní bhéadh aithmhéala (aiféala)</span>
<lb n="480"/><span>orm mar gheall air, ach mórtas.  Níor leath dhuit airgead a</span>
<lb n="481"/><span>chailliúint le h-áit go mbainfí as aríst é, agus breis 'na</span>
<lb n="482"/><span>theannta.</span></p>
<lb n="483"/>
<lb n="484"/><p><span>LEATHAIM — Nuair a bhuaileas isteach chúichi bhí a croidhe</span>
<lb n="485"/><span>ar leatha chúgham le h-áthas = ar oscailt, ar sciobthaigh (sciob-</span>
<lb n="486"/><span>aig).  Táim leathta ag an bhfuacht = fuacht agus fuacht</span>
<lb n="487"/><span>maith féinig bheith orm, i slí ná féadfainn me héinig a</span></p>
</div>
<pb n="13"/>
<div><lb n="488"/><p><span>thabhairt le chéile.  Bhí búird ar leatha ann ag an bhféasta =</span>
<lb n="489"/><span>fé bhia is fé dhigh.</span></p>
<lb n="490"/>
<lb n="491"/><p><span>LEATHANTAS — Fuair an ráfla leathantas = leathadh amach</span>
<lb n="492"/><span>é: deineadh é leathnú: tugadh leathnú dhó.</span></p>
<lb n="493"/>
<lb n="494"/><p><span>LEATH-BHRÓG — Bíon leath-bhróg ar dhuine nuair ná bíon</span>
<lb n="495"/><span>air ach aon bhróg amháin.  Mar sin bíon rud éigint i n-easnamh</span>
<lb n="496"/><span>air, agus ní bhíon sé cruinn baileach.  Tá leath-bhróg ar</span>
<lb n="497"/><span>Sheán = é bheith i gcás idir dhá chómhairle: bráca air: scéal,</span>
<lb n="498"/><span>cig., a bheith aige; ach gan é bheith lán, cruínn.  Tá leath-</span>
<lb n="499"/><span>bhróg orm mar gheall ar an gceist sin = breallaighe éigint.</span>
<lb n="500"/><span>Tá leath-bhróg ar na prátaí agat = gan iad a bheith mar ba</span>
<lb n="501"/><span>chóir.  Tá leath-bhróg mhaith ag breith orm na laetheanta so =</span>
<lb n="502"/><span>bruid: cruatan — oibre nó maoine: bráca.</span></p>
<lb n="503"/>
<lb n="504"/><p><span>LEATH-CHEANN — Tá leath-cheann ar Sheán = gan an ceann</span>
<lb n="505"/><span>bheith díreach idir an dá ghualain aige.  Tá leath-cheann ar an</span>
<lb n="506"/><span>ualach féir, ar an gcoca, ar ghloinne an lampa = gan é bheith</span>
<lb n="507"/><span>díreach, ach leaga aige le taobh éigint.  Ní fheicfead leath-</span>
<lb n="508"/><span>cheann ort go deó = bruid airgid nó eile.  Nó, ní leigfead</span>
<lb n="509"/><span>leath-cheann ort.  Tá leath-cheann go maith ar mo shláinte an</span>
<lb n="510"/><span>aimsir seo = gan í bheith ar fóghnamh.</span></p>
<lb n="511"/>
<lb n="512"/><p><span>LEATH-CHUMA — Ba leath-chuma liom púnt a chailliúint =</span>
<lb n="513"/><span>ní chuirfinn aon ana-shuím ann. Tá an leath-chuma agat orm =</span>
<lb n="514"/><span>bonntáiste — duine, cig, go mbéadh aithne aige ar dhuine eile</span>
<lb n="515"/><span>ach ná béadh aige-seo air siúd.</span></p>
<lb n="516"/>
<lb n="517"/><p><span>LEATH-ÉAN — Tugtar leath-éan ar an té ná pósan go</span>
<lb n="518"/><span>deó.</span></p>
<lb n="519"/>
<lb n="520"/><p><span>LEATH-IMEALL — Ní ceart duit-se bheith ag cainnt mar</span>
<lb n="521"/><span>nuair a bhí an coga ann ní rabhais-se ach ar leath-imeall = ar</span>
<lb n="522"/><span>an gclaidhe: ní rabhais istig i gceart-lár na h-oibre.</span></p>
<lb n="523"/>
<lb n="524"/><p><span>LEATH-IMEALLACH — Táim leath-imeallach anso = ar leath-</span>
<lb n="525"/><span>imeall, ar an leath-imeall: gan bheith i lár an ghnótha, i</span>
<lb n="526"/><span>lár na slí, agus mar sin de.</span></p>
<lb n="527"/>
<lb n="528"/><p><span>LEATH-LÁMHACH — Táim  ana-leath-lámhach i láthair na</span></p>
</div>
<pb n="14"/>
<div><lb n="529"/><p><span>h-uaire = ana-bhruid orm: gan é ar mo chumas mo chúraimí</span>
<lb n="530"/><span>do fhreagairt.</span></p>
<lb n="531"/>
<lb n="532"/><p><span>LEATHNUIGHIM — Bhíodar bocht go maith tamall ó shoin ach</span>
<lb n="533"/><span>tá ag leathnú fútha ana-mhór le déanaí = táid ag tuitim chun</span>
<lb n="534"/><span>saibhris ana-mhór: ag dul chun cinn go tiubh i dtaobh airgid.</span></p>
<lb n="535"/>
<lb n="536"/><p><span>LEATH-PHRAGHAS — Níl ach leath-phraghas ar na ba anois =</span>
<lb n="537"/><span>leath-airgead.  Ní théighean ach leath-phraghas ar uibhe beaga =</span>
<lb n="538"/><span>sin a bhfuightear ortha.  Ach, scoth-phraghas = praghas cuíbhsach.</span></p>
<lb n="539"/>
<lb n="540"/><p><span>LEATH-SCÉAL — Ní camán ceart é seo ach deinfidh sé leath-</span>
<lb n="541"/><span>scéal dom = an gnó i n-inead camán ceart.  Bhí leathscéil</span>
<lb n="542"/><span>an domhain aige dhom.  Ná bí ag tabhairt aon leath-scéal</span>
<lb n="543"/><span>dom.  Fuaireas cead dul amach 'on mbaile mór ar an</span>
<lb n="544"/><span>leath-scéal gur theastuigh iallacha bróg uaim.  Dheineas ar</span>
<lb n="545"/><span>an leath-scéal céadna é = an leath-scéal céadna, an chúis</span>
<lb n="546"/><span>chéadna, a bhí agam.</span></p>
<lb n="547"/>
<lb n="548"/><p><span>LEATH-THARRAC — Nó, leath-tarrac.  Tá leath-tarrac briste</span>
<lb n="549"/><span>ort = ceann de sna tairric, de sna rudaí le n-a ndeinean</span>
<lb n="550"/><span>capall nó asal cárr a tharrac.  Tá leath-tarrac ar an</span>
<lb n="551"/><span>gcapall = an iomarca den dtarrac beith ar thaobh éigint:</span>
<lb n="552"/><span>gan an tarrac bheith i n-ionanas ón dá thaobh.  Bhéadh leath-</span>
<lb n="553"/><span>tarrac ar bhuachaill dá mbéadh póca leis trom, agus póca</span>
<lb n="554"/><span>ar an dtaobh eile folamh: nó dá mbéadh coiscéim bhacaighe</span>
<lb n="555"/><span>ann.  Bíonn leath-tharrac ar an té a bhíon bocht.  Tá leath-</span>
<lb n="556"/><span>tharrac ionnat.</span></p>
<lb n="557"/>
<lb n="558"/><p><span>LEATH-THUAIRIM — Thugas leath-thuairim fé cad é an</span>
<lb n="559"/><span>sagas Gaoluinne a bhí agat = tuairim chuíbhsach: tuairim</span>
<lb n="560"/><span>na béadh ró-chinnte.  Níl fhios agam cad is ciall leis an</span>
<lb n="561"/><span>bhfocal ach tá leath-thuairim mhaith agam dó.</span></p>
<lb n="562"/>
<lb n="563"/><p><span>LEIBHÉAL — Ní chuirfinn me héinig ar aon leibhéal amháin</span>
<lb n="564"/><span>leat = aon scór, aon imeacht amháin.  Dhein an ghaoth leibhéal</span>
<lb n="565"/><span>ar na stácaí = iad do leaga.  Tá an tig ar leibhéal =</span>
<lb n="566"/><span>leagtha síos go talamh: leibhéaladh go talamh é.  Ná téir ar</span>
<lb n="567"/><span>aon leibhéal amháin leis an spiaire sin = aon rian amháin,</span>
<lb n="568"/><span>aon scór amháin.  Níl an t-úrlár so ar leibhéal = leibhéalta:</span>
<lb n="569"/><span>cothrom.  Tá an bata 'na leath-sheasamh i gcoinnibh an fhalla =</span></p>
</div>
<pb n="15"/>
<div><lb n="570"/><p><span>leath-cheann a bheith air: gan bheith 'na sheasamh díreach.  Ná bí</span>
<lb n="571"/><span>ag leibhéal ar an obair sin, mar béidir nách fearra a dheinfá</span>
<lb n="572"/><span>féinig é = á lochtú: ag déanamh droch-chur-síos air.  Dhein sé</span>
<lb n="573"/><span>leibhéal orm, ach tiocfad suas leis = droch-chainnt ghéar.  Nó,</span>
<lb n="574"/><span>bhí sé ag leibhéal orm = ag déanamh cur-síos orm, ar mo</span>
<lb n="575"/><span>thréithe, ar mo shlí bheatha, agus mar sin.</span></p>
<lb n="576"/>
<lb n="577"/><p><span>LEICTHE — Tán tu leicthe go maith = gan bheith láidir:</span>
<lb n="578"/><span>deóchailleach: gan fulag: drochshláintiúil: i ndroch-shláinte.</span></p>
<lb n="579"/>
<lb n="580"/><p><span>LEIDHB — Thug sí leasú na leidhbe dhó = leasú na teangan:</span>
<lb n="581"/><span>paiste maith di.</span></p>
<lb n="582"/>
<lb n="583"/><p><span>LEIDHBÁLAIM — Nó, leidhbaim.  Tá an pláta leidhbálta</span>
<lb n="584"/><span>(leidhpálta a deirtear) aige go glan = an teanga tugtha</span>
<lb n="585"/><span>aige dhó.  Thug sí ana-leidhbáil dó = ana-leasú den dtean-</span>
<lb n="586"/><span>gain.  Tá sé leidhbtha agam (leidhpa a deirtear) = leidhbálta.</span></p>
<lb n="587"/>
<lb n="588"/><p><span>LÉIG — Tá an focal san ag dul i léig = ar ceal: ag</span>
<lb n="589"/><span>imeacht: as úsáid.  Tá an t-iascach ag dul i léig mar ná</span>
<lb n="590"/><span>fuil aon airgead ar an iasc.  Is olc a deineadh teanga na</span>
<lb n="591"/><span>tíre seo a leigint i léig = leigint di imeacht.</span></p>
<lb n="592"/>
<lb n="593"/><p><span>LEIGHBÁN — Tá  leighbán teangan aige = ana-theanga</span>
<lb n="594"/><span>teanga ana-mhór.  Cuid den iasc seadh an leighbán.</span></p>
<lb n="595"/>
<lb n="596"/><p><span>LEIGHBÓG — Nó leidhbóg.  Leidhbóg óinsíghe = óinseach a</span>
<lb n="597"/><span>bhéadh liobarnach bog ínti féinig — ar nós an phlubaire</span>
<lb n="598"/><span>amadáin.</span></p>
<lb n="599"/>
<lb n="600"/><p><span>LEIGHCIDE — Tá mo bhróga 'na leighcidí = iad a bheidh lag,</span>
<lb n="601"/><span>gan aon ana-chaitheamh ná neart ionnta.  Táid 'na leighcidí</span>
<lb n="602"/><span>ag an mbáistigh anois bíodh is go rabhadar ar fóghnamh go dtí</span>
<lb n="603"/><span>so.  Leighcide búird, fir, leighcide d'aon ní — nuair a bhíon</span>
<lb n="604"/><span>an rud lag, agus gur fuirist é bhrise as a chéile.  Tá poll i</span>
<lb n="605"/><span>lár na leighcide bróige sin.  Fág an áit sin, a leighcide.</span></p>
<lb n="606"/>
<lb n="607"/><p><span>LEIGHEASAIM — Leighis an dochtúir me ó ghalar, ar ghalar:</span>
<lb n="608"/><span>leighis sé mo ghalar.  Beart gan leigheas foighne is fearr</span>
<lb n="609"/><span>air.</span></p>
<lb n="610"/>
<lb n="611"/><p><span>LEIGIM — Leig anuas an fhinneóg = ísligh.  Leig an braon</span></p>
</div>
<pb n="16"/>
<div><lb n="612"/><p><span>= leig amach, scaoil amach, as an rud tinn.  Mar sin:-</span>
<lb n="613"/><span>leig do chos, leig do mhéar.  Bhfuil an braon leicthe (licithe)</span>
<lb n="614"/><span>amach fós?  Bé go leigfeadh Dia seans éigint orainn = go</span>
<lb n="615"/><span>mbuailfeadh Sé seans éigint orainn, nó linn.  Chuala an</span>
<lb n="616"/><span>focal ach do leigeas thar mo chluasa é = níor thógas isteach im</span>
<lb n="617"/><span>cheann é: níor thógas ceann do.  Tig le leigint = le cur.</span>
<lb n="618"/><span>Leig liom is leigfead leat = ná bac liom, is ní bhacfad leat.</span>
<lb n="619"/><span>Tán tu ag leigint leat féinig ró-mhór = an iomarca ceada a</span>
<lb n="620"/><span>thabhairt duit féinig: gan srian a choimeád ort héinig — i</span>
<lb n="621"/><span>gcainnt nó i ngníomh.  Má leigeas gáire leat féin bíodh</span>
<lb n="622"/><span>fhios agat nárbh í do chainnt do b'annsa liom = gáire a</span>
<lb n="623"/><span>dhéanamh mar gheall ar an gcainnt a dúbhraís.  Nuair a</span>
<lb n="624"/><span>leigtear an lámh theinn tagan an braon amach.  Aithneóinn thu</span>
<lb n="625"/><span>ar leigint na súl = gan ach mo shúile do leigint ort.  Muise,</span>
<lb n="626"/><span>nár leigidh Dia dhúinn sibh féin is bhúr gcainnt = eascaine ana-</span>
<lb n="627"/><span>éadrom: droch-rath oraibh agus ar bhúr gcainnt.  Gan tu</span>
<lb n="628"/><span>leigint dom (nó, gan tu mhór-leigint dom), chun teacht</span>
<lb n="629"/><span>isteach anso chó luath ar maidin = ón ndial go bhfuighir a</span>
<lb n="630"/><span>thairbhe agus teacht isteach chó luath so.  Gan tu leigint</span>
<lb n="631"/><span>dom chun bheith ag cainnt i n-árd do ghutha i gcómhnuí.  Gan</span>
<lb n="632"/><span>tu leigint, nó mhór-leigint, dúinn chun éinní.  Ligim a</span>
<lb n="633"/><span>deirtear.</span></p>
<lb n="634"/>
<lb n="635"/><p><span>LÉIGHIM — Tá an cigire go h-éachtach chun léigheamh ar dhuine</span>
<lb n="636"/><span>= chun a thuiscint cadh é an saghas thu ó bheith ag féachaint ort:</span>
<lb n="637"/><span>cad a bhíon ar siúl agat, agus mar sin de.  Léigh sé orm =</span>
<lb n="638"/><span>d'aithin sé orm cad a bhíos chun a dhéanamh, cad a bhí déanta</span>
<lb n="639"/><span>agam, cad a bhí ar íntin agam, cad a bhí im chroidhe.  Is</span>
<lb n="640"/><span>maith an duine léigheamh (nó léighte) thu = chun duine a bhrath,</span>
<lb n="641"/><span>a thabhairt fé ndeara.  Léigheas air go raibh sé chun marú a</span>
<lb n="642"/><span>dhéanamh ón imeacht a bhí fé.  Sin é mar do léigheas ar an</span>
<lb n="643"/><span>gcainnt = sin é mar thuigeas í, sin é an t-adhmad a bhaineas</span>
<lb n="644"/><span>aisti.  Ar chualaís go bhfuair an pápa bás?  Seadh, léigheas,</span>
<lb n="645"/><span>air sin cheana = chuala cúntas tímpal air: nó, léigheas na</span>
<lb n="646"/><span>thaobh sa pháipéar.  An raghair ar an gcnoc?  Táim ag</span>
<lb n="647"/><span>léigheamh air = ag cuímhneamh air.  Tá sé léighte agam dul =</span>
<lb n="648"/><span>beartuithe, meághaite.  Is mó rud go mbím ag léigheamh air</span>
<lb n="649"/><span>nuair ná bíon éinne im theannta = ag cuímhneamh, ag</span>
<lb n="650"/><span>smaoineamh.</span></p>
<lb n="651"/>
<lb n="652"/><p><span>LÉIM — léim ruthaig = léim a tugtar tréis fásca reatha a</span></p>
</div>
<pb n="17"/>
<div><lb n="653"/><p><span>thabhairt chuige.  Thug sé fásca ruthaig fén léim, fén gclaidhe.</span>
<lb n="654"/><span>Léim sheasta, nó léim chuirp = léim a thugan duine as a</span>
<lb n="655"/><span>sheasamh, as féinig — gan rith a thabhairt chuige.  Léimfeadh</span>
<lb n="656"/><span>seana-bhean na maidí croise an méid sin.  Baineadh léim</span>
<lb n="657"/><span>asam = preab, geit.  Léim fhásca ruthaig = léim ruthaig.</span>
<lb n="658"/><span>Níl aon mhaith ann chun léime.  Chaith sé léim fhásca ruthaig.</span></p>
<lb n="659"/>
<lb n="660"/><p><span>LÉIMIM — Chuireas ag léime chun feirge é = fraoch feirge</span>
<lb n="661"/><span>do léimim chur air.</span></p>
<lb n="662"/>
<lb n="663"/><p><span>LÉIMREACH — Tá an choinneal ag léimrigh.</span></p>
<lb n="664"/>
<lb n="665"/><p><span>LÉINSEACH — Tá an fhairrge 'na léinsigh ghil = ana-chiúin:</span>
<lb n="666"/><span>'na plána: ana-íseal.  Ní raibh sí 'na léinsigh indé mar bhí</span>
<lb n="667"/><span>imeacht na gaoithe rud beag uirthi.</span></p>
<lb n="668"/>
<lb n="669"/><p><span>LÉIR — Tá Séamas ana-léir = ana-ghéar: ana-shlachtmhar</span>
<lb n="670"/><span>tímpal gnótha.  Is deacair é shásamh mar tá sé ró-léir.</span>
<lb n="671"/><span>Bíon sé ag obair go luath léir = go tapaidh agus go slachtmhar.</span>
<lb n="672"/><span>Fear luath léir seadh é.  Deirtear ná raibh luath is léir</span>
<lb n="673"/><span>riamh le n-a chéile.</span></p>
<lb n="674"/>
<lb n="675"/><p><span>LEIRG — paiste maith talún a bhéadh leibhéalta: nó</span>
<lb n="676"/><span>cliathán cnuic ná béadh cnapánach garbh.</span></p>
<lb n="677"/>
<lb n="678"/><p><span>LEISCE — Conus tá giolla na leisce? — le duine leisciúil.</span></p>
<lb n="679"/>
<lb n="680"/><p><span>LEISCIÚLACHT — Ag dul i leisciúlacht atáim = ag árdú</span>
<lb n="681"/><span>orm atá an leisce.</span></p>
<lb n="682"/>
<lb n="683"/><p><span>LEITH — Teasbáin i leith chúgham an leabhar = an treó so.</span>
<lb n="684"/><span>Tá muíntir an tíghe imithe agus gach ní im leith; nó, dh'fhágadar</span>
<lb n="685"/><span>gach ní im leith = é ar mo chumas lámh a leaga ortha go léir:</span>
<lb n="686"/><span>cead agam chúcha go léir.  Chailleamair smut den Aifrean i</span>
<lb n="687"/><span>leith is ná raibh an sagart istig = chó maith agus ná béadh sé</span>
<lb n="688"/><span>istig — ní raibh fhios againn é bheith ann.  Cheannuíos droch-</span>
<lb n="689"/><span>chapal a cuireadh 'na luighe gaidhte orm i leith capaill mhaith</span>
<lb n="690"/><span>= cuireadh orm i leith capaill mhaith é: i n-inead capail</span>
<lb n="691"/><span>mhaith — an fear a dhíol á ínsint go raibh sé 'na chapall mhaith</span>
<lb n="692"/><span>agus do cheannuíos é á mheas san.  Ní ceart dúinn dul a</span>
<lb n="693"/><span>chodla fós i leith is go bhfuil an Saor-Stát againn = á rá linn</span></p>
</div>
<pb n="18"/>
<div><lb n="694"/><p><span>féinig go bhfuil sé againn.  Glaodhas air, ach do lean sé den</span>
<lb n="695"/><span>obair i leith is nár chualaidh sé me = á leigint air nár chualaidh:</span>
<lb n="696"/><span>chó maith agus dá mba nár chualaidh sé me: fé mar ná clois-</span>
<lb n="697"/><span>feadh sé me.  Labhair sé im leith = ar mo thaobh, im fhabhar.</span>
<lb n="698"/><span>Ghabhas siar agus bhí gach poll is pruais fém leith sa treó</span>
<lb n="699"/><span>san = im choinnibh.  Dá bhféadfainn é ní h-iad mo chluasa</span>
<lb n="700"/><span>ba mhian liom a dh'fhágaint fé leith do dhuirn = féd dhorn chun</span>
<lb n="701"/><span>buille a dh'fháilt: fé threó do dhuirn.  Tá Muíntir na</span>
<lb n="702"/><span>h-Éirean i leith Dháil Éirean = ag brath air.  Tá na feir-</span>
<lb n="703"/><span>meóirí i leith na h-aimsire chun a gcuid earraí do shábháilt.</span>
<lb n="704"/><span>Táim i leith na déirce, fóiríor = ag imeacht leis an ndéirc,</span>
<lb n="705"/><span>i n-aon treó amháin leis, ag brath air.</span></p>
<lb n="706"/>
<lb n="707"/><p><span>LEITE — Níl ann ach ceann leitean = ceann ná bíon aon</span>
<lb n="708"/><span>ana-thuiscint ann, ná aon ana-ní eile.</span></p>
<lb n="709"/>
<lb n="710"/><p><span>LEITHEAD — Thómhais an gréasaí mo chos ar a faid agus</span>
<lb n="711"/><span>ar a leithead agus ar a h-aoirde.  Níl againn ach dhá leithead</span>
<lb n="712"/><span>an tíghe seo de bhlúire prátaí.</span></p>
<lb n="713"/>
<lb n="714"/><p><span>LEITHÉID — Tá an fear san scópúil rábach leithéid Sheáin</span>
<lb n="715"/><span> = ar chuma Sheáin.  Tá sé go h-olc do leithéid-se.  Tá sé</span>
<lb n="716"/><span>conntabharthach (cúntúrthach) bheith ar an bhfairrge leithéid an</span>
<lb n="717"/><span>lae indiu = lá de shaghas an lae indiu.  Ní thuigean mise ná</span>
<lb n="718"/><span>mo leithéid eile fadhb den tsaghas san = éinne eile mar me,</span>
<lb n="719"/><span>cosúil liom.  Dá bhfeicfeadh sé tusa nó do leithéid eile</span>
<lb n="720"/><span>chuirfeadh san lán a chroidhe d'áthas air.</span></p>
<lb n="721"/>
<lb n="722"/><p><span>LEITHÉISE — Bean fhuar chun gnóthaí a dhéanamh.  D'fhágfadh</span>
<lb n="723"/><span>sí 'na diaidh gan déanamh iad.  Bean chliste an taobh eile.</span>
<lb n="724"/><span>Dheiseóch sí na stocaí, cig, ach scaoilfeadh an leithéise iad agus</span>
<lb n="725"/><span>mórán eile trí n-a ladhracha.  Is éachtach na leithéisí ban</span>
<lb n="726"/><span>iad.</span></p>
<lb n="727"/>
<lb n="728"/><p><span>LEITHILIG — Chuireas an méid sin airgid ar leithilig = i</span>
<lb n="729"/><span>leath-taoibh, i n-áit dó féinig.  Shuidh an stróinséar ar</span>
<lb n="730"/><span>leithilig, nó ar leithirig = i n-áit dó féinig: i gcúinne as an</span>
<lb n="731"/><span>slí choitianta.  Fear ar leithirig é sin = fear ann féinig:</span>
<lb n="732"/><span>fear de shaghas ar leithirig: de shaghas fé leith.</span></p>
<lb n="733"/>
<lb n="734"/><p><span>LEITIR — Nó litir.  Ní bhfuaireas aon fhreagra ar mo</span></p>
</div>
<pb n="19"/>
<div><lb n="735"/><p><span>litir, as mo litir.  Thugas an litir fém láimh = chuireas</span>
<lb n="736"/><span>m'ainm léi.</span></p>
<lb n="737"/>
<lb n="738"/><p><span>LEITHREACHAS — Tá leithreachas agam á dhéanamh ort =</span>
<lb n="739"/><span>táim ad chur ar leithirig — ar aon tsaghas slí: cóir fé leith á</span>
<lb n="740"/><span>chur ort — pé aca i dtaobh dúthrachta nó faillíghe.  Tá</span>
<lb n="741"/><span>scamaill leithreachais sa spéir = a bhíon ag imeacht leó</span>
<lb n="742"/><span>féinig: scamaill aonracha.  Is mór an fear leithreachais é =</span>
<lb n="743"/><span>fear ar chuma dá chuid féinig: go mbíon imeacht fé leith ag</span>
<lb n="744"/><span>baint leis.  Nó, leithreachais.  Bhíodar 'na gcómhnuí ar</span>
<lb n="745"/><span>leithreachais.</span></p>
<lb n="746"/>
<lb n="747"/><p><span>LEITHREACHAISEACH — Is leithreachaiseach an fear é =</span>
<lb n="748"/><span>fear a bhíon ag imeacht i leath-taoibh: a bhíon ag imeacht</span>
<lb n="749"/><span>leithreachasach.  Nó, leithreachasach.</span></p>
<lb n="750"/>
<lb n="751"/><p><span>LEÓMHAIM — Ní leómhfainn dul ann = ní bhéadh sé de</span>
<lb n="752"/><span>mhisneach agam.  Deinean an mh srónuíocht do chur i bhfeidhm</span>
<lb n="753"/><span>ar an ó.  Ní leómhaite dhom buala amach ag an leanbh ar</span>
<lb n="754"/><span>eagla na teine = ní dh'fhéadfainn, nó níor cheart dom, a</span>
<lb n="755"/><span>leómha.  Ach, ní lamhálfadh an tsláinte dhom buala amach = ní</span>
<lb n="756"/><span>leigfeadh: agus labhartar é fé mar do bhéadh sé scríobhtha</span>
<lb n="757"/><span>lauálfadh.</span></p>
<lb n="758"/>
<lb n="759"/><p><span>LEÓN — Lá leóin = lá léin, lá bascaithe.  Nuair a bhíon</span>
<lb n="760"/><span>duine chun rud éigint díobhálach a dhéanamh bailíon sé an</span>
<lb n="761"/><span>león chuige = droch-fhuadar: bhéadh león an ghnímh sin bailithe</span>
<lb n="762"/><span>roim ré.  Tá an león bailithe indiu chun tabhairt fé thruacail-</span>
<lb n="763"/><span>saighdiúirí.</span></p>
<lb n="764"/>
<lb n="765"/><p><span>LEÓNAIM — León sé a alt.  Ach rud eile seadh é chur as</span>
<lb n="766"/><span>inead.</span></p>
<lb n="767"/>
<lb n="768"/><p><span>LEÓR — Is cuma liom mar gheall ar an bhfeóil mar</span>
<lb n="769"/><span>gheóbhainn leór leis an ainirthe (anbhruith) = mo dhóthin.  Gheóbh-</span>
<lb n="770"/><span>ainn leór le prátaí chun dínnéir = sásamh mo ghoile.</span></p>
<lb n="771"/>
<lb n="772"/><p><span>LÍ — Níl lí na lé aige = tá sé dealbh bocht: gan faic: gan</span>
<lb n="773"/><span>seóid-a-bharra.  Níor fhág na dubhchrónaigh lí na lé sa tig</span>
<lb n="774"/><span>agam = éinní.</span>
<lb n="775"/></p>
</div>
<pb n="20"/>
<div><lb n="776"/><p><span>LIA — Ní liatha tír ná nós (sin é mar a deirtear é) = ní</span>
<lb n="777"/><span>iomadúla tíortha ná nósana an domhain.</span></p>
<lb n="778"/>
<lb n="779"/><p><span>LIACHT — Níl an focal san agam fós agus a liacht uair a</span>
<lb n="780"/><span>chuala uait é = agus a mhinicí a chuala.  Dá liachtaighe uair</span>
<lb n="781"/><span>a déarfá liom é ní dh'fhéadfainn é choimeád.  Nó liathacht.</span>
<lb n="782"/><span>Níl sé déanta fós agus a liathacht uair a dúbhart leat é</span>
<lb n="783"/><span>dhéanamh.  Dá liathacht uair a chuireas chun é dhéanamh níl sé</span>
<lb n="784"/><span>críochnuithe fós.</span></p>
<lb n="785"/>
<lb n="786"/><p><span>LIADHAIRNE — Duine leisciúil: ná téighean ag triall ar</span>
<lb n="787"/><span>a ghnó: fear fuar aimsir ghnótha.  Ní gná iasc sa líon ag an</span>
<lb n="788"/><span>liadhairne díomhaoín — sean-fhocal.</span></p>
<lb n="789"/>
<lb n="790"/><p><span>LIAG — Bhí liag mhór chloiche ann.</span></p>
<lb n="791"/>
<lb n="792"/><p><span>LÍAN — Úirlis a bhainean le saor cloch — chun an mairtéal</span>
<lb n="793"/><span>a leatha.</span></p>
<lb n="794"/>
<lb n="795"/><p><span>LIATH-BHUIDHE — Liafuí a deirtear.  Bhí an liath-bhuidhe</span>
<lb n="796"/><span>orm le scannra — tógan sé ana-eagla chun an liath-bhuidhe a</span>
<lb n="797"/><span>chur ar dhuine.  Chuir sé an liath-bhuidhe orm — duine a shocruigh</span>
<lb n="798"/><span>féin ar nós spride sa doiritheacht (doircheacht).</span></p>
<lb n="799"/>
<lb n="800"/><p><span>LIATH-DHEARG — Gné datha é sin.  Liathghorm = bán-ghorm:</span>
<lb n="801"/><span>gorm ná fuil láidir.</span></p>
<lb n="802"/>
<lb n="803"/><p><span>LÍGHIM — Bhí an cat ag líghe mo lámha = ag tabhairt na</span>
<lb n="804"/><span>teangan di.</span></p>
<lb n="805"/>
<lb n="806"/><p><span>LÍNE — Tá líne mhór fén gcirc = an méid ubh go mbíon</span>
<lb n="807"/><span>cearc ghuir 'na luighe ortha.</span></p>
<lb n="808"/>
<lb n="809"/><p><span>LÍNTÉAR — Slí chun uisce a thabhairt treasna fé bhóthar</span>
<lb n="810"/><span>agus é scaoile ar aghaidh.  Bíon siad i bpáirceana, leis, chun</span>
<lb n="811"/><span>an t-uisce a thabhairt leó.  Tá an gort so lán de líntéirí.</span>
<lb n="812"/><span>Tá rud éigint ag stop an líntéara.  Nó, linntéar.</span></p>
<lb n="813"/>
<lb n="814"/><p><span>LÍOBAIM — Deinean an bhó an gamhain do líoba.  Tá sé</span>
<lb n="815"/><span>líobtha (líopuithe).  Tugadh líoba den dteangain dom —</span>
<lb n="816"/><span>nuair a bhéadh scobhlaeracht ar siúl = scríob, leidhb, buille.</span>
<lb n="817"/></p>
</div>
<pb n="21"/>
<div><lb n="818"/><p><span>LIOBAR — Thug an fear liobar den hata, den dtúáille,</span>
<lb n="819"/><span>dhom = buille de rud éigint bog a lúbfadh.  Liobar de</span>
<lb n="820"/><span>théadán, de scothán feamanaighe.  Tugtar liobar ar an</span>
<lb n="821"/><span>té a bhíon neamh-chruinn, neamh-shlachtmhar.  Dá mbéadh an</span>
<lb n="822"/><span>t-aer imithe as liathróid bhéadh sí 'na liobar.  Bhuaileas</span>
<lb n="823"/><span>liobar den leabhar, dem láimh, air = buille bog liobarnach.</span>
<lb n="824"/><span>Thugas liobar don liathróid = buille neamh-chruínn.  Thugas</span>
<lb n="825"/><span>liobar fé — buille fé i slí ná béadh fhios agam cá mbuailfinn</span>
<lb n="826"/><span>é, nó an mbuailfinn i n-aochor é.</span></p>
<lb n="827"/>
<lb n="828"/><p><span>LIOBARNACH — Nách liobarnach ataoí'n tu — dá dtuitfeadh</span>
<lb n="829"/><span>leabhar as láimh dhuine.  Bhéadh na lámha liobarnach dá mbéadh</span>
<lb n="830"/><span>barraí na méireana crapaithe leis an bhfuacht.</span></p>
<lb n="831"/>
<lb n="832"/><p><span>LIOBÓG — Bean a leigean mórán gnóthaí trí n-a lámha.</span>
<lb n="833"/><span>Ní bean ghasta í, agus leigean sí mórán neithe uaithi a</span>
<lb n="834"/><span>choimeádfadh an bhean ghasta suas.</span></p>
<lb n="835"/>
<lb n="836"/><p><span>LIOCHTÁN — Carn cloch.  Nó leachtán.</span></p>
<lb n="837"/>
<lb n="838"/><p><span>LÍOMÁNUIGHIM — Bhíodar ag líománú orm = ag eascainí</span>
<lb n="839"/><span>go trom.</span></p>
<lb n="840"/>
<lb n="841"/><p><span>LÍOMÓIT — Tora buidhe cosúil le h-óráiste.  Líomóid</span>
<lb n="842"/><span>sa bhfoclóir.</span></p>
<lb n="843"/>
<lb n="844"/><p><span>LÍONÁIL — Tá líonáil ar bharra an uisce = snas gorm,</span>
<lb n="845"/><span>nó aon tsaghas clúdaigh.  Bhéadh ar bharra an tae dá mbéadh</span>
<lb n="846"/><span>sí i bhfad stadaithe (stataithe), nó ar an dtobar.  Deirtear</span>
<lb n="847"/><span>níonáil, leis.</span></p>
<lb n="848"/>
<lb n="849"/><p><span>LÍONAIM — Tá an ioscóid ag líona, ag bailiú = an braon</span>
<lb n="850"/><span>ag teacht ínti.  D'fhanamair ar an gcarraig gur líon</span>
<lb n="851"/><span>orrainn = gur líon an fhairrge isteach orainn.</span></p>
<lb n="852"/>
<lb n="853"/><p><span>LIONN DUBH — Galún leanna duíbhe.</span></p>
<lb n="854"/>
<lb n="855"/><p><span>LÍON-RUITH — Tá líonruith air = preabarnach 'na chroidhe:</span>
<lb n="856"/><span>(go minic) mearathal.  Tháinig líon-ruith agus mearathal orm</span>
<lb n="857"/><span>nuair a chonnac an taidhse (taidhbhse) = scannra: léim mo</span>
<lb n="858"/><span>chroidhe isteach im béal, agus dhein ana-phreabarnach  Dá</span></p>
</div>
<pb n="22"/>
<div><lb n="859"/><p><span>mbéadh buachail ag foghluim conus snámh a dhéanamh thairicéóch</span>
<lb n="860"/><span>sé a anáil i slí ait nuair a cuirfí isteach san áit doimhin é,</span>
<lb n="861"/><span>agus thiocfadh líon-ruith air ar feadh leath-nóiminte.  Bíon</span>
<lb n="862"/><span>líon-ruith ar shean-duine i gcoinnibh an chnuic = builean an</span>
<lb n="863"/><span>croidhe níos tiubha (tiúa) aige.</span></p>
<lb n="864"/>
<lb n="865"/><p><span>LÍONTÁN — Líon beag: nó, gabhlóg agus líon ar a barra,</span>
<lb n="866"/><span>'na barra.</span></p>
<lb n="867"/>
<lb n="868"/><p><span>LIOPA — Tá liopa mo bhéil teinn = ceann de sna beóla.</span>
<lb n="869"/><span>Liopa na cluaise = an chuid íochtarach di a bhíon bog leabhair.</span></p>
<lb n="870"/>
<lb n="871"/><p><span>LIPÍN — Bhíodar 'na lipíní maol-bháite, 'na lipíní báite:</span>
<lb n="872"/><span>bhí sí 'na lipín mhaol-bháite: bhí sé 'na lipín mhaol-bháite — ag</span>
<lb n="873"/><span>an gclagarnach bháistí = fliuch báidhte: chó fliuch is is féidir</span>
<lb n="874"/><span>fliuch a bheith.</span></p>
<lb n="875"/>
<lb n="876"/><p><span>LIUCUIGHIM — Nó, liocuighim.  Tá turtóga thall is i</span>
<lb n="877"/><span>bhfus anso, ach dá mbéadh an áit liucaithe bhéadh sé go deas =</span>
<lb n="878"/><span>ar leibhéal: leibhéalta.  Táim á liucú = á leibhéalú.</span></p>
<lb n="879"/>
<lb n="880"/><p><span>LIÚDAR — Thugas liúdar dhó = buille bhais: buille den</span>
<lb n="881"/><span>tslait: liúdar den maide: hainnse: ach ní cnag é.</span></p>
<lb n="882"/>
<lb n="883"/><p><span>LIÚTAR-ÉATAR — Cad é an liútar-éatar atá oraibh?</span>
<lb n="884"/><span>= ana-screadaíl: ana-gheóin.  Tháinig sé isteach agus</span>
<lb n="885"/><span>liútar-éatar aige cá raibh na ba imithe = ana-screada</span>
<lb n="886"/><span>glóir: screaduíl.  Nó, liútar-léatar.  Beidh sé 'na</span>
<lb n="887"/><span>liútar-éatar i n-Éirin againn aríst muna ndeinfar socrú =</span>
<lb n="888"/><span>tré-chéile: 'na phraisigh.  Bhí sé 'na liútar-eatar idir</span>
<lb n="889"/><span>ire is Sasana.</span></p>
<lb n="890"/>
<lb n="891"/><p><span>LOBHAIM — Tá na prátaí ag lobha, nó ag lobhachtaint,</span>
<lb n="892"/><span>orainn.  Táid lobhaite, nó lobhtha, cheana.</span></p>
<lb n="893"/>
<lb n="894"/><p><span>LOCH — Chuaidh sé fé loch = fé uisce — fear a léim isteach san</span>
<lb n="895"/><span>uisce ceann ar aghaidh.  Chuireas mo cheann fé loch-bíodh is</span>
<lb n="896"/><span>ná béadh i gceist ach tobán uisce.</span></p>
<lb n="897"/>
<lb n="898"/><p><span>LOC — Saghas póna chun caorach.  Gleann luic — sin ainm</span>
<lb n="899"/><span>áite.  Bhailigh na saighdiúirí na daoine isteach i n-aon loc</span>
<lb n="900"/><span>amháin = áit 'na mbéadh daoine nó aon tsaghas ainmhithe</span>
<lb n="901"/><span>teanntuithe isteach le chéile  Bíon an pobal i n-aon loc</span></p>
</div>
<pb n="23"/>
<div><lb n="902"/><p><span>amháin nuair a bhíd istig i dtig Dé — istig sa tsáipéal</span>
<lb n="903"/><span>(séipéal): ní gá dhóibh bheith brúite.  Bíon na daoine agus</span>
<lb n="904"/><span>na beithígh i n-aon loc amháin ar pháirc an aonaigh.</span></p>
<lb n="905"/>
<lb n="906"/><p><span>LOCA — Nó luca.  Luca olla (olna) = lán do dhuirn di:</span>
<lb n="907"/><span>an méid a thógfadh do lámh amach.  Bhí lucaí cúráin (cúbhráin)</span>
<lb n="908"/><span>le béal an mhadra, an chapaill: ar an bpórtar; ar</span>
<lb n="909"/><span>dtráigh = blúirí beaga cúrain.</span></p>
<lb n="910"/>
<lb n="911"/><p><span>LOCÁISTE — Fuaireas locáiste ins na bróga = lagú:</span>
<lb n="912"/><span>an méid airgid a maithtear.  Fuaireas ar leath a luach'</span>
<lb n="913"/><span>iad: ar leath a bhfiacha.</span></p>
<lb n="914"/>
<lb n="915"/><p><span>LOCHT — Ní hé do locht do luighead = má tá locht ort ní hé</span>
<lb n="916"/><span>tu bheith ró-bheag é.</span></p>
<lb n="917"/>
<lb n="918"/><p><span>LÓCHTAINT — Ní raibh ann ach an lóchtaint ar a sé ar</span>
<lb n="919"/><span>maidin indiu = geala an lae.</span></p>
<lb n="920"/>
<lb n="921"/><p><span>LOCHTUIGHIM — Tá an t-éadach rud beag bun-ós-cionn 'na</span>
<lb n="922"/><span>dhath im shúile-se, ach ní lochtóch an méid sin é = ní h-aon ana-</span>
<lb n="923"/><span>locht air é.</span></p>
<lb n="924"/>
<lb n="925"/><p><span>LOG — Leighe na log ort — eascaine é sin.  Is tapaidh an</span>
<lb n="926"/><span>leighe é; mar, nuair a thagan an ghrian, bhíon an log leachta</span>
<lb n="927"/><span>imithe trim i gceann nóiminte agus gan aon phioc de fágtha.</span>
<lb n="928"/><span>D'itheas, nó d'ólas, an iomarca, agus tá sé 'na log ar mo</span>
<lb n="929"/><span>chroidhe = i n'ualach, stadaithe, ar mo chroidhe.  Is mó a</span>
<lb n="930"/><span>bhainean log leis an ndigh, agus an stalca leis an mbia.</span></p>
<lb n="931"/>
<lb n="932"/><p><span>LOGHA — Nách mór an logha nár cailleadh éinne anso riamh</span>
<lb n="933"/><span>gan an sagart = fuascailt ó dhlí: tabharthas fé leith — ó Dhia</span>
<lb n="934"/><span>anso.  Sin é an logha fuair an cailín — dhá oíche sa tseachtain</span>
<lb n="935"/><span>bheith saor aici = cead.  Bíon loghana ag dul le paidreacha,</span>
<lb n="936"/><span>leis.</span></p>
<lb n="937"/>
<lb n="938"/><p><span>LOGAL — An poll 'na mbíon an tsúil.</span></p>
<lb n="939"/>
<lb n="940"/><p><span>LOGARTHA — Tán tu ag féachaint lom logartha = log anso</span>
<lb n="941"/><span>is ansúd ort: na pluic tuitithe isteach — agus na súile</span></p>
</div>
<pb n="24"/>
<div><lb n="942"/><p><span>súighte isteach sa cheann uaireanta.  Oirean sé dos gach</span>
<lb n="943"/><span>aon ainmhí.</span></p>
<lb n="944"/>
<lb n="945"/><p><span>LOIGÍN — Buaileadh anuas i loigín an bhaithis me = an lag</span>
<lb n="946"/><span>a bhíon isteach sa cheann idir an mullach agus an t-éadan</span>
<lb n="947"/><span>Ísleán seadh é a bhíon isteach i gceann an linbh go mór mór.</span></p>
<lb n="948"/>
<lb n="949"/><p><span>LOILÍGHEACH — Bó ar a bainne: bó a bhíon ag tabhairt</span>
<lb n="950"/><span>bhainne.</span></p>
<lb n="951"/>
<lb n="952"/><p><span>LOINGEAS — Tá mórán loingeasa ag gabháilt an treó</span>
<lb n="953"/><span>anois = árthaighe.</span></p>
<lb n="954"/>
<lb n="955"/><p><span>LÓIPÍN — Sneachta na lóipíní = sneachta lóipíneach:</span>
<lb n="956"/><span>sneachta cáithte; sneachta a thuitean go breá bog.</span></p>
<lb n="957"/>
<lb n="958"/><p><span>LOISCIM — Níor loisc seana-chat é héinig riamh — toisc é</span>
<lb n="959"/><span>bheith ró-aireach gasta chuige.</span></p>
<lb n="960"/>
<lb n="961"/><p><span>LOM — Níor chuireas lom díreach chun na h-oibre fós =</span>
<lb n="962"/><span>díreach díreach.  Chuir sé 'na luighe lom orm go raibh an</span>
<lb n="963"/><span>ceart agam = 'na luighe go daingean.  D'eirígheas lom</span>
<lb n="964"/><span>díreach as an bpost = díreach ar fad.  Táim ana-lom sa</span>
<lb n="965"/><span>tsaol = ana-bhocht.  Bhíos i bhfad ag faire ortha agus fuaireas</span>
<lb n="966"/><span>an lom (ortha) sa deire chun iad a threascairt = an tseans,</span>
<lb n="967"/><span>cothrom, caoi, faill.  Níl sa méid adúbhart ach lom na</span>
<lb n="968"/><span>fírine, lom an chirt = an fhírine ghlan; an ceart ar fad.</span>
<lb n="969"/><span>Fuaireas an t-eiteach uaidh lom díreach.  Coirce lom =</span>
<lb n="970"/><span>cáithte, glan.</span></p>
<lb n="971"/>
<lb n="972"/><p><span>LOM-AOSTA — Tá sí lom-aosta = cuíbhsach aosta.  Bíon</span>
<lb n="973"/><span>duine amhlaidh nuair a bhíon an 40 fágtha 'na dhiaidh aige, an</span>
<lb n="974"/><span>léim ag cailliúint, agus mar sin.</span></p>
<lb n="975"/>
<lb n="976"/><p><span>LOMA-CHAITHTE — Tá sí loma-chaite tréis a clann a</span>
<lb n="977"/><span>thógaint.</span></p>
<lb n="978"/>
<lb n="979"/><p><span>LOMA-CHEART — Bhí an loma-cheart agam chun na páirce —</span>
<lb n="980"/><span>bun-ós-cionn leis an éagóir agat-sa = an ceart ar fad.</span></p>
<lb n="981"/>
<lb n="982"/><p><span>LOMA-LEATH — Deineadh dhá loma-leath dem chamán =</span>
<lb n="983"/><span>dhá leath lom díreach: dhá leath chothroma.</span>
<lb n="984"/></p>
</div>
<pb n="25"/>
<div><lb n="985"/><p><span>LOMHNÁN — Is éachtach an lomhnán fir é = bolg mór a</span>
<lb n="986"/><span>bheith air: bíon a leithéid neamh-chúnláisteach agus tógan</span>
<lb n="987"/><span>mórán slí.  Ní dh'fhéadfainn a thuille a dh'ithe mar táim chó</span>
<lb n="988"/><span>teann le lomhnán = ana-lán: ní dh'fhéadfadh a leithéid a</span>
<lb n="989"/><span>thuille a chur siar.  Lamhnán.</span></p>
<lb n="990"/>
<lb n="991"/><p><span>LOMRA — Tá lomra na gcaorach (nó na caorach) sa spéir,</span>
<lb n="992"/><span>ar an spéir = scamaill mhóra bhána.  Ach, bearra na gcaorach</span>
<lb n="993"/><span>= scamaill chaola dréimreacha a chuirean deárthamh na</span>
<lb n="994"/><span>caorach beárrtha ar an spéir.</span></p>
<lb n="995"/>
<lb n="996"/><p><span>LON — Raghainn 'on mbaile mór dá bhfuighinn an lon air =</span>
<lb n="997"/><span>ciúineas idir dhá ghála: nó triomach idir dhá chith (cioth).</span>
<lb n="998"/><span>Tá lon tagtha = stad báistí, gaoithe, is mar sin de.  Thabharfá</span>
<lb n="999"/><span>lon ar thamal saoire idir dhá bhobhta oibre.</span></p>
<lb n="1000"/>
<lb n="1001"/><p><span>LÓN — Lón síorruídhe = an Chomaoine a thógan duine ag</span>
<lb n="1002"/><span>imeacht as an saol dó.</span></p>
<lb n="1003"/>
<lb n="1004"/><p><span>LONNA — Lonna an mhaide rámha = an áit go mbíon an</span>
<lb n="1005"/><span>lámh air.  Níos sia amach bíon an caol — caol an mhaide</span>
<lb n="1006"/><span>rámha: agus níos sia amach arís an bhas.  Cluas an mhaide</span>
<lb n="1007"/><span>rámha seadh blúire leis héinig go mbíon an dola aníos tríd.</span></p>
<lb n="1008"/>
<lb n="1009"/><p><span>LONNUIGHIM — Cá mbíon na caoira ag lonnú aimsir an</span>
<lb n="1010"/><span>bhrothail? = 'na gcómhnuidhe coitianta.  Ní ceart duit bheith</span>
<lb n="1011"/><span>ag lonnú an tíghe sin = bheith ag dul ann agus bheith ann, go</span>
<lb n="1012"/><span>minic.</span></p>
<lb n="1013"/>
<lb n="1014"/><p><span>LORGAIREACHT — Táim cortha ó bheith ag lorgaireacht na</span>
<lb n="1015"/><span>scine ó mhaidin = bheith sa lorg — lorg fada.</span></p>
<lb n="1016"/>
<lb n="1017"/><p><span>LOSCA — Tá losca doighe orm = an dógha a bhíon i gcroidhe</span>
<lb n="1018"/><span>dhuine nuair a dh'íosan sé rud ná taithníon leis: bíon an</span>
<lb n="1019"/><span>croidhe ag dógha.</span></p>
<lb n="1020"/>
<lb n="1021"/><p><span>LOSNA — Córda beag a bhíon ar an spiléar (spléar) agus</span>
<lb n="1022"/><span>go mbíon baoite air agus dubháin.  Losnaí.</span></p>
<lb n="1023"/>
<lb n="1024"/><p><span>LOT — Ní bheidh Rialtas Shasana sásta ár srón ar fad a</span></p>
</div>
<pb n="26"/>
<div><lb n="1025"/><p><span>thabhairt dúinn gan lot éigint do chur ar an ngnó = é mhille, é</span>
<lb n="1026"/><span>chur siar, i slí éigint.</span></p>
<lb n="1027"/>
<lb n="1028"/><p><span>LUACH — Tá luach an airgid, luach do chuid airgid, go maith</span>
<lb n="1029"/><span>agat sa bhó a cheannuighis.  Tá cheithre luacha ar gach aon ní sa</span>
<lb n="1030"/><span>tsiopa san = gach ní bheith cheithre uaire níos daoire ná mar ab</span>
<lb n="1031"/><span>fhiú é — nó, ná mar a bhí sé.  Tóg leat na bróga ar £2 agus</span>
<lb n="1032"/><span>beidh cheithre luacha an airgid agat (ionnta) — an siopadóir a</span>
<lb n="1033"/><span>déarfadh le lé is leaga leat.  Tá luach na bpúnt d'fheabhas</span>
<lb n="1034"/><span>tagtha ort = ana-fheabhas.  Torm, nó trom, luach tuistiúin</span>
<lb n="1035"/><span>d' arán.  Dá gcaithfá an tobac dhéinfadh sé luach mór de</span>
<lb n="1036"/><span>mhaitheas duit = ana-mhaitheas.  Is mór é luach na foighne = is</span>
<lb n="1037"/><span>fiú mórán é.</span></p>
<lb n="1038"/>
<lb n="1039"/><p><span>LUADHAIM — Tá Seán agus Máire luaidhte le chéilig le</span>
<lb n="1040"/><span>fada = geallúint phósta bheith eatora: geallta.  Is oth go</span>
<lb n="1041"/><span>deó liom é bheith luaite liom gur dheineas an droch-ní sin =</span>
<lb n="1042"/><span>bheith ráite liom, curtha im leith.</span></p>
<lb n="1043"/>
<lb n="1044"/><p><span>LUADAR — Cuireadh deire le n-a luadar = le n-a lúth,</span>
<lb n="1045"/><span>imeacht, réim.  Bhain na dathacha dem luadar me.  Níl</span>
<lb n="1046"/><span>puínn luadair agam, nó ionnam = fuinneamh, coisíocht, siúl.</span>
<lb n="1047"/><span>Dá mbéadh mo luadar agam is tapaidh a ghlanfainn an claidhe</span>
<lb n="1048"/><span>— adéarfadh sean-duine crapaithe.  Nár bhainidh Dia do</span>
<lb n="1049"/><span>luadar díot.  Sé an feall é nár baineadh dá luadar é le</span>
<lb n="1050"/><span>h-aon phléar (piléar) amháin.</span></p>
<lb n="1051"/>
<lb n="1052"/><p><span>LUATH — Tá sé ró-luath an geimhre theacht fós.  Is leath-</span>
<lb n="1053"/><span>chuma liom cathain a thiocfair — leath-uair luath nó déanach.</span>
<lb n="1054"/><span>Tán tu luath láidir lúthmhar (lúfar) = tapaidh.</span></p>
<lb n="1055"/>
<lb n="1056"/><p><span>LUATH-BHÉALACH — Táid ana-luath-bhéalach = ana-thapaidh 'na</span>
<lb n="1057"/><span>gcainnt.  Tá an luath-bhéalaighe ón ndúchas aca.</span></p>
<lb n="1058"/>
<lb n="1059"/><p><span>LUATH-ÍNTINEACH — Táim luath-íntineach = tapaidh im'</span>
<lb n="1060"/><span>aigne: tá luath-íntin agam.  Lua-thíntineach a deirtear.</span></p>
<lb n="1061"/>
<lb n="1062"/><p><span>LUATHUIGHIM — Luathuigh ort, nó leat = brostuigh, cuir anam</span>
<lb n="1063"/><span>ionnat héinig.  Caithfar an clog do luathú = do chur chun</span>
<lb n="1064"/><span>cinn.  Luathaigh an óspairt sin chun na h-uagha an fear bocht.</span>
<lb n="1065"/></p>
</div>
<pb n="27"/>
<div><lb n="1066"/><p><span>LÚB — Tán tu im lúib = im chómhacht.  Táim i lúib = i</span>
<lb n="1067"/><span>ngreim, i gcruadh-chás.  Tá an leabhar léighte agam ó lúibh</span>
<lb n="1068"/><span>lúib agus ó chlúid clúid = ó thosach deire: gach leathanach</span>
<lb n="1069"/><span>riamh de.  Is fearr an chú a bhíon sa tsiúl ná an chú a bhíon sa</span>
<lb n="1070"/><span>lúib = ceangailte.  Níl aon lúb ar lár ar an gcainnt, ins</span>
<lb n="1071"/><span>an gcainnt, sin — nó i n-éinní = aon rud amú, bun-ós-cionn.</span>
<lb n="1072"/><span>Ní hé a thoil féinig i n-aochor a dheinean sé mar tá sé ró-mhór</span>
<lb n="1073"/><span>i lúib Sheáin Bhuidhe = fé n-a láimh: 'na ghreim, ag brath air.</span>
<lb n="1074"/><span>Tá lúb as an slabhra, as an stoca.  Tá an lúb istig ag an</span>
<lb n="1075"/><span>athair sa mhac, ag éinní i n-éinní eile = cion aige air.  Lúb</span>
<lb n="1076"/><span>ar lár is gairid go mbeidh 'na pholl — sean-fhocal.  Bhíos i</span>
<lb n="1077"/><span>lúib a 40 ins na cártaí, ach níos thógas an cluiche 'na dhiaidh sin.</span>
<lb n="1078"/><span>Chaitheas pinginí maithe ar chleas na lúb lá an aonaigh.  Táid</span>
<lb n="1079"/><span>chó cam le cleas na lúb = cam go maith.  Tá lúb mhaith bhóthar</span>
<lb n="1080"/><span>(de bhóthar) as so tímpal go dtí an Scairbh.  Lúb ruthaig =</span>
<lb n="1081"/><span>an saghas lúibe a cuirtear fé mhuineál dhuine nuair a bítear á</span>
<lb n="1082"/><span>chrocha.  Ach, snaidhm ruthaig = an tarna snaidhm a chuirfá id</span>
<lb n="1083"/><span>bhróig.  Dá dtabharfá fé bheith chó mór lúb istig san nGao-</span>
<lb n="1084"/><span>luinn agus atán tu sa bhothántuíocht bhéadh sí agat = chó mór</span>
<lb n="1085"/><span>ceangailte isteach ínti.  Tá ana-lúb istig agam sa gcapal</span>
<lb n="1086"/><span>san = ana-fhonn bheith orm é bheith agam: ana-chion agam air:</span>
<lb n="1087"/><span>ana-dhúil ann: ana-leisce scarúint leis.</span></p>
<lb n="1088"/>
<lb n="1089"/><p><span>LÚBAIM — Bhí sé ag lúba is ag lúbarnaigh = an chamastuíl</span>
<lb n="1090"/><span>sa tsiúl aige: gach seift á dh'imirt aige a d'iarraidh teacht as</span>
<lb n="1091"/><span>cruadhchás.  Coir is lúba a dh' fhuascail amach as an bpríosún</span>
<lb n="1092"/><span>= seifteana.</span></p>
<lb n="1093"/>
<lb n="1094"/><p><span>LÚBAIREACHT — Bhí sé ag tabhairt gach aon chor agus</span>
<lb n="1095"/><span>lúbaireacht uaidh san áiteamh = ag casa is ag lúbarnaigh ar a</span>
<lb n="1096"/><span>dhícheal toisc a bheith ag dul air (ag dul na choinnibh).</span></p>
<lb n="1097"/>
<lb n="1098"/><p><span>LÚDRACH — Tá an chómhla, an doras, ar a lúdracha =</span>
<lb n="1099"/><span>crochta: ar na pocáin: oiriúnach le h-í, h-é, dh'oscailt</span>
<lb n="1100"/><span>isteach nó a dhúna amach.  Baineadh an chómhla dá lúdracha =</span>
<lb n="1101"/><span>na rudaí ar a ndeintear í chasa.  Casan sí ar a lúdracha.</span>
<lb n="1102"/><span>Cuir an doras ar a lúdracha.  Tá sí dá lúdracha = gan</span>
<lb n="1103"/><span>bheith ar na lúdracha.</span></p>
<lb n="1104"/>
<lb n="1105"/><p><span>LUG — Leighe na lug ort = log.</span>
<lb n="1106"/></p>
</div>
<pb n="28"/>
<div><lb n="1107"/><p><span>LUID — Níl oiread is luid den éadach, de sna balcaisí,</span>
<lb n="1108"/><span>ortha = faic.  Níl luid móna, prátaí, agus mar sin de,</span>
<lb n="1109"/><span>againn = níl aon bhlúire de sna h-earraí sin.  Níl luid</span>
<lb n="1110"/><span>againn = níl seóid-a-bharra, faic.</span></p>
<lb n="1111"/>
<lb n="1112"/><p><span>LÚIDÍN — Bhí sé fliuch báite ó lúidín a choise go mullach a</span>
<lb n="1113"/><span>chinn.</span></p>
<lb n="1114"/>
<lb n="1115"/><p><span>LUIGHIM — Cuirim gach ní fé luighe na faoisdine seo = fé</span>
<lb n="1116"/><span>bhráid: fé fheidhm.  Chuireas gach ní fé luighe m'fhaoisdine don</span>
<lb n="1117"/><span>tsagart.  Níl sé chun luighe leis an gcreideamh gallda =</span>
<lb n="1118"/><span>ní luighfidh sé isteach leis: ní ghlacfaidh é: ní iompóidh air.</span>
<lb n="1119"/><span>Luigh bás a mháthar ana-mhór ar a chroidhe = ghoill.  Tá Seán</span>
<lb n="1120"/><span>luite (luighte) ana-mhór chun an óil, leis an ól, le déanaí.</span>
<lb n="1121"/><span>Ní féidir Béarla a chur 'na luighe ar an mbaile seo = a chur</span>
<lb n="1122"/><span>i bhfeidhm.  Luigh sé ró-mhór leis an nGaoluinn sa tslí gur</span>
<lb n="1123"/><span>bhris ar an sláinte aige.  Bhí sé ag luighe a shúile orm =</span>
<lb n="1124"/><span>ag caocha.  Más áil leat an gnó so a chríochnú fé n-a sé, ní</span>
<lb n="1125"/><span>mór duit luighe amach ort héinig = an méid is mó is féidir</span>
<lb n="1126"/><span>leat a dhéanamh (mar a bhéadh buachail ag rith).  Ní mór dó</span>
<lb n="1127"/><span>luighe amach air héinig chun coimeád chun tosaigh = bheith ar a</span>
<lb n="1128"/><span>dhícheal.  Is fada a bhíomair ag cur chuige, ach táimíd luite</span>
<lb n="1129"/><span>chuige anois = tá tosnuithe againn air dáríribh.  Luigheamair</span>
<lb n="1130"/><span>chun cainnte le n-a chéilig = thosnuíomair (go dúrthatach).</span>
<lb n="1131"/><span>Bhí an tsúil luite aige uirthi.  Tá an tsúil cnagtha (cnacaithe)</span>
<lb n="1132"/><span>aici air = luite, iadhta.  Tástáil na bróga ort féachaint</span>
<lb n="1133"/><span>an bhfuilid ag luighe go maith ort, ar do chosa.  Táim luite</span>
<lb n="1134"/><span>amach ar é dhéanamh = beartuithe, meáite (meághaite).</span></p>
<lb n="1135"/>
<lb n="1136"/><p><span>LUIGHEACHÁN — Tá ana-luigheáchán aige sin leis an ól =</span>
<lb n="1137"/><span>luighe — ach é bheith níos láidre: bíon sé ag luighe i gcómhnuí.</span></p>
<lb n="1138"/>
<lb n="1139"/><p><span>LUIGE-SHEÓIL — Tá luighe-sheóil ar an mbád = í luite ar a</span>
<lb n="1140"/><span>cliathán: leath-cheann uirthi.  Tá luighe-sheóil ar an ualach =</span>
<lb n="1141"/><span>leaga aige go dtí taobh éigint: leath-cheann.  Tá luighe-</span>
<lb n="1142"/><span>sheóil maith ar Phádraig aníos chúghainn = é ag siúl cam agus</span>
<lb n="1143"/><span>leath-cheann air.</span></p>
<lb n="1144"/>
<lb n="1145"/><p><span>LUIGÍOCHT — Nó, laigíocht.  Tá luigíocht éigint orm indiu</span>
<lb n="1146"/><span>= me bheith ag braistint lag.</span>
<lb n="1147"/></p>
</div>
<pb n="29"/>
<div><lb n="1148"/><p><span>LUIMEACHT — Tán tu ag dul i luimeacht = i dtanuíocht, ag</span>
<lb n="1149"/><span>cailliúint na feóla.</span></p>
<lb n="1150"/>
<lb n="1151"/><p><span>LÚTÁIL — Bhí an madraí ag lútáil orm, nó liom.  Bhí an</span>
<lb n="1152"/><span>cailín agus an buachail ag lútáil ar a chéile = ag déanamh</span>
<lb n="1153"/><span>caradais le n-a chéile.  Bíon na h-iascairí ag lútáil leis an</span>
<lb n="1154"/><span>iasc nuair a bhíd sa líon = á mbaint amach as na mogaill is</span>
<lb n="1155"/><span>an líon: á láimhseáil.  Bíon lútáil mhór ag leanúint an ime</span>
<lb n="1156"/><span>sar a mbíon sé ullamh.  Aon uair a bhím díomhaoín bím ag</span>
<lb n="1157"/><span>lútáil leis na leabhartha = á bhfoghluim, á gcur tharam: á</span>
<lb n="1158"/><span>láimhseáil.  Bíon an feirmeóir ag lútáil leis an gcré, an</span>
<lb n="1159"/><span>cócaire leis an mbia, agus an madra le duine — le n-a dhá</span>
<lb n="1160"/><span>lapa tosaigh. Is mó lútáil a bhíon fachta ag an gcoirce sar a</span>
<lb n="1161"/><span>mbíon sé sábhálta.</span></p>
<lb n="1162"/>
<lb n="1163"/><p><span>LUTHARNACH — Tá mórán lutharnaighe ag fás sa ngáirdín</span>
<lb n="1164"/><span>= salachar: buachaláin bhuidhe agus cupóga agus gach aon</span>
<lb n="1165"/><span>tsórt: nó an féar féin.</span></p>
<lb n="1166"/>
<lb n="1167"/><p><span>LUTHÓG — Luthóg phrátaí = dorn prátaí a cuirfí isteach san</span>
<lb n="1168"/><span>(fén) ngríosaigh.  Tá luthóg sa teine agam.</span></p>
<lb n="1169"/>
<lb n="1170"/><p><span>M</span></p>
<lb n="1171"/>
<lb n="1172"/><p><span>MAC — N'fheaca aon mhac máthar ba mheasa ná me héinig</span>
<lb n="1173"/><span>= éinne.  Ní mac do t'athair thu = nílean tu cosúil leis.</span>
<lb n="1174"/><span>Sé Liam mac a athar mar a chaithfeadh sé amach as a bhéal é =</span>
<lb n="1175"/><span>sé an t-athair 'na steile-bheathaidh é.  Ó Mhac Uí Mhathúna a</span>
<lb n="1176"/><span>fuaireas an focal.</span></p>
<lb n="1177"/>
<lb n="1178"/><p><span>MÁCHAIL — Ní dheinfeadh braon báistí máchail d'éinne =</span>
<lb n="1179"/><span>díobháil.  Sin é an t-aon mháchail amháin atá agam ar an</span>
<lb n="1180"/><span>áit é bheith ró-fhada ó láimh = locht.  Bhí seacht máchailí an</span>
<lb n="1181"/><span>tslé (sléibhe) air dar leis féinig = gach aon tsaghas.  Ní</span>
<lb n="1182"/><span>h-aon locht ar an mbó an mháchail bheag san.  Níl aon máchail</span>
<lb n="1183"/><span>ar an bhfeóil = aon rud bun-ós-cionn.</span></p>
<lb n="1184"/>
<lb n="1185"/><p><span>MÁCHAILÍGHIM — Tá an prátaí seo máchailithe ag an</span>
<lb n="1186"/><span>sioc = máchail ortha: díobháil déanta dhóibh.</span>
<lb n="1187"/></p>
</div>
<pb n="30"/>
<div><lb n="1188"/><p><span>MACALLA — Tá na Gearmánaigh ag baint macalla as na</span>
<lb n="1189"/><span>Sasanaigh = ag baint cheóil asta; á thabhairt dóibh go bínn:</span>
<lb n="1190"/><span>ag baint rammsaigh asta.</span></p>
<lb n="1191"/>
<lb n="1192"/><p><span>MACÁNTA — Chreideas go macánta deimhnitheach é = go</span>
<lb n="1193"/><span>fíor.  Tán tu ag dul as go macánta = gan aon bhréag.  Tá</span>
<lb n="1194"/><span>an leanbh mín macánta = gan bheith crosta malluithe.  Nuair</span>
<lb n="1195"/><span>a deintear an neanntóg a bheiriú bíon sí macánta, mar</span>
<lb n="1196"/><span>bainean an beiriú an nimh aisti.  Madra macánta = ná</span>
<lb n="1197"/><span>fuil malluithe, nímhneach.</span></p>
<lb n="1198"/>
<lb n="1199"/><p><span>MACHTNUIGHIM — Mhachtnuíos nuair a dh'fhéachas ar dtúis</span>
<lb n="1200"/><span>gur fear a bhí ann = chuímhníos (chuímhnígheas).  Is deacair</span>
<lb n="1201"/><span>aon difríocht a dh'fheiscint eatorra, ach ar mhachtnamh cruínn</span>
<lb n="1202"/><span>dhéinfá beagán beag amach = tréis machtnamh cruínn a</span>
<lb n="1203"/><span>dhéanamh.</span></p>
<lb n="1204"/>
<lb n="1205"/><p><span>MÁDH — Cárta a bhíon ar aon dath amháin leis an gcárta a</span>
<lb n="1206"/><span>iompuightear ar barra.  Sin é an má is mó a bhíon ar na</span>
<lb n="1207"/><span>cártaí = a bhíon istig, a bhíon ar imirt.  Cad tá 'na mhá?</span>
<lb n="1208"/><span>Cad ba mhá mór ann? = cad é an cárta a bhí 'na mhá mór?</span>
<lb n="1209"/><span>Fuair sé an má mór orm = fuair an lá, an fear maith, orm.</span>
<lb n="1210"/><span>Máite (máidhte) ar fad atá im dhorn-sa agam.  Tá chúig</span>
<lb n="1211"/><span>mhá, sé mhá, seacht má, agam = an oiread san de dhath an chinn.</span>
<lb n="1212"/><span>Tá hartana 'na má an trus so.  Bhí naoi na má agam = an</span>
<lb n="1213"/><span>cárta go raibh naoi marcana air.  Tá aon an mhá agam.</span>
<lb n="1214"/><span>Agus deirtear — seacht a' mháig (an mháidh) bíon sé ádhmharach.</span></p>
<lb n="1215"/>
<lb n="1216"/><p><span>MADRA — Madra gaoithe = gaoth mhór láidir.  Ar an</span>
<lb n="1217"/><span>slí chéadna madra taoide = taoide  mhór láidir.  Nó,</span>
<lb n="1218"/><span>madra gaoithe = sórt scamall a bhíon ar an spéir a theas-</span>
<lb n="1219"/><span>bánan gaoth i gcómhnuí agus a thugaid leó í: scamaill chaola</span>
<lb n="1220"/><span>bhána go mbíon cosa fútha.  Bíon gaoth ortha = cuirid gaoth</span>
<lb n="1221"/><span>i n-úil: tugaid an ghaoth leó.</span></p>
<lb n="1222"/>
<lb n="1223"/><p><span>MAGA — Ní cúram mar mhaga é sin, ach cúram le h-éifeacht</span>
<lb n="1224"/><span>= cúram go mbíon éifeacht ann.</span></p>
<lb n="1225"/>
<lb n="1226"/><p><span>MÁGÁINE — Níl mágáine ort = níl pioc, puínn, faic,</span>
<lb n="1227"/><span>seód-a-bharra.  Níor dhein an fuacht ná an fliuchán mágáine</span>
<lb n="1228"/><span>liom = níor dhein éinní riamh.  Níor dhein an fuisce</span></p>
</div>
<pb n="31"/>
<div><lb n="1229"/><p><span>mágáine liom = aon droch-ní: níor eirigh sa cheann agam.</span>
<lb n="1230"/><span>Ní bhfuaireas mágáine ar an mbó = éinní gur fiú é dh'áireamh.</span>
<lb n="1231"/><span>Níl mágáine fágtha agam tréis na gcártaí.</span></p>
<lb n="1232"/>
<lb n="1233"/><p><span>MAIDE — Níl i Máire ach maide marbh = duine gan bhrí,</span>
<lb n="1234"/><span>gan anam.  Maide siúicre: maide dubh siúicre.  Maide</span>
<lb n="1235"/><span>lámha = maide siúil.  Tá sé 'na mha de marbh ag an mthal.</span></p>
<lb n="1236"/>
<lb n="1237"/><p><span>MAIDE I N-UMAR — Maidinumar a deirtear.  Tá</span>
<lb n="1238"/><span>maidinumar (de ghnó) le déanamh againn = go leór agus</span>
<lb n="1239"/><span>breis.  Tabharfaidh sé maidinumar dom é seo a chríochnú =</span>
<lb n="1240"/><span>mo dhóthin go maith-agus breis.  D'fhág an sagart maidi-</span>
<lb n="1241"/><span>numar agam, nó orm.  Conus? an méid seo bheith déanta</span>
<lb n="1242"/><span>agam uair a' chluig, i n-uair a' chluig (aimsire).  Nuair a</span>
<lb n="1243"/><span>gheibhean fear an tíghe bás, cig, fágan sé maidinumar ag,</span>
<lb n="1244"/><span>nó ar, an gcuid eile = breis gnótha nó achrainn.  An maide a</span>
<lb n="1245"/><span>bhíon i n-umar bíon sé á chasa i gcomhnuí, agus ní bhíon deire go</span>
<lb n="1246"/><span>deó leis an nglór a dheinean sé-fé bhun é thógaint amach.</span>
<lb n="1247"/><span>mar sin is cúis achrainn agus duaidh é i gcómhnuí.</span></p>
<lb n="1248"/>
<lb n="1249"/><p><span>MAIDIN — Cad a thug anso thu chó moch sa maidin: an</span>
<lb n="1250"/><span>t-am so de mhaidin?</span></p>
<lb n="1251"/>
<lb n="1252"/><p><span>MAIDIR — Ní mór duit bheith maidir le gach éinne anso =</span>
<lb n="1253"/><span>ar nós gach éinne: ar aon imeacht amháin.  Ní maith le mórán</span>
<lb n="1254"/><span>daoine an socrú san, ach maidir liom-sa de — = chó fada</span>
<lb n="1255"/><span>liom-sa de: chó fada is a bhainean an scéal liom-sa.  Nílean</span>
<lb n="1256"/><span>tu go h-olc maidir le Gaoluinn = chó fada le Gaoluinn.</span>
<lb n="1257"/><span>Cuir síos an Ghaoluinn agus an Béarla maidir le chéile =</span>
<lb n="1258"/><span>ar aon imeacht amháin le chéile: ar aghaidh a chéile amach:</span>
<lb n="1259"/><span>agus mar sin de.  Chuir ag obair maidir le chéile iad.  An</span>
<lb n="1260"/><span>dá chléibh atá ar an asal táid maidir le chéile = i n-áireamh</span>
<lb n="1261"/><span>a chéile: chó beag is chó mór le chéile.  Dein an dá chíste</span>
<lb n="1262"/><span>maidir le chéile = chómh-thoirt: dein chómh-thoirt iad.  Tá</span>
<lb n="1263"/><span>finneóga an tíghe maidir le chéile.  Tá an dá chléireach</span>
<lb n="1264"/><span>maidir le chéile i bpost ach nílid i dtoirt.</span></p>
<lb n="1265"/>
<lb n="1266"/><p><span>MAIG — Tá maig ar mo hata = leath-cheann.  Tá maig ar</span>
<lb n="1267"/><span>mo cheann, ar mo mhuineál = cas mí-nádúrtha tóirtéiseach:</span>
<lb n="1268"/><span>leath-cheann.</span>
<lb n="1269"/></p>
</div>
<pb n="32"/>
<div><lb n="1270"/><p><span>MAIGHDEAN — Maighdean bhuaille = bó ná raibh aon laogh</span>
<lb n="1271"/><span>riamh aici.  Caoira nár rug uan riamh, agus mar sin.</span></p>
<lb n="1272"/>
<lb n="1273"/><p><span>MAIGIÚIL — Nách maigiúil an blúire beag fir é? — fear</span>
<lb n="1274"/><span>go mbíon maig air.</span></p>
<lb n="1275"/>
<lb n="1276"/><p><span>MÁILE — Tá gach aon mháile den bhfear san cúmtha córach</span>
<lb n="1277"/><span>= blúire, cuid, páirt.  Tá gach aon mháile dem rothar</span>
<lb n="1278"/><span>briste.  Níl aon mháile a bhainean liom ná fuil imithe ar</span>
<lb n="1279"/><span>fuaid an bhaile = gach éinní dá mbainean liom.  Má bhrisean</span>
<lb n="1280"/><span>aon mháile den inneall tá an gluaisteán 'na stop.  Tá an</span>
<lb n="1281"/><span>máille seo briste ar mo bhróig, an máile seo dem bróig —</span>
<lb n="1282"/><span>an strupa thiar, ceann de sna súile, aon pháirt di.  Máilí</span>
<lb n="1283"/><span>seadh casúr, siséal, corrán, speal.  Tá a lán máilí sa</span>
<lb n="1284"/><span>tseómra so = mórán neithe.</span></p>
<lb n="1285"/>
<lb n="1286"/><p><span>MÁINEÁIL — Bíon duine ag máineáil nuair a bhíon sé</span>
<lb n="1287"/><span>ag imeacht go mall: ag cur na coise thar an gcois eile:</span>
<lb n="1288"/><span>nó, nuair a bhíon sé ag gabháilt gho mall d'éinní.  Nílean sí</span>
<lb n="1289"/><span>ach ag máineáil ar fuaid an tíghe = gan puínn anama bheith</span>
<lb n="1290"/><span>ínti.  Cuir uait an mháineáil siúil sin agus brostuigh.  Ag</span>
<lb n="1291"/><span>máineáil ar an litir sin atán tu = á scríobh go mall ríghin.</span>
<lb n="1292"/><span>Ag máineáil ar éinní, le h-éinní.</span></p>
<lb n="1293"/>
<lb n="1294"/><p><span>MAINGISÍNÍ — Tá cuid mhaith maingisíní ar an mbórd</span>
<lb n="1295"/><span>agam, sa mála = neithe.  Ní raibh mórán maingisíní ag an</span>
<lb n="1296"/><span>sróinséar san: ní raibh aige ach aon cheann amháin = málaí,</span>
<lb n="1297"/><span>giúirléidí.</span></p>
<lb n="1298"/>
<lb n="1299"/><p><span>MÁINLÉAD — Máilléad a deirtear.  Sin casúr adhmaid</span>
<lb n="1300"/><span>a bhíon ag buala siséal agus armáil eile.  Tá ceann máilléid</span>
<lb n="1301"/><span>ar Thomás = ceann adhmaid: ceann mór gan tairbhe: gan</span>
<lb n="1302"/><span>puínn istig ann, dall.</span></p>
<lb n="1303"/>
<lb n="1304"/><p><span>MAIRBHNE — Mairn a deirtear.  Fuair a fear bás</span>
<lb n="1305"/><span>agus bhí sí ag déanamh mairne ós a chionn = ag gol is ag caoine.</span>
<lb n="1306"/><span>Ba bhreá an mhairn a dhein sí = ranna géara bróin.  Marbhna</span>
<lb n="1307"/><span>sa bhfoclóir.</span></p>
<lb n="1308"/>
<lb n="1309"/><p><span>MAIRC — Tá na páipéirí go léir ar mhuin mhairc a chéile</span>
<lb n="1310"/><span>agat ar an mbórd = anuas ar a chéile, agus trí n-a chéile.</span>
<lb n="1311"/></p>
</div>
<pb n="33"/>
<div><lb n="1312"/><p><span>Bhris an t-árdán agus thuit a raibh air anuas ar mhuin mhairc</span>
<lb n="1313"/><span>a chéile = anuas ar a chéile gan aon eagar.  Nuair a bhíon an</span>
<lb n="1314"/><span>iomarca i naomhóig bítear ar mhuin mhairc a chéile ínti =</span>
<lb n="1315"/><span>brúite ar a chéile.  Bíon na siopadóirí ag buala seacht</span>
<lb n="1316"/><span>n-oiread anuas sa mhairc ar gach éinní a bhíon aca = ag éileamh</span>
<lb n="1317"/><span>ana-airgid ortha.  Tá an dúthaig (anuas) sa mhairc ar na</span>
<lb n="1318"/><span>bróga nua atá tagtha = dírithe ortha: ana-éileamh aca ortha.</span>
<lb n="1319"/><span>Tá an sagart sa mhairc orm a d' iarraidh focla a mhíniú dhó.</span>
<lb n="1320"/><span>bíon gach éinne sa mhairc ar an nduine bocht = anuas i</span>
<lb n="1321"/><span>mullach an chinn air.  Tuigim go bínn go bhfuilean tu sa</span>
<lb n="1322"/><span>mhairc ar an mbeagán beag feóla, ach níl a thuille agam.</span>
<lb n="1323"/><span>Tá £20 sa mhairc orm i leabhar an tsiopadóra = im choinnibh.</span></p>
<lb n="1324"/>
<lb n="1325"/><p><span>MAIRG — Ní chuirfeadh sé aon mhairg orm siúl as so go</span>
<lb n="1326"/><span>Luimneach = teinneas: níorbh éinní liom é dhéanamh.  Níl</span>
<lb n="1327"/><span>aon mhairg sa tsaol orm = níl éinní ag déanamh trioblóide,</span>
<lb n="1328"/><span>buartha, dhom.  Bíon cúram agus mairg ar an nduine</span>
<lb n="1329"/><span>saibhir = teinneas: rud éigint ag dógha a ghirbe: ní bhíon sé</span>
<lb n="1330"/><span>ar a thoil.  Is mairg a dh'iarrfadh ciall ar leanbh.</span></p>
<lb n="1331"/>
<lb n="1332"/><p><span>MAIRIM — Bead ar an aonach so chúghainn má mhairim</span>
<lb n="1333"/><span>beó.  Sé an tath.  Seóirse atá chúghainn má mhairim beó =</span>
<lb n="1334"/><span>chó cinnte is atáim beó.  Go mairir is go gcaithir is nára</span>
<lb n="1335"/><span>fada go stracair — le duine a gheóbhadh ball nua éadaigh.</span>
<lb n="1336"/><span>Beidh an aimsir bhreá ann fós an té a mhairfidh = pé mhairfidh:</span>
<lb n="1337"/><span>don té a mhairfidh.  Go mairir do chluth (culaith) nua = go</span>
<lb n="1338"/><span>mairir chó fada léi.  Go mairidh sibh bhur gclann óg — le</span>
<lb n="1339"/><span>lánamha (lánúa) go mbéadh bunóc tagtha ar an saol dóibh.</span>
<lb n="1340"/><span>Tá obair aca ar mhaireachtaint = ní ró-fhuiriste dhóibh é.  Slí</span>
<lb n="1341"/><span>mhaireachtaint.  Mhaireas ar arán is bainne = b'in é mo</span>
<lb n="1342"/><span>chothú.  Mairfeam (mairtheam), nó mairfimíd, araon bliain</span>
<lb n="1343"/><span>eile — deirean duine nuair a bhéadh sé ag oscailt a bhéil chun</span>
<lb n="1344"/><span>rud a rá díreach nuair a bhéadh duine eile á rá = bhainis an</span>
<lb n="1345"/><span>focal as mo bhéal.</span></p>
<lb n="1346"/>
<lb n="1347"/><p><span>MAISCEALACH — Nách maiscealach an cailín í? = breá,</span>
<lb n="1348"/><span>deas, naoidheanta.</span></p>
<lb n="1349"/>
<lb n="1350"/><p><span>MAISE — Seo dhuit púnt agus gura maith an mhaise dhuit</span>
<lb n="1351"/><span>é.  Tán sibh ag imeacht i mbun slí bheatha díbh féinig agus</span>
<lb n="1352"/><span>gura maith an mhaise dhíbh é.  Beidh Gaoluinn do dhóthin agat</span></p>
</div>
<pb n="34"/>
<div><lb n="1353"/><p><span>go deó, gura maith an mhaise dhuit í.  Thóg na cruitíní teine</span>
<lb n="1354"/><span>agus ba mhaith an mhaise ag Seán é, do léim sé i n-áirde</span>
<lb n="1355"/><span>agus mhúch iad.</span></p>
<lb n="1356"/>
<lb n="1357"/><p><span>MAISLE — Tá Gaoluinn gan mhaisle gan mháchail agat =</span>
<lb n="1358"/><span>gan locht ar bith.  Mhuise, maisle is máchail chúghat, a 'mhadáin.</span></p>
<lb n="1359"/>
<lb n="1360"/><p><span>MAIST — Is éachtach an mhaist adhmaid, árthaigh, í sin =</span>
<lb n="1361"/><span>alpachán mór: bun maith, reamhar, cruínn.</span></p>
<lb n="1362"/>
<lb n="1363"/><p><span>MÁISTIR — Táim im báistir ort sa nGaoluinn = níos</span>
<lb n="1364"/><span>fearr ná thu.  Tán tu id mháistir ar do ghnó = ábalta go</span>
<lb n="1365"/><span>maith ar é dhéanamh: nó, tu héin do mháistir héinig tímpal</span>
<lb n="1366"/><span>air.</span></p>
<lb n="1367"/>
<lb n="1368"/><p><span>MAITH — Thuigeas focail mhaithe den nGaoluinn uaidh =</span>
<lb n="1369"/><span>roinnt mhaith di.  Tá a maith héin i Nóra = maitheas.  Ní</span>
<lb n="1370"/><span>maith liom ná rabhas ann = b'fhearr liom go mbéinn ann.</span>
<lb n="1371"/><span>Ní bhfuaireas aon mhaith as an obair a dheineas = tairbhe.</span>
<lb n="1372"/><span>cáil (cá bhfuil) an fear maith agaibh, nó oraibh, a dh'fhéadfadh é</span>
<lb n="1373"/><span>sin a dhéanamh?  Níl aon mhaith ag dul ar an mbreóiteachán</span>
<lb n="1374"/><span>= aon fheabhas.  Tá sé ró-imithe agus ní féidir leis aon</span>
<lb n="1375"/><span>mhaith a dhéanamh anois = aon bhiseach do theacht air.  Dhein</span>
<lb n="1376"/><span>Seán ana-mhaith orm = dhein rud a chuaidh go mór chun tairbhe</span>
<lb n="1377"/><span>dhom.  Tháinig dhá shúil mhaithe mhóra dhó nuair a dh'fhéach sé</span>
<lb n="1378"/><span>orm = iad a bheith mór go maith.  Duine gan mhaith, gan olc,</span>
<lb n="1379"/><span>gan sult, gan greann.  Is fearr an mhaith atá ná an mhaith a</span>
<lb n="1380"/><span>bhí = dearúdtar an mhaith a bhí, nó a deineadh.  Dhein an lá</span>
<lb n="1381"/><span>indiu ana-mhaith = ana-mhaitheas (sé seo is gnáthaighe).  D'imigh</span>
<lb n="1382"/><span>an fheóil gan mhaith mar ná raibh éinne chun í dh'ithe = i bhásta.</span>
<lb n="1383"/><span>Níl aon mhaith chóir ar Shéamas fós = aon ana-mhaith; níl aon</span>
<lb n="1384"/><span>fheabhas ceart tagtha air.  Ní mór an mhaith iad na seana-</span>
<lb n="1385"/><span>phrátaí anois.  Chuala an focal úd có maith le h-é dh'fheiscint.</span></p>
<lb n="1386"/>
<lb n="1387"/><p><span>MAITHEAMHAIL — Duine neamaithiúil (neamh-maithiúil) =</span>
<lb n="1388"/><span>duine neamaitheasach: gan bheith áisiúil chun éinní a dhéanamh</span>
<lb n="1389"/><span>d'éinne eile.</span></p>
<lb n="1390"/>
<lb n="1391"/><p><span>MAITHEAS — Bhí sé breóite is níl sé ag déanamh puínn</span>
<lb n="1392"/><span>maitheasa fós = níl mórán feabhasa ag teacht air: nó, níl sé</span>
<lb n="1393"/><span>ag déanamh puínn den obair fhóghanta fós.  Níl aon mhaitheas</span></p>
</div>
<pb n="35"/>
<div><lb n="1394"/><p><span>air fós = feabhas.  Ach, níl aon mhaitheas ann, ná ní raibh</span>
<lb n="1395"/><span>riamh = tairbhe — lasmuigh de bhreóiteacht ar fad.  Táim i</span>
<lb n="1396"/><span>ndeire mo mhaitheasa = tá deire mo mhaitheasa agam: gan</span>
<lb n="1397"/><span>aon mhaith a bheith ionnam feasta.  Tá ana-mhaitheas ag</span>
<lb n="1398"/><span>teacht orm le déanaí.  Níl éinní á ithe agam atá ag dul</span>
<lb n="1399"/><span>chun aon mhaitheasa dhom = ag déanamh aon tairbhe dhom.</span>
<lb n="1400"/><span>Nílim ag casa ar aon mhaitheas fós = gan aon mhaitheas ag</span>
<lb n="1401"/><span>tosnú ar theacht orm.</span></p>
<lb n="1402"/>
<lb n="1403"/><p><span>MAITHIM — Tóg t'aimsir agus beidh braon beag cruaidh</span>
<lb n="1404"/><span>againn.  Ó! maithim dhuit: ní bheidh = ní gá dhuit é: ní</span>
<lb n="1405"/><span>chuirfead d'fhéachaint ort é: ní bheidh, ná é.  Raghaimíd ag</span>
<lb n="1406"/><span>goid caorach, a Mhichíl.  Ach! má sé sin an saghas thu maithim</span>
<lb n="1407"/><span>dhuit feasta = ní bheidh aon bhaint agam leat feasta.  Dein-</span>
<lb n="1408"/><span>fimíd paiste beag oibre aríst tráthnóna.  Gabhaim párdún</span>
<lb n="1409"/><span>agat, a dhuine: maithim dhuit aríst indiu = ní bheidh aon</span>
<lb n="1410"/><span>bhobhta eile againn indiu aríst.</span></p>
<lb n="1411"/>
<lb n="1412"/><p><span>MÁITHREACHA — Thóg na tóirthneacha as mo mháithreacha</span>
<lb n="1413"/><span>me = bhain ana-phreab asam: bhain dem buínn me.  Nó,</span>
<lb n="1414"/><span>dem báithreacha.  Thóg sé óm báithreacha me nuair a chuala</span>
<lb n="1415"/><span>an droch-scéal = tógadh i n-áirde ó thalamh me go maith.</span>
<lb n="1416"/><span>bhain an tiarna talún dem báithreacha me = bhain treascairt</span>
<lb n="1417"/><span>asam: bhain seilbh na talún díom.</span></p>
<lb n="1418"/>
<lb n="1419"/><p><span>MÁLA — Tá gach aon chleas sa mhála aige sin = gach aon</span>
<lb n="1420"/><span>chleas riamh.  Mála an éithigh = mála go gcuirfí ticéidi</span>
<lb n="1421"/><span>isteach ann, ceann díobh marcálta agus duais le fáil ar an</span>
<lb n="1422"/><span>gceann san dá ráineóch go dtabharfá an ceann san leat:</span>
<lb n="1423"/><span>mála go mbíon seans mar sin ag baint leis na rudaí a</span>
<lb n="1424"/><span>bhíon ann.</span></p>
<lb n="1425"/>
<lb n="1426"/><p><span>MALABHAIR — Tá sí (an fhairrge) 'na malabhair = an</span>
<lb n="1427"/><span>taobh eile den rabharta — nuair ná bíon aon ana-fhuinneamh</span>
<lb n="1428"/><span>ag baint leis an dtaoide.  Tá an mhalabhair ann an aimsir</span>
<lb n="1429"/><span>seo.</span></p>
<lb n="1430"/>
<lb n="1431"/><p><span>MALAIRT — Tháinig malairt cruit ort ó chonac cheana</span>
<lb n="1432"/><span>thu = crot eile — péaca crot ar feabhas nó crot ar olcas é.</span>
<lb n="1433"/><span>Tá mhalairt cruit air ná raibh air.  Thugas pleannc dó ar</span>
<lb n="1434"/><span>mhalairt an tarna focail = sar a raibh puínn aighnis déanta</span></p>
</div>
<pb n="36"/>
<div><lb n="1435"/><p><span>againn.  Uaireanta gheóbhfá malairt ainmneacha tugtha ar</span>
<lb n="1436"/><span>dhaoine = níos mó ná aon ainm amháin.  Tá daoine adeir ná</span>
<lb n="1437"/><span>fuil malairt aon áite ann ach an áit a chíon súil an pheacaigh =</span>
<lb n="1438"/><span>ná fuil ann ach an domhan so a chímíd.  Níor bhéidir liom an</span>
<lb n="1439"/><span>gnó a dhéanamh ar an gcuma san agus chaitheas malairt slí</span>
<lb n="1440"/><span>d 'oibriú = slí eile.  Thug sé leabhar dom agus thugas</span>
<lb n="1441"/><span>leabhar dá mhalairt thar n-ais dó = leabhar eile a mhalairt</span>
<lb n="1442"/><span>de leabhar.  Ní h-é mo pheann féinig atá agam ach</span>
<lb n="1443"/><span>peann dá mhalairt.  Scríobhas an litir i malairt seómra</span>
<lb n="1444"/><span>leis seo = seómra nách é seo.  Bíon earraí ag imeacht ar</span>
<lb n="1445"/><span>malairt = á malartú — mála coirce, cig, do thabhairt ar an</span>
<lb n="1446"/><span>oiread san prátaí.  Dhein sí amhlaidh mar ná raibh fhios a</span>
<lb n="1447"/><span>mhalairt aici = aon eólas eile.  Bíon malairt éadaigh ar</span>
<lb n="1448"/><span>sagart le daoine eile.  San aragóint bhí daoine á chómhrac</span>
<lb n="1449"/><span>so agus daoine eile ag cómhrac a mhalairt = ag cosaint, ag</span>
<lb n="1450"/><span>cur i n-úil an taobh eile den scéal.  B'éigin do malairt</span>
<lb n="1451"/><span>bóthair a thabhairt air féinig ag fille abhaile dhó = bóthar eile</span>
<lb n="1452"/><span>a thógaint.  Mar sin a thárlaigh ach ní bhéadh súil le n-a</span>
<lb n="1453"/><span>mhalairt agat = le h-éinní eile.  Tá focal á mhalairt sin á</span>
<lb n="1454"/><span>úsáid anso = a mhalairt sin d'fhocal.  Bím i malairt áite</span>
<lb n="1455"/><span>gach aon lá.</span></p>
<lb n="1456"/>
<lb n="1457"/><p><span>MALARTUIGHIM — Malartóchad mo scian leat ar do</span>
<lb n="1458"/><span>thop = tabharfad duit mar mhalairt ar —.  Malartuímíst</span>
<lb n="1459"/><span>(ár) hataí.  Malartóchad hata leat.  Deinimíst hataí do</span>
<lb n="1460"/><span>mhalartú.</span></p>
<lb n="1461"/>
<lb n="1462"/><p><span>MALLA-BHOG — Uisce malla-bhog = bog-the: casta ó bheith</span>
<lb n="1463"/><span>fuar.  Mar sin a bhíon bainne na ngamhan — sé sin, an bainne</span>
<lb n="1464"/><span>a tugtar dóibh.</span></p>
<lb n="1465"/>
<lb n="1466"/><p><span>MALLUITHE — Níor mhaith liom bheith san áit is malluithe i</span>
<lb n="1467"/><span>n-Éirin — ní gá dhom dul i n-aon tír eile = san áit is crosta,</span>
<lb n="1468"/><span>is feargúla, is mó droch-mhianach — gan trácht ar aon tír eile.</span>
<lb n="1469"/><span>Fear beag malluithe = crosta: gur fuirist é thógaint, é</span>
<lb n="1470"/><span>chur chun feirge.  Cuir uait an mhalluitheacht.</span></p>
<lb n="1471"/>
<lb n="1472"/><p><span>MÁM — Lag talún i maolchnoc, nó idir dhá chnoc</span></p>
<lb n="1473"/>
<lb n="1474"/><p><span>MANGALAM — Níl orm indiu ach mangalam bríste,</span>
<lb n="1475"/><span>casóige; mangalam aon ní = rud a bhéadh reamhar thar</span></p>
</div>
<pb n="37"/>
<div><lb n="1476"/><p><span>ceart.  Ins an mangalam bríste bhéadh an mianach tútach</span>
<lb n="1477"/><span>reamhar.  Tugtar mangalam, leis, ar rudaí a bhéadh measctha</span>
<lb n="1478"/><span>trí n-a chéile — leite is arán is ím, cig, trí n-a chéile.  Tá</span>
<lb n="1479"/><span>an phuirseach (praiseach) 'na mangalam = ana-reamhar —</span>
<lb n="1480"/><span>níos raímhre ná an leite 'na cáilíocht féinig.</span></p>
<lb n="1481"/>
<lb n="1482"/><p><span>MANNTA — Tá mannta sa sciain = mannt.  Manntaí.</span></p>
<lb n="1483"/>
<lb n="1484"/><p><span>MANNTACH — Bhéadh an abairt maol manntach gan an</span>
<lb n="1485"/><span>spalla san do chur isteach = rud a bheith i n-easnamh uirthi.</span></p>
<lb n="1486"/>
<lb n="1487"/><p><span>MANNTÁIL — Ní rabhas ag ithe faorúil ach ag manntáil</span>
<lb n="1488"/><span>liom = ag bainnt mannta beag as an mbia anois is aríst:</span>
<lb n="1489"/><span>ag ithe go mall: ag gliúmáil le bia.</span></p>
<lb n="1490"/>
<lb n="1491"/><p><span>MAOIDHIM — Ní mhaoidhim a bheatha uirthi mar níl aon ana-</span>
<lb n="1492"/><span>shuaineas aici.  An cailín ná maoidhtear is minic gurab</span>
<lb n="1493"/><span>í is fearr = ná moltar: ná bítear ag maoidheamh aisti.</span></p>
<lb n="1494"/>
<lb n="1495"/><p><span>MAOIDHTEACH — Ní gá dhuit bheith chó maoidhteach san orm =</span>
<lb n="1496"/><span>ag maoidheamh rud éigint orm.</span></p>
<lb n="1497"/>
<lb n="1498"/><p><span>MAOINEACHAS — Tá maoineachas ós meón (meódhan) orm</span>
<lb n="1499"/><span>i ndiaidh mo chéile fóghanta = cumha: brón: cuirean sé pian</span>
<lb n="1500"/><span>im chroidhe.  Chuirfeadh sé maoineachas ort, chuirfeadh chun</span>
<lb n="1501"/><span>maoineachais thu, bheith ag féachaint ar na páistí bochta gan</span>
<lb n="1502"/><span>bróga gan éadach gan teine = bhéarfadh sé greim isteach ar do</span>
<lb n="1503"/><span>chroidhe.  Chuir sé ana-mhaoineachas orm a chlos go raibh óglaoch</span>
<lb n="1504"/><span>éigint sínte.  Lúthgháir (lúcháir) an taobh eile.  Tháinig</span>
<lb n="1505"/><span>maoineachas orm.  Bíon an scéal amhlaidh uaireanta aige</span>
<lb n="1506"/><span>sna seandaoine ag cuímhneamh dóibh ar an neart agus an</span>
<lb n="1507"/><span>fuinneamh a bhí ionnta.</span></p>
<lb n="1508"/>
<lb n="1509"/><p><span>MAOL — Tá an t-uisce ag beiriú thar maol amach = thar</span>
<lb n="1510"/><span>faor pé árthaigh 'na bhfuil sé.  Duine maol macánta seadh</span>
<lb n="1511"/><span>(leanan an dá fhocal a chéile) = duine ná béadh ró-ghéar:</span>
<lb n="1512"/><span>ná bíon ró-mhaith chun dul i gcóir a choda nó a chirt: chun a</span>
<lb n="1513"/><span>cheart a chómhrac, ná an t-anncheart a dhéanamh ar dhuine</span>
<lb n="1514"/><span>eile.  Fear bocht maol macánta símplí ná labhran puínn —</span>
<lb n="1515"/><span>bun-ós-cionn leis an gcabaire.</span>
<lb n="1516"/></p>
</div>
<pb n="38"/>
<div><lb n="1517"/><p><span>MAOLÁN — Nách tusa an maolán! = duine maol — ar aon</span>
<lb n="1518"/><span>tsaghas slí.  Tán tu ag imeacht id mhaolán ó mhaidin = gan</span>
<lb n="1519"/><span>hata, gan chaipín.  Maolán cnuic = cnoc ná béadh géar, ach a</span>
<lb n="1520"/><span>bhéadh maol 'na bharra.</span></p>
<lb n="1521"/>
<lb n="1522"/><p><span>MAOL-BHRISTE — Tá tonnuíocha maol-bhriste sa bhfairrge</span>
<lb n="1523"/><span>indiu = an bárr agus an faor imithe dhíobh.  Bíd mar sin</span>
<lb n="1524"/><span>i gcómhnuí ar an dtráigh.</span></p>
<lb n="1525"/>
<lb n="1526"/><p><span>MAOLCHLUASACH — Nuair a bhagruíos ar an madra rith</span>
<lb n="1527"/><span>sé uaim go maolchluasach = na cluasa scúite leagtha luite</span>
<lb n="1528"/><span>siar aige ar a cheann.</span></p>
<lb n="1529"/>
<lb n="1530"/><p><span>MAOLOBHAR — Saghas péiste agus clúmh dubh air.  Dómh-</span>
<lb n="1531"/><span>naillín an chlúimh: Seáinín an chlúimh.  Bíon sa chabáiste,</span>
<lb n="1532"/><span>agus mar sin tímpal.</span></p>
<lb n="1533"/>
<lb n="1534"/><p><span>MAOLUIGHIM — Ba cheart duit maolú ar an obair = í</span>
<lb n="1535"/><span>thógaint bog: gan bheith ag gabháilt di chó géar.  Bhíos ag</span>
<lb n="1536"/><span>maolú an droch-scéil dó = á dhéanamh bog: ag baint an fhaoir</span>
<lb n="1537"/><span>de.  Ach, bhíos ag géarú an scéil = an taobh eile.  Beidh</span>
<lb n="1538"/><span>easba páipéir ort muna maolóir an peann = í thógaint</span>
<lb n="1539"/><span>mall i gan oiread siúil bheith fúithi.  Tá an ghaoth ag séide</span>
<lb n="1540"/><span>isteach orainn, ach má dhúnan tu an fhinneóg deinfidh san</span>
<lb n="1541"/><span>maolú.  Tá maolú ag teacht oraibh = gan sibh a bheith chó géar</span>
<lb n="1542"/><span>chó fuinniúil agus a bhíomhair.  Tá suaineas oraibh go fóil, ach</span>
<lb n="1543"/><span>béidir go ngéaróidh sibh.</span></p>
<lb n="1544"/>
<lb n="1545"/><p><span>MAORGA — Cailín maorga = mín, macánta, deas: scéimh</span>
<lb n="1546"/><span>bhreá uirthi: pléisiúrtha.  Tá an taoide maorga ciúin.</span>
<lb n="1547"/><span>Lá breá maorga = gan locht, gan cháim.</span></p>
<lb n="1548"/>
<lb n="1549"/><p><span>MAOTHAL — Sí an mhaothal céad bhainne na bó tréis beirthe</span>
<lb n="1550"/><span>dhi.</span></p>
<lb n="1551"/>
<lb n="1552"/><p><span>MAPA — Tá mapa maith gruaige air = mothal.  Tá</span>
<lb n="1553"/><span>mapa maith sróna ort = srón mhaith reamhar.  Tá mapa</span>
<lb n="1554"/><span>breá tarraidh agam = ball a leibhéalan tarra ar bharra</span>
<lb n="1555"/><span>tíghe nó ar bhád.</span></p>
<lb n="1556"/>
<lb n="1557"/><p><span>MAR — Deinfead an gnó mar is fearr a dh'fhéadfad =</span></p>
</div>
<pb n="39"/>
<div><lb n="1558"/><p><span>chó maith is (sa tslí is fearr) a dh'fhéadfad.  Is fearr fé</span>
<lb n="1559"/><span>dhó mar d'eirigh leat sa scrúdú ná mar d'eirigh liom.  An</span>
<lb n="1560"/><span>mbeidh mórán ar an rínce anocht?  N'fheadar: ní bhead-sa</span>
<lb n="1561"/><span>mar éinne amháin = mise aon duine amháin ná beidh.  Tá</span>
<lb n="1562"/><span>an obair déanta go bínn agat mar an gcéad uair a thugais</span>
<lb n="1563"/><span>fé n-a leithéid = don gcéad iarracht: don gcéad uair a</span>
<lb n="1564"/><span>thugais —.  Bhí sé ag obair mar a dh'fhéad sé = chó maith is</span>
<lb n="1565"/><span>a dh'fhéad sé.  "Bhí Seán ar an rínce aréir.  Mar ná raibh.</span>
<lb n="1566"/><span>Mar do bhí."  Paiste áitimh é sin.</span></p>
<lb n="1567"/>
<lb n="1568"/><p><span>MAR-A-CHÉILE — Bé an dá mhar-a-chéile dhuit bheith ag</span>
<lb n="1569"/><span>cainnt leis nó ag cimilt do mhéire de chloich = ba mhar-a-</span>
<lb n="1570"/><span>chéile an dá ghnó.  Bhí an dá cheannathóir ag tabhairt mar-</span>
<lb n="1571"/><span>achéile ar an siorrach (searrach) = aon airgead amháin.</span></p>
<lb n="1572"/>
<lb n="1573"/><p><span>MARATHÓIR-Saghas luinge é sin a bhíon ag obair aimsir</span>
<lb n="1574"/><span>chogaidh ag cosaint árthaighe eile.</span></p>
<lb n="1575"/>
<lb n="1576"/><p><span>MARBH — Cailleadh é i n-am mhí-mhairbh na h-oíche = ar uair</span>
<lb n="1577"/><span>an mheádhon-oíche.  Tá sé i n'am mhí-mhairbh na h-oíche anois.</span>
<lb n="1578"/><span>Tá mí-mhairbh na h-oíche ann — an t-unúmha atá ceapaithe do</span>
<lb n="1579"/><span>sna púcaí.  Le h-anam an mhairbh = an duine atá marbh.</span>
<lb n="1580"/><span>Aonach ana-mharbh ar stoc do b'eadh é = gan aon éileamh bheith</span>
<lb n="1581"/><span>ortha.  Thuit sé fuar marbh.  Bhí mara-leanbh (marbh-leanbh)</span>
<lb n="1582"/><span>aici = a tháinig marbh ar an saol.  Níl aon phioc den léighean</span>
<lb n="1583"/><span>marbh im cheann, ná den bhfeóil mharbh ar mo chnámha = is</span>
<lb n="1584"/><span>féidir liom earruíocht a bhaint asta araon.  Tháinig an</span>
<lb n="1585"/><span>ghráin mhairbh agam ar an dtobac = ana-mhór.  Tá's agam ná</span>
<lb n="1586"/><span>fuil aon teine chóir thíos istig mar níl ach mara-ghal (marbh-</span>
<lb n="1587"/><span>ghal) ag teacht as an simné.  Is cuma liom mo bheó nó mo</span>
<lb n="1588"/><span>mharbh = me bheith beó nó marbh.  Uisce marbh = ná béadh ag</span>
<lb n="1589"/><span>rith.  Pian marbh = ná bíon géar, ach fanan sé.  Ní fhágfad</span>
<lb n="1590"/><span>an gnó so ach marbh = nuair a dh'fhágfad é bead marbh.  Ní</span>
<lb n="1591"/><span>chothuíon na mairbh na beó.  Bhí an leanbh marbh á bhreith dhó.</span>
<lb n="1592"/><span>Feóil mharbh = a bhíon ar crith: gan mhaith, gan fuinneamh.</span></p>
<lb n="1593"/>
<lb n="1594"/><p><span>MARBHÁN — Duine neamh-anamúil, marbhánta: ná béadh</span>
<lb n="1595"/><span>fuinneamh ann: mall chun bídh.</span></p>
<lb n="1596"/>
<lb n="1597"/><p><span>MARBHÁNTA — Tá sé ana-mharbhánta ann féinig = marbh:</span>
<lb n="1598"/><span>neameó (neamh-beó).</span>
<lb n="1599"/></p>
</div>
<pb n="40"/>
<div><lb n="1600"/><p><span>MARBH-CHAT — Nách tu an mara-chat ag gabháilt don mbia!</span>
<lb n="1601"/><span>= duine ana-mhall: duine ná béadh éinní déanta go deó</span>
<lb n="1602"/><span>aige.</span></p>
<lb n="1603"/>
<lb n="1604"/><p><span>MARBH-SHRUTH — Mara-shruth.  Taoide shocair.  Má bhíon</span>
<lb n="1605"/><span>an taoide ag gabháilt andeas beidh mara-shruth ar an dtaobh</span>
<lb n="1606"/><span>thuaidh den oileán.  Bhéadh i ndiaidh árthaigh, leis, beagán.</span></p>
<lb n="1607"/>
<lb n="1608"/><p><span>MARBHUIGHIM — Ag marú éisc a thugan sé an lá.  Tá a</span>
<lb n="1609"/><span>mharú san agam — marú an chárta san = cárta níos fearr ná</span>
<lb n="1610"/><span>é.  Tá marú na gcártaí go léir agam.  Mhairbh sé mo rí</span>
<lb n="1611"/><span>breá leis an aon.  Bíon marú againn ach cioca againn a</span>
<lb n="1612"/><span>bhíon ceart = ana-aighneas: ana-chlampar.  Thugas marú an</span>
<lb n="1613"/><span>daimh dhó = marú maith: buala bínn.  Cad a mhairbh me ach</span>
<lb n="1614"/><span>ag tabhairt amach tímpal na Gaoluinne, agus nár dhein sé</span>
<lb n="1615"/><span>féin aon faic riamh ar a son = sin é a mhill me le n-a dhánuíocht:</span>
<lb n="1616"/><span>nárbh fhéidir liom a thuiscint.</span></p>
<lb n="1617"/>
<lb n="1618"/><p><span>MARBHUIGHTHEACH — Marathach.  Obair mharathach = ana throm:</span>
<lb n="1619"/><span>a mharóch duine  Nách é an marú é ná fuil cead ár gcos</span>
<lb n="1620"/><span>againn? = nách é an dial é? cúrsa gan chuímse.</span></p>
<lb n="1621"/>
<lb n="1622"/><p><span>MARBHUÍOCHT — Maruíocht.  Tá maruíocht orm le teas</span>
<lb n="1623"/><span>na h-aimsire = me bheith ag braistint marbhánta: neamh-</span>
<lb n="1624"/><span>anamúlacht: mairbhitíghe.  Bainean sé le codla, tuirse,</span>
<lb n="1625"/><span>slaghdán, agus mórán neithe eile.</span></p>
<lb n="1626"/>
<lb n="1627"/><p><span>MARC — Tá marc maith agat i Seán chun do rún a thabhairt</span>
<lb n="1628"/><span>dó = urra maith: coimeádfaidh sé é.  Tá marc maith agat</span>
<lb n="1629"/><span>ionnam chun na focla cruadha do réiteach dhuit = taca maith.</span>
<lb n="1630"/><span>Tá marc maith agat chun do chuid airgid a thabhairt dó le</span>
<lb n="1631"/><span>coimeád = duine diongabhálta.  Ní chuirfead peig leis an</span>
<lb n="1632"/><span>mbó mar ní h-aon mharc í: tá sí ró-éaganta = ní dh'fhéad-</span>
<lb n="1633"/><span>fainn ionntaoibh léi.  Ní leigfí dhom an naomhóg do stiúrú</span>
<lb n="1634"/><span>mar nár bh'aon mharc me.  Sé an Domhnach marc an phostaire</span>
<lb n="1635"/><span>(fear a' phuist) chun dul amach aríst = an lá atá ceapaithe</span>
<lb n="1636"/><span>aige.  Sé an Chéadaoin 'na dhiaidh sin mo mharc-sa — mar</span>
<lb n="1637"/><span>bead ag fágaint an lá san.  Bead ag obair go dtí n-a</span>
<lb n="1638"/><span>dódhéag, ach is féidir liom pé marc is mian liom a chur liom</span>
<lb n="1639"/><span>héinig = téarma.  Bhí cainnt ar siúl aca ach n'fheadar cad é</span>
<lb n="1640"/><span>an marc é = cad a bhí ar bun aca: cad é bonn na cainnte.</span>
<lb n="1641"/><span>Marc maith dhuit chun airgead a dh'fháilt sa bhannc duit seadh</span></p>
</div>
<pb n="41"/>
<div><lb n="1642"/><p><span>Tomás mar tá carn maith aige féinig ann.  Ba mhaith liom</span>
<lb n="1643"/><span>marc éigint a thabhairt leis an mbó dhuit = rud éigint a</span>
<lb n="1644"/><span>chuirfidh i n-úil, i n-aithne, dhuit í.  Níor ritheas an scrúdú</span>
<lb n="1645"/><span>mar ná rabhas suas leis an marc.  Sé an captaon marc na</span>
<lb n="1646"/><span>luinge = ceann uraid.  Sé Séamas marc an tíghe seo =</span>
<lb n="1647"/><span>ceann an tíghe.  Tán tu ag tosnú ar an mbróig a dheisiú?</span>
<lb n="1648"/><span>Táim, agus is olc an marc me chun é dhéanamh = ní h-aon</span>
<lb n="1649"/><span>taca cóir me.  Ó Sheán a chuala an focal san ach ní h-aon</span>
<lb n="1650"/><span>mharc é: ní dh'fhéadfainn bheith cinnte go raibh an focal go</span>
<lb n="1651"/><span>ceart aige.  Sé an t-uachtarán marc an choláiste = an</span>
<lb n="1652"/><span>marc atá leis an gcoláiste = ceann an choláiste: gach ní a</span>
<lb n="1653"/><span>thárluíon caithfar é chur fé n-a bhráid.</span></p>
<lb n="1654"/>
<lb n="1655"/><p><span>MARCUÍOCHT — Trom marcuíocht sa chairt sin.</span></p>
<lb n="1656"/>
<lb n="1657"/><p><span>MARGADH — Tá an lá i marga na h-olna anois chun é sin a</span>
<lb n="1658"/><span>dhéanamh = ró-dhéanach: ró-mheilte.  Tán tu i marga na</span>
<lb n="1659"/><span>h-olna (d'éinní).  Ní marga bó ná capall é an pósa.  Tá</span>
<lb n="1660"/><span>an tig seo á thógaint ar marga = an oiread so tugtha don</span>
<lb n="1661"/><span>margóir chun é thógaint.  Ní págh lae i n-aochor a tugtar sa</span>
<lb n="1662"/><span>chás san.</span></p>
<lb n="1663"/>
<lb n="1664"/><p><span>MARGÓIR — Duine a dheinean oibreacha ar marga.</span>
<lb n="1665"/><span>Faghan sé an oiread san chun an gnó go léir a dhéanamh.</span></p>
<lb n="1666"/>
<lb n="1667"/><p><span>MÁRTA — Ní bhéarfadh gaoth na Márta air bhí sé ag</span>
<lb n="1668"/><span>gluaiseacht chó tapaidh san.  Tá sé, sí, siad, i Márta trí =</span>
<lb n="1669"/><span>i n aoirde, 'na h-aoirde, 'na n-aoirde lán (le mustar,</span>
<lb n="1670"/><span>le h-eiríghe ó thalamh, chó maith is is féidir a bheith; duine</span>
<lb n="1671"/><span>bheith ar a thoil; ar aon tsagas slí).  Bím i Márta trí nuair</span>
<lb n="1672"/><span>a bhíon mo shláinte agam, agus mo shaol agus gach aon ní eile</span>
<lb n="1673"/><span>= chó maith is is féidir liom a bheith: go breá.</span></p>
<lb n="1674"/>
<lb n="1675"/><p><span>MÁSEACHT — Tugan sé trus orainn uair máseacht = uair</span>
<lb n="1676"/><span>fhánach: anois is aríst.  Ní bhím ag obair ach uair máseacht.</span></p>
<lb n="1677"/>
<lb n="1678"/><p><span>MASMUS — Bhí masmus orm Domhnach na Cásca aige</span>
<lb n="1679"/><span>sna h-uibhe = an saghas san mothú breóiteachta a bhíon ar</span>
<lb n="1680"/><span>dhuine nuair a bhíon an iomarca ithte aige.  Fuaireas mas-</span>
<lb n="1681"/><span>mus fuachta = fuacht trom: breis is mo dhóthin.  Masmus</span>
<lb n="1682"/><span>go gcuiridh sé ort — le duine a bhéadh ag ithe an iomarca, nó</span></p>
</div>
<pb n="42"/>
<div><lb n="1683"/><p><span>go grabhasach.  An té go mbíon masmus ithte aige bíon</span>
<lb n="1684"/><span>cur-amach air, uaireanta.</span></p>
<lb n="1685"/>
<lb n="1686"/><p><span>MÁTHAIR — Máthair úig = máthair an uilc = rud beag</span>
<lb n="1687"/><span>suarach a bhíon na bhun le mórán díobhála uaireanta: deilgín</span>
<lb n="1688"/><span>an fheóchadáin, cig.  Is minic a thagan droch-rud le cúis</span>
<lb n="1689"/><span>bheag.</span></p>
<lb n="1690"/>
<lb n="1691"/><p><span>MEABHAIR — Ní féidir liom aon mheabhair a bhaint as án</span>
<lb n="1692"/><span>bhfocal san = aon adhmad, aon tuiscint.  Chuir cainnt mhna</span>
<lb n="1693"/><span>an tsiopa meabhair agus cuímhneamh an tobac as mo cheann —</span>
<lb n="1694"/><span>chuas isteach ag ceannach tobac, agus do dhearúdas é.  Thógas</span>
<lb n="1695"/><span>an dán de ghlan-mheabhair = chuireas isteach im cheann de</span>
<lb n="1696"/><span>ghlan-mheabhair.  Faigh an ceacht de ghlan-mheabhair = foghluim —.</span>
<lb n="1697"/><span>Nó, cuir an ceacht de ghlan-mheabhair.  Ní féidir liom aon</span>
<lb n="1698"/><span>mheabhair a bhaint as do chainnt = ciall.  Tá sí as a meabhair</span>
<lb n="1699"/><span>chun Gaoluinne = scúite: ana-dhúil aici ínti.  Níl meabhair</span>
<lb n="1700"/><span>chirce agat = an mheabhair nó an chuímhne is lúgha.  Tá neam-</span>
<lb n="1701"/><span>eabhair (neamh-mheabhair) orm = gan é ar mo chumas rudaí a</span>
<lb n="1702"/><span>thabhairt chun mo chuímhnte.  Níl meabhair sicín aici.  Tháinig</span>
<lb n="1703"/><span>mo mheabhair thar n-ais dom.  D'imigh sé gan aon mheabhair =</span>
<lb n="1704"/><span>as a mheabhair.</span></p>
<lb n="1705"/>
<lb n="1706"/><p><span>MEABHREÓITE — Bíon duine amhlaidh nuair a bhíon breóit-</span>
<lb n="1707"/><span>eacht bheag air: nuair a bhíon sé ann as.</span></p>
<lb n="1708"/>
<lb n="1709"/><p><span>MÉADMHAR — Méid, toirt mhaith, a bheith ann.  Bíon</span>
<lb n="1710"/><span>mór méadmhar = tómhaisean sé breis — a bhreis ar an ní a</span>
<lb n="1711"/><span>bhíon beag.</span></p>
<lb n="1712"/>
<lb n="1713"/><p><span>MEÁDHON-AOS — Duine meádhon-aoise = duine meádhon-</span>
<lb n="1714"/><span>aosta; cuíbhsach críona.</span></p>
<lb n="1715"/>
<lb n="1716"/><p><span>MEADHRÁN — Meidhreán.  Ní raibh mearathal ná meidhreán</span>
<lb n="1717"/><span>air nuair a chualaidh sé an scéal = corrabhuais: thóg sé go</span>
<lb n="1718"/><span>socair é.</span></p>
<lb n="1719"/>
<lb n="1720"/><p><span>MÉADÚ — Méadú ar a ghlóire ins na flaithis — guidhe é sin.</span></p>
<lb n="1721"/>
<lb n="1722"/><p><span>MÉADUÍOCHT — Tá ana-mhéaduíocht ag an mbeirt sin le</span></p>
</div>
<pb n="43"/>
<div><lb n="1723"/><p><span>chéilig = báigíocht: iad a bheith go mór le chéile is i dtreó a</span>
<lb n="1724"/><span>chéile go minic.  Méaduíocht mhór.</span></p>
<lb n="1725"/>
<lb n="1726"/><p><span>MEÁGH — Bhí an fear bocht olc go maith indé ach tá sé idir</span>
<lb n="1727"/><span>dhá cheann na meágha anois = níl ann ach tar nó imigh: ní</span>
<lb n="1728"/><span>féidir a rá cioca imeacht nó teacht atá i n-áirithe dhó.  Táim</span>
<lb n="1729"/><span>idir dhá cheann na meágha tímpal dul 'on mbaile = idir dhá</span>
<lb n="1730"/><span>aigne: gan bheith socair.  Tá an cheist sin i dhá gceann ná</span>
<lb n="1731"/><span>meágha, nó idir - = gan bheith socruithe fós.  Cuir an</span>
<lb n="1732"/><span>siúicre isteach sa meágh.</span></p>
<lb n="1733"/>
<lb n="1734"/><p><span>MEÁGHAIM — Ní mheághaim gurab aon díobháil tobac a</span>
<lb n="1735"/><span>chaitheamh = ní mheasaim.  Bhíos ag meághachtaint im aigne chun</span>
<lb n="1736"/><span>dul abhaile, ar dhul abhaile = ag cuímhneamh.  Táim meáite</span>
<lb n="1737"/><span>ar gan é dhéanamh = ceapaithe.  Sin é an meágha a bhí agam</span>
<lb n="1738"/><span>nuair a chonac cad a deineadh = íntin, aigne, machtnamh.</span>
<lb n="1739"/><span>Bhain ana-dhuadh leis an leabhar, ach ní mheághan san puínn 'e</span>
<lb n="1740"/><span>bhreis ar a thairbhe = ní mórán é ar ghualain na tairbhe.  Do</span>
<lb n="1741"/><span>mheáigh an mála prátaí fiche cloch.  Táim meáite glan ar</span>
<lb n="1742"/><span>dhul ann = meáite, meáite.  Ní mheághan mo thuairim brobh</span>
<lb n="1743"/><span>(faic) sochas (seachas) do thuairim-se = ní fiú éinní é.  Cad é</span>
<lb n="1744"/><span>an meágha atá anois fúibh? = an fuadar: cá bhfuilean sibh</span>
<lb n="1745"/><span>meáite ar dhul; cad tán sibh meáite ar a dhéanamh: cá</span>
<lb n="1746"/><span>bhfuil bhúr gcuímhneamh chun dul, agus mar sin de.</span></p>
<lb n="1747"/>
<lb n="1748"/><p><span>MEÁGHCHAINT — Tá 20 cloch meáchaint sa mhála coirce.</span></p>
<lb n="1749"/>
<lb n="1750"/><p><span>MÉALA — Bhíodar ag tuilleamh a méala i n-ifrean (ufran</span>
<lb n="1751"/><span>a deirtear).</span></p>
<lb n="1752"/>
<lb n="1753"/><p><span>MEALLAIM — Dhíolas an capall ar £20 ach mealladh me</span>
<lb n="1754"/><span>go mór — dhíolas é i bhfad níos lúgha ná a luach.  Deineadh</span>
<lb n="1755"/><span>me mhealla go maith mar mheasas gur liom-sa an litir a bhí</span>
<lb n="1756"/><span>ar an mbórd = baineadh mealla maith asam.</span></p>
<lb n="1757"/>
<lb n="1758"/><p><span>MEALLAIREACHT — Dheinfeadh scéal deas meallaireacht</span>
<lb n="1759"/><span>ar an aos óg chun é léigheamh = mhealltfadh (mheallfadh) sé an</span>
<lb n="1760"/><span>t-aos óg.</span></p>
<lb n="1761"/>
<lb n="1762"/><p><span>MEÁM — Druid aníos chun na teine, a mheám — le bean</span>
<lb n="1763"/><span>uasal.</span>
<lb n="1764"/></p>
</div>
<pb n="44"/>
<div><lb n="1765"/><p><span>MEANMNACHT — Dá ndéarfaí droch-ní lem chine lagóch sé</span>
<lb n="1766"/><span>mo mheanmnacht = mo mheón: mo mhisneach.</span></p>
<lb n="1767"/>
<lb n="1768"/><p><span>MEANNDÁIL — Ní raibh sé ach ag meanndáil ar an ngnó</span>
<lb n="1769"/><span>— ceárduí ná raibh fios a ghnótha aige agus ná raibh á dhéanamh</span>
<lb n="1770"/><span>mar ba cheart: nó, gan bheith leanúnach air ach tamall anois</span>
<lb n="1771"/><span>is tamall aríst.  Bhéadh buachaill aimsire ag meanndáil ar a</span>
<lb n="1772"/><span>chuid oibre muna mbéadh ach snap thall is snap i bhfus aige, is</span>
<lb n="1773"/><span>gan é ag luighe air féinig.  Buachaill ag scríobh ceachta, is</span>
<lb n="1774"/><span>focal aige anois is árist agus féachaint tímpal.  Cailín</span>
<lb n="1775"/><span>ag meanndáil ar an dteine — muna mbéadh fhios aici conus</span>
<lb n="1776"/><span>í chur síos.  Is mar-a-chéile meanndáil agus gliúmáil;</span>
<lb n="1777"/><span>nó manntáil — tímpal an bhídh.  Tán tu ag ithe?  Táim ag</span>
<lb n="1778"/><span>gliúmáil leis.  Ag  baint na bprátaí?  Ag gliúmáil</span>
<lb n="1779"/><span>leótha.  Tán tu ceangaile ins na páipéirí.  Seadh, bím</span>
<lb n="1780"/><span>ag gliúmáil liom leótha.</span></p>
<lb n="1781"/>
<lb n="1782"/><p><span>MEAR — Bhíodar ag siúl chó mear le giorraithe.  Conus</span>
<lb n="1783"/><span>tán tu indiubh?  Go mear suairc.  Bhí cuma mhear mhalluithe</span>
<lb n="1784"/><span>ort = te, crosta: é bheith de chuma ort go léimfá go tapaidh.</span>
<lb n="1785"/><span>Tán sibh ag siúl go mear tapaidh maidir le fearaibh críona</span>
<lb n="1786"/><span>do (de) = agus a rá gur fearaibh críona sibh.</span></p>
<lb n="1787"/>
<lb n="1788"/><p><span>MÉAR — Méireana, nó méireasta.  Méar na h-órdóige:</span>
<lb n="1789"/><span>an mhéar mheádhon: méar na lúidíne: an lúidín: an órdóg.</span>
<lb n="1790"/><span>Tá an scríobhnóireacht sa mhéir aige = gur féidir leis é gan</span>
<lb n="1791"/><span>puínn duaidh.  Tá Seán casta ar do mhéir agat = tugtha féd</span>
<lb n="1792"/><span>thoil — i slí go ndeinfidh sé pé ní is toil leat.  Cuir an donas</span>
<lb n="1793"/><span>ar an méir fhada = ná bí ag cuímhneamh air go mbeidh sé</span>
<lb n="1794"/><span>buailte suas leat.  Chuala an focal chó minic is atá méireana</span>
<lb n="1795"/><span>orm.  Tá an Ghaoluinn agat id mhéir, id shúil, agus id</span>
<lb n="1796"/><span>theangain = é ar do chumas í scríobh, í léigheamh, í labhairt.</span>
<lb n="1797"/><span>Bhíos ag siúl ar bharruíocha mo mhéireana = ar bharruíocha mo</span>
<lb n="1798"/><span>chos: ar mo bhairricíní.  Táim ag baint (nó á bhaint) go</span>
<lb n="1799"/><span>tiubh as na méireana na laetheanta so = á gcur ag obair:</span>
<lb n="1800"/><span>ag baint saothair asta — agus as an inithin (inchin) leis.</span>
<lb n="1801"/><span>"Cuir do mhéar ansan," adeirean fear an toirmisc ag</span>
<lb n="1802"/><span>gríosa buachaillí chun a chéile = cuir anuas ar mo mhéir (a</span>
<lb n="1803"/><span>bhéadh fliuchaithe aige).</span></p>
<lb n="1804"/>
<lb n="1805"/><p><span>MEARBHALL — Ag dul i mearúl, i mearúlacht, i mearath-</span></p>
</div>
<pb n="45"/>
<div><lb n="1806"/><p><span>alacht atáim = rudaí bheith ag dul sa mhuilean, sa bhfraoch,</span>
<lb n="1807"/><span>orm.</span></p>
<lb n="1808"/>
<lb n="1809"/><p><span>MÉARACÁN — Méaracáin dhearga = méaracáin na mban</span>
<lb n="1810"/><span>sídhe.</span></p>
<lb n="1811"/>
<lb n="1812"/><p><span>MEARATHAL — Tá an cúrsa so ag déanamh mearathail</span>
<lb n="1813"/><span>(aigne) dhom: nó, ag cur mearathal aigne orm.  Tá mear-</span>
<lb n="1814"/><span>athal orm i dtaobh an chómhairimh — fear a bhí ag cómhaireamh ubh</span>
<lb n="1815"/><span>= tré-chéile aigne: táim i n-amhras nár dheineas i gceart é.</span>
<lb n="1816"/><span>Tá sé ag déanamh mearathail dom cad a dheinfead amáireach.</span></p>
<lb n="1817"/>
<lb n="1818"/><p><span>MEARATHALACH — Tá mo cheann ana-mhearathalach</span>
<lb n="1819"/><span>= dearúdach.</span></p>
<lb n="1820"/>
<lb n="1821"/><p><span>MEARGUIGHIM — Tá rud éigint ag meargú fút ná</span>
<lb n="1822"/><span>fanfá socair = ad spreaga: ag séide fút: id phrioca.</span>
<lb n="1823"/><span>Bhíodar ag meargú fúm riamh is choidhche gur ólas an iomarca.</span></p>
<lb n="1824"/>
<lb n="1825"/><p><span>MÉARNÁIL — Bíon na h-iascairí ag lorg an éisc ar</span>
<lb n="1826"/><span>méarnáil = á lorg oíche dhuibhe-réig, agus gan de sholus chuige</span>
<lb n="1827"/><span>ach é sin a dheinean an t-iasc nuair a lasan — sé ar barra an</span>
<lb n="1828"/><span>uisce.  Tá na báid ag dul ag méarnáil anocht ag lorg an</span>
<lb n="1829"/><span>éisc = ag cuardach agus an mhéarnáil á dtreórú — sé sin an</span>
<lb n="1830"/><span>teine ghealáin a dheinean an t-iasc san uisce.  Bhí an seó</span>
<lb n="1831"/><span>d'iasc méarnála ann aréir ar barra = na h-éisc go mbíon</span>
<lb n="1832"/><span>an solus san asta.  Tógadh mórán éisc ar méarnáil aréir.</span>
<lb n="1833"/><span>bhí na buachaillí ar méarnáil aréir ag feitheamh le trucail na</span>
<lb n="1834"/><span>saighdiúirí = gan de solus ná de chómhartha aca ach solus an</span>
<lb n="1835"/><span>ghluaisteáin.  Chromas ar bheith ag méarnáil i measc na</span>
<lb n="1836"/><span>leabhar féachaint an bhfuighinn mo phíp = ag cuardach lem</span>
<lb n="1837"/><span>béireana is gan aon tsolus agam.  Bhíos i bhfad ag méar-</span>
<lb n="1838"/><span>náil a d'iarraidh an tig a bhaint amach le doiritheacht na</span>
<lb n="1839"/><span>h-oíche = ag cur eólais na slí lem lámha, agus mar sin.</span>
<lb n="1840"/><span>bhíodar ag méarnáil ag lorg na pingine, na snáthaide, an</span>
<lb n="1841"/><span>bhioráin = ag scríoba na talún leis na méireana.  Cad é</span>
<lb n="1842"/><span>an mhéarnáil (nó mhéirneáil) é sin ort?</span></p>
<lb n="1843"/>
<lb n="1844"/><p><span>MÉARÓG — Sin méaróg dheas chloiche = cloch bheag (chruínn)</span>
<lb n="1845"/><span>go bhféadfadh dhá mhéir nó trí í chaitheamh.  Tugadh fúm le</span>
<lb n="1846"/><span>h-urchar méaróige = méaróg a bhí i gceist, nó rud éigint a</span></p>
</div>
<pb n="46"/>
<div><lb n="1847"/><p><span>caitheadh ar nós na méaróige: caitheadh an rud 'na mhéaróig.</span>
<lb n="1848"/><span>Ni h-é an té is fearr ar an méaróig is fearr ar an ngiulc =</span>
<lb n="1849"/><span>an tslí 'na gcaithtear an mhéaróg nó aon rud beag mar é-</span>
<lb n="1850"/><span>lastuas.  Chaitheas mo scian 'na méaróig uaim.  Tá méaróg</span>
<lb n="1851"/><span>maith ag an bhfear san.  Sé is fearr agaibh ar méaróig = chun</span>
<lb n="1852"/><span>méaróige.  Ná caith 'na ghiulc é, ach 'na mhéaróig lastuas.</span>
<lb n="1853"/><span>Thairigíos geall scillinge dhó ar mhéaróig = an oiread san</span>
<lb n="1854"/><span>go sáróinn é le méaróig.</span></p>
<lb n="1855"/>
<lb n="1856"/><p><span>MEAS — Tá Bríd breóite go maith agus ní mór an meas</span>
<lb n="1857"/><span>a thabharfainn uirthi = ní déarfainn go bhfuil aon ana-sheans</span>
<lb n="1858"/><span>go dtiocfaidh sí abhaile, as.  Ní maith é mo mheas uirthi chun</span>
<lb n="1859"/><span>teacht as an eitin.  Níl aon mheas agam go dtiocfaidh sí —</span>
<lb n="1860"/><span>as an ndroch-ní.  Ní maith é mo mheas ort go bhfuil mórán</span>
<lb n="1861"/><span>Gaoluinne agat = ní dóigh liom ró-mhór go —.  Tá meas</span>
<lb n="1862"/><span>maith aige sna daoine orm agus árd-mheas fúm féinig =</span>
<lb n="1863"/><span>ard-mheas agam orm héinig agus me á theasbáint.  Dá</span>
<lb n="1864"/><span>mbéadh aon mheas agat ort féinig ní dheinfá é sin = uraim</span>
<lb n="1865"/><span>(oirim) duit féinig.  Sin é an rud a thug meas dom ar</span>
<lb n="1866"/><span>Sheán: a chuir meas agam air.  Tá meas aerach fút = meas</span>
<lb n="1867"/><span>fút agus lán agus eiríghe ó thalamh.  Bíon meas éaganta</span>
<lb n="1868"/><span>ann, agus meas fódúil.  Tán tu ithte ag an meas.</span></p>
<lb n="1869"/>
<lb n="1870"/><p><span>MEASA — Is measa tu chothú ná triúr = is cruadha, is</span>
<lb n="1871"/><span>deacara.  Ní maith linn an fuacht, ach béidir nár mheasa</span>
<lb n="1872"/><span>dhúinn ar domhan é ná an brothal = gurab é seo is measa</span>
<lb n="1873"/><span>amuigh dhúinn: nár mheasa dhúinn ar domhan éinní (= é)</span>
<lb n="1874"/><span>ná —.</span></p>
<lb n="1875"/>
<lb n="1876"/><p><span>MEASCAIM — Measc an leite = suaith, corruigh.</span></p>
<lb n="1877"/>
<lb n="1878"/><p><span>MEASTÚIL — Táim meastúil go maith orm héinig =</span>
<lb n="1879"/><span>ana-mheas agam orm héinig.  Tá sí ana-mheastúil aige sna</span>
<lb n="1880"/><span>daoine = ana-chreidiúnach, fé mheas mór, aca.  Ach, táim</span>
<lb n="1881"/><span>meastúil asam héinig = as mo chló, as m'oibreacha, agus</span>
<lb n="1882"/><span>mar sin: iad so fé ndeár an meas.</span></p>
<lb n="1883"/>
<lb n="1884"/><p><span>MEATHAIM — Ní foláir liom nó gur síol maith é agus a</span>
<lb n="1885"/><span>luighead meath a dheinean sé.  Mheath an síol = d'imigh siar,</span>
<lb n="1886"/><span>fuair bás thíos sa cré.  Ach, tháinig sé aníos go breá agus</span></p>
</div>
<pb n="47"/>
<div><lb n="1887"/><p><span>ansan do cheiliúir sé-ní mór dó bheith tagtha ar barra chuige</span>
<lb n="1888"/><span>sin.  Tá sé ceiliúrtha orm.</span></p>
<lb n="1889"/>
<lb n="1890"/><p><span>MEATHALÓIR — Rud beó a bhíon gan mhaith — sicíní óga:</span>
<lb n="1891"/><span>sean-fhear: leanbh dá gcuirfeadh éinní siar é, agus é suarach</span>
<lb n="1892"/><span>i n'aois (dréir 'aoise, dá aois).  Is beag an t-ál n á bíon</span>
<lb n="1893"/><span>meathalóir ar deire ortha = suarachán.  Tá an leanbh 'na</span>
<lb n="1894"/><span>mheathalóir an aimsir seo aige sna fiacla.</span></p>
<lb n="1895"/>
<lb n="1896"/><p><span>MEATHALÓIREACHT — An glór a dheinean an meathalóir.</span>
<lb n="1897"/><span>Tá na sicíní óga, na géana óga, ag meathalóireacht.</span></p>
<lb n="1898"/>
<lb n="1899"/><p><span>MEATH-CHODLATACH — Táim meath-cholatach ó mhaidin =</span>
<lb n="1900"/><span>saghas colatach.  Ar an gcuma gcéadna meath-thuirseach,</span>
<lb n="1901"/><span>meathleisciúil, meath-fhoghlumanta.  Ach, neamhcholatach, neamh-</span>
<lb n="1902"/><span>thuirseach.</span></p>
<lb n="1903"/>
<lb n="1904"/><p><span>MEATH-THEINE — Teine mhall — ná dóghfadh: gan bheith</span>
<lb n="1905"/><span>tréan.</span></p>
<lb n="1906"/>
<lb n="1907"/><p><span>MÉID — Seo dhuit púnt agus dein an méid is mó a</span>
<lb n="1908"/><span>dh'fhéadfair de.  Dein an méid is mó is féidir leat den</span>
<lb n="1909"/><span>tseans a fuairis.</span></p>
<lb n="1910"/>
<lb n="1911"/><p><span>MEIDHBHÁN — Tá meidhbhán im cheann = mearathal.</span></p>
<lb n="1912"/>
<lb n="1913"/><p><span>MEIDHG — Meidhg dhá bhainne = leamhnacht agus bainne géar</span>
<lb n="1914"/><span>meascaithe ar a chéile.  Bé go mbainfinn-se meidhg asat =</span>
<lb n="1915"/><span>ceól: an smúsach.</span></p>
<lb n="1916"/>
<lb n="1917"/><p><span>MEIDHIR — Níl aon chainnt agat indiu.  Níl: níl aon</span>
<lb n="1918"/><span>mheidhir orm — 'e cheal tobac = árdú croidhe.</span></p>
<lb n="1919"/>
<lb n="1920"/><p><span>MEIDHRÉIS — Ní thógfad an bia mar níl aon mheidhréis</span>
<lb n="1921"/><span>orm chuige = ana-fhonn.  Nó meidhréis chun oibre.  Chuir</span>
<lb n="1922"/><span>sé ana-mheidhréis orm é sin a chlos = árd-áthas, dian-áthas.</span>
<lb n="1923"/><span>Is láidre é ná meidhir.</span></p>
<lb n="1924"/>
<lb n="1925"/><p><span>MEIDHRÉISEACH — Tán tu meidhréiseach go maith indiubh =</span>
<lb n="1926"/><span>árd-mheidhir, nó mire, ort: tu bheith mear: do chroidhe ana-</span>
<lb n="1927"/><span>éadrom, agus scóp ort.</span>
<lb n="1928"/></p>
</div>
<pb n="48"/>
<div><lb n="1929"/><p><span>MEIG — Tá an mheágh meig ar mheig, nó meig le meig =</span>
<lb n="1930"/><span>cothrom.  Bhíomair meig ar mheig le chéile sa rás = i n-ionanas.</span>
<lb n="1931"/><span>Tá an prás agus an tae i meig an óir ins na scálaí = ana-</span>
<lb n="1932"/><span>chothrom — ní bhíon aon rabairne ag baint le tómhas an óir.</span>
<lb n="1933"/><span>Tá sé 'na mheig sa leabaidh = 'na chola go sámh, gan anam gan</span>
<lb n="1934"/><span>chorruí.  Níl aon mheig sa duine breóite, nó as = anam,</span>
<lb n="1935"/><span>corruí, bhí sé ar meisce ar thaobh an bhóthair agus d'fhágas</span>
<lb n="1936"/><span>ansan na mheig é.  Dheineas meig de sa díospóireacht =</span>
<lb n="1937"/><span>oiread san áitimh a dhéanamh air gur fhágas gan focal cainnte</span>
<lb n="1938"/><span>é: stopas suas ar fad é.  Táim i n-aon mheig amháin ag an</span>
<lb n="1939"/><span>slaghdán = gan anam, gan chainnt, gan sult.</span></p>
<lb n="1940"/>
<lb n="1941"/><p><span>MEIGEAL — Tá meigeal fén ngabhar, leis an ngabhar.</span></p>
<lb n="1942"/>
<lb n="1943"/><p><span>MEIGEALACH — Bíon an gabhar ag meigealaigh fé mar a</span>
<lb n="1944"/><span>bhíon an bhó ag búirthigh.</span></p>
<lb n="1945"/>
<lb n="1946"/><p><span>MEILIM — Táimíd ag meilt an lae dúinn féinig = ag</span>
<lb n="1947"/><span>caitheamh: ag brise síos: ag cur dínn.  An té a bhíon ag</span>
<lb n="1948"/><span>síor-chainnt meilean sé mín agus garbh = tugan amach gach</span>
<lb n="1949"/><span>aon tsaghas cainnte.  Meilean síor-shile an chloch ghlas =</span>
<lb n="1950"/><span>téighean cómhacht lag i bhfeidhm sa deire — ach é choimeád ag</span>
<lb n="1951"/><span>síor-oibriú.  Beidh solus an lae meilte ar a 6 tráthnóna =</span>
<lb n="1952"/><span>tugtha: deire bheith leis.  Tá an téarma scoile seo meilte</span>
<lb n="1953"/><span>anois = an chuid is mó mó de brúighte síos againn.  An saol</span>
<lb n="1954"/><span>agus an aimsir a mheilean na daoine = a chaithean, a cháthan.</span></p>
<lb n="1955"/>
<lb n="1956"/><p><span>MEIRG — Tá meirg ar mo chnámha le díomaoínteas.</span>
<lb n="1957"/><span>Bhéadh meirg orm dá mbéadh ceal an tobac orm = crosdacht,</span>
<lb n="1958"/><span>míchéata.  Bain an mheirg díot féinig agus brostuigh.</span></p>
<lb n="1959"/>
<lb n="1960"/><p><span>MEIRGEACH — Bhíos meirgeach míchéatach go maith.</span></p>
<lb n="1961"/>
<lb n="1962"/><p><span>MEISCE — Bhí sé bog go leór ag an ndigh.  Bhí a choisce</span>
<lb n="1963"/><span>ólta aige = a dhóthin.  Bhí sé súgach = meidhreach: ar leath-</span>
<lb n="1964"/><span>mheisce.  Bhí sé maith go leór.  Lán a bhuilg ólta aige.  Ar</span>
<lb n="1965"/><span>bog-mheisce.  Ar stealla-mheisce.  Caoch ar meisce.  Ar</span>
<lb n="1966"/><span>dearg-mheisce.  Ní raibh taimhilt aige = léas.  Ag tabhairt</span>
<lb n="1967"/><span>dá thaobh an bhóthair isteach sa tslí abhaile dhó = ag tabhairt dá</span>
<lb n="1968"/><span>thaobh an bhóthair leis.  Lán go poll an phaidrín = go bun na</span>
<lb n="1969"/><span>scórnaighe.  Lán go smig = níos sia suas fós.  Bhí an oiread</span></p>
</div>
<pb n="49"/>
<div><lb n="1970"/><p><span>san ólta aige go mbuailfá do mhéar air = an deoch bheith</span>
<lb n="1971"/><span>aníos isteach na bhéal.  Ní raibh aithne na bhfeart aige =</span>
<lb n="1972"/><span>gan fios aige cad a bhí á dhéanamh aige.  Ní fheidir sé soir</span>
<lb n="1973"/><span>sochas siar.  Ar na stárthaibh = ar buile le meisce.  Bhí sé</span>
<lb n="1974"/><span>chó lán san go marófá (marbhófá) an dreanncaide ar a</span>
<lb n="1975"/><span>imleacán.</span></p>
<lb n="1976"/>
<lb n="1977"/><p><span>MÉISCRE — Tá méiscrí im chosa.  Bhuaileas mo chos anuas</span>
<lb n="1978"/><span>ar chloch ghránna mhéiscreach.  Tá salachar istig i lár an</span>
<lb n="1979"/><span>mhéiscre = an gearra a thagan ar chois nó an láimh dá mbeidís i</span>
<lb n="1980"/><span>bhfad gan níghe: nó an rian a bhéadh fágtha tar éis gearra.</span>
<lb n="1981"/><span>Tagan sé aimsir bhrothail, leis.</span></p>
<lb n="1982"/>
<lb n="1983"/><p><span>MEISCEÓIREACHT — Bíon sé ag meisceóireacht i gcómhnuí</span>
<lb n="1984"/><span>= ag luighe leis an meisce.  Ní rabhas cionntach i bpeaca na</span>
<lb n="1985"/><span>meisceóireachta.</span></p>
<lb n="1986"/>
<lb n="1987"/><p><span>MÉISEÁIL — Bíon Nóra ag méiseáil ar fuaid an tíghe =</span>
<lb n="1988"/><span>ó mhéis go méis agus ó árus go h-árus: ag imeacht ar</span>
<lb n="1989"/><span>fuaidh an tíghe is í ag déanamh blúire des gach aon ní.</span>
<lb n="1990"/><span>Saghas tuín céireachta seadh é a bhainean le h-áraistí.</span></p>
<lb n="1991"/>
<lb n="1992"/><p><span>MÉITHREAS — Tá méithreas sa mbuachaill sin = feóil go</span>
<lb n="1993"/><span>leór air: blonag, geir, saill.  Téighean an méithreas go</span>
<lb n="1994"/><span>maith dhom = rudaí a bhíon méith — feóil agus a leithéid.</span></p>
<lb n="1995"/>
<lb n="1996"/><p><span>MEÓN — Tá aighneas as meón aige = níos fearr ná an</span>
<lb n="1997"/><span>choitiantacht: thar meón.  Do dhoirithigh an oíche aréir as</span>
<lb n="1998"/><span>meón.  Tá an lá indiu as, nó thar, meón = bheith ró-láidir,</span>
<lb n="1999"/><span>ró-bhrothalach, ró-aon-ní.  Tá mian agus meón agam ins na</span>
<lb n="2000"/><span>prátaí = ana-mhian.  Tá meón deas aige Seán = slí dheas</span>
<lb n="2001"/><span>aigne: déanamh deas aigne.  Ní h-é an meón céadna</span>
<lb n="2002"/><span>atá againn.  Is breá an meón atá aige — ní bhéadh sé crosta</span>
<lb n="2003"/><span>garbh, ach síbhíalta: agus b'fhuiriste cainnt leis.  Nílimíd</span>
<lb n="2004"/><span>ar aon mheón amháin ná ar aon tslí amháin.  Caith do mheón</span>
<lb n="2005"/><span>den bhfeóil = oiread is is mian leat.  Nó, miún.  Ól suas</span>
<lb n="2006"/><span>do mhiún de sin.</span></p>
<lb n="2007"/>
<lb n="2008"/><p><span>MEÓNÚIL — Táim meónúil go maith tímpal páipéirí</span>
<lb n="2009"/><span>falla = nách mór don bpáipéar bheith oiriúnach go maith chun me</span></p>
</div>
<pb n="50"/>
<div><lb n="2010"/><p><span>shásamh.  Fear meónúil = go bhfuil meón deas aige agus</span>
<lb n="2011"/><span>galántacht ann: ba mhaith leis gach ní a bheith aige mar ba</span>
<lb n="2012"/><span>chóir — na bróga glan, na h-éadaighe slachtmhar, agus mar sin</span>
<lb n="2013"/><span>de.  Tá sé meónúil (nó miúnúil) ag siúl na slí, ag caitheamh</span>
<lb n="2014"/><span>an bhídh.  Tá sé miúnúil leis an mbia, leis an ndig.</span></p>
<lb n="2015"/>
<lb n="2016"/><p><span>MEÓNUÍOCHT — Ná deinfá meónuíocht ar an mbia? =</span>
<lb n="2017"/><span>gan dul ró-dhian air: gan dul thar cosúlacht.  Ní mheilfá</span>
<lb n="2018"/><span>an oiread san tobac sa tseachtain dá gcaithfá meónuíocht</span>
<lb n="2019"/><span>leis = gan bheith ag dul thar teórain leis.  Níor ghlac sé aon</span>
<lb n="2020"/><span>mheónuíocht leis an mbia ach sádha chuige = ní raibh sé go deas</span>
<lb n="2021"/><span>sa tslí 'na raibh sé á ithe ach é alpa suas.</span></p>
<lb n="2022"/>
<lb n="2023"/><p><span>MIAM — Ní raibh miam as an spéir = an puth is lúgha</span>
<lb n="2024"/><span>gaoithe.</span></p>
<lb n="2025"/>
<lb n="2026"/><p><span>MIANACH — Tá mianach na báistí sa spéir is beimíd gan</span>
<lb n="2027"/><span>an triomach.  An té go mbíon mianach na Gaoluinne ann is</span>
<lb n="2028"/><span>fuiriste dhó í dh'fhoghluim = go bhfuil féith na Gaoluinne ann.</span>
<lb n="2029"/><span>Tá mianach teangcacha (iománuíochta, éinní) ionnat.  Bhís</span>
<lb n="2030"/><span>árd go maith sa droch-mhianach an uair sin = bainte go maith</span>
<lb n="2031"/><span>chun feirge: malluithe go leór.  Aon mhianach amháin atá</span>
<lb n="2032"/><span>ins an dá fhocal = aon bhrí, aon bhun, amháin.  Bhí mianach sa</span>
<lb n="2033"/><span>bhfear san chun cómhrac dá thír.  Tá mianach cainnte; mianach</span>
<lb n="2034"/><span>feargach: mianach feirge: mianach malluithe: mianach</span>
<lb n="2035"/><span>pléisiúrtha, ann.</span></p>
<lb n="2036"/>
<lb n="2037"/><p><span>MIANADÓIR — Fear a bhíon ag lorg mianaigh: fear,</span>
<lb n="2038"/><span>cig, a bhéadh ag scrúdú déanamh na gcarraigreacha.</span></p>
<lb n="2039"/>
<lb n="2040"/><p><span>MIANFUIGHEACH — Mianfuch.  Bhíos ag mianfuch.  Cuir</span>
<lb n="2041"/><span>uait an mhianfuch.  Cúis na mianfuíghe.</span></p>
<lb n="2042"/>
<lb n="2043"/><p><span>MIAS — Chuir sí an bainne ar an méis, ar na miasa, thar</span>
<lb n="2044"/><span>oíche.</span></p>
<lb n="2045"/>
<lb n="2046"/><p><span>MÍCHÉATA — Bhí an cigire míchéatach go maith = mí-shásta;</span>
<lb n="2047"/><span>crosta; i slí gur dheacair é shásamh; as an slí.  Tá súil</span>
<lb n="2048"/><span>agam ná beidh aon mhíchéata eadrainn = míothaithneamh, mí-</span>
<lb n="2049"/><span>shástacht, crostacht.  Tá míchéata éigint ort toisc gan tu</span>
<lb n="2050"/><span>bheith ag cainnt = míshástacht, gan tu bheith baoch: míbhaochas.</span>
<lb n="2051"/></p>
</div>
<pb n="51"/>
<div><lb n="2052"/><p><span>MÍCHÉATACH — Táid míchéatach le chéile.  Táim míchéatach</span>
<lb n="2053"/><span>ort.  Tá meas míchéatach agam ort = tá meas agam ort go</span>
<lb n="2054"/><span>bhfuil tu míshásta, nó gur deacair tu shásamh.  Tá m'aigne</span>
<lb n="2055"/><span>míchéatach ó bhíos ag cainnt leis siúd go bhfuil an chainnt</span>
<lb n="2056"/><span>ghránna aige.  Ní gá dhuit bheith ag cainnt chó míchéatach san =</span>
<lb n="2057"/><span>árd; as an slí; go trom ar dhruím dhuine éigint eile</span>
<lb n="2058"/><span>(mar gheall ar —).  Bhí sé ag labhairt mhíchéatach go maith</span>
<lb n="2059"/><span>ort indiubh = milleánach, gan bheith baoch díot 'na chainnt.</span></p>
<lb n="2060"/>
<lb n="2061"/><p><span>MÍGHLÉAS — Tá an t-inneall ar míghléas = as órdú: gan</span>
<lb n="2062"/><span>bheith ag oibriú i gceart.  Is minic a théighean mo rothar ar</span>
<lb n="2063"/><span>míghléas pé sa dial rud atá bun-ós-cionn ann.</span></p>
<lb n="2064"/>
<lb n="2065"/><p><span>MIL — Tráthnóna meala: aimsir (nó bliain) mheala:</span>
<lb n="2066"/><span>lá meala = aoibhinn: glórmhar.</span></p>
<lb n="2067"/>
<lb n="2068"/><p><span>MÍLCHEÁRD — Tá mílcheárd im chois = boghsín beag a</span>
<lb n="2069"/><span>thagan thíos fén gcois go mbíon ana-thochas ann agus ballín</span>
<lb n="2070"/><span>beag istig 'na lár.</span></p>
<lb n="2071"/>
<lb n="2072"/><p><span>MÍLE — Míle gairid: míle fada: míle Gaolach: míle</span>
<lb n="2073"/><span>Gallda (Gall-a).</span></p>
<lb n="2074"/>
<lb n="2075"/><p><span>MILIS — Is minic a bhí daoine milis go maith le chéile</span>
<lb n="2076"/><span>agus a bhí searbh go leór 'na dhiaidh sin.  Ceól binn milis</span>
<lb n="2077"/><span>na n-éan.</span></p>
<lb n="2078"/>
<lb n="2079"/><p><span>MÍLÍTHEACH — D'ionntuigh sé mílítheach nuair a chualaidh</span>
<lb n="2080"/><span>sé scéal an bháis = d'iompuigh a líth air, ann í d'athruigh sé</span>
<lb n="2081"/><span>'na dhath i bhánuigh sé.</span></p>
<lb n="2082"/>
<lb n="2083"/><p><span>MILLEÁN — Fuaireas ana-mhilleán i dtaobh fanúint istig</span>
<lb n="2084"/><span>ó scoil = milleánadh me go mór.</span></p>
<lb n="2085"/>
<lb n="2086"/><p><span>MILLIM — Tá an aimsir bog, ach níl ann mhille ann =</span>
<lb n="2087"/><span>díobháil.  Bíon duine millte nuair a théighean sé amach as an</span>
<lb n="2088"/><span>éadach agus gearánta air.  Bíon sé gan mhaith an uair sin.</span></p>
<lb n="2089"/>
<lb n="2090"/><p><span>MILLTEÓIREACHT — Millteóireacht atá ar Nóra = í bheith</span>
<lb n="2091"/><span>breóite ana-fhada agus droch-ní éigint á snaoidhe amach:</span></p>
</div>
<pb n="52"/>
<div><lb n="2092"/><p><span>meath éigint go dtéighean sé coitianta den ndochtúir é</span>
<lb n="2093"/><span>leigheas.</span></p>
<lb n="2094"/>
<lb n="2095"/><p><span>MILSÍGHIM — Ní mhilseóch an méid sin siúicre an tae</span>
<lb n="2096"/><span>dhom = ní chuirfeadh blas milis uirthi, nó air.</span></p>
<lb n="2097"/>
<lb n="2098"/><p><span>MÍMHÁRD — Mí-rath: droch-rath: mí-ádh.</span></p>
<lb n="2099"/>
<lb n="2100"/><p><span>MÍN — Tá an spideóigín ana-mhín = gan bheith fiain —</span>
<lb n="2101"/><span>tagan isteach sa chistin.  Tá na buachaillí ag féachaint chó</span>
<lb n="2102"/><span>mín macánta gur dhóigh leat gur naomh gac éinne aca.</span></p>
<lb n="2103"/>
<lb n="2104"/><p><span>MÍNEÁIREACH — Bhí teist mhíneáireach ar an mbean = é</span>
<lb n="2105"/><span>ráite go raibh sí gan náire: nó í bheith malluithe tuaiscear-</span>
<lb n="2106"/><span>tach: gan bheith cneasta, ach leanfadh a slí féinig.  Tá an</span>
<lb n="2107"/><span>capall so míneáireach go leór mar thug sé snap orm indiubh.</span></p>
<lb n="2108"/>
<lb n="2109"/><p><span>MINICÍOCHT — Dá mhinicíocht a thagan tu seadh is minicí</span>
<lb n="2110"/><span>ba mhian linn tu theacht.</span></p>
<lb n="2111"/>
<lb n="2112"/><p><span>MÍNÍGHIM — Níl na Cláirínigh mínithe síos fós ag arm</span>
<lb n="2113"/><span>Shasana.</span></p>
<lb n="2114"/>
<lb n="2115"/><p><span>MÍOCHOTHROM — Bhíos ar míochothrom sa leabaidh toisc gan i</span>
<lb n="2116"/><span>bheith fada mo dhóthin = gan bheith socair ná ar mo thoil: níor</span>
<lb n="2117"/><span>fhéadas me héinig a réiteach i gceart.  Bhéadh bó amhlaidh</span>
<lb n="2118"/><span>dá mbéadh sí tuitithe isteach i bpoll.  Chuas ar míochothrom</span>
<lb n="2119"/><span>isteach sa mhála = sa tslí ná rabhas cothromach.  Bíon ana-</span>
<lb n="2120"/><span>mhíochothrom orainn ag teacht aníos i gcoinnibh an chnuic ach</span>
<lb n="2121"/><span>bíon an cothrom síos againn.  Is minic a bhíon an focal chó</span>
<lb n="2122"/><span>gairid le míochrom, nó míochorom.</span></p>
<lb n="2123"/>
<lb n="2124"/><p><span>MÍOGARNACH — Tá sé ag míogarnaigh, nó ag míogarnaigh</span>
<lb n="2125"/><span>cholata = nuair a bhíon a chola ag tuitim ar dhuine, agus é</span>
<lb n="2126"/><span>idir bheith 'na chola is 'na dhúiseacht.  Dh'fhéadfá míogarnach</span>
<lb n="2127"/><span>cholata bheith ort agus tu ag cainnt. Ach sa tsrúmartáil bíon</span>
<lb n="2128"/><span>sórt sranntarnaighe ag teacht ar an nduine.</span></p>
<lb n="2129"/>
<lb n="2130"/><p><span>MÍOL — Bhí na bricíní ann chó tiubh leis na míola corra = na</span>
<lb n="2131"/><span>diail bheaga de chuileóigíní a bhíon ann tráthnóna fóghmhair.</span>
<lb n="2132"/><span>Míola críona = na míola a bhíon san adhmad.  Tá ceann an</span></p>
</div>
<pb n="53"/>
<div><lb n="2133"/><p><span>linbh (leinbh) ithte aige sna míola.  Corra-mhíola = míola</span>
<lb n="2134"/><span>corra.</span></p>
<lb n="2135"/>
<lb n="2136"/><p><span>MIONA-GHÁIRÍ — Bhí sé ag miona-gháirí chúgham = gáire</span>
<lb n="2137"/><span>beag á dhéanamh aige chúgham.</span></p>
<lb n="2138"/>
<lb n="2139"/><p><span>MIONGÁN — Raghainn isteach i bpoll miongáin uaidh le</span>
<lb n="2140"/><span>neart náire nó scannra = áit ana-bheag.  Crapan an náire</span>
<lb n="2141"/><span>nó an scannra duine isteach ar a chéile.  Chuirfá isteach i</span>
<lb n="2142"/><span>bpoll miongáin é bhí sé chó mion san.</span></p>
<lb n="2143"/>
<lb n="2144"/><p><span>MIONN — Tar éis na mionn is fearr na mná = sin é nuair</span>
<lb n="2145"/><span>is buige iad nuair a bhíon cainnt chruaidh ráite aca.</span></p>
<lb n="2146"/>
<lb n="2147"/><p><span>MIONRAMH — D'imigh an claidheamh 'na mhionramh i gcoinnibh</span>
<lb n="2148"/><span>an fhalla = 'na bhrúscar: 'na ghiotaí fogha: 'na smidiríní.</span>
<lb n="2149"/><span>Dheineas mionramh den arán le h-é chimilt idir mo dhá bhais.</span>
<lb n="2150"/><span>Tá an long 'na mionramh ar barra an uisce is an t-uisce ag</span>
<lb n="2151"/><span>gabháilt tríthi sall is anall.</span></p>
<lb n="2152"/>
<lb n="2153"/><p><span>MIONUIGHIM — Mionuigh an focal san, an scilling sin,</span>
<lb n="2154"/><span>dom = bris: dein mion, beag.  Ba mhaith liom an chainnt</span>
<lb n="2155"/><span>sin a thuiscint níos mionuithe = é thuiscint nuair a bhéadh sé</span>
<lb n="2156"/><span>briste 'na mhion-choda dhom, agus na mion-choda féinig a</span>
<lb n="2157"/><span>thuiscint níos fearr.  Caithfidh me an focal a dh'fháilt níos</span>
<lb n="2158"/><span>mionuithe = níos briste: i gcoda is lúgha ná san.  Ní mór</span>
<lb n="2159"/><span>dom na téarmaí síochána a dh'fháilt níos mionuithe sar a</span>
<lb n="2160"/><span>mbeidh fhios agam cad is fiú iad.</span></p>
<lb n="2161"/>
<lb n="2162"/><p><span>MÍ-ÓRDÚ — Chaith sé an t-airgead ar mí-órdú = i ndroch-</span>
<lb n="2163"/><span>shlí.  Tá gach ní ar mí-órdú ar an mbórd agam = gan bheith</span>
<lb n="2164"/><span>i n-eagar ceart.</span></p>
<lb n="2165"/>
<lb n="2166"/><p><span>MIOTAMUS — Bhí an spiaire ag dearbhú bréige im</span>
<lb n="2167"/><span>choinnibh sa chúirt chun miotamus mo chrochta a sholáthar dom =</span>
<lb n="2168"/><span>órdú scríobhtha.</span></p>
<lb n="2169"/>
<lb n="2170"/><p><span>Mí-SHÁSAMH — Tá mí-shásamh éigint ort.</span></p>
<lb n="2171"/>
<lb n="2172"/><p><span>MISDE — Nára misde é é an té a dheinean an gníomh</span>
<lb n="2173"/><span>fóghanta.</span>
<lb n="2174"/></p>
</div>
<pb n="54"/>
<div><lb n="2175"/><p><span>MÍSHEÓL — Níor bhain aon mhísheól dúinn ar an mbóthar =</span>
<lb n="2176"/><span>tionóisc, óspairt; chuamair slán.  Thug an long an trus</span>
<lb n="2177"/><span>isteach gan aon mhísheól = gan mhaisle, gan mháchail.  Fuaireas</span>
<lb n="2178"/><span>do litir gan aon mhíseól = gan aon dul-amú ná éinní do dhul</span>
<lb n="2179"/><span>uirthi.  Cuirtear an focal ag obair tímpal gach saghas</span>
<lb n="2180"/><span>cúrsa.</span></p>
<lb n="2181"/>
<lb n="2182"/><p><span>MISIÚR — Rud chun tómhas a dhéanamh — chun éadach, cig, a</span>
<lb n="2183"/><span>thómhas.</span></p>
<lb n="2184"/>
<lb n="2185"/><p><span>MÍSHLACHT — Ní slacht a chuiris ar an scéal ach míshlacht =</span>
<lb n="2186"/><span>a mhalairt.</span></p>
<lb n="2187"/>
<lb n="2188"/><p><span>MISNEACH — Ní bhfuaireas im mhisneach (bisneach) é rá =</span>
<lb n="2189"/><span>ní raibh sé de mhisneach agam.  Conus tá an misneach agat</span>
<lb n="2190"/><span>indiu, a Shéamais? = conus tán tu? conus tá an croidhe</span>
<lb n="2191"/><span>agat?  Nó, do mhisneach.  Chailleas mo mhisneach nách mór</span>
<lb n="2192"/><span>nuair a chonac na fiacha a bhí anuas sa mhairc orm.  Bhí an</span>
<lb n="2193"/><span>breóiteachán olc go maith indé, ach tá sé ag dul i misneach,</span>
<lb n="2194"/><span>ag fáil mhisnigh, indiu — agus é i n'am aige = ag dul i bhfeabhas:</span>
<lb n="2195"/><span>tuille den gcroidhe ag teacht dó.  Bhí sé bocht go leór ach</span>
<lb n="2196"/><span>thugas fé n-a thuille misnigh a spreaga ann.  Bhíos a d'iarraidh</span>
<lb n="2197"/><span>an misneach do choimeád suas pé droch-chuma a bhí ar an</span>
<lb n="2198"/><span>gcúrsa.  Ní mór an misneach a bhí sa litir a fuaireas uait =</span>
<lb n="2199"/><span>rud a spreagfadh duine chun misnigh — airgead, cainnt</span>
<lb n="2200"/><span>mhisniúil, mola.  Nuair a scríobhfair aríst bíodh breis</span>
<lb n="2201"/><span>mhisnigh orm sa litir agat.  B'olc an misneach ar fhearaibh</span>
<lb n="2202"/><span>bochta gan aon éileamh bheith ar an stoc.  Ní h-aon mhisneach</span>
<lb n="2203"/><span>orm mo ghoile bheith ag dul im choinnibh = ní chuirean sé aon</span>
<lb n="2204"/><span>tógaint croidhe ionnam.</span></p>
<lb n="2205"/>
<lb n="2206"/><p><span>MITHID — Ní dh'fhanfad-sa anso, a bhuachaill, ag feitheamh</span>
<lb n="2207"/><span>led mhithidí = le pé tráth is mian leat teacht; nó é seo nó é</span>
<lb n="2208"/><span>siúd a dhéanamh.  Ní bhéinn ag brath le n-a mhithidí, ná bheith</span>
<lb n="2209"/><span>im buachaill aimsire aige.</span></p>
<lb n="2210"/>
<lb n="2211"/><p><span>MÍ-THOP — Baineadh míthop asam an droch-scéal a chloisint</span>
<lb n="2212"/><span>= mí-phreab, mí-gheit.</span></p>
<lb n="2213"/>
<lb n="2214"/><p><span>MÍ-THRÁTHÚIL — Thána i n-am míthráthúil = ná raibh tráthúil:</span>
<lb n="2215"/><span>ná oiriúnach.</span>
<lb n="2216"/></p>
</div>
<pb n="55"/>
<div><lb n="2217"/><p><span>MIÚN — Tá an cailín sin óg 'na miún is óg na croidhe.</span>
<lb n="2218"/><span>Feic meón.</span></p>
<lb n="2219"/>
<lb n="2220"/><p><span>MÓ — Tá an oíche mós dorcha chun dul amach = ró-dhorcha.</span>
<lb n="2221"/><span>An lá mós fuar, nó mó-is-fuar, chun snámha = rud beag ró-</span>
<lb n="2222"/><span>fhuar.  Tá na bróga mós mór dom: an obair mó-is-cruaidh:</span>
<lb n="2223"/><span>an t-ualach mó-is-trom.  Éinní mó-is-éinní.  Tá sé mó-is-</span>
<lb n="2224"/><span>maith don árthach gabháilt ó thuaidh i gcoinnibh na gaoithe =</span>
<lb n="2225"/><span>ró-mhaith, ró-chruaidh.</span></p>
<lb n="2226"/>
<lb n="2227"/><p><span>MOCH — Nách moch atán tu as an leabaidh?  Tá na maidi-</span>
<lb n="2228"/><span>neacha ag dul i moiche aríst = i bhfaid.  Deinean gach moch</span>
<lb n="2229"/><span>a ghnó, ach ní le h-eiríghe d'oíche é = gach duine a eiríghean go</span>
<lb n="2230"/><span>moch.</span></p>
<lb n="2231"/>
<lb n="2232"/><p><span>MOCHÓIRÍ — Is éachtach an mochóirí thu = duine a eiríghean go</span>
<lb n="2233"/><span>moch.  Nuair a chuireas mo cheann amach ar mhochóirí na</span>
<lb n="2234"/><span>maidine = go moch ar maidin.  Nó muchóirí.</span></p>
<lb n="2235"/>
<lb n="2236"/><p><span>MODAIR-CHEÓ — Tá modair-cheó ann indiu = ceó salach</span>
<lb n="2237"/><span>modartha.  Bhí sé i n'oíche mhodair-cheóig aréir agus ba</span>
<lb n="2238"/><span>dheacair feiscint i bhfad uait.</span></p>
<lb n="2239"/>
<lb n="2240"/><p><span>MODAR-CHEÓDHACH — Deinfidh sí oíche mhodarcheóch anocht</span>
<lb n="2241"/><span>= ceóch gan bheith ró-olc.</span></p>
<lb n="2242"/>
<lb n="2243"/><p><span>MODAR-DHORCHA — Tá an lá modar-dhorcha go leór =</span>
<lb n="2244"/><span>gan bheith glan is gan bheith ró-dhorcha.  Bíon sé modar-</span>
<lb n="2245"/><span>dhorcha an aimsir seo tímpal is a 6 tráthnóna = i n' eascara</span>
<lb n="2246"/><span>lae is oíche.  Nó mudar —.</span></p>
<lb n="2247"/>
<lb n="2248"/><p><span>MOILL — Táim ag coimeád, nó ag cur, moille ort = ad</span>
<lb n="2249"/><span>mhoilliúint, ad mhoilliú.  Chuireas moill ar an gclog =</span>
<lb n="2250"/><span>chuireas siar é: nó chuireas 'na stop é ar feadh tamaill.</span>
<lb n="2251"/><span>Ná bí am chur chun moille = ag coimeád moille orm.  Bhíomair</span>
<lb n="2252"/><span>ag gluaiseacht chun cinn go breá go dtí an méid seo moille =</span>
<lb n="2253"/><span>lasmuigh den moill seo.  Fuair an sagart glaodhach ola</span>
<lb n="2254"/><span>agus beidh moill air ón Aifrean dá dheascaibh.  Cuireadh</span>
<lb n="2255"/><span>moill seachtaine ar an ngnó.</span></p>
<lb n="2256"/>
<lb n="2257"/><p><span>MOILLIGHIM — N'fheadar cad tá ag moilliú Thomáis</span>
<lb n="2258"/><span>indiubh = ag coimeád moille air.</span>
<lb n="2259"/></p>
</div>
<pb n="56"/>
<div><lb n="2260"/><p><span>MÓIN — Cnuchaire = trí fóid, nó mar sin, 'na seasamh</span>
<lb n="2261"/><span>agus fód eile i n-áirde ortha.  Bhíos ag cnuchairt mhóna =</span>
<lb n="2262"/><span>ag déanamh cnuchairí.  Cnucharuightear í.  Stualain = cnuch-</span>
<lb n="2263"/><span>aire mór; bíon níos mó go maith ná an cnuchaire.  I lár</span>
<lb n="2264"/><span>na stualainne.  Mórchuid stualainní.  Tá sé ag stualáil</span>
<lb n="2265"/><span>(mhóna).  Tá an mhóin stualálta.  Táimíd ag cur fórach</span>
<lb n="2266"/><span>ar an gcruaich = na fóid a cuirtear i n-eagar ar an dtaobh</span>
<lb n="2267"/><span>amuigh chun an bháisteach do choimeád amach.  Fiacail an</span>
<lb n="2268"/><span>phortaigh = ciúmhais i an áit ar a gcaithtear i n-áirde na</span>
<lb n="2269"/><span>fóid nua-bhainte.  Drom an phortaigh = an portach féin</span>
<lb n="2270"/><span>siar ón bhfiacail — an áit i n-áirde ar a gcuirtear an mhóin</span>
<lb n="2271"/><span>chun triomú.  Gabhal an phortaigh = an áit íseal thíos go</span>
<lb n="2272"/><span>mbíon an mhóin bainte amach as: bíon screamh brúscair</span>
<lb n="2273"/><span>air agus cuirtear an mhóin ag triomú ann.  Uisce portaigh.</span>
<lb n="2274"/><span>Spairt, nó spadal = droch-mhóin.  Móin fhuinte = móin a</span>
<lb n="2275"/><span>deintear as an mbrúscar le h-uisce a scaoile air agus é</span>
<lb n="2276"/><span>fhuine ar a chéile.</span></p>
<lb n="2277"/>
<lb n="2278"/><p><span>MÓIREACHT — Táimíd ag dul i móireacht le chéile le</span>
<lb n="2279"/><span>tamall = chun muínntearais: ag dul i gceanúlacht ar a</span>
<lb n="2280"/><span>chéile: ag eiríghe mór.</span></p>
<lb n="2281"/>
<lb n="2282"/><p><span>MOLAIM — Ní mholfainn an té go mbéadh bolg mór aige</span>
<lb n="2283"/><span>= ní mhaoidhfinn air é.  Níl an obair sin le mola, chun</span>
<lb n="2284"/><span>molta = níl sé go maith.  D'fhágamair an t-achran fé mhola</span>
<lb n="2285"/><span>Sheáin = go ndeinfimíst pé réiteach a thabharfadh sé.  Bhí sé</span>
<lb n="2286"/><span>ag baint na bputóg as rialtas Shasana agus mise ag mola</span>
<lb n="2287"/><span>an scéil leis = ag mola na cainnte (an chúrsa) leis: á</span>
<lb n="2288"/><span>rá leis go raibh an ceart aige, go rabhas ag teacht leis, go</span>
<lb n="2289"/><span>n-aontóinn leis, agus mar sin de.  Ag mola an cheachta</span>
<lb n="2290"/><span>leis an scoláire = ag mola an cheachta fé mar a bhí sé á</span>
<lb n="2291"/><span>scríobh nó á thabhairt amach ag an scoláire.  Bíon Sasana</span>
<lb n="2292"/><span>ag mola leis an bhFrainnc nuair a bhíon sí ag tabhairt ropa</span>
<lb n="2293"/><span>fén nGearmáin.  Ní mholfadh an dochtúir aon fheóil dom.</span></p>
<lb n="2294"/>
<lb n="2295"/><p><span>MÓR — Tá sí ana-mhór aige sna daoine = ana-mheas bheith</span>
<lb n="2296"/><span>aca uirthi.  Is mó go mór púnt ná scilling = tá sé i bhfad</span>
<lb n="2297"/><span>níos mó.</span></p>
<lb n="2298"/>
<lb n="2299"/><p><span>MÓRÁN — Ní mórán ná gur mar a chéile an dá fhocal =</span>
<lb n="2300"/><span>ní mór ná —.</span>
<lb n="2301"/></p>
</div>
<pb n="57"/>
<div><lb n="2302"/><p><span>MÓRCHÚISEACH — An te go mbíon substainnt mhaith aige</span>
<lb n="2303"/><span>bíon sé mórchúiseach go minic agus bun aige leis.  Is dó is</span>
<lb n="2304"/><span>cóir.</span></p>
<lb n="2305"/>
<lb n="2306"/><p><span>MÓRCHÚRAMACH — Duine mórchúramach = go mbíon mórán</span>
<lb n="2307"/><span>cúraim air.  Ní mór an chabhair an méid sin airgid chun tig</span>
<lb n="2308"/><span>mórchúramach do chur chun cinn = tig go mbíon mórán cúraim,</span>
<lb n="2309"/><span>nó mórán cúraimí, le freastal ann.</span></p>
<lb n="2310"/>
<lb n="2311"/><p><span>MÓRDHACHT — Tá an iomarca mórachta ag baint leat =</span>
<lb n="2312"/><span>tu bheith ró-mhór ionnat féinig: bheith ró-mheastúil ort</span>
<lb n="2313"/><span>féinig.  Bíon an mhóracht ar an dtaobh amuigh.  An té go</span>
<lb n="2314"/><span>mbainean san leis bíon a leath san aer, uaireanta, agus ní</span>
<lb n="2315"/><span>le n-a chuid substainnte é, go minic.</span></p>
<lb n="2316"/>
<lb n="2317"/><p><span>MÓRTAS — Thógas tig mórtais = grianán tíghe: tig mór.</span></p>
<lb n="2318"/>
<lb n="2319"/><p><span>MOTHÁILEACH — Táim motháileach go maith = braithim rudaí</span>
<lb n="2320"/><span>go maith, is go tapaidh — b'fhuiriste me mhúscailt, nó chloisfinn</span>
<lb n="2321"/><span>fothram ana-bheag: braithteach.</span></p>
<lb n="2322"/>
<lb n="2323"/><p><span>MOTHALLACH — Nách mothallach an fear é! = mór-chuid</span>
<lb n="2324"/><span>gruaige aige is í ag imeacht gan cóiriú.</span></p>
<lb n="2325"/>
<lb n="2326"/><p><span>MOTHALUIGHIM — Tá sé ag mothalú as a chola = ag mothú,</span>
<lb n="2327"/><span>ag braistint, ag dúiseacht.</span></p>
<lb n="2328"/>
<lb n="2329"/><p><span>MOTHUIGHIM — Níor mhothuíos indiu go dtí n-a 9 = níor</span>
<lb n="2330"/><span>bhraitheas, níor dhúisíos: níor mhothuíos as mo chola.  Tá</span>
<lb n="2331"/><span>an mac imithe uaim agus mothuighim uaim go maith é — agus</span>
<lb n="2332"/><span>a ghnó.  Táim im chola ó mhaidin gan mhotháilt = gan bhraistint,</span>
<lb n="2333"/><span>gan dúiseacht.  Níor mhothuíos do theacht isteach = níor</span>
<lb n="2334"/><span>bhraitheas, ní raibh aon mhotháilt agam ar do theacht.</span></p>
<lb n="2335"/>
<lb n="2336"/><p><span>MUC — Tháinig muc ar gach malain liom = ana-chuma feirge.</span></p>
<lb n="2337"/>
<lb n="2338"/><p><span>MUCH — Feic moch.  Bhuaileas amach scoth-mhuch ar maidin</span>
<lb n="2339"/><span>= cuíbhsach much.</span></p>
<lb n="2340"/>
<lb n="2341"/><p><span>MUCADÁIL — Nách ort atá an mhucadáil chúgham! = bheith</span>
<lb n="2342"/><span>ana-mhí-shíbhíalta: freagraí gan phléisiúr a thabhairt go</span></p>
</div>
<pb n="58"/>
<div><lb n="2343"/><p><span>lasánta tapaidh crosta — inghín, cig, ag imeacht fé dhéin rínce</span>
<lb n="2344"/><span>agus an mháthair ag baint earruíochta aisti.</span></p>
<lb n="2345"/>
<lb n="2346"/><p><span>MÚCHAIM — Ná leig di múcha — don dteine.  Táim marbh</span>
<lb n="2347"/><span>le múcha aníos (nó suas) = me bheith múchta.  Tá ana-mhúcha</span>
<lb n="2348"/><span>suas ínnti sin.  Mhúch an t-iasc = d'imigh síos ó bharra an</span>
<lb n="2349"/><span>uisce.  Tháinig ana-mhúcha aníos ar mo chroidhe.  Is ins na</span>
<lb n="2350"/><span>scoileana a mhúch an Ghaoluinn = fuair bás.  Táim múchta</span>
<lb n="2351"/><span>píopálta suas, agus gan é ar mo chumas m'anál a tharrac.</span></p>
<lb n="2352"/>
<lb n="2353"/><p><span>MUDAR-CHEÓCH — Lá mudar-cheóch — go mbéadh brat salach</span>
<lb n="2354"/><span>ceóig ann.  Feic modartha.</span></p>
<lb n="2355"/>
<lb n="2356"/><p><span>MUILEAN — Bíon gach éinne ag tarac uisce go dtí n-a</span>
<lb n="2357"/><span>mhuilean féinig = 'na chúram féinig: ní bhíon i gcúram an fhir</span>
<lb n="2358"/><span>thall.  Bhí sé neamhchainnteach, ach tá ag teacht fé n-a mhuilean</span>
<lb n="2359"/><span>anois = breis chainnte bheith ag teacht chuige: fé n-a theangain.</span>
<lb n="2360"/><span>Muilean gaoithe — deintear é le blúire adhmaid nó páipéir</span>
<lb n="2361"/><span>láidir a cheangal de chórda, an córda a chasa go maith agus</span>
<lb n="2362"/><span>ansan é scaoile: deinean sé glór maith.</span></p>
<lb n="2363"/>
<lb n="2364"/><p><span>MUIN — Feic mairc.  Ar mhuin mhairc a chéile: nó ar</span>
<lb n="2365"/><span>mhuin bhaic a chéile.</span></p>
<lb n="2366"/>
<lb n="2367"/><p><span>MUINE — Dar muine = dar fia.</span></p>
<lb n="2368"/>
<lb n="2369"/><p><span>MUINEÁL — Táim síos go dtí mo mhuineál ag obair, nó</span>
<lb n="2370"/><span>san obair = go doimhin.  Chuas 'na mhuineál = rugas greim ar</span>
<lb n="2371"/><span>a scórnaigh.</span></p>
<lb n="2372"/>
<lb n="2373"/><p><span>MUÍNG — Tá muíng gruaige ort = gruaig fhada: mothal:</span>
<lb n="2374"/><span>feirc — an paiste fada a fágtar i dtosach an chinn.  Muíng</span>
<lb n="2375"/><span>= an ruaimneach a bhíon ag fás ar mhuineál capaill nó ar a</span>
<lb n="2376"/><span>eirbal: nó an snáithín a bhíon ar shlat iascaigh.</span></p>
<lb n="2377"/>
<lb n="2378"/><p><span>MUIR — Ba cheart an cladhaire do chur le mór-mhuir is le</span>
<lb n="2379"/><span>fairrge = é chaitheamh isteach sa pholl, sa bhfairrge.</span></p>
<lb n="2380"/>
<lb n="2381"/><p><span>MUIRBHEACH — Gainneamhail (gainniúil).</span></p>
<lb n="2382"/>
<lb n="2383"/><p><span>MUIRIR — Tá muirir ar Mhicheál = clann air.  An mór</span>
<lb n="2384"/><span>do mhuirir anois?</span>
<lb n="2385"/></p>
</div>
<pb n="59"/>
<div><lb n="2386"/><p><span>MUIRIREACH — Fear bocht muirireach = go bhfuil muirir</span>
<lb n="2387"/><span>throm air: atá fé mhuirir throm.  Duine muirireach = trom,</span>
<lb n="2388"/><span>aindeis.  Bó mhuirireach.  Capall muirireach = mór, garbh;</span>
<lb n="2389"/><span>gur deacair é chothú.</span></p>
<lb n="2390"/>
<lb n="2391"/><p><span>MÚIS — Múis mhná = bean mhór leathan bheathuithe agus</span>
<lb n="2392"/><span>feóil ar crith uirthi.  Tá múis ar fad déanta díot = tán</span>
<lb n="2393"/><span>tu id mhúis: tuitithe go mór chun feóla.  Nó, bean go</span>
<lb n="2394"/><span>mbéadh cuid mhaith feóla uirthi.</span></p>
<lb n="2395"/>
<lb n="2396"/><p><span>MÚISIÚNTA — Nuair a bhíon an fheamanach tamal ar an</span>
<lb n="2397"/><span>dtráigh bíon blath múisiúnta uaithi, nó bhéadh ar an bhfeóil dá</span>
<lb n="2398"/><span>mbéadh sí ag lobha, geall leis = blath go mór thar ceart:</span>
<lb n="2399"/><span>níos measa go mór ná bheith cabhruithe.  Oíche mhúisiúnta =</span>
<lb n="2400"/><span>tais, trom, salach ínti féinig.  Oíche mhúisiúnta dhorcha.</span></p>
<lb n="2401"/>
<lb n="2402"/><p><span>MULLÓG — Mullóg cnuic = maol-chnoc.  Ar bharra na</span>
<lb n="2403"/><span>mullóige.</span></p>
<lb n="2404"/>
<lb n="2405"/><p><span>MÚN — Dhein sé a mhún ar a bhríste.</span></p>
<lb n="2406"/>
<lb n="2407"/><p><span>MÚNLA — Deineadh i n-aon mhúnla amháin iad.  As an</span>
<lb n="2408"/><span>múnla amach a tháinig an cailín sin = í bheith ana-dheas:</span>
<lb n="2409"/><span>naoidheanta.  Níl an lampa san as múnla = níl sé gan</span>
<lb n="2410"/><span>an scéimh agus an crot ceart a bheith air.  Múnlálta =</span>
<lb n="2411"/><span>córach (ó mhúnlaim).</span></p>
<lb n="2412"/>
<lb n="2413"/><p><span>MÚR — Níl aon phioc den salan againn fé mhúir an tíghe =</span>
<lb n="2414"/><span>sa tig: fé fhallaí an tíghe.  Múr báistighe = tuitim trom</span>
<lb n="2415"/><span>báistí.</span></p>
<lb n="2416"/>
<lb n="2417"/><p><span>MÚRÁLAIM — Tá an t-árthach ar múráil = ar a h-ann-</span>
<lb n="2418"/><span>caire.  Nó, mórálaim.</span></p>
<lb n="2419"/>
<lb n="2420"/><p><span>MURAN-Níl sé i gcúram na Gaoluinne muran mó atá</span>
<lb n="2421"/><span>sé 'na coinnibh = maran, mara, muna.</span></p>
<lb n="2422"/>
<lb n="2423"/><p><span>MURCHA — Chonaic sé Murcha — nó an tor ba ghiorra dhó =</span>
<lb n="2424"/><span>fuair sé an bás nách mór: chuaidh i n-árd-chonntabhairt, i</span>
<lb n="2425"/><span>n-ana-chruadh-chás.  Nuair a tháinig sé isteach ón lá ar éaló</span></p>
</div>
<pb n="60"/>
<div><lb n="2426"/><p><span>ó scoil thugas Murcha dhó = ana-léasa: scannra, agus mar</span>
<lb n="2427"/><span>sin.</span></p>
<lb n="2428"/>
<lb n="2429"/><p><span>MURDAL — Nuair a chonnaic sí na saighdiúirí ag teacht</span>
<lb n="2430"/><span>liúgh sí "Míle murdal."</span></p>
<lb n="2431"/>
<lb n="2432"/><p><span>MÚSCLAIM — B'fhearr liom ar fear thíos a mhúscailt</span>
<lb n="2433"/><span>ná bheith ag rith síos na gcómharsan = ainm an diail do tharrac</span>
<lb n="2434"/><span>anuas, do thabhairt ar barra, do lua.  Is mó focal múscailte</span>
<lb n="2435"/><span>agat le 3 seachtaine = tugtha ar barra aniar as mo cheann.</span>
<lb n="2436"/><span>Dá mbéadh salachar i gcopán uisce agus go gcorrófá é</span>
<lb n="2437"/><span>mhúsclófá ar barra é = chuirfá, thabharfá.  Ní gá dhuit droch-</span>
<lb n="2438"/><span>bhrí an fhocail a mhúscailt ar barra mar ní h-é a mheághas a</span>
<lb n="2439"/><span>chur i n-úil.  Tá Eilís go maith chun a gátar a mhúscailt = a</span>
<lb n="2440"/><span>chur i n-úil.  Do múscluíodh slí nua dhom chun púdar a dhéanamh</span>
<lb n="2441"/><span>= nochtadh, teasbánadh.</span></p>
<lb n="2442"/>
<lb n="2443"/><p><span>MUSTAR — Tá mustar air as a chuid Béarla = eiríghe ó</span>
<lb n="2444"/><span>thalamh: tógaint croidhe: mór-chúis.  Mustar gan ghustal</span>
<lb n="2445"/><span>fé bhean a' t-aon bhó.  Mustar gan dúchas is deacair é</span>
<lb n="2446"/><span>dh'úmpar = eiríghe i n-áirde gan sínsearacht.</span></p>
<lb n="2447"/>
<lb n="2448"/><p><span>MÚTÚIL — Bíon bia mútúil nuair a bhíon sé borb saibir</span>
<lb n="2449"/><span>agus ná féadfá mórán de a dh'ithe.  Bíon amhlaidh gan aon</span>
<lb n="2450"/><span>chabhruitheacht ná lobhthacht ag baint leis.  Tá cré an ghuirt</span>
<lb n="2451"/><span>seo mútúil borb = saibhir: mhúsclóch an síol aníos go maith.</span>
<lb n="2452"/><span>Nó, mútúlta.</span></p>
<lb n="2453"/>
<lb n="2454"/><p><span>N</span></p>
<lb n="2455"/>
<lb n="2456"/><p><span>NÁ — An ndúbhraís go dtiocfá?  Ní dubhart ná go</span>
<lb n="2457"/><span>dtiocfainn = go deimhin ní dúbhart: ní dúbhart go dtioc-</span>
<lb n="2458"/><span>fainn, ná ní dubhart go dtiocfainn — an ní céadna fé dhó.</span>
<lb n="2459"/><span>Nílim ná tuirseach.  An é a bhí ann?  Ní hé ná é.  Ar</span>
<lb n="2460"/><span>thugais an púnt dó?  Níor dheineas ná é thabhairt.  Béidir</span>
<lb n="2461"/><span>go bhfuilim ag cur aon chur-isteach ort?  Nílean tu ná tu.</span>
<lb n="2462"/><span>Ní thuigim an focal ná é thuiscint.</span></p>
<lb n="2463"/>
<lb n="2464"/><p><span>NÁCH — Cad nách maith?  Ceist é sin tímpal cainnt mar</span></p>
</div>
<pb n="61"/>
<div><lb n="2465"/><p><span>seo — "Ní maith liom é." = Cad é féin?: cad é nách maith</span>
<lb n="2466"/><span>leat?</span></p>
<lb n="2467"/>
<lb n="2468"/><p><span>NÁDÚIR — Tá ana-nádúir i Seán, nó ag baint leis =</span>
<lb n="2469"/><span>tá ana-chroidhe aige: dá dteastóch éinní uait thabharfadh sé,</span>
<lb n="2470"/><span>nó dheinfeadh sé, dhuit é dá bhféadfadh sé: fial agus croidhe</span>
<lb n="2471"/><span>maith aige: truaighmhéileach duit dá mbéadh aon trioblóid</span>
<lb n="2472"/><span>ort: go maith do sna cómharsain agus do sna bochtaibh.  Tá</span>
<lb n="2473"/><span>nádúir aige dhom = croidhe maith: ball bog 'na chroidhe.</span>
<lb n="2474"/><span>Tá galar ar an mbó 'na nádúir — nó ar aon ainmhí</span>
<lb n="2475"/><span>baininscineach.</span></p>
<lb n="2476"/>
<lb n="2477"/><p><span>NÁDÚRTHA — Bhí sé nádúrtha riamh = an nádúir a bheith</span>
<lb n="2478"/><span>ann.  Tá sé nádúrtha do n-a thír, domh-sa.</span></p>
<lb n="2479"/>
<lb n="2480"/><p><span>NÁIRE — Mo náire dhearg thu, a Mháire, é sin a dhéanamh =</span>
<lb n="2481"/><span>mo náire dhóighte.  Níl aon náire ort ná ionnat — ach ní mar-</span>
<lb n="2482"/><span>a-chéile an dá ní san.  Ní raibh náire ná allus ná faic orm</span>
<lb n="2483"/><span>roimis an easbog.  Ní raghainn ag tabhairt náire dom féinig</span>
<lb n="2484"/><span>i gcuideachta an rógaire sin = am ísliú féinig i súile na</span>
<lb n="2485"/><span>ndaoine.  Ní thabharfainn náire dom héinig é dhéanamh.  Is</span>
<lb n="2486"/><span>minic a thug do chainnt náire dhuit agus gan aon náire ort</span>
<lb n="2487"/><span>dá bhárr.</span></p>
<lb n="2488"/>
<lb n="2489"/><p><span>NAITH — Ní chuirfinn aon naith ins na páipéirí nuachta =</span>
<lb n="2490"/><span>aon tsuím.  Ní chuirfinn aon naith ins an leabhar le n' fhaid =</span>
<lb n="2491"/><span>ní thógfainn aon cheann do n' fhaid: ní raghadh a fhaid 'na</span>
<lb n="2492"/><span>luighe orm.  Tá naitheana an domhain ag baint leat = slite,</span>
<lb n="2493"/><span>neithe, ar leithilig: bóithre fé leith, béasa fé leith, slite</span>
<lb n="2494"/><span>cainnte leithreachaiseacha.  Tá an focal san mar naith againn</span>
<lb n="2495"/><span>anso le fada — "an bhean dhearg," cig, do thabhairt ar an</span>
<lb n="2496"/><span>dteangain.</span></p>
<lb n="2497"/>
<lb n="2498"/><p><span>NAMHADACH — Duine críona namhadach = crosta, goir-</span>
<lb n="2499"/><span>geach, ná féadfá baint leis ná bagairt air.  Duine críona</span>
<lb n="2500"/><span>sochma an taobh eile de.  An madra a bhíon namhadach i</span>
<lb n="2501"/><span>mbéal a dhoiris féin ní leigfeadh sé éinne thairis.  An duine</span>
<lb n="2502"/><span>namhadach dá n-imreóch an leanbh cleas beag air béidir go</span>
<lb n="2503"/><span>dtabharfadh sé clobhta nímhneach dhó.  Bíon sé íogair: gan</span>
<lb n="2504"/><span>bheith pléisiúrtha.</span>
<lb n="2505"/></p>
</div>
<pb n="62"/>
<div><lb n="2506"/><p><span>NAOI — Níl i n-aon ní ach cómhrá 9 lá = bíon sé 'na sheana-</span>
<lb n="2507"/><span>scéal fé sin.  Ba cheart rud a thabhairt do naoi na truagha =</span>
<lb n="2508"/><span>díol na truagha: duine dealbh bocht.  Ana-naoi truagha</span>
<lb n="2509"/><span>seadh é: níl faic aige.  Naoidhe na truagha a deirtear.</span></p>
<lb n="2510"/>
<lb n="2511"/><p><span>NAOIDHEANTA — Nách deas naoidheanta an cailín í</span>
<lb n="2512"/><span>siúd? = ana-chúmtha: gan mháchail i n-aon bhall dá h-aghaidh.</span>
<lb n="2513"/><span>Má bhíon an cóntanós deas ag duine tá sé rithte naoidheanta.</span>
<lb n="2514"/><span>Peictiúir gleóite naoidheanta.</span></p>
<lb n="2515"/>
<lb n="2516"/><p><span>NAOIDHNÁN — Leanbh tamall beag tréis bheith 'na bhunóic.</span></p>
<lb n="2517"/>
<lb n="2518"/><p><span>NAOMH — Níl aon naomh le Murcha, le mathúna = den</span>
<lb n="2519"/><span>ainm sin.</span></p>
<lb n="2520"/>
<lb n="2521"/><p><span>NAOMHÓG — Na tochtaí = na suidheacháin a bhíon sa naomhóig.</span>
<lb n="2522"/><span>Tochta seóil = an tochta go mbíon an seól-chrann suidhte</span>
<lb n="2523"/><span>isteach ann.  Na maidí cos = na cláracha beaga ar a gcuir-</span>
<lb n="2524"/><span>tear na cosa.  Tosach agus deire na naomhóige, agus bogha.</span>
<lb n="2525"/><span>An tochta láir.  Na h-easnuíocha = na blúiríacha adhmaid a</span>
<lb n="2526"/><span>bhíon ag dul tímpal na naomhóige agus go gceangluightear an</span>
<lb n="2527"/><span>croicean díobh.  Croch na líonta = an chroch ar a gcuirtear</span>
<lb n="2528"/><span>ag triomú iad.  Snáithín deisiúcháin = snáithín chun na líonta</span>
<lb n="2529"/><span>a dheisiú.</span></p>
<lb n="2530"/>
<lb n="2531"/><p><span>NEAC — Neacanna = na tairngí beaga beaga a cuirtear</span>
<lb n="2532"/><span>isteach i mbonn bróige, nó tríd an bhfonnsa (fúnsa) ag</span>
<lb n="2533"/><span>deisiú camáin.</span></p>
<lb n="2534"/>
<lb n="2535"/><p><span>NEAD — Tá an t-éan ag bailiú nide.</span></p>
<lb n="2536"/>
<lb n="2537"/><p><span>NEADUIGHIM — Bíon mór-chuid éanlaithe ag neadú ins na</span>
<lb n="2538"/><span>crannuíocha so = na neada a bheith aca ionnta.</span></p>
<lb n="2539"/>
<lb n="2540"/><p><span>NEAFUISEACH — Mairean daoine neafuiseach 'e bhreis ar</span>
<lb n="2541"/><span>a chéile = go bog: slí bheatha a dh'fháilt go bog.  Is breá</span>
<lb n="2542"/><span>neafuiseach atán tu ag cur do shaoil díot: atá do bheatha ag</span>
<lb n="2543"/><span>teacht ort = gan puínn duada.  Is breá neafuiseach atá</span>
<lb n="2544"/><span>cúis na h-Éirean ag teacht ar dhaoine 'e bhreis ar chuid eile</span>
<lb n="2545"/><span>aca atá a d 'iarraidh cirt a dh'fháilt di.  Tagan an Ghaoluinn a</span>
<lb n="2546"/><span>scríobh ana-neafuiseach ort = go breá, bog, símplí.  Docht</span></p>
</div>
<pb n="63"/>
<div><lb n="2547"/><p><span>an taobh eile.  Táim ag imeacht go breá neafuiseach fé</span>
<lb n="2548"/><span>sheól dom héinig, agus na maidí rámha díomhaoín.</span></p>
<lb n="2549"/>
<lb n="2550"/><p><span>NÉAL — Thuit néal orm = néal codlata.  Tháinig néal</span>
<lb n="2551"/><span>orm = néal feirge: néal buile.  Níor fhan aon néal aige</span>
<lb n="2552"/><span>nuair a chualaidh sé an cúntas = aon mheabhair — le feirg nó</span>
<lb n="2553"/><span>le h-áthas.  Tháinig néal feirge, néal áthais, air = ana-</span>
<lb n="2554"/><span>fheirg, ana-áthas.</span></p>
<lb n="2555"/>
<lb n="2556"/><p><span>NEAMH — Dá mbéinn chó siúrálta dul (suas) ar neamh is</span>
<lb n="2557"/><span>atáim nár bhriseas an lampa = siúráil nách beag: táim</span>
<lb n="2558"/><span>siúrálta go maith nár bhriseas é.</span></p>
<lb n="2559"/>
<lb n="2560"/><p><span>NEAMH-AISTEAR — Níl aon neamh-aistear ag baint liom</span>
<lb n="2561"/><span>an aimsir seo = díomhaoínteas, easba cúraim.</span></p>
<lb n="2562"/>
<lb n="2563"/><p><span>NEAMH-AISTEARACH — Táim neamh-aistearach = díomhaoín:</span>
<lb n="2564"/><span>nó gnó gan mhaitheas, nó gan puínn maitheasa, sa tsiúl agam.</span>
<lb n="2565"/><span>Bíon Seán neamh-aistearach = bíon ana-spárálach air féinig:</span>
<lb n="2566"/><span>tógan gach ní bog: ní théighean chun puínn trioblóide: gabhan</span>
<lb n="2567"/><span>gach aon chómhngar: bíon bonntáisteach ar an obair.  An té</span>
<lb n="2568"/><span>ná bíon ach rudaí beaga gnótha le déanamh aige bíon sé</span>
<lb n="2569"/><span>amhlaidh.  Tabhair lámh chongnanta dhom mar tán tu neamh-</span>
<lb n="2570"/><span>aistearach go leór chuige.  Táimíd ag maireachtaint go</span>
<lb n="2571"/><span>socair sásta neamhaistearach.  An madra a bhí ag taighde na</span>
<lb n="2572"/><span>gainímhe nó an buachaill a bhí ag caitheamh cloch leis an</span>
<lb n="2573"/><span>ndíomhaoínteas bhíodar neamh-aistearach go maith.</span></p>
<lb n="2574"/>
<lb n="2575"/><p><span>NEAMH-BHREÁ — Neamreá a deirtear.  Nách neamreá an</span>
<lb n="2576"/><span>lá é? = gan bheith breá.</span></p>
<lb n="2577"/>
<lb n="2578"/><p><span>NEAMH-CHEART agus RUDAÍ EILE — Tá an ceacht go</span>
<lb n="2579"/><span>léir neamh-cheart agat.  Tán tu ana-neamh-chruínn = gan</span>
<lb n="2580"/><span>bheith cruínn.  Táim neamh-chruínn ins na ladhracha ag an</span>
<lb n="2581"/><span>bhfuacht = cig, gan greim ceart beith ionnta.  Neamh-chuis.</span>
<lb n="2582"/><span>Le neamh-chuis a dúbhart an focal = gan aon tsuím a chur ann:</span>
<lb n="2583"/><span>gan é rá dáríribh.  Nách neamh-chuiseach a dheinis an cleas? =</span>
<lb n="2584"/><span>gan puínn duadha: símplí: nách neamh-chuiseach a tháinig</span>
<lb n="2585"/><span>leat é dhéanamh — saoráideach.  Bhíomair ag imirt na gcártaí</span>
<lb n="2586"/><span>go neamh-chuiseach aréir toisc gan aon airgead a bheith ann =</span>
<lb n="2587"/><span>go breá bog, gan cúram a dhéanamh díobh: go neafuiseach.</span>
<lb n="2588"/></p>
</div>
<pb n="64"/>
<div><lb n="2589"/><p><span>Ba neamh-dheas an obair dhó é = gan bheith deas: ní raibh sé</span>
<lb n="2590"/><span>ceart le déanamh.  Is neamhdheas an lá é: nó éinní.  Neamh-</span>
<lb n="2591"/><span>iongantach = néamh-úntach.  Tá neameabhair (neamh-mheabhair)</span>
<lb n="2592"/><span>ag teacht orm = me bheith ag cailliúint na meabhrach, nó ag</span>
<lb n="2593"/><span>imeacht ar buile.  Is minic a chuirean an t-ól duine ar</span>
<lb n="2594"/><span>neameabhair = as a mheabhair: gan chuímhne.  Neamh-ruchóid-</span>
<lb n="2595"/><span>each = neamh-urchóideach.  Bíon duine amhlaidh más fuirist</span>
<lb n="2596"/><span>an saol do réiteach leis: ní bhíon sé glic, géar, aibidh.  Bíon</span>
<lb n="2597"/><span>an duine neamh-thógálach ná tógan rud suas go ceann i</span>
<lb n="2598"/><span>bhfad: a chuirfeadh suas ar feadh i bhfad: a bhíon faid-</span>
<lb n="2599"/><span>tsaolach: ní fuirist é thógaint, é lasa chun feirge.  Fuaireas</span>
<lb n="2600"/><span>an leabhar a chailleas i n-áit neamh-thuairimeach = i n-áit ná</span>
<lb n="2601"/><span>raibh aon tuairim agam do, i n-áit ná raibh súil agam leis</span>
<lb n="2602"/><span>ann: san anndóth.  An té a bhíon neamh-thuiscionach bíon sé</span>
<lb n="2603"/><span>ádhbhar glas ann féinig, agus uaireanta ba dheacair gabháilt</span>
<lb n="2604"/><span>leis.  Fear neamh-uireasbach seadh an té a bhíon go maith as:</span>
<lb n="2605"/><span>a bhíon neamh-ghanntarach: ná bíon aon cheal air: go mbíon</span>
<lb n="2606"/><span>a dhóthin go maith aige.</span></p>
<lb n="2607"/>
<lb n="2608"/><p><span>NEART — Ní fheicim go bhfuil aon neart ag dul ort = ag</span>
<lb n="2609"/><span>teacht ionnat.  Tá gníomh mo nirt déanta agam anois =</span>
<lb n="2610"/><span>oiread is  Is féidir lem neart a dhéanamh.  Gníomh mo</span>
<lb n="2611"/><span>dhíchil — cainnt den ndéanamh céadna.</span></p>
<lb n="2612"/>
<lb n="2613"/><p><span>NEARTUIGHIM — Deinfidh an bainne neartú ort = tu</span>
<lb n="2614"/><span>neartú.  Chuireas an spalla san isteach mar neartú ar an</span>
<lb n="2615"/><span>gcainnt = daingeanú: chun é dhéanamh níos diongabhálta.</span></p>
<lb n="2616"/>
<lb n="2617"/><p><span>NEÚDAIMÍ — NEÁDAIMÍ — Níl sa duine sin ach neúdaimí-</span>
<lb n="2618"/><span>neádaimí = duine go mbíon neúdar-neádar ar siúl aige;</span>
<lb n="2619"/><span>nó neúmha-neámha: duine ná deinfeadh dána ort: ná</span>
<lb n="2620"/><span>gheóbhfá uaidh ach "seadh" agus "ní h-eadh," nó chainnt ghairid</span>
<lb n="2621"/><span>mar sin: ná féadfadh béile ceart a dh'ithe: spreasán gan</span>
<lb n="2622"/><span>fuinneamh.</span></p>
<lb n="2623"/>
<lb n="2624"/><p><span>NEÚDAR-NEÁDAR — Bhí neúdar-neádar aige tímpal</span>
<lb n="2625"/><span>an bhó a cheannach = ná raibh fhios aige an gceannóch sé í nó ná</span>
<lb n="2626"/><span>deinfeadh: béidir go ndeinfeadh agus béidir eile ná dein-</span>
<lb n="2627"/><span>feadh, agus ní raibh fhios aige.  An bhfuighir an rothar uaidh?</span>
<lb n="2628"/><span>N'fheadar: neúdar-neádar a bhí aige = ní bhfuaireas freagra</span>
<lb n="2629"/><span>díreach uaidh mar seo ná mar siúd: ní bhfuaireas uaidh ach</span></p>
</div>
<pb n="65"/>
<div><lb n="2630"/><p><span>neúdar-neádar — "ba mhaith liom é thabhairt, ach ansan tá</span>
<lb n="2631"/><span>sé leath-bhriste, agus béidir go dteastóidh sé uaim féinig,</span>
<lb n="2632"/><span>agus n'fheadar cad a dheinfead."  Bhí neúdar-neádar aige</span>
<lb n="2633"/><span>gur chuma leis aige nó uaidh an lá saoire.</span></p>
<lb n="2634"/>
<lb n="2635"/><p><span>NEÚMHA-NEÁMHA — Deinean an mhi srónú a chur suas.</span>
<lb n="2636"/><span>Neúdar-neádar: cainnt gan fonn.</span></p>
<lb n="2637"/>
<lb n="2638"/><p><span>NÍ — Is beag an ní nuair a ghuidhfinn duit gan crí ná áird</span>
<lb n="2639"/><span>a bheith ort go deó = ní thógfadh sé mórán me mhúscailt chun</span>
<lb n="2640"/><span>na guidhe sin.  Is suarach an ní (ná) go dtabharfainn mo</span>
<lb n="2641"/><span>mhallacht ar Rialtas Shasana.  Chonac chúgham é agus ní raibh</span>
<lb n="2642"/><span>aon ní ach gur aithníos gurbh é Seán é = níor bhéidir liom</span>
<lb n="2643"/><span>dul thairis sin san aithniúint.  Deirimíd céad ní gan aon ní</span>
<lb n="2644"/><span>ach chun bheith ag cainnt = deirimíd mórán gan aon chúis ach chun</span>
<lb n="2645"/><span>an chainnt do choimeád ar siúl.  Is cuma liom éinní mar</span>
<lb n="2646"/><span>gheall ort ná ar do mhadra = is cuma ar fad.  Níor dheineas</span>
<lb n="2647"/><span>aon ní den mbuille a fuaireas = níor chuireas aon naith ann:</span>
<lb n="2648"/><span>níor thógas aon cheann do.</span></p>
<lb n="2649"/>
<lb n="2650"/><p><span>NÍANTA — Nó naoidheanta.  Is féidir leat an ceacht do</span>
<lb n="2651"/><span>scríobh go naoidheanta = go néata deas.</span></p>
<lb n="2652"/>
<lb n="2653"/><p><span>NÍGHIM — Tá an t-árthach ag imeacht go nighte (nite) is</span>
<lb n="2654"/><span>go gleóite = go néata.  Cailín, buachaill, capall, obair,</span>
<lb n="2655"/><span>leaba, seómra nite = néata córach deas — ach is beag an ní</span>
<lb n="2656"/><span>a chuirfeadh siar iad.  Níghe éadaighe.  An t-uisce a chur ag</span>
<lb n="2657"/><span>téigheamh: iad do thuma san uisce: gealúnach a chur chúcha</span>
<lb n="2658"/><span>(fútha): iad do shuatha is do níghe: iad d'fhásca aníos as an</span>
<lb n="2659"/><span>mbeiste agus an sobul a bhaint asta (bíon sobul ar an</span>
<lb n="2660"/><span>uisce): beith ag cur guirme agus stairs ionnta: iad do</span>
<lb n="2661"/><span>chur amach ag geala, nó ar tuar.</span></p>
<lb n="2662"/>
<lb n="2663"/><p><span>NIMH — Chuir sí scréach nímhe aisti = í bheith géar.  Bhíomair</span>
<lb n="2664"/><span>ag trácht thar an ath.  Seóirse, agus fé mar a bhéadh an nimh ar</span>
<lb n="2665"/><span>an aithne seadh bhuail sé isteach an doras chúghainn = fé mar a</span>
<lb n="2666"/><span>bhéadh fhios aige cad a bhí ar siúl againn.  Feic leat aithne.</span></p>
<lb n="2667"/>
<lb n="2668"/><p><span>NOCHT — Tá Gaoluinn aiges gach éinne anso bocht agus</span>
<lb n="2669"/><span>nocht = gan éadaighe.</span>
<lb n="2670"/></p>
</div>
<pb n="66"/>
<div><lb n="2671"/><p><span>NOCHTAIM — Bhíomair ár nochta féinig chun snámha = ag</span>
<lb n="2672"/><span>baint na n-éadaighe dínn féin.  Dréir mar a bheidh tu ag cur</span>
<lb n="2673"/><span>an chnuic díot suas seadh bheidh an dúthaig ag nochta ort = á</span>
<lb n="2674"/><span>thabhairt héin le feiscint.  Tá an t-árthach ag nochta adtuaidh</span>
<lb n="2675"/><span>orainn = ag teacht 'nár radharc.</span></p>
<lb n="2676"/>
<lb n="2677"/><p><span>NÓIN — Chuala guth ar nóin = sa tráthnóna.</span></p>
<lb n="2678"/>
<lb n="2679"/><p><span>NÓS — Tugadh deoch bhainne dhom i nós na h-áite = dréir</span>
<lb n="2680"/><span>nós na h-áite: san nós atá san áit.  Tá Gaoluinn agat ar</span>
<lb n="2681"/><span>nós uisce na h-abhan = go líomhtha pras, fuigheach.  Chodluíos</span>
<lb n="2682"/><span>ar nós na muice aréir = go sámh trom.  Tá an nós san na</span>
<lb n="2683"/><span>dtuitíní ag teacht amach le déanaí = ag dul i bhfeidhm, ag</span>
<lb n="2684"/><span>breith ghreama, ag leathnú.  Buachail téagartha ar nós</span>
<lb n="2685"/><span>Sheáin.  Ar do nós-sa ní chaithim aon tobac.  Thug sé an</span>
<lb n="2686"/><span>t-airgead uaidh ar nós mar a bhí sé i n'amadán = ar nós an</span>
<lb n="2687"/><span>amadáin fé mar atá sé: fé mar atá sé (a bhí sé) i n'amadán.</span></p>
<lb n="2688"/>
<lb n="2689"/><p><span>NUADHUÍOCHT — Beidh blúire scadáin againn indiubh mar</span>
<lb n="2690"/><span>nuadhuíocht = rud nua ná béadh taithí ag duine air.  Nuadhuíocht</span>
<lb n="2691"/><span>dúinn seadh an ceangal a thugais ar an gcoirce.</span></p>
<lb n="2692"/>
<lb n="2693"/><p><span>O</span></p>
<lb n="2694"/>
<lb n="2695"/><p><span>Ó — Tá smut den nGaoluinn agat, agus smut uait fós =</span>
<lb n="2696"/><span>gan bheith agat.  Ní fada anois ón dtraen (é) = ní fada go</span>
<lb n="2697"/><span>mbeidh sí ag gluaiseacht, nó ag teacht isteach.  Is mó rud a</span>
<lb n="2698"/><span>theastóch ó dhuine go gcaithean sé fanacht uaidh = fanacht gan é.</span>
<lb n="2699"/><span>Chúghat uaim as san = bailigh chúghat: glan uaim amach as</span>
<lb n="2700"/><span>san.  Fág an áit uaim.  Bhí fiche duine ón dtaobh ag imirt</span>
<lb n="2701"/><span>sa gcluiche = ar an dtaobh: ar gach taobh.  "Bail ó Dhia</span>
<lb n="2702"/><span>uait" — le duine ná dúbhairt "Bail ó Dhia ort," nuair ba</span>
<lb n="2703"/><span>chóir dó, á chur i n-úil dó gur fhág sé ar lár é.</span></p>
<lb n="2704"/>
<lb n="2705"/><p><span>OBAIR — Is mór an obair nár bhuaileas thu = is úntach an</span>
<lb n="2706"/><span>scéal é.  Bris an chloch.  Bé go bhfuil obair agam: go bhfuil</span>
<lb n="2707"/><span>obair (agam) air = béidir nách aon ghnó bog é.  Bhí obair</span>
<lb n="2708"/><span>mhaith agam ar an leabhar a scríobh.  Ní féidir liom an focal</span>
<lb n="2709"/><span>neúdar-neádar a chur ag obair = obair a bhaint as.  Ní</span>
<lb n="2710"/><span>bhéinn san obair sin dá bhfuighinn a mhalairt = ní bhéinn á</span></p>
</div>
<pb n="67"/>
<div><lb n="2711"/><p><span>dhéanamh.  Ní h-obair dom bheith ag lorg a thuille airgid ar</span>
<lb n="2712"/><span>an mbhó = ní ceart; ní h-non tairbhe.</span></p>
<lb n="2713"/>
<lb n="2714"/><p><span>ÓCÁID — Cad í an ócáid a thug anso thu? = cad í an chúis?</span>
<lb n="2715"/><span>cad é an gnó?</span></p>
<lb n="2716"/>
<lb n="2717"/><p><span>OCHLÁN — Cad é an t-ochlán so ort mar gheall ar an mbó?</span>
<lb n="2718"/><span>= brón is buairt agus glór á gcur i n-úil: ologón.</span></p>
<lb n="2719"/>
<lb n="2720"/><p><span>OCRAS — An bhfuil sé i n'ocras agat fós? = bhfuil ocras</span>
<lb n="2721"/><span>ort?  Níl sé i n'am ocrais fós.  Tá sé i n'ocras orm =</span>
<lb n="2722"/><span>tá ocras orm.</span></p>
<lb n="2723"/>
<lb n="2724"/><p><span>ODHAR — Caoira cheann-odhar = caoira go bhfuil pus dubh</span>
<lb n="2725"/><span>uirthi.  Caoira odhara seadh na caoira so.</span></p>
<lb n="2726"/>
<lb n="2727"/><p><span>ÓG — Bíon gach éinne ag dul i gcéill ó óg go h-aois dó =</span>
<lb n="2728"/><span>ó óige.  Tá ag teacht liom go h-óg san obair seo = go breá.</span>
<lb n="2729"/><span>Tán tu ag déanamh go h-óg = go h-ana-mhaith.</span></p>
<lb n="2730"/>
<lb n="2731"/><p><span>OGHAM — An t-ógham craobh.</span></p>
<lb n="2732"/>
<lb n="2733"/><p><span>ÓGUACHTAR — Uachtar friseáilte.</span></p>
<lb n="2734"/>
<lb n="2735"/><p><span>OIBRÍGHIM — Ní mar a chéile a oibríon an mheisciúlacht ar</span>
<lb n="2736"/><span>gach éinne = a théighean i bhfeidhm.  Oibríon an focal san trí</span>
<lb n="2737"/><span>teangcacha — an focal "bó" atá san nGaoluinn, sa Laidin,</span>
<lb n="2738"/><span>sa nGréigis.  Tá na focla go léir oibrithe agat anois =</span>
<lb n="2739"/><span>obair bainte agat asta.  Thug an dochtúir purgóid dó ach</span>
<lb n="2740"/><span>níor oibrigh sí air = níor chuaidh i bhfeidhm.  Bhíos ag oibriú</span>
<lb n="2741"/><span>ar m 'úncal féachaint an bhfuighinn aon phinginní airgid uaidh =</span>
<lb n="2742"/><span>a d 'iarraidh teacht tímpal air, é mhealla, é thabhairt tímpal.</span></p>
<lb n="2743"/>
<lb n="2744"/><p><span>OIDHCHE — Bhíos ag siúl na h-oíche go dtí gur bhuail tig</span>
<lb n="2745"/><span>liom = ar feadh na h-oíche.  Bhí sí ag teacht abhaile oíche</span>
<lb n="2746"/><span>Shathairn = aon oíche Shathairn amháin, gan a rá cad é an Satharn</span>
<lb n="2747"/><span>é.  Bhíos ag teacht abhaile istoíche Dé Sathairn = oíche an</span>
<lb n="2748"/><span>tSathairn seo ghaibh tharainn.  Feic féile.</span></p>
<lb n="2749"/>
<lb n="2750"/><p><span>OIDHEAR — Tá oidhear ar mo chois.  Ná bí ag tarrac</span>
<lb n="2751"/><span>oidhir an tsagairt ort féinig = feirg, faor.</span>
<lb n="2752"/></p>
</div>
<pb n="68"/>
<div><lb n="2753"/><p><span>OIDEAS — Thug an dochtúir oideas dó a chuaidh i bhfeidhm</span>
<lb n="2754"/><span>air = leigheas: nó a scríobh síos ar pháipéar cad iad na</span>
<lb n="2755"/><span>stuifeana a raghadh chun an leigheas a dhéanamh.  Mórán</span>
<lb n="2756"/><span>oideasaí.  Tá a h-oideas féin ann dos gach aon aicíd.</span></p>
<lb n="2757"/>
<lb n="2758"/><p><span>ÓIGE — Níor smachtuíodh it óige thu = nuair a bhís óg:</span>
<lb n="2759"/><span>as t'óige.  Níor cothuíodh go maith í as a h-óige.  Tá sé</span>
<lb n="2760"/><span>meidhreach mar tá an óige aige fós.  Ní raibh an Ghaoluinn</span>
<lb n="2761"/><span>agam as m'óige = ón gcliabhán.  Tá an óige agat orm, 'e</span>
<lb n="2762"/><span>bhreis orm = tán tu níos óige ná me.  Chuais fiche bliain</span>
<lb n="2763"/><span>i n-óige ó chonac cheana thu.</span></p>
<lb n="2764"/>
<lb n="2765"/><p><span>ÓIGÍNEACH — Táid óigíneach fós = cuma na h-óige bheith ar</span>
<lb n="2766"/><span>dhuine aosta.  Féachan sé óigíneach go maith.</span></p>
<lb n="2767"/>
<lb n="2768"/><p><span>OIGHRE — Níl aon oighre sa tsaol ort ach peig = tá sí</span>
<lb n="2769"/><span>ana-dheárthatach leat.</span></p>
<lb n="2770"/>
<lb n="2771"/><p><span>OIGHREACHT — Thána i n-oighreacht an airgid a bhí ag m'úncal</span>
<lb n="2772"/><span>= thuit an t-airgead san orm.  Is cuma leat éinní anois</span>
<lb n="2773"/><span>agus tu ag teacht i n-oighreacht priúnsa = oighreacht chó mór</span>
<lb n="2774"/><span>le h-oighreacht priúnsa ag tuitim ort.</span></p>
<lb n="2775"/>
<lb n="2776"/><p><span>OILIM — Táim oilte ceart go leór ar an nGaoluinn =</span>
<lb n="2777"/><span>eólas maith go leór agam uirthi.  Táim oilte go maith ort =</span>
<lb n="2778"/><span>aithne mhaith agam ort: me bheith imithe amach go maith ort.</span></p>
<lb n="2779"/>
<lb n="2780"/><p><span>ÓINSEACH — Trom é agus bí féin it óinsigh.  Sean-rá é</span>
<lb n="2781"/><span>sin.  Tabhair uait rud a theastuíon uait agus bí féin á cheal,</span>
<lb n="2782"/><span>gan é.  Gnó na h-óinsíghe é sin.</span></p>
<lb n="2783"/>
<lb n="2784"/><p><span>OIREACHTAS — Cad é an t-oireachtas atá ar bun agaibh</span>
<lb n="2785"/><span>anso? = gnó, gnóthaí, cúrsa, cainnt.  Mhuise, ní mór atá.</span>
<lb n="2786"/><span>Bean ag déanamh aráin, fear ag léigheamh, cluiche cártaí</span>
<lb n="2787"/><span>— oireachtaisí iad san.</span></p>
<lb n="2788"/>
<lb n="2789"/><p><span>OIREAD — Cuir an focal san ag obair i n-oiread slite</span>
<lb n="2790"/><span>is is féidir = ins an oiread.  Bhí an oiread so oibre le</span>
<lb n="2791"/><span>críochnú againn i n'oiread so aimsire.  Thabharfá fé gharsún</span>
<lb n="2792"/><span>go mbéadh do thrí oiread ann = a bhéadh chó mór fé thrí leat</span>
<lb n="2793"/><span>héinig.  Shiúbhluíos dhá oiread leat = oiread eile leat.  Ní</span></p>
</div>
<pb n="69"/>
<div><lb n="2794"/><p><span>íosfá é, agus ní íosfainn-se ach oiread leat.  Tá dhá oiread,</span>
<lb n="2795"/><span>trí oiread, ar gach aon tsaghas earraí ins na siopaithe anois.</span>
<lb n="2796"/><span>íosfá oiread go leith liom-sa.  Chonac sé me ag ól fuisce</span>
<lb n="2797"/><span>ach níor mhaith liom oiread an méid sin a thabhairt le rá dhó.</span>
<lb n="2798"/><span>Níl oiread Gaoluinne ag éinne leat.  Cad é an feabhas</span>
<lb n="2799"/><span>atá ionnat-sa ach oiread le h-éinne eile? = thar éinne eile.</span>
<lb n="2800"/><span>Tá airgead agat-sa a thrí oiread liom-sa; agus a sheacht</span>
<lb n="2801"/><span>n-oiread aige Séamas linne araon (de).  Tá a dheich n-oiread</span>
<lb n="2802"/><span>Gaoluinne agat liom-sa.  Tugadh feóil dom oiread is ná</span>
<lb n="2803"/><span>féadfainn a dh'ithe = níos mó ná mar a dh'fhéadfainn a dh'ithe.</span></p>
<lb n="2804"/>
<lb n="2805"/><p><span>OIRIM — An chainnt a dh'oirean dúinn indiu oirean sé</span>
<lb n="2806"/><span>amáireach = atá oiriúnach dúinn, fíor 'nár dtaobh.</span></p>
<lb n="2807"/>
<lb n="2808"/><p><span>OIRIÚINT — Tá an gunna as oiriúint = gan bheith mar ba</span>
<lb n="2809"/><span>cheart: ar míghléas i slí éigint.  Bhí mo chasóg as oiriúint =</span>
<lb n="2810"/><span>gan bheith sa chló ceart.  Ceannuigh pé oiriúint a theastóidh</span>
<lb n="2811"/><span>uait chun na h-oibre.  Níl aon oiriúint agam chun na bróga</span>
<lb n="2812"/><span>a dheisiú = gléas, slí.  Oiriúintí.</span></p>
<lb n="2813"/>
<lb n="2814"/><p><span>OIRIÚNACH — Tá na bróga oiriúnach glan dom = gan bheith</span>
<lb n="2815"/><span>aon phioc ró-bheag ná ró-mhór.  Tá an coirce oiriúnach le</span>
<lb n="2816"/><span>baint, le ceangal = sa treó ceart, ullamh.  Ní scríobhfad</span>
<lb n="2817"/><span>an litir go dtí amáireach mar ná fuilim oiriúnach chuige</span>
<lb n="2818"/><span>(chun í scríobh) go dtí amáireach = ní bheidh neart agam air:</span>
<lb n="2819"/><span>ní bheidh an aga agam chuige — toisc me bheith gabhtha ag cúram</span>
<lb n="2820"/><span>eile.  Nílim oiriúnach ar litir a scríobh mar ní rabhas ar</span>
<lb n="2821"/><span>scoil riamh; toisc go bhfuilim ró-bhreóite = níl ionnam é</span>
<lb n="2822"/><span>dhéanamh.  Níl na fearaibh oiriúnach (riúnach is mó a deir-</span>
<lb n="2823"/><span>tear) chun na fairrge fós = ullamh.  Ba dhóigh leat gur</span>
<lb n="2824"/><span>oiriúnach dom ghunna-sa a deineadh (a ceapadh) na piléir sin.</span>
<lb n="2825"/><span>Beúd oiriúnach don sagart chun na Gaoluinne a scrúdú</span>
<lb n="2826"/><span>nuair a bheidh an dínnéar caithte agam = ullamh.</span></p>
<lb n="2827"/>
<lb n="2828"/><p><span>OIRIÚNUIGHIM — Oiriúnuighean an hata thu = níl sé ró-</span>
<lb n="2829"/><span>bheag ná ró-mhór dhuit.  Oiriúnuíon an hata dhuit = tagan</span>
<lb n="2830"/><span>sé deas duit — 'na dhéanamh, 'na dhath, i ngach slí.  Tá sé ag</span>
<lb n="2831"/><span>oiriúint dom lampa den tsaghas san a bheith agam.  Ní</span>
<lb n="2832"/><span>bhfuair  an priúnsa éinne dá raibh ar an ndínnéar go</span>
<lb n="2833"/><span>n-oiriúnóch an bhróg í.</span></p>
<lb n="2834"/>
<lb n="2835"/><p><span>OLA — Tá an sagart imithe ag cur ola, ag cur na h-ola,</span>
<lb n="2836"/><span>suas.  Tá sé imithe ar ghlaoch ola chun —.</span>
<lb n="2837"/></p>
</div>
<pb n="70"/>
<div><lb n="2838"/><p><span>OLAN — Olan ghabhair.  Tá sé, tá an lá, i n-eirbal na</span>
<lb n="2839"/><span>h-olna = buna-chaite, caite amach nách mór.  Táim i marga na</span>
<lb n="2840"/><span>h-olna ag teacht chúghat = an marga is déanaighe; táim</span>
<lb n="2841"/><span>déanach.</span></p>
<lb n="2842"/>
<lb n="2843"/><p><span>OLC — Tá ana-olc ort indiu = ana-fheirg.  Tá an t-olc</span>
<lb n="2844"/><span>mór orm ag an gcainnt sin = an t-olc is measa: buile</span>
<lb n="2845"/><span>feirge.  Is minic a eirigh cúis bheag chun uilc mhóir = is</span>
<lb n="2846"/><span>minic a tháinig ana-olc as: a eirigh sé chun ana-dhroch-ní.</span>
<lb n="2847"/><span>Níor dheineas go h-olc ar an ndínnéar mar bhí an faor orm</span>
<lb n="2848"/><span>chuige = bhaineas rammsach go maith as.  Ní dúbhart olc ná</span>
<lb n="2849"/><span>maith leó = ní dúbhart éinní.  Is olc a chreidim an ráfla =</span>
<lb n="2850"/><span>is ar éigin, is beag: ní chreidim go ró-mhaith é.  D'imigh an</span>
<lb n="2851"/><span>t-olc díom.  Ní rabhas ag cuímhneamh ar aon olc = ar aon</span>
<lb n="2852"/><span>droch-ní, díobháil.  Níor dheinis go h-olc ar an gceacht =</span>
<lb n="2853"/><span>níor chuais go h-olc 'na threó: dheinis lámh mhaith air.  Dul</span>
<lb n="2854"/><span>go holc ort, nó imeacht go h-olc = eascainí.</span></p>
<lb n="2855"/>
<lb n="2856"/><p><span>OLCAS — Tá atharú ar olcas, atharú olcais, tagtha ar an</span>
<lb n="2857"/><span>saol = é bheith imithe i n-olcas.  Níl feabhas ná olcas ar an</span>
<lb n="2858"/><span>mbreóiteachán = níl sé tagtha chun cinn ná imithe chun deire.</span></p>
<lb n="2859"/>
<lb n="2860"/><p><span>OLOGÓN — Tá an madra ag ologón = ag gol, ag caoine:</span>
<lb n="2861"/><span>mheasfá gur duine é agus cara leis fé chlár.</span></p>
<lb n="2862"/>
<lb n="2863"/><p><span>ÓRDÓG — An bhfuil aon órdóg abhrais ort? = aon rud</span>
<lb n="2864"/><span>beag gnótha le déanamh agat.</span></p>
<lb n="2865"/>
<lb n="2866"/><p><span>ÓRDUIGHIM — Tá an clog as órdú = as oiriúint, ar mí-</span>
<lb n="2867"/><span>ghléas.  Níl éinne ag cur órduithe orm = á rá liom é seo ná</span>
<lb n="2868"/><span>é sin a dhéanamh.  Pé rud a dheineas do dheineas dréir</span>
<lb n="2869"/><span>róduithe is riaruithe é = órdú a bheith fachta agam chuige.</span>
<lb n="2870"/><span>Táim ag obair fé riar is fé órduithe.</span></p>
<lb n="2871"/>
<lb n="2872"/><p><span>ÓRLACH — Níl órlach de ghnó le déanamh agam = níl aon</span>
<lb n="2873"/><span>bhlúire, níl an chuid is lúgha.  Táim chó maith leat chun Gaol-</span>
<lb n="2874"/><span>uinne gach aon órlach = gach aon bhlúire, gach aon faic.  Chuas</span>
<lb n="2875"/><span>i ngiorracht órlaigh (an órlaigh, bioráin, poinnte bioráin)</span>
<lb n="2876"/><span>do bheith báidhte, don mbás = chó gairid is a dh'fhéadas dul.  An</span>
<lb n="2877"/><span>raghair go dtí an rínce?  Ní raghad órlach (ann) = an tamall</span>
<lb n="2878"/><span>is lúgha slí.  Ní fearr míle ná órlach — duine a chuaidh i</span></p>
</div>
<pb n="71"/>
<div><lb n="2879"/><p><span>ngiorracht poínnte bioráin do bheith gabhtha aige sna saigh-</span>
<lb n="2880"/><span>diúirí, agus gur bh'aon chosaint, aon tairbhe, amháin an méid</span>
<lb n="2881"/><span>sin nó fanacht míle slí uatha.  Ó chaitheamair (fé mar a</span>
<lb n="2882"/><span>chaitheamair) an choinneal caithimíst an t-órlach = ó dheinea-</span>
<lb n="2883"/><span>mair an gnó a chríochnú amach go deire nách mór, deinimíst</span>
<lb n="2884"/><span>an rud beag fuighligh, leis.  Tá Éire siúbhalta 'na h-órlaighe</span>
<lb n="2885"/><span>beaga agam = gach blúire di: go mion.  Ní fearr Éire ná</span>
<lb n="2886"/><span>órlach = ní fearr míle ná órlach.  Ní thabharfainn ceathrú</span>
<lb n="2887"/><span>órlaigh dá thoil dó.</span></p>
<lb n="2888"/>
<lb n="2889"/><p><span>OSCAD — Nó ioscad.  Tá croicean m' oscaide tinn.</span></p>
<lb n="2890"/>
<lb n="2891"/><p><span>OSCAIL — Caith an chloch san siar fé pholl t'oscaile.  Shághas</span>
<lb n="2892"/><span>mo lámh síos im póca go dtí an oscail.  Tar i leith fém</span>
<lb n="2893"/><span>oscail mar tá na glúine ag lúbarnaigh fúm = ag teanntú</span>
<lb n="2894"/><span>liom chun siúl a dhéanamh.</span></p>
<lb n="2895"/>
<lb n="2896"/><p><span>OSCALÁN — Blúire a cuirtear isteach fén oscail sa</span>
<lb n="2897"/><span>léine.  Tabhair isteach oscalán féir = lán phuíll t'oscaile.</span></p>
<lb n="2898"/>
<lb n="2899"/><p><span>OSCLAIM — Nó oscluíghim.  Fear oscailte = a labharfadh</span>
<lb n="2900"/><span>a chroidhe, a aigne, amach.  Ar éigin atá an obair oscailte</span>
<lb n="2901"/><span>agam fós = curtha ar bun, tosnuithe.  Oscluíodh air san</span>
<lb n="2902"/><span>óispidéal féachaint cad a bhí bun-ós-cionn = cuireadh fén</span>
<lb n="2903"/><span>sciain é.  Nuair a chloisim an Ghaoluinn oscluíon mo chroidhe</span>
<lb n="2904"/><span>amach = leathan, leathnuighean.  Ní h-áil liom an cúrsa go léir</span>
<lb n="2905"/><span>d'oscailt = do chur i n-úil, do theasbáint.  Ní féidir liom</span>
<lb n="2906"/><span>aon tuiscint a bhaint as an bhfocal san muna n-oscluíon sé</span>
<lb n="2907"/><span>(amach) níos (nó níosa) fearr = muna gcuirean sé é féin i</span>
<lb n="2908"/><span>n-úil níosa fearr.</span></p>
<lb n="2909"/>
<lb n="2910"/><p><span>ÓSDUÍOCHT — Thug sí ósduíocht na h-oíche dhom = lóisdín</span>
<lb n="2911"/><span>agus bia.  Fear an ósda = fear tíghe an ósda.</span></p>
<lb n="2912"/>
<lb n="2913"/><p><span>ÓSPAIRT — Fuaireas ana-óspairt indé = tionóisc — cairt</span>
<lb n="2914"/><span>a leagadh orm.  D'eirigh óspairt mhaith dhom.  Tá an cupán</span>
<lb n="2915"/><span>'na mhionramh anois, ach mise a dhein an chéad óspairt air =</span>
<lb n="2916"/><span>an chéad díobháil — scoilt a chur ann.  Tá na h-óspairtí id</span>
<lb n="2917"/><span>dhiaidh = tá an mí-ádh ort — duine go dtárluíon mórán</span>
<lb n="2918"/><span>óspairtí dhó.</span>
<lb n="2919"/></p>
</div>
<pb n="72"/>
<div><lb n="2920"/><p><span>OTHAR — Tá othar ag teacht as mo láimh = braon.  Tá sí</span>
<lb n="2921"/><span>ag sile othair.  Tá an chneadh ag déanamh othair, lán d'othar.</span>
<lb n="2922"/><span>Tá an gortú tuitithe chun othair = tagtha chun braoin.</span></p>
<lb n="2923"/>
<lb n="2924"/><p><span>P</span></p>
<lb n="2925"/>
<lb n="2926"/><p><span>PACA — Tá rogha an phaca im láimh agam = na cártaí is</span>
<lb n="2927"/><span>fearr: an cluiche buidhe.</span></p>
<lb n="2928"/>
<lb n="2929"/><p><span>PACÁLAIM — Bhí sé ag pacáil na leabhartha isteach sa</span>
<lb n="2930"/><span>mála.  Poll a phacáil.</span></p>
<lb n="2931"/>
<lb n="2932"/><p><span>PAIDIR — Tá an scéal 'na phaidir agat = de ghlan-</span>
<lb n="2933"/><span>mheabhair i slí go bhféadfá é thabhairt amach dá mbeifá geall</span>
<lb n="2934"/><span>le bheith id chola, agus é rá gan árdú ná ísliú glóir.  Ná</span>
<lb n="2935"/><span>dein paidir fhada den scéal = ná bíodh sé ró-fhada agus den</span>
<lb n="2936"/><span>ínsint seo thuas.  Tá sé 'na phaidir-eaidir agat (dán, cig) =</span>
<lb n="2937"/><span>cainnt fhada de ghlan-mheabhair agus é ar bheag-bhrí (gan aon</span>
<lb n="2938"/><span>bhonn nó bun fé, nó leis).  Abair paidir dom = urnaighe-</span>
<lb n="2939"/><span>Tá an ráfla san 'na phaidir aiges gach éinne ar fuaidh an</span>
<lb n="2940"/><span>bhaile = go pras.</span></p>
<lb n="2941"/>
<lb n="2942"/><p><span>PAIDRÍN — Paidríní beannuithe ag cailleacha malluithe.</span>
<lb n="2943"/><span>paidríní fada agus paidreacha an chapaill = gan aon phaid.</span>
<lb n="2944"/><span>reacha; nó paidreacha gan éifeacht, gan mhaith.  Sí Máire</span>
<lb n="2945"/><span>an chloch is mó (is lúgha, is aon ní) ar mo phaidrín = is uirthi is</span>
<lb n="2946"/><span>mó atá mo mheas.  Bhíos ar mo phaidreacha an uair sin =</span>
<lb n="2947"/><span>ag rá mo phaidreacha ar mo ghlúna.  Tá sé lán go poll an</span>
<lb n="2948"/><span>phaidrín den meas = ana-fhada suas: go muineál.</span></p>
<lb n="2949"/>
<lb n="2950"/><p><span>PÁIRT — Ba mhaith liom tusa bheith sásta, ach i bpáirt éinne</span>
<lb n="2951"/><span>eile is cuma liom faic mar gheall ortha = tímpal éinne eile;</span>
<lb n="2952"/><span>mar gheall ar —.  I bpáirt Sheáin; i bpáirt na coda eile.</span>
<lb n="2953"/><span>Tá sé chó maith agat an cúrsa a thógaint, nó a ghlaca, i bpáirt</span>
<lb n="2954"/><span>mhaitheasa = chun maitheasa, bheith sásta leis, gan bheith míshásta</span>
<lb n="2955"/><span>aige.  Thug sé cúpla lá oibre dhom i bpáirt chómharsanachta</span>
<lb n="2956"/><span>toisc an bhruid a bheith orm = chun cómharsanachta.  Táid ag</span>
<lb n="2957"/><span>seasamh go teann i bpáirt na h-Éirean = d'Éirin: ag</span>
<lb n="2958"/><span>seasamh di.  Tá lán-chuid againn ag seasamh i bpáirt na</span></p>
</div>
<pb n="73"/>
<div><lb n="2959"/><p><span>teangan = don dteangain.  Chuaidh na fiaguithe i bpáirt</span>
<lb n="2960"/><span>le chéile chun na seilge = shocruíodar go roinnfidís an tseilg</span>
<lb n="2961"/><span>go cothromach.  Táimíd asaon i bpáirt san ngluaisteán.</span>
<lb n="2962"/><span>is cuma liom cad é an saghas éadaigh a bhíon orm; ach i</span>
<lb n="2963"/><span>bpáirt na mbróg, bím ana-cháiréiseach 'na dtaobh = tímpal</span>
<lb n="2964"/><span>i dtaob.  Ní féidir an focal "báinní" do chur an obair i</span>
<lb n="2965"/><span>bpáirt leis an áthas ach leis an bhfeirg.  Tóg an copán tae</span>
<lb n="2966"/><span>sin i bpáirt mhaitheasa: ní dheinfidh sé díth ná díobháil (dochar)</span>
<lb n="2967"/><span>duit = chun go ndeinidh sé maitheas duit.</span></p>
<lb n="2968"/>
<lb n="2969"/><p><span>PÁIRTEACH — Bímíst páirteach sa ngnó = i bpáirt.  Tá</span>
<lb n="2970"/><span>an naomhóg san páirteach = i bpáirt ag beirt nó breis: na</span>
<lb n="2971"/><span>daoine gur leótha í bheith ag obair i bpáirt léi.</span></p>
<lb n="2972"/>
<lb n="2973"/><p><span>PAISTE — Ní h-aon ana-phaiste an áit seo nuair a thagan</span>
<lb n="2974"/><span>an dúbhluachair = áit.  Thugamair paiste den lá ag cainnt.</span>
<lb n="2975"/><span>Ní dheinfeadh an peann paiste don inneal chun scríobh a</span>
<lb n="2976"/><span>dhéanamh = gan bheith i n-aon ghiorracht don inneall.  Ní</span>
<lb n="2977"/><span>dheinfinn paiste do (de) Sheán chun Gaoluinne = me bheith</span>
<lb n="2978"/><span>fiche míle slí ó bheith chó maith leis.</span></p>
<lb n="2979"/>
<lb n="2980"/><p><span>PÁISTE — Ní páiste me agat, a mhic ó, agus ná tagadh sé</span>
<lb n="2981"/><span>i ngan fhios ort = gan me bheith ró-shímplí.</span></p>
<lb n="2982"/>
<lb n="2983"/><p><span>PANTALÓG — Alpachán maith cailín, linbh, mná.  Panta-</span>
<lb n="2984"/><span>lóg de leanbh maith, de bhean = bheith reamhar beathuithe.</span>
<lb n="2985"/><span>Alpachán fir nó buachala a deirtear.</span></p>
<lb n="2986"/>
<lb n="2987"/><p><span>PAOITHIREACHT — Bhíodar ag paoithireacht fén bhfear</span>
<lb n="2988"/><span>deire = beithé agus maga aca fé: ag faoithrigh.</span></p>
<lb n="2989"/>
<lb n="2990"/><p><span>PAOR — Bhíos im paor aige: dhein sé paor díom — le</span>
<lb n="2991"/><span>ceisteana a chur orm nár bhéidir liom a fhreagairt.</span></p>
<lb n="2992"/>
<lb n="2993"/><p><span>PAPAIREACHT — Níl ach papaireacht sa ráfla go bhfuil</span>
<lb n="2994"/><span>pápa nua toghtha = cainnt gan bhonn: cainnt á rá is gan</span>
<lb n="2995"/><span>fhios ag éinne an bhfuil sé fíor.</span></p>
<lb n="2996"/>
<lb n="2997"/><p><span>PARATHAIS — Tá parathais orm = me bheith crapaithe</span>
<lb n="2998"/><span>suas.</span>
<lb n="2999"/></p>
</div>
<pb n="74"/>
<div><lb n="3000"/><p><span>PASÁISTE — D'oibrigh sé an pasáiste, a phasáiste, sall</span>
<lb n="3001"/><span>go Meirice ar bheagán páigh = an tslí sall.</span></p>
<lb n="3002"/>
<lb n="3003"/><p><span>PASÚR — Píosa adhmaid, caol sa chois, leathan amuigh</span>
<lb n="3004"/><span>agus ceann cearnógach air chun éadach a níghe.  Nó, maide</span>
<lb n="3005"/><span>corcáin.  Tá dhá phasúr mhaithe agat = dhá chois mhaithe láidre.</span></p>
<lb n="3006"/>
<lb n="3007"/><p><span>PAT — Tá an leite pat-fhuar = gan bheith te ná fuar:</span>
<lb n="3008"/><span>ann as: fuar go leór.  Pat-reamhar = gan bheith reamhar ná</span>
<lb n="3009"/><span>tanuidhe.  Bhí sé fliuch ar maidin is tá sé pat-fhliuch fós =</span>
<lb n="3010"/><span>béal-fhliuch.  Móin phat-fhliuch, phat-thrim.  Fear pat-láidir</span>
<lb n="3011"/><span>go maith seadh é = láidir go leór.  Níl an máistir ansan</span>
<lb n="3012"/><span>amuigh ach pat-uasal.  Tig pat-bhreá = réidh-bhreá, cuibhsach</span>
<lb n="3013"/><span>breá.  Pat-fheargach = feargach go leór: idir bheith ann as.</span>
<lb n="3014"/><span>pat-ghlórach = glórach i gcómhnuí, ach gan an glór bheith ró-</span>
<lb n="3015"/><span>láidir: cainnteach, ag cur ceisteana, rud éigint ar bun</span>
<lb n="3016"/><span>coitianta.</span></p>
<lb n="3017"/>
<lb n="3018"/><p><span>PATALÓG — Pantalóg.</span></p>
<lb n="3019"/>
<lb n="3020"/><p><span>PÁTRÚN — Thógas an bhean úd mar phátrún = chun me</span>
<lb n="3021"/><span>héinig a mhúnla dá réir.  Cunathaobh ná tógfá pátrún</span>
<lb n="3022"/><span>liom-sa agus rud beag den nGaoluinn a dh'fhoghluim i n-aghaidh</span>
<lb n="3023"/><span>an lae?  Deineadh an dá lampa ar aon phátrún amháin.</span>
<lb n="3024"/><span>Bhí a shúile go géar orm ag tógaint mo phátrúin = ag tarac</span>
<lb n="3025"/><span>mo pheictiúir — ar pháipéar nó istig i n'aigne féinig.</span></p>
<lb n="3026"/>
<lb n="3027"/><p><span>PÉ — Tabharfad an leabhar duit nuair a theastóidh sé uait,</span>
<lb n="3028"/><span>pé lá é (pé nóimint, pé tráth, é).</span></p>
<lb n="3029"/>
<lb n="3030"/><p><span>PÉAC — Tá an bhó pollta mar thug an bhó eile péac di =</span>
<lb n="3031"/><span>ropa.  Ní bhíon tu sásta gan bheith ag tabhairt péac fúm = am</span>
<lb n="3032"/><span>ropa — le cainnt.  Cúis na péice.</span></p>
<lb n="3033"/>
<lb n="3034"/><p><span>PEACA — Bhíos ag ínsint, ag rá, éithigh.  D'ínseas éitheach.</span>
<lb n="3035"/><span>bhíos ag cúl-chainnt ar na cómharsain.  Thugas leabhar éithigh.</span>
<lb n="3036"/><span>Thugas toil do smaointe mígheanmnaidhe (nó salacha).  Bhíos</span>
<lb n="3037"/><span>ar meisce agus ar díth céille.  Bhíos ag rá cainnteana</span>
<lb n="3038"/><span>borbraithe (salacha).  Níor dheineas le déanaíghe ach peacaí</span>
<lb n="3039"/><span>(rudaí) beaga gan éifeacht.  Cheileas peaca an trus déanach</span>
<lb n="3040"/><span>a bhíos chun faoisdine = choimeádas siar.</span>
<lb n="3041"/></p>
</div>
<pb n="75"/>
<div><lb n="3042"/><p><span>PÉACÁLAIM — Bhíodar am péacáil suas chun feirge =</span>
<lb n="3043"/><span>am chur suas le ropa den dteangain anois is aríst.  Bhí sé</span>
<lb n="3044"/><span>ár bpéacáil chun crosa.  Tá an chainnt go léir ag luighe</span>
<lb n="3045"/><span>orm-sa: ní ceart bheith im péacáil chó mór.</span></p>
<lb n="3046"/>
<lb n="3047"/><p><span>PEADAR — Cuir ceann Pheadair na gcros isteach i súil</span>
<lb n="3048"/><span>na gabhlóige: a chos isteach fén mbogha; agus beidh ciseán na</span>
<lb n="3049"/><span>n-éan ar bior agat = bata beag a bhíon lúbtha 'na bharra agus</span>
<lb n="3050"/><span>go mbaintear earruíocht as nuair a bítear ag cur ciseán</span>
<lb n="3051"/><span>chun beirtha ar éin ar tinniol.</span></p>
<lb n="3052"/>
<lb n="3053"/><p><span>PEANN — Chuireas lán an phínn isteach sa ngloine, sa</span>
<lb n="3054"/><span>scála = breisín bheag.  Is breá an peann í.  Má bhíon aon</span>
<lb n="3055"/><span>dearúd sa gceacht buail an peann air = tairig líne tríd.</span>
<lb n="3056"/><span>Sé an peann rámhan agus sluasaid Thomáis = aisti a bhainean</span>
<lb n="3057"/><span>sé a shlí bheatha.</span></p>
<lb n="3058"/>
<lb n="3059"/><p><span>PEARSA — is gná liom mo phaidrín do choimeád ar mo</span>
<lb n="3060"/><span>phearsain (agam).</span></p>
<lb n="3061"/>
<lb n="3062"/><p><span>PEARSANTA — Is pearsanta an cailín, an fear, é =</span>
<lb n="3063"/><span>deárthatach, chun reatha tímpal áilneachta — bíodh go mbéadh</span>
<lb n="3064"/><span>máchail bheag éigint i gceist.</span></p>
<lb n="3065"/>
<lb n="3066"/><p><span>PEATA — Tá mo bhróga nua 'na bpeataí agam = díomhaoín</span>
<lb n="3067"/><span>go maith, me bheith ana-cháiréiseach tímpal ortha.  An té go</span>
<lb n="3068"/><span>leigtear leis as a óige bíon sé 'na pheata go minic.</span></p>
<lb n="3069"/>
<lb n="3070"/><p><span>PEATAIREACHT — Tá Séamas loitithe toisc tu bheith ag</span>
<lb n="3071"/><span>peataireacht air = á pheataireacht: ag déanamh peatair-</span>
<lb n="3072"/><span>eachta air: ag déanamh peata dho (de).  Bím ag déanamh</span>
<lb n="3073"/><span>peataireachta ar mo bhróga lae shaoire (is Domhnaigh).</span></p>
<lb n="3074"/>
<lb n="3075"/><p><span>PÉATAR — Beidh péatar báistí ann fén oíche = báisteach</span>
<lb n="3076"/><span>throm bhuan.  Beidh sé 'na phéatar ar ball.  Tá péatar</span>
<lb n="3077"/><span>báistí air indiu = a chuma san thuas.</span></p>
<lb n="3078"/>
<lb n="3079"/><p><span>PEATUÍOCHT — Nách ort atá an pheatuíocht? = nách tu an</span>
<lb n="3080"/><span>peata — le leanbh (nó duine) a bhéadh ag lorg gach ní a chífeadh</span>
<lb n="3081"/><span>sé, ag gol gan chúis, agus mar sin de.</span>
<lb n="3082"/></p>
</div>
<pb n="76"/>
<div><lb n="3083"/><p><span>PEICTIÚIR — Cé'n peictiúir é seo? = cé de gur peic-</span>
<lb n="3084"/><span>tiúir é?  Peictiúir de Bhríd.  Ach, peictiúir ar rud éigint</span>
<lb n="3085"/><span>= peictiúir tímpal ar, mar gheall ar, i dtaobh.</span></p>
<lb n="3086"/>
<lb n="3087"/><p><span>PEIDHLEACÁN — Ní bean a phós sé ach peidhleacán párlúis</span>
<lb n="3088"/><span>= bean gan tairbhe, ná raibh ínti ach an deárthamh.  Bé go</span>
<lb n="3089"/><span>mbrúghfainn-se na peidhleacáin asat = na putóga: na</span>
<lb n="3090"/><span>putóga caola.</span></p>
<lb n="3091"/>
<lb n="3092"/><p><span>PEILTEÁLAIM — Thugadar ana-pheilteáil don úrlár sa</span>
<lb n="3093"/><span>rínnce = ana-bhuala: bhaineadar fuaim mhaith as: greada.</span>
<lb n="3094"/><span>bhíos ag peilteáil an bhúird.</span></p>
<lb n="3095"/>
<lb n="3096"/><p><span>PIACLACH — Tán tu piaclach chun na Gaoluinne = iminíoch:</span>
<lb n="3097"/><span>iminí bheith ort chun í dh'fhoghluim.  Táim go piaclach ag lorg</span>
<lb n="3098"/><span>na bó = fuadarach, corruithe im aigne.</span></p>
<lb n="3099"/>
<lb n="3100"/><p><span>PIAN — Bhí an bhean i bpian (i bpéin, i bpiantaibh) leinbh</span>
<lb n="3101"/><span>(linbh).</span></p>
<lb n="3102"/>
<lb n="3103"/><p><span>PIANTACH — Ceist phiantach í sin = duafar (duadhmhar),</span>
<lb n="3104"/><span>trioblóideach.  Bíon an bóthar so piantach sa ngeimhre = ana-</span>
<lb n="3105"/><span>olc.  Droch-lá piantach é seo = ana-olc.  Droch-leabhar</span>
<lb n="3106"/><span>piantach = ana-shalach: nó, olc agus deacair.  Obair phian-</span>
<lb n="3107"/><span>tach = marathach.  Aon ní go mbíon an dua ag baint leis</span>
<lb n="3108"/><span>bíon sé piantach.  Droch-oibrí, droch-scoláire, piantach = gan</span>
<lb n="3109"/><span>mhaith.  Droch-fhear piantach = ceann tofa aca: fear ná</span>
<lb n="3110"/><span>fuil aon ghéille ann dá thír ná dá theangain, ná d'éinní</span>
<lb n="3111"/><span>fóghanta.</span></p>
<lb n="3112"/>
<lb n="3113"/><p><span>PIARDÁLUIDHE — Duine a bhíon ag póirseáil is ag</span>
<lb n="3114"/><span>cuardach.</span></p>
<lb n="3115"/>
<lb n="3116"/><p><span>PIAST — Tá piast leis an ngamhain = piast a thagan san</span>
<lb n="3117"/><span>eirball aca.  Ní féidir liom snaidhm na péiste a dhéanamh.</span>
<lb n="3118"/><span>Piastaí.</span></p>
<lb n="3119"/>
<lb n="3120"/><p><span>PIC — Bhuadhamair pic oraibh = go bog, go fairsing, rábach,</span>
<lb n="3121"/><span>fuigheach-i rás, i gcártaí, éinní.  Táim pic níos mó fé</span>
<lb n="3122"/><span>Ghaoluinn, fé éinní, ná tusa = go mór.  Táim pic níos</span>
<lb n="3123"/><span>fearr i nGaoluinn ná tusa.  Tán tu níos pice ná mise fé</span>
<lb n="3124"/><span>phrátaí = níos flúirsíghe.</span>
<lb n="3125"/></p>
</div>
<pb n="77"/>
<div><lb n="3126"/><p><span>PÍCE — Píce aoiligh, féir: píce dhá bheann, trí mbeann,</span>
<lb n="3127"/><span>cheithre mbeann.</span></p>
<lb n="3128"/>
<lb n="3129"/><p><span>PILEÁIL — Bíon an t-iasc ag pileáil nuair a dheinean sé</span>
<lb n="3130"/><span>féinig do chorruighe ar barra an uisce: nó an t-eirball nó</span>
<lb n="3131"/><span>na clipí a chorruighe rud beag.  Deinean sé amhlaidh nuair a</span>
<lb n="3132"/><span>bhíon sé ar barra agus gan aon fhonn siúil fé.</span></p>
<lb n="3133"/>
<lb n="3134"/><p><span>PILÉAR — Thug sé an chainnt amach i n-aon philéar amháin =</span>
<lb n="3135"/><span>d'aor urchar amháin: go tiubh tapaidh.  D'imigh na h-éin i</span>
<lb n="3136"/><span>n-aon philéar amháin.</span></p>
<lb n="3137"/>
<lb n="3138"/><p><span>PILIB — Pilib an gheitire = cuileóg a bhíon i dtreó an</span>
<lb n="3139"/><span>tsoluis nuair a bhíon an lampa lasta agus ná stadan go</span>
<lb n="3140"/><span>ndóghan sé é héinig.</span></p>
<lb n="3141"/>
<lb n="3142"/><p><span>PILLÍN — Peiliúr.</span></p>
<lb n="3143"/>
<lb n="3144"/><p><span>PINSION — Táim chúig bliana ar mo phinsion = é á tharrac</span>
<lb n="3145"/><span>agam ar feadh an fhaid sin aimsire.</span></p>
<lb n="3146"/>
<lb n="3147"/><p><span>PIOBAR — Muna ndeinean sibh brostú leis an obair bé</span>
<lb n="3148"/><span>go gcuirfinn-se piobar oraibh á dhéanamh = iminí.</span></p>
<lb n="3149"/>
<lb n="3150"/><p><span>PIOC — Ní raibh eagla orm ná pioc = faic.  Táim gach aon</span>
<lb n="3151"/><span>Bhioc, gach aon phrioc, chó maith leat = gach aon bhlúire.</span></p>
<lb n="3152"/>
<lb n="3153"/><p><span>PIOLÓIDÍ — Bhí piolóidí ag breith ar mo bhean nuair ná</span>
<lb n="3154"/><span>rabhas ag fille abhaile = neamh-fhoighne, imshníomh, agus mar sin.</span>
<lb n="3155"/><span>réarfadh piolóidí ar an máistir lá an chigire = eagla:</span>
<lb n="3156"/><span>bhéadh sé ag breith phiscíní.  Tá piolóidí orm ag an gclog</span>
<lb n="3157"/><span>gorm atá ar mo láimh = iminí: eagla go gcuirfidh sé siar</span>
<lb n="3158"/><span>me, go dtiocfaidh olc as.  Tá an sioc go trom ar na bóithre,</span>
<lb n="3159"/><span>agus tá na piolóidí orm go maith ag tabhairt an chapaill</span>
<lb n="3160"/><span>amach.  Tá piolóidí mo dhóthin orm ag gabháilt don ngnó so,</span>
<lb n="3161"/><span>agus piolóidí maithe seadh bia a dh'ullmhú ar dhroch-theine =</span>
<lb n="3162"/><span>bráca.  Bíon lán-phiolóidí ar an mbean go mbíon drúncaer</span>
<lb n="3163"/><span>fir aici nuair a thagan sé isteach is a bhrisean gach aon ní.</span>
<lb n="3164"/><span>Muna mbéadh lóisdín na h-oíche le fáil agam i n-aon bhall</span>
<lb n="3165"/><span>bhéadh piolóidí go maith orm.  Fuaireamair piolóidí maithe</span>
<lb n="3166"/><span>ó roinnt de sna focla a d'iarraidh iad a réiteach = greamana,</span>
<lb n="3167"/><span>dua, bráca.</span>
<lb n="3168"/></p>
</div>
<pb n="78"/>
<div><lb n="3169"/><p><span>PIOLÓIDEACH — An té a bhíon breóite bíon sé piolóideach</span>
<lb n="3170"/><span>uaireanta = bíon sé deacair a shásamh: ní h-é gach aon ní is</span>
<lb n="3171"/><span>maith leis: ní bhíon sé istig leis féinig.  Bíon an duine</span>
<lb n="3172"/><span>piolóideach airitheach air féinig.</span></p>
<lb n="3173"/>
<lb n="3174"/><p><span>PIONNA — Bíon pionnaí beaga adhmaid i gcaol mo bhróg =</span>
<lb n="3175"/><span>blúirí beaga caola.</span></p>
<lb n="3176"/>
<lb n="3177"/><p><span>PIONÓSUIGHIM — Táim am pionósú go maith = am chrá,</span>
<lb n="3178"/><span>am chéasa, am chiapa.</span></p>
<lb n="3179"/>
<lb n="3180"/><p><span>PÍOPA — Tá píopaí suas osm — nuair a bhíon tarrac suas</span>
<lb n="3181"/><span>ar dhuine agus glór seórdánach 'na scórnaigh.  Tá píopa mar</span>
<lb n="3182"/><span>ainm ar shoitheach (sathach), leis — píopa fíona.</span></p>
<lb n="3183"/>
<lb n="3184"/><p><span>PÍOPAIREACHT — Bíon ana-phíopaireacht aca i dtig na</span>
<lb n="3185"/><span>cúirte = cainnt árd is áiteamh.  Ís minic a bhíon ag an</span>
<lb n="3186"/><span>bpobal roimis an Aifrean.</span></p>
<lb n="3187"/>
<lb n="3188"/><p><span>PÍOPÁLAIM — Tá an cnoc á phíopáil amach agam: tá</span>
<lb n="3189"/><span>sé am phíopáil amach = séide is saothar orm aige.  Táim</span>
<lb n="3190"/><span>(tán tu, táid) á phíopáil (ag an saothar) = ag séide.  Táim</span>
<lb n="3191"/><span>píopálta ag an árd = as anáil.  Tán tu píopaithe, nó</span>
<lb n="3192"/><span>píopálta' suas ag slaghdán = múchta suas.  Nó píopálta,</span>
<lb n="3193"/><span>píopaithe, ag an dtart = gan na píopaí bheith ag obair go</span>
<lb n="3194"/><span>h-éascaigh aige.</span></p>
<lb n="3195"/>
<lb n="3196"/><p><span>PÍOPÁN — Bhíodar ag dul i bpíopáin a chéile = i scórnaigh.</span>
<lb n="3197"/><span>Ubhal an phíopáin = an cnámh a bhíon ag sádha amach i lár na</span>
<lb n="3198"/><span>scórnaighe.</span></p>
<lb n="3199"/>
<lb n="3200"/><p><span>PÍOPÁ-PIN — Bí na gluaisteáin ag teacht chó tapaidh le.</span>
<lb n="3201"/><span>píopá-pin = ana-thiubh.  Cainnt seadh pío-pá-paidhe-pin a</span>
<lb n="3202"/><span>bhainear le cleas beag.  Cuirean duine cnaipe, cig., isteach</span>
<lb n="3203"/><span>'na leath-dhorn agus teasbánan an dá dhorn ansan.  Tos-</span>
<lb n="3204"/><span>nuighean an duine eile "pío pá paidhe pin oscail do-lámh</span>
<lb n="3205"/><span>is-tá sé-ansan" agus má thagan an chainnt dheireanach anuas</span>
<lb n="3206"/><span>ar an ndorn ceart tá an cnaipe buaidhte aige.</span></p>
<lb n="3207"/>
<lb n="3208"/><p><span>PÍOPUIGHIM — Táim píopuithe ag an dtart = píopálta</span>
<lb n="3209"/><span>múchta, tachtuithe.</span>
<lb n="3210"/></p>
</div>
<pb n="79"/>
<div><lb n="3211"/><p><span>PISCÍN — Níl ionnat ach piscín beag fir = fear beag gan</span>
<lb n="3212"/><span>mhaith.  Bhíodar ag breith phiscíní nuair a chonacadar an tóir</span>
<lb n="3213"/><span>chúcha = scannra is eagla thar fóir a bheith ortha.</span></p>
<lb n="3214"/>
<lb n="3215"/><p><span>PLAIC — Tá sé suidhte ar a phlaic ó mhaidin = tóin.</span></p>
<lb n="3216"/>
<lb n="3217"/><p><span>PLAICIDE — Uachtar agus bárr an chinn.</span></p>
<lb n="3218"/>
<lb n="3219"/><p><span>PLAINNCÉAD — Bhíodar ag siúl ar phlainncéidí an</span>
<lb n="3220"/><span>bhóthair = an áit ghlas a bhíon idir an mbóthar féin agus an</span>
<lb n="3221"/><span>claidhe gach taobh.</span></p>
<lb n="3222"/>
<lb n="3223"/><p><span>PLÁITÍN — Pláitín na glúine = an cnámh chómh-chruínn a</span>
<lb n="3224"/><span>bhíon i mbarra na glúine.  Tá pláitín ort = tán tu maol.</span>
<lb n="3225"/><span>pláitín an chinn = uachtar an chinn ón éadan siar go dtí an</span>
<lb n="3226"/><span>gcúl.</span></p>
<lb n="3227"/>
<lb n="3228"/><p><span>PLÁMÁSAIDHE — Plámásaí rógaire.  Bhí sé ag plámár</span>
<lb n="3229"/><span>liom = ag déanamh plámáis liom.  Táid ag teacht chun</span>
<lb n="3230"/><span>plámáis = chun caradais: chun bladair: ag dul i móireacht.</span>
<lb n="3231"/><span>Cuir uait do chuid plámáis: ní theastuíon sé uaim.  Beirt</span>
<lb n="3232"/><span>mhór phlámáis seadh iad.  Bíon na bóithre cama fén</span>
<lb n="3233"/><span>bplámásaí.</span></p>
<lb n="3234"/>
<lb n="3235"/><p><span>PLÁNA — Tá an plána ar an bhfairrge indiubh = í bheith cho</span>
<lb n="3236"/><span>sleamhain, chó mín, le plána gloine.</span></p>
<lb n="3237"/>
<lb n="3238"/><p><span>PLANNC — Tá plannc (tuitithe) amach as an bhfalla =</span>
<lb n="3239"/><span>píosa.  Tá na báid sa phlannc céadna = áit.  Tá an scian,</span>
<lb n="3240"/><span>an buidéal, sa phlannc so ó mhaidin = ball.</span></p>
<lb n="3241"/>
<lb n="3242"/><p><span>PLANNDA — Seana-phlannda seadh thu anois = seana-ghar;</span>
<lb n="3243"/><span>duine atá ann i bhfad.  Téighean an t-ál thar lear agus</span>
<lb n="3244"/><span>fanan an dá sheana-phlannda i n-Éirin.</span></p>
<lb n="3245"/>
<lb n="3246"/><p><span>PLAOSC — Plaosc uibh: agus plaoisc ubh.</span></p>
<lb n="3247"/>
<lb n="3248"/><p><span>PLAPA — Plapa an bhríste = tosach an bhríste: an chuid</span>
<lb n="3249"/><span>de go mbíon na cnaipí ann go tiubh.</span></p>
<lb n="3250"/>
<lb n="3251"/><p><span>PLEANNC — Bhuail Seán pleannc orm = buille go raibh</span>
<lb n="3252"/><span>fuaim agus ceól ann.</span>
<lb n="3253"/></p>
</div>
<pb n="80"/>
<div><lb n="3254"/><p><span>PLEANNCAIM — Phleannc an bhó bó eile = thug fúít,</span>
<lb n="3255"/><span>leis na h-adharca.  Phleannc an laogh an bhean nuair a bhí sí á</span>
<lb n="3256"/><span>chothú = thug fúithi le n-a cheann.  Phleannc mo bhuachail me le</span>
<lb n="3257"/><span>pléasc de dhorn = bhuail go nímhneach: chnag.</span></p>
<lb n="3258"/>
<lb n="3259"/><p><span>PLÉASC — Tháinig an chainnt uaidh i n-aon phléasc amháin</span>
<lb n="3260"/><span>= piléar, urchar: go tapaidh.  Thuiteadar i n-aon phléarc</span>
<lb n="3261"/><span>(phléisc) amháin anuas ar a chéile.  Cúis na pléisce.</span></p>
<lb n="3262"/>
<lb n="3263"/><p><span>PLÉASCAIM — Do phléasc air toisc an iomarca a dh'ithe,</span>
<lb n="3264"/><span>Tá gloinne an lampa pléascaithe.</span></p>
<lb n="3265"/>
<lb n="3266"/><p><span>PLÉASCÁLAIM — Bíodar ag pléascáil a chéile = ag</span>
<lb n="3267"/><span>buala go ceólmhar: ag tuargain.  Bíon tonna na trágha</span>
<lb n="3268"/><span>ag pléascáil a chéile.</span></p>
<lb n="3269"/>
<lb n="3270"/><p><span>PLÉASCARNÁIL — Is éachtach an phléascarnáil (thóirth-</span>
<lb n="3271"/><span>níghe) atá ann ó mhaidin = buala leanúnach: mórán pléasch.</span>
<lb n="3272"/><span>Thugadar pléascarnáil mhaith dá chéile.  Bíon pléascarnáil</span>
<lb n="3273"/><span>mhaith ar an dtráigh, agus lán-phléascarnáil ar pháirc an</span>
<lb n="3274"/><span>chogaidh.</span></p>
<lb n="3275"/>
<lb n="3276"/><p><span>PLEIDHCE — Pleidhce amadáin = gamall: stúmpa ama-</span>
<lb n="3277"/><span>dáin.  Leath-phleidhce seadh é.</span></p>
<lb n="3278"/>
<lb n="3279"/><p><span>PLÉISIÚRTHA — Fear pléisiúrtha geal seadh é = ana-</span>
<lb n="3280"/><span>phléisiúr is spórt a bheith ann.</span></p>
<lb n="3281"/>
<lb n="3282"/><p><span>PLEIST — Thuit sé 'na phleisc = thuit síos gan anam.</span></p>
<lb n="3283"/>
<lb n="3284"/><p><span>PLEISTÍOCH — Pleistíoch fir = fear mór trom aindeis,</span>
<lb n="3285"/><span>gan anam, gan mhaith: a bhéadh, cig., séidhte ag an ól: nó</span>
<lb n="3286"/><span>gan mhaith ag an bhfeóil.</span></p>
<lb n="3287"/>
<lb n="3288"/><p><span>PLIBIRE — Plibire gamhna, uain, tairbh = rud suarach, gan</span>
<lb n="3289"/><span>mór-mhaith.  Plibire beag gan chiall.  Plibirí Sinnféinithe.</span></p>
<lb n="3290"/>
<lb n="3291"/><p><span>PLUBAIRE — Duine go mbíon cuma bhog bhaoth air: an</span>
<lb n="3292"/><span>fheóil ar crith air: ní bhíon fáiscithe, ná ní faraire é.  Plubh-</span>
<lb n="3293"/><span>aire amadáin.</span>
<lb n="3294"/></p>
</div>
<pb n="81"/>
<div><lb n="3295"/><p><span>PLUBUÍL — Tá an citeal, an leite, ag plubuíl = ag</span>
<lb n="3296"/><span>beiriú go bog, agus cuid den uisce nó den leitin ag léime i</span>
<lb n="3297"/><span>n-áirde.</span></p>
<lb n="3298"/>
<lb n="3299"/><p><span>PLUC — Tá pluc orm ag an dtinneas fiacal.  Tá pluc ar</span>
<lb n="3300"/><span>an bhfalla = é ag bolga amach, ag scéachtaint.  Bíon pluc</span>
<lb n="3301"/><span>ar an rud a bhíon atuithe sa tslí dhuit gur mar a chéile iad.</span>
<lb n="3302"/><span>Bain cúpla pluc as an bpíp = gal, seac, lán béil.  Ól</span>
<lb n="3303"/><span>cúpla pluc den mbainne: bain cúpla pluc as = bolgam</span>
<lb n="3304"/><span>mór.</span></p>
<lb n="3305"/>
<lb n="3306"/><p><span>PLUCUÍL — Bhí plucuíl air chúgham = at le feirg, na pluic</span>
<lb n="3307"/><span>ag eiríghe amach aige, agus cainnt gharbh láidir sa tsiúl.</span>
<lb n="3308"/><span>D 'eirigh sé chun plucuíle chúgham sa deire.  Bhí sé ag plucuíl</span>
<lb n="3309"/><span>thobac = ag líona a bhéil den ngal.  Ag plucuíl aráin,</span>
<lb n="3310"/><span>bhainne = pluic díobh so á dtógaint.</span></p>
<lb n="3311"/>
<lb n="3312"/><p><span>PLUDACH — Bhíodar ag cur pluda san aer le bárr reatha.</span>
<lb n="3313"/><span>Táim ag siúl pludaigh ó mhaidin = sa phluda ó mhaidin.</span></p>
<lb n="3314"/>
<lb n="3315"/><p><span>POBAL — Táthar ag cruinniú chun an phobail = teampal.</span></p>
<lb n="3316"/>
<lb n="3317"/><p><span>PÓCA — Táim 10s. as mo phóca leis an mbó a dhíol ar £20</span>
<lb n="3318"/><span>= caillte, gearra.  Ach, im póca = buaidhte.  Táim leath-</span>
<lb n="3319"/><span>choróin im póca tréis na h-oíche aige sna cártaí.</span></p>
<lb n="3320"/>
<lb n="3321"/><p><span>POCÁLAIM — Deinimíd an t-iasc (nó na h-uibhe) do</span>
<lb n="3322"/><span>phocáil isteach i mbosca agus crotha beag salainn a thabhairt</span>
<lb n="3323"/><span>dóibh = iad a chúnlú.</span></p>
<lb n="3324"/>
<lb n="3325"/><p><span>POCHÁN — Tá na pocháin orm = an plucamus.</span></p>
<lb n="3326"/>
<lb n="3327"/><p><span>POCLÉIM — Bhí na smólaigh ag pocléimrigh ó thor go tor.</span>
<lb n="3328"/><span>bhíos ag pocléimrigh le h-áthas = ag léime i n-áirde.  Ní</span>
<lb n="3329"/><span>bhíon na poc-léimeacha fada: bíd gearra mion.</span></p>
<lb n="3330"/>
<lb n="3331"/><p><span>POCHÓID — Máchail bheag a bhainean coitianta le teas fola</span>
<lb n="3332"/><span>a thagan amach ar an gcroicean 'na chnapán beag agus go</span>
<lb n="3333"/><span>mbíon braon bán ann.</span></p>
<lb n="3334"/>
<lb n="3335"/><p><span>POIBLÍ — Tá sé poiblí gur ag foghluim Gaoluinne a</span></p>
</div>
<pb n="82"/>
<div><lb n="3336"/><p><span>thánag anso = tá's aiges gach éinne é.  Níor mhaith liom droch-</span>
<lb n="3337"/><span>theist phoiblí orm.</span></p>
<lb n="3338"/>
<lb n="3339"/><p><span>PÓIRSE — Níor fhágas poll ná póirse gan cuardach don</span>
<lb n="3340"/><span>bpeann a chailleas = slí bheag chumhang dhorcha.  Áit chumhang</span>
<lb n="3341"/><span>a bhéadh idir dhá thig a bhéadh i n-aice le chéilig, ach ná béadh an</span>
<lb n="3342"/><span>dá bhínn ceangailte dá chéilig: clóiséidín beag (áit bheag</span>
<lb n="3343"/><span>phríobháideach) chun óil sa tig tábhairne: an tslí a bhéadh idir</span>
<lb n="3344"/><span>thig a bhéadh isteach le port agus an port féinig: an áit a</span>
<lb n="3345"/><span>bhíon fé bhun staighre.</span></p>
<lb n="3346"/>
<lb n="3347"/><p><span>PÓIRSEÁLAIM — Nuair a dh'imigh na sean-daoine bhí an</span>
<lb n="3348"/><span>buachaill ag póirseáil ag lorg rudaí deasa = ag cuardach, ag</span>
<lb n="3349"/><span>brath roimis mar a bhéadh fear dall.  An té a bhíon ag lorg</span>
<lb n="3350"/><span>rudaí sa dorchadas bíon sé ag póirseáil.  Tá an chearc ag</span>
<lb n="3351"/><span>póirseáil chun beirtha = ag imeacht ó phóirse go póirse: nó</span>
<lb n="3352"/><span>ag póirseáil chun bídh.  Nuair a bhí a théarma caithte sa</span>
<lb n="3353"/><span>choláiste aige bhí sé ag póirseáil ag lorg puist dó féinig =</span>
<lb n="3354"/><span>ag cuardach: ag scríobh anso is ansúd, agus gan fhios aige</span>
<lb n="3355"/><span>cad é an freagra a gheóbhadh.  Bhí na saighdiúirí ag póirseáil</span>
<lb n="3356"/><span>mo sheómra, nó im sheómra.  Ní bheifá sásta gan bheith ag</span>
<lb n="3357"/><span>póirseáil ar fuaid an tseómra ag féachaint gach ní atá ann.</span>
<lb n="3358"/><span>ar mo phócaí atá an phóirseáil á dhéanamh agam féachaint</span>
<lb n="3359"/><span>an bhfuil aon mhilseán ionnta.  Póirseálaidhe.</span></p>
<lb n="3360"/>
<lb n="3361"/><p><span>POLCA — Íosfadh sé (nó ólfadh sé) an polca te: nó,</span>
<lb n="3362"/><span>íosfadh sé as an bpolca te é = íosfadh, nó ólfadh, sé éinní.</span>
<lb n="3363"/><span>íosfadh aníos as an bhfliuchaigh: íosfadh mór-chuid.  Feic</span>
<lb n="3364"/><span>leat folca.</span></p>
<lb n="3365"/>
<lb n="3366"/><p><span>POLL — Tá naomhóga anso ins gach poll, scoilt, is cumar =</span>
<lb n="3367"/><span>i ngach ball.  Tá leabhartha anso ins gach poll scoilt is cumar</span>
<lb n="3368"/><span>ar fuaid an tíghe.  Nuair a bhí an máirnéalach 'na chorp</span>
<lb n="3369"/><span>caitheadh isteach sa pholl, 'on pholl, é = sa bhfairrge.  Tá</span>
<lb n="3370"/><span>poll maith déanta agat sa gceacht = cuid mhaith de déanta</span>
<lb n="3371"/><span>agat.  Bíon poll mór déanta san oíche an aimsir seo fé</span>
<lb n="3372"/><span>n-a h-aondhéag = mór-chuid di caite.  Bhí do shúil ar pholl</span>
<lb n="3373"/><span>an ghlais = tu bheith ag féachaint tré pholl an ghlais.  Ach, tá</span>
<lb n="3374"/><span>mo shúil ar an ndoras = táim ag féachaint air.  Duit-se</span>
<lb n="3375"/><span>atáim á ínsint sin, a phuill an fhalla — ach bhí duine ag éis-</span>
<lb n="3376"/><span>teacht agus ba chuige an chainnt.  Poll an adharta = an</span></p>
</div>
<pb n="83"/>
<div><lb n="3377"/><p><span>poll a bhíon isteach sa bhfalla cois na teine.  Chuireamair</span>
<lb n="3378"/><span>poll maith sa gcoirce = mór-chuid de a chur dínn.  Bíon</span>
<lb n="3379"/><span>na fairitheóirí ag lorg na bpoll aimsir chogaidh = na gabhailíní</span>
<lb n="3380"/><span>(góilíní).  Tá mo mhéireana i bpoll tráthair go dóite =</span>
<lb n="3381"/><span>táim i gcás nách féidir liom teacht as go ró-bhog.  Níor</span>
<lb n="3382"/><span>dheineas ach an bithúnach do léasa i bpoll na cluaise = an</span>
<lb n="3383"/><span>poll a bhíon fé bhun na cluaise.  Tá an focal san thiar i</span>
<lb n="3384"/><span>bpollín bradach i gcúl mo chinn agus ní féidir liom é thabhairt</span>
<lb n="3385"/><span>ar barra.  Nuair a tháinig an máistir isteach agus mise</span>
<lb n="3386"/><span>droch-ghnóthach b'fhearra liom go mbéinn i bpoll talún leis</span>
<lb n="3387"/><span>an náire = i bpoll in sa dtalamh.</span></p>
<lb n="3388"/>
<lb n="3389"/><p><span>PORTACH — Fiacail (= faor), drom, gabhal, an phortagh.</span>
<lb n="3390"/><span>Uisce portaigh: poll portaigh Portaithe.  Feic móin.</span></p>
<lb n="3391"/>
<lb n="3392"/><p><span>PORTÁN — Tá greim an phortáin agat = greim ana-</span>
<lb n="3393"/><span>dhaingean.</span></p>
<lb n="3394"/>
<lb n="3395"/><p><span>PÓSAIM — Go n-eiríghe bhúr bpósa libh — le lánúin (lánamh-</span>
<lb n="3396"/><span>ain) nua-phósta.  Go n-eiríghe Dia is do phósa leat.  Bhíoi-</span>
<lb n="3397"/><span>mair ag ithe is ag ól ar an bpósa, i dtig an phósta.</span></p>
<lb n="3398"/>
<lb n="3399"/><p><span>POST — Bead ag súil le líne uait leis an gcéad phost =</span>
<lb n="3400"/><span>le casa an phuist.  Nuair a buailtear an clog téighean gach</span>
<lb n="3401"/><span>inne 'na phost féinig = i mbun a chúraim féinig.  Theastuigh</span>
<lb n="3402"/><span>uaidh me chur dem post, as mo phost = me bhrise as mo</span>
<lb n="3403"/><span>phost.</span></p>
<lb n="3404"/>
<lb n="3405"/><p><span>POSTAIRE — Fear an phuist.</span></p>
<lb n="3406"/>
<lb n="3407"/><p><span>POTA — Téir chun an phota = chun an diail.  Tá an saol</span>
<lb n="3408"/><span>dulta chun an phota tímpal éisc.  Ní dheinfinn seana-</span>
<lb n="3409"/><span>phota stáin dem theangain ag cainnt leat = ní mheilfinn mo</span>
<lb n="3410"/><span>theanga, mo ghlór.  Pota = an fearras a bhíon ar chairt chun</span>
<lb n="3411"/><span>gainímhe, aoiligh, agus mar sin díobh, a dh'úmpar.  Pota</span>
<lb n="3412"/><span>asail = an pota a bhíon ar chairt an asail.  Is maith leat an</span>
<lb n="3413"/><span>pota is an mála bheith agat = breis thairis do cheart: an dá</span>
<lb n="3414"/><span>thaobh: é seo is é siúd.  Fuair sé 'na phota is 'na mhála é.</span>
<lb n="3415"/><span>bhí sé 'na phota is 'na mhála aige.  Ba mhaith leis é bheith 'na</span>
<lb n="3416"/><span>phota is 'na mhála aige — fear, cig., go dtógfaí a rothar</span>
<lb n="3417"/><span>uaidh, agus go dteastóch uaidh an rothar féinig agus a luach á</span></p>
</div>
<pb n="84"/>
<div><lb n="3418"/><p><span>dh'fháilt thar n-ais: fear a bhéadh ar thaobh na síochána agus</span>
<lb n="3419"/><span>'na coinnibh san am gcéadna = so is súd a bheith aige.</span></p>
<lb n="3420"/>
<lb n="3421"/><p><span>POTANÁLAIDHE — Duine ná bíon slachtmhar ná cliste</span>
<lb n="3422"/><span>tímpal gnóthaí tíghe: duine a bhíon ag potanáil ar fuaid an</span>
<lb n="3423"/><span>tíghe.</span></p>
<lb n="3424"/>
<lb n="3425"/><p><span>POTFIATHAIM — Nílean tu ach ag potfiatha an linbh, an</span>
<lb n="3426"/><span>laoigh, éinní = ag tabhairt an iomarca bídh dhó.  Ní h-aon úna</span>
<lb n="3427"/><span>an droch-úmpar sa leanbh agus é potfiathuithe mar sin</span>
<lb n="3428"/><span>agat = an iomarca den gcothú tugtha dhó.</span></p>
<lb n="3429"/>
<lb n="3430"/><p><span>PRAISEACH — D'aithneóinn beirithe i bpraisigh thu = pé</span>
<lb n="3431"/><span>malairt cló a thiocfadh ort.  Tá dath na praisge oraibh =</span>
<lb n="3432"/><span>dath buidhe mí-lítheach míshláintiúil.  Táim chó doimhin sa</span>
<lb n="3433"/><span>phraisigh le h-éinne agaibh = chó fada (chó sáidhte) isteach sa</span>
<lb n="3434"/><span>gcúrsa — pé saghas cúrsa nó gnótha é.</span></p>
<lb n="3435"/>
<lb n="3436"/><p><span>PRAITINIÚIL — Tán tu praitiniúil chun na Gaoluinne a</span>
<lb n="3437"/><span>bhreaca síos = mear, tapaidh, éascaigh.  Táim praitiniúil</span>
<lb n="3438"/><span>sa mBéarla = líomhtha, pras.  Tán tu praitiniúil ar an</span>
<lb n="3439"/><span>bpeann = ábalta ar í oibriú go h-éascaigh.  An té a bhíon</span>
<lb n="3440"/><span>amhlaidh preaban sé chun a ghnótha go mear tapaidh.</span></p>
<lb n="3441"/>
<lb n="3442"/><p><span>PRAITINIÚLACHT — Níl aon phraitiniúlacht ionnat ach</span>
<lb n="3443"/><span>tu id liobar = tapúlacht.</span></p>
<lb n="3444"/>
<lb n="3445"/><p><span>PRAMMSÁIL — Ní ag rínce a bhí sé ach ag prammsáil =</span>
<lb n="3446"/><span>ag teacht anuas go trom ar an úrlár: ag baint préacha</span>
<lb n="3447"/><span>(préamhacha) as talamh: ag léimrigh.</span></p>
<lb n="3448"/>
<lb n="3449"/><p><span>PRAPÁLAIM — Táim ag prapáil (suas) chun dul amach</span>
<lb n="3450"/><span>ag rothuíocht = ag ullmhú.  Tá sé (an lá, an aimsir) ag</span>
<lb n="3451"/><span>prapáil suas chun na síneach = ag dul ar bun: ag ullmhú,</span>
<lb n="3452"/><span>ag buirbeáil.</span></p>
<lb n="3453"/>
<lb n="3454"/><p><span>PRAS — Nílim ró-phras im theangain = ní féidir liom í</span>
<lb n="3455"/><span>oibriú ró-éascaigh, ró-thiubh.  Tá do theanga go pras san</span>
<lb n="3456"/><span>nGaoluinn, chun na Gaoluinne = é ar do chumas an Ghaoluinn</span>
<lb n="3457"/><span>a labhairt go líomhtha.</span>
<lb n="3458"/></p>
</div>
<pb n="85"/>
<div><lb n="3459"/><p><span>PRÁTA — Na scioltáin a ghearra nó a scolta.  Táid ag</span>
<lb n="3460"/><span>cur amach (na bpéacán).  Bhíomair ag baint na bpéacán</span>
<lb n="3461"/><span>díobh.  Táid (na gais) ag dúna na gclaiseacha.  Bhíomair ag</span>
<lb n="3462"/><span>taosca = ag taosca na cré as na claiseacha isteach ar na</span>
<lb n="3463"/><span>leapthacha (prátaí).  An stuif (an chloch ghorm) a chur ar</span>
<lb n="3464"/><span>boga, agus a leatha amach.  An bhleaist a tugtar ar an</span>
<lb n="3465"/><span>ndubhachtaint a thagan ar na gais.  Fadhbán = fadhb mhaith =</span>
<lb n="3466"/><span>práta breá mór.  Cnap = práta maith reamhar.  Prátaí</span>
<lb n="3467"/><span>miona: ansan criocháin: agus ansan na giollaidí = an</span>
<lb n="3468"/><span>saghas is lúgha aca.  Na sceabhchóirí = na blúirí beaga gan</span>
<lb n="3469"/><span>mhaith a dh'fhanan tréis an tsíl (nuair a bhíon na scioltáin</span>
<lb n="3470"/><span>geárrtha), agus ní h-aon mhaith iad chun síl.  Níl tabhairt</span>
<lb n="3471"/><span>amach an phráta bheirithe sa bhean san = í bheith ana-spriúnlaithe.</span></p>
<lb n="3472"/>
<lb n="3473"/><p><span>PREAB — Níl aon phreab ionnam tréis an lae = níl aon</span>
<lb n="3474"/><span>léim ná fuinneamh: táim traochta, tnáithte, tugtha amach.</span>
<lb n="3475"/><span>Tá preab fir ionnat fós = gníomh.  Táim i ndeire na</span>
<lb n="3476"/><span>preibe = i ndeire na feile, na feide = gan puínn fuinnimh</span>
<lb n="3477"/><span>bheith fágtha ionnam: marbh nách mór: gan é ar mo chumas aon</span>
<lb n="3478"/><span>ana-phreab eile a thabhairt — pé cúis a bhéadh leis (droch-</span>
<lb n="3479"/><span>shláinte, fiacha, droch-bheatha).</span></p>
<lb n="3480"/>
<lb n="3481"/><p><span>PREABAIM — Ná tógfá socair é?  Bíon tu ag preaba</span>
<lb n="3482"/><span>chun tosaigh i gcómhnuí = ag léime — i n-aon tsaghas gnótha nó</span>
<lb n="3483"/><span>cúrsa.</span></p>
<lb n="3484"/>
<lb n="3485"/><p><span>PREABAIRE — Preabaire fir = fear go mbéadh lúth</span>
<lb n="3486"/><span>ann: bíon anamúil, preabúil, preab ann: agus phreabfadh</span>
<lb n="3487"/><span>fé ghnó gan cuímhneamh air puínn.</span></p>
<lb n="3488"/>
<lb n="3489"/><p><span>PREABÚIL — Tá sí preabúil go maith = preab a bheith</span>
<lb n="3490"/><span>ínti ar aon tsaghas slí-chun rud a dhéanamh rud a thabhairt</span>
<lb n="3491"/><span>uaithi, chun aon ní.  Capall preabúil = capall gur fuirist</span>
<lb n="3492"/><span>preab nó geit a bhaint as: nó go mbéadh ceól ann.</span></p>
<lb n="3493"/>
<lb n="3494"/><p><span>PRÉAC — Táim ar mo phréac indiubh = gan mháistir ná</span>
<lb n="3495"/><span>máistreás: saoirse gan cheangal agam.  Táid san ag</span>
<lb n="3496"/><span>imeacht ar a bpréac = gan smacht: gan aon chúram a bhac.</span>
<lb n="3497"/><span>Thugas na laetheanta ar mo phréac dom héinig = ar mo thoil.</span>
<lb n="3498"/><span>Níor mhaith liom é ghlaca chúgham (é tharac chúgham) bheith ar</span>
<lb n="3499"/><span>mo phréac i gcómhnuí.</span>
<lb n="3500"/></p>
</div>
<pb n="86"/>
<div><lb n="3501"/><p><span>PREÁCH — Stad — le capall, nó le h-asal.</span></p>
<lb n="3502"/>
<lb n="3503"/><p><span>PRÉAMH — Tá clab ort ón bpréimh = ó dhúchas.  Strac sé</span>
<lb n="3504"/><span>an gas óg as a phréamhacha (préacha) = aníos as an dtalamh.</span>
<lb n="3505"/><span>Bís go maith chun na Gaoluinne ón bpréimh = ó dhúchas; nó,</span>
<lb n="3506"/><span>ó thúis, ó thosach.  Bhí sé ag baint préacha as an dtalamh = ag</span>
<lb n="3507"/><span>sádha, ag dinge, na gcos isteach ann: á bhuala go tréan.</span></p>
<lb n="3508"/>
<lb n="3509"/><p><span>PRÉAMHUIGHIM — Anois atá an coirce ag préamhú =</span>
<lb n="3510"/><span>ag cur na bpréacha isteach sa gcré.  Tá an lá ag préamhú =</span>
<lb n="3511"/><span>ag dul ar bun, ag neartú.  Tá an Ghaoluinn ag préamhú sa</span>
<lb n="3512"/><span>tír = ag fáilt a greamana.  Táid go maith chun spórt a</span>
<lb n="3513"/><span>phréamhú = a chur ar bun: a chur sa tsiúl.  Bíon an bainne</span>
<lb n="3514"/><span>fuar ón bpréimh agus ní thabharfá seamalasc go deó air =</span>
<lb n="3515"/><span>sin é an tslí nádúrtha dhó a bheith — ach ní mar sin don dtae.</span></p>
<lb n="3516"/>
<lb n="3517"/><p><span>PRÉASLACH — Cipín a cuirtear i mbéal gabhair: gobán.</span>
<lb n="3518"/><span>Chuireas préaslach ar an madra toisc é bheith malluithe.</span>
<lb n="3519"/><span>Nuair a bhíon an bladhgaire sin ar aon chuideachtain amháin</span>
<lb n="3520"/><span>liom ní mór dom préaslach do chur ar mo theangain = cosc:</span>
<lb n="3521"/><span>srian Cuirtear an préaslach ar an bhfiréad, leis.</span></p>
<lb n="3522"/>
<lb n="3523"/><p><span>PRIOCAIM — Tá an Ghaoluinn priocaithe suas go maith</span>
<lb n="3524"/><span>agat = piocaithe, tógtha leat.  Bí ag prioca leat i gcómhnuí.</span>
<lb n="3525"/><span>Phrioc sí an gé = bhain an clúmh di.  Tán tu ag féachaint ana-</span>
<lb n="3526"/><span>phriocaithe = slachtuithe, deisithe.  Mhuise, cad a phrioc me agus</span>
<lb n="3527"/><span>an focal san a rá? = cad a spreag: cad a chuir chuige me?</span>
<lb n="3528"/><span>Bhí sí ag prioca na Gaoluinne uaim.  Níor bhéidir liom aon</span>
<lb n="3529"/><span>phingin a phrioca uaidh = a ghoid, nó a mhealla, uaidh.  Phrioc</span>
<lb n="3530"/><span>dreanncaide me.  Táim ag iascach le leath-uair an chluig</span>
<lb n="3531"/><span>agus ní bhfuaireas aon phrioca fós = níor priocadh fós me:</span>
<lb n="3532"/><span>níor rug aon iasc greim ar an mbaidhte.  Bí ag prioca leat</span>
<lb n="3533"/><span>anois go tiubh te = ag imeacht, ag bailiú.  Prioc leat abhaile.</span></p>
<lb n="3534"/>
<lb n="3535"/><p><span>PRIOCÓID — Arm chun mairtéal nó bóthar nó cré nó</span>
<lb n="3536"/><span>inní cruaidh a bhaint.</span></p>
<lb n="3537"/>
<lb n="3538"/><p><span>PRIOMPALÁN — Nó treampalán.  Beach a dheinean</span>
<lb n="3539"/><span>ana-fhuaim nuair a bhíon sé sa tsiúl tríd an spéir san oíche.</span>
<lb n="3540"/><span>alpaire dubh seadh é.</span>
<lb n="3541"/></p>
</div>
<pb n="87"/>
<div><lb n="3542"/><p><span>PRIOSLÁIL — Tá an leanbh ag priosláil = prioslaí leis</span>
<lb n="3543"/><span>uisce ag sile ón mbéal aige.</span></p>
<lb n="3544"/>
<lb n="3545"/><p><span>PRIOSLAIRE — Duine a bhíon ag priosláil.</span></p>
<lb n="3546"/>
<lb n="3547"/><p><span>PRIOSLÁLTHA — Tán tu ana-phriosláltha = mór-chuid prios-</span>
<lb n="3548"/><span>laí a bheith leat nó smeartha ort.  Tá an lá so priosláltha</span>
<lb n="3549"/><span>= salach, gránna.</span></p>
<lb n="3550"/>
<lb n="3551"/><p><span>PRIÚNSÚIR — An úirlis a bhíon ag gréasaidhe, cig., chun</span>
<lb n="3552"/><span>tairngí a tharac.</span></p>
<lb n="3553"/>
<lb n="3554"/><p><span>PROMMSÁIL — Cuir uait an phrommsáil = léimreach,</span>
<lb n="3555"/><span>rínce garbh, siúl garbh trom.  Feic prammsáil.</span></p>
<lb n="3556"/>
<lb n="3557"/><p><span>PRUAIS — Pluais (gnáthóg) mada-rua.</span></p>
<lb n="3558"/>
<lb n="3559"/><p><span>PRUMPA — Cearc an phrumpa = cearc go bhfuil an</span>
<lb n="3560"/><span>t-eirball di, agus go mbéadh a tóin thiar ag sádha i n-áirde</span>
<lb n="3561"/><span>i n-aon chnapán amháin.</span></p>
<lb n="3562"/>
<lb n="3563"/><p><span>PRUMPAIRE — Cearc go bhfuil eirball den tsaghas so</span>
<lb n="3564"/><span>thuas uirthi; nó duine go mbéadh geadán mór tóna aige</span>
<lb n="3565"/><span>(nó air) ag sádha amach.</span></p>
<lb n="3566"/>
<lb n="3567"/><p><span>PRUMPÁLAIM — Cearc phrumpáltha = go mbéadh prumpa</span>
<lb n="3568"/><span>uirthi, agus an t-eirball ceart (na cleití fada) bainte dhi.</span></p>
<lb n="3569"/>
<lb n="3570"/><p><span>PRUPÁLAIM — Bead ag prupáil chun gluaiseachta i</span>
<lb n="3571"/><span>n-ainm Dé = ag déanamh suas, ag ullmhú, chun —.  Táim</span>
<lb n="3572"/><span>prupálta suas anois.</span></p>
<lb n="3573"/>
<lb n="3574"/><p><span>PÚCA — Tá an gloine briste, ach ní mise a dhein é, ná</span>
<lb n="3575"/><span>mise, ná mise.  Seadh, bhris duine éigint é, ach tá gach éinne</span>
<lb n="3576"/><span>agaibh ag cur an phúca uaidh féinig = ag coimeád na díobhála</span>
<lb n="3577"/><span>amach uaidh féinig.  Púca paidhl = cupán drúchta go mbíon</span>
<lb n="3578"/><span>cos mhór fé agus nách féidir é dh'ithe toisc é bheith ró-gharbh.</span>
<lb n="3579"/><span>Bíon círíní air laistíos ar nós an chupán drúchta.  Púdar</span>
<lb n="3580"/><span>a tugtar ar shaghas eile, mar nuair a bhíon sé dreóighte</span>
<lb n="3581"/><span>agus a brúightear é tagan an saghas san stuife as — stuif</span>
<lb n="3582"/><span>go mbíon cuma an phúdair air.</span>
<lb n="3583"/></p>
</div>
<pb n="88"/>
<div><lb n="3584"/><p><span>PUDHAIR — Pudhair mhór seadh bás an fhir sin = cailliúint.</span></p>
<lb n="3585"/>
<lb n="3586"/><p><span>PÚIC — Tá púic ar an mbó = clúdach anuas ar a súile —</span>
<lb n="3587"/><span>toisc í bheith ag cómhrac, ag adharcáil le ba eile.  Tá púic</span>
<lb n="3588"/><span>mhór ort = cuma chrosta: an ceann fé agus cuma droch-</span>
<lb n="3589"/><span>ghiúmair ort.</span></p>
<lb n="3590"/>
<lb n="3591"/><p><span>PUILÍNÍ — Blúire adhmaid (nó iarainn nó mar sin) go</span>
<lb n="3592"/><span>mbíon roth air agus slabhra nó téad ar an roth chun rudaí a</span>
<lb n="3593"/><span>thógaint.  Chuir sé uaidh me i n-ainm phuilíní an diail.  Imigh</span>
<lb n="3594"/><span>i n-ainm phuilíní an diail.  I n-ainm phuilíní an diail go</span>
<lb n="3595"/><span>n-imíghir, go dtéighir = na puilíní a bhíon ag an ndial chun na</span>
<lb n="3596"/><span>daoine d'árdú isteach i n-ifrean.</span></p>
<lb n="3597"/>
<lb n="3598"/><p><span>PUÍNN — Bhfuilean tu puínn aoise anois? = mórán.</span>
<lb n="3599"/><span>bhfuil aon phuínn cúraim ort? = aon ana-chuid: roinnt</span>
<lb n="3600"/><span>cuíbhsach mór.</span></p>
<lb n="3601"/>
<lb n="3602"/><p><span>PÚINSIÚN — Bhuaileas le púinsiún maith cloiche sa gceann</span>
<lb n="3603"/><span>é = cloch mhaith chruínn a dh'fhéadfá chaitheamh led láimh.  Púin-</span>
<lb n="3604"/><span>siún fíona = soitheach (sathach) fíona.</span></p>
<lb n="3605"/>
<lb n="3606"/><p><span>PÚIRTHÍN — Bhíomair ag imirt phúirthíní = ag imirt chluiche</span>
<lb n="3607"/><span>le 5 clocha beaga.  Tá láthair dheas phúirthíní againn anso =</span>
<lb n="3608"/><span>áit dheas chun iad a dh'imirt.  Táid ag caitheamh púirthíní</span>
<lb n="3609"/><span>sneachtaidh ar a chéile = liathróidí beaga.  Púirthíní imeartha</span>
<lb n="3610"/><span>Corruighe uait = ní ceadaithe dhuit an púirthín a chorruighe, is</span>
<lb n="3611"/><span>díolfair as.  Caithtear na 5 púirthíní i n-áirde ar dtúis</span>
<lb n="3612"/><span>féachaint cé is mó a thógfadh ar dhrom a lámha iad.  Aige</span>
<lb n="3613"/><span>sin a bhéadh an tosnú.  Níl corruighe istig = níl ceadaithe</span>
<lb n="3614"/><span>corruighe a dhéanamh leis na clocha.  Níl corruighe tóna istig</span>
<lb n="3615"/><span>= níl ceadaithe do thóin a chorruighe (chun teacht ar chloch a</span>
<lb n="3616"/><span>bhéadh i bhfad uait, cig.).  Socrú baise = na clocha a shocrú go</span>
<lb n="3617"/><span>deas in sa mbais chun go mbeidís deas oiriúnach chun iad a</span>
<lb n="3618"/><span>scaoile amach ar an dtalamh.  Ní bheidh aon mhéirín istig = na</span>
<lb n="3619"/><span>clocha a scaoile amach trí sna ladhracha ar an dtalamh.  Tug-</span>
<lb n="3620"/><span>tar "titim cloiche" ar chloch a thitim amach as do bhais, nó gan</span>
<lb n="3621"/><span>tu dh'fháilt ghreama uirthi. 41 is mó an marc go mbítear ag</span>
<lb n="3622"/><span>cómhaireamh chuige.  Tosnuíon an cluiche le ceann a scaoile</span>
<lb n="3623"/><span>ar an dtalamh, na 4 cinn eile a chaitheamh i n-áirde, breith</span>
<lb n="3624"/><span>ar an gceann thíos agus ansan ar na 4 cinn is iad ag titim</span></p>
</div>
<pb n="89"/>
<div><lb n="3625"/><p><span>anuas.  Má dheinean duine é sin bíon an chéad aon (sa</span>
<lb n="3626"/><span>chómhaireamh) déanta aige.  As san amach seo iad na céim-</span>
<lb n="3627"/><span>eana chun gach-aon "aon" eile den gcluiche a dhéanamh.  An</span>
<lb n="3628"/><span>chéad dóanta, an tarna dóanta: gaba: cloichín tíos.</span>
<lb n="3629"/><span>Theipeas ar mo chéad dóanta, dóanta a seacht = theip orm</span>
<lb n="3630"/><span>mo chéad dóanta a dhéanamh is me a d'iarraidh mo sheachtú aon</span>
<lb n="3631"/><span>a bhaint amach.  Theipeas ar mo tharna dóanta, dóanta a 10.</span>
<lb n="3632"/><span>Theip uirthi ar a gaba a 9.  Theip ar Sheán ar a chloichín tíos</span>
<lb n="3633"/><span>a 29.  Tá mo chloichín tíos a 3 déanta agam.  An mbeidh</span>
<lb n="3634"/><span>socrú istig againn? = é bheith de chead againn na púirthíní a</span>
<lb n="3635"/><span>shocrú i slí dheas oiriúnach ar an dtalamh.</span></p>
<lb n="3636"/>
<lb n="3637"/><p><span>PÚNCÁISÍN — Leanbh 3-10 mbliana, agus cruínn teann.</span></p>
<lb n="3638"/>
<lb n="3639"/><p><span>PÚRTAIDHE — Tá a bhfuil ag an mbórd sásta ach an</span>
<lb n="3640"/><span>púrtaí = duine go mbíon tormus air coitianta agus mí-</span>
<lb n="3641"/><span>shástacht.  Ní bhíon cainnt ná allagar aige: cuma ana-</span>
<lb n="3642"/><span>mharbh neamh-anamúil air: dá mbéadh cuideachta ann bhéadh</span>
<lb n="3643"/><span>sé i bpoll leis féinig: duine gan sult gan ghreann, gan</span>
<lb n="3644"/><span>chaitheamh aimsire, agus leithreachas ag baint leis: agus a</span>
<lb n="3645"/><span>thoil féinig aige.  Go dtachtaidh an bia thu muran tusa an</span>
<lb n="3646"/><span>púrtaí.  Púrtaí amadáin.</span></p>
<lb n="3647"/>
<lb n="3648"/><p><span>PÚRTHLÓG — Púróg, púróg cloiche.  Púrthlóigín = púr-</span>
<lb n="3649"/><span>thóigín, búrlóg bheag.</span></p>
<lb n="3650"/>
<lb n="3651"/><p><span>PUS — Bíon na beóla sáidhte amach le chéile ana-reamhar</span>
<lb n="3652"/><span>chun pus a dhéanamh.</span></p>
<lb n="3653"/>
<lb n="3654"/><p><span>PUSACHÁN — Rud a cuirtear ar ghamhain óg ar a phus i</span>
<lb n="3655"/><span>dtreó is ná béadh sé ag súrac.</span></p>
<lb n="3656"/>
<lb n="3657"/><p><span>PUSÓID — Tá pusóid mhaith láidir thiar agam agus gan</span>
<lb n="3658"/><span>aon bheann agam ar an bhfuacht = bia maith láidir, agus níos</span>
<lb n="3659"/><span>mó ná aon tsaghas amháin de, mórán saghasana — feóil,</span>
<lb n="3660"/><span>ainirthe, cáis, agus mar sin, le chéile.  Bhéadh an fheóil léi</span>
<lb n="3661"/><span>féinig ró-aonarach.  Tugtar pusóid ar phurgóid, leis.</span></p>
<lb n="3662"/>
<lb n="3663"/><p><span>PUSUÍL — Bhí sé ag pusuíl ghuil = gol beag á dhéanamh</span>
<lb n="3664"/><span>aige: pus an ghuil air.</span>
<lb n="3665"/></p>
</div>
<pb n="90"/>
<div><lb n="3666"/><p><span>PUTH — Leagfadh (leacthadh) puth de t'anáil í = an rud is</span>
<lb n="3667"/><span>lúgha.  Bead ag obair faid a bheidh put ionnam = an dé.</span>
<lb n="3668"/><span>Níl ann ach an puth = an dé.</span></p>
<lb n="3669"/>
<lb n="3670"/><p><span>PUTHADUÍL — Tá puthaduíl casachtaighe orm = casachtach</span>
<lb n="3671"/><span>bheag anois is aríst.</span></p>
<lb n="3672"/>
<lb n="3673"/><p><span>R</span></p>
<lb n="3674"/>
<lb n="3675"/><p><span>RABHA — Tugadh an rabha dhom go raibh an tóir chúgham =</span>
<lb n="3676"/><span>focal, foláramh.</span></p>
<lb n="3677"/>
<lb n="3678"/><p><span>RÁBACH — Bhí an bád go rábach chun tosaigh = go fairsing,</span>
<lb n="3679"/><span>go fuigheach, go bog.  Bíon an focal "lútáil" ag obair go</span>
<lb n="3680"/><span>rábach ar mórán rudaí = go tiubh.  Fear breá rábach seadh</span>
<lb n="3681"/><span>thu = scópúil, éascaidh, scaoilte id shiúl.  Táim ag scríobh go</span>
<lb n="3682"/><span>rábach = go tapaidh.</span></p>
<lb n="3683"/>
<lb n="3684"/><p><span>RÁBAIRE — Duine scópúil géagach scaoilte.</span></p>
<lb n="3685"/>
<lb n="3686"/><p><span>RABAIRNE — Ó thug Dia an rabairne dhuit sín do lámh do</span>
<lb n="3687"/><span>bhochtaibh Dé = flúirse.</span></p>
<lb n="3688"/>
<lb n="3689"/><p><span>RABHARTA — Tá sí (an fhairrge, an taoide) 'na rabharta</span>
<lb n="3690"/><span>an aimsir seo = í bheith ana-láidir: tagan isteach ana-</span>
<lb n="3691"/><span>fhada agus trághan amach ana-fhada — an fhaid chéadna.  Tá</span>
<lb n="3692"/><span>rabharta ann.  Tá sé 'na lag-trágha rabharta (lac-trágha a</span>
<lb n="3693"/><span>deirtear) = tráighte amach chó fada is a raghaidh.  'Na barra</span>
<lb n="3694"/><span>taoide rabharta = chó lán isteach is a thiocfaidh.  Chuas amach</span>
<lb n="3695"/><span>ar an scairbh ag lac-trágha rabharta.  Chuireas an fheamanach</span>
<lb n="3696"/><span>ar barra taoide rabharta, ach thóg an t-uisce í.  Tá rabharta</span>
<lb n="3697"/><span>ar bhia againn = flúirse de.  Aon rud a bhíon flúirseach</span>
<lb n="3698"/><span>bíon rabharta air.  Bhíos láidir go maith sa tsaol, ach táim</span>
<lb n="3699"/><span>tagtha ón rabharta go dtí an mhalabhair (mallmhuir).  Sí</span>
<lb n="3700"/><span>an fhlúirse a bhí agat gach aon lá riamh agus is olc a raghaidh an</span>
<lb n="3701"/><span>rabharta ar an malabhair duit anois = an saol maith bheith</span>
<lb n="3702"/><span>imithe agus an droch-shaol bheith agat i n'inead — toisc tu</span>
<lb n="3703"/><span>bheith tuitithe chun bochtaineachta: agus is olc a thaithneóidh</span></p>
</div>
<pb n="91"/>
<div><lb n="3704"/><p><span>sé leat.  Rabharta feirge, cainnte = mór-chuid, agus iad</span>
<lb n="3705"/><span>láidir.</span></p>
<lb n="3706"/>
<lb n="3707"/><p><span>RÁBÓG — Bhíos chun rábóg a thabhairt isteach chúghaibh muna</span>
<lb n="3708"/><span>mbéadh an bháisteach = gluaiseacht tapaidh, sciúrd.  Chuireas</span>
<lb n="3709"/><span>fiche míle bhóthar díom den rábóig sin = sciúrd gan sos.</span></p>
<lb n="3710"/>
<lb n="3711"/><p><span>RADHARC — Tá a radharc iompuithe istig 'na cheann leis</span>
<lb n="3712"/><span>an scannra, ach socróidh siad (na súile) arís = a shúile.  Tá</span>
<lb n="3713"/><span>an long ag teacht 'nár radharc = ag nochta orainn. Tá</span>
<lb n="3714"/><span>sí as ár radharc fós: i n-ár radharc.  Radharc do shúile =</span>
<lb n="3715"/><span>an cearcal dubh istigh.  Táim cumhang-radharcach, gearra-</span>
<lb n="3716"/><span>radharcach = cúmhang nó gearra sa radharc.</span></p>
<lb n="3717"/>
<lb n="3718"/><p><span>RADHAIRSE — Níl aon ana-radhairse gliomach ann anois =</span>
<lb n="3719"/><span>aon ana-chuid, ana-fhlúirse.  Níl puínn radhairse d'aon ní</span>
<lb n="3720"/><span>againn.  Radhairse aráin.  Níl na prátaí ró-radhairsiúil</span>
<lb n="3721"/><span>againn fós, ach ag dul i radairsiúlacht a bheid as so amach =</span>
<lb n="3722"/><span>i bhfairsinge, i bhflúirse.</span></p>
<lb n="3723"/>
<lb n="3724"/><p><span>RÁFLÁIL — N'fheadar an bhfuil an cleamhnas déanta,</span>
<lb n="3725"/><span>ach tá ráfláil air go bhfuil = ráfla is ráflaí sa tsiúl go</span>
<lb n="3726"/><span>tiubh go bhfuil.</span></p>
<lb n="3727"/>
<lb n="3728"/><p><span>RAGA — Raga fir, bó, éinní = rud a bhíon lom, cnámhach,</span>
<lb n="3729"/><span>neamh-chórach, garbh.  Ní íosfainn aon bhlúire den raga san.</span>
<lb n="3730"/><span>Raga éisc = iasc ná bíon ann ach na cnámha.  Ní bó bhainne</span>
<lb n="3731"/><span>í sin ach raga neamhchórach garbh.  Bhí tig breá againn ach tá</span>
<lb n="3732"/><span>sé imithe chun raga anois = chun an donais, 'na bhathalaigh.</span>
<lb n="3733"/><span>Tán tu ag dul chun an raga le déanaighe agus brisfar amach</span>
<lb n="3734"/><span>as do phost thu.</span></p>
<lb n="3735"/>
<lb n="3736"/><p><span>RAGAIRNE — Bhíos ar ragairne aréir = d'fhanas suas</span>
<lb n="3737"/><span>déanach (fada amach) san oíche.  Nó, ag claoidhe leis an ól —</span>
<lb n="3738"/><span>fiú amháin sa ló.  Bhíos ar ragairne = san áit 'na raibh an</span>
<lb n="3739"/><span>ragairne, ragairne mhór.  Tá rud éigint dulta chun ragairne</span>
<lb n="3740"/><span>sa tsiopa, i n-aon bhall = tá ragairne éigint ar siúl, rud</span>
<lb n="3741"/><span>éigint tuitithe amach — nuair a chloisfá cainnt árd á dhéanamh:</span>
<lb n="3742"/><span>bád stróinséartha tagtha: raic fachta: fear marbh: scéala</span>
<lb n="3743"/><span>úntacha sa tsiúl.  Reagairne a deirtear.</span>
<lb n="3744"/></p>
</div>
<pb n="92"/>
<div><lb n="3745"/><p><span>RAGAIRNEÁLUIDHE — Duine go mbíon an ragairneáil</span>
<lb n="3746"/><span>ar siúl aige.  Agus bhéadh dá mbéadh sé ag imeacht sall is</span>
<lb n="3747"/><span>anall go mall is ag meilt na h-aimsire fiú amháin i lár</span>
<lb n="3748"/><span>an lae agus gan aon ólachán.</span></p>
<lb n="3749"/>
<lb n="3750"/><p><span>RÁIB — Bhuaileas isteach chúcha de ráib = de sciúrd, go</span>
<lb n="3751"/><span>tapaidh.  Thug sé ráib isteach chúghainn agus d'imigh gan mhoill,</span>
<lb n="3752"/><span>Dheineas an ceacht d'aon ráib amháin = d'aon iarracht amháin;</span>
<lb n="3753"/><span>sciúrd, scríob.  Ba mhór an ráib a dheinis an uair sin =</span>
<lb n="3754"/><span>rith tapaidh, sciúrd reatha, scríob, scríob reatha.</span></p>
<lb n="3755"/>
<lb n="3756"/><p><span>RAIC — Dhein sé raic de féinig leis an ólachán = dhein</span>
<lb n="3757"/><span>brise air féinig.  Tá an seómra 'na raic agat = gach aon</span>
<lb n="3758"/><span>ní soir siar: briste brúighte.  Tháinig sé isteach ar meisce</span>
<lb n="3759"/><span>agus dhein ana-raic ar gach éinní = ana-dhíobháil.  Tán tu ag</span>
<lb n="3760"/><span>imeacht chun raice ag an ólachán, ag an obair = ag brise</span>
<lb n="3761"/><span>as a chéile.  Táid imithe ag ól is ag raic.  Raic = aon</span>
<lb n="3762"/><span>earra a thagan isteach leis an dtaoide.  Dheineas raic díom</span>
<lb n="3763"/><span>féinig leis an gcainnt sin a rá = loiteas me héinig.  An</span>
<lb n="3764"/><span>leabhar nua a fuairis cúpla lá ó shoin tá sé 'na raic agat</span>
<lb n="3765"/><span>anois = giobalach, loitithe.  Dheinis raic dem chuid colata</span>
<lb n="3766"/><span>le me mhúscailt = dheinis é bhrise i slí ná fuaireas aon</span>
<lb n="3767"/><span>tsásamh ann as san amach.  Dheinfeadh tromluighe an ní</span>
<lb n="3768"/><span>céadna.  D'imigh mo chuid colata chun raice orm aréir =</span>
<lb n="3769"/><span>me bheith ag taidhreamh nó buartha, nó loit rud éigint é.</span>
<lb n="3770"/><span>Dheinis raic díom = me bhuala is a bhrise: nó mo lochtaí a</span>
<lb n="3771"/><span>dh'ínsint, nó díobháil mhór éigint a dhéanamh dom.  Dhein an</span>
<lb n="3772"/><span>máistir raic ar mo cheacht = dhein géar-cheartú air leis an</span>
<lb n="3773"/><span>bpeann-luadha gorm.  Táim im raic ag an ól.  Reaic a</span>
<lb n="3774"/><span>deirtear.</span></p>
<lb n="3775"/>
<lb n="3776"/><p><span>RAIDIM — Bhí an capall ag raide fén gcairt = ag caitheamh</span>
<lb n="3777"/><span>a thóna i n-áirde: ag spriúca.  Raid sé an chairt.  Raid</span>
<lb n="3778"/><span>an t-asal me — bhíos ar a mhuin = thug fé me leaga anuas de.</span>
<lb n="3779"/><span>Raid sé anuas (de) me.  Bhí sé ag raide.  Bhíodar ag raide</span>
<lb n="3780"/><span>na Gaoluinne (uatha) go tiubh = á spreaga go bínn.  Níor</span>
<lb n="3781"/><span>dheineas ach me héinig a raide isteach sa tsáile = a chaitheamh.</span>
<lb n="3782"/><span>Thug an máistir cead raide dhúinn = pé ní ba mhian linn a</span>
<lb n="3783"/><span>dhéanamh.  Bhíodar ag léimrigh is ag raide nuair a fuair-</span>
<lb n="3784"/><span>eadar na laetheanta saoire.  Bhíodar ag raide ceisteana</span>
<lb n="3785"/><span>isteach chúgham = ag scaoile.</span>
<lb n="3786"/></p>
</div>
<pb n="93"/>
<div><lb n="3787"/><p><span>RÁIFLEÁIL — Tá ráifleáil bheag ag imeacht go bhfuil an</span>
<lb n="3788"/><span>tsíocháin déanta = cainnt ag imeacht idir na daoine: ínsint</span>
<lb n="3789"/><span>ráfla.  Feic ráfláil.</span></p>
<lb n="3790"/>
<lb n="3791"/><p><span>RAIMH — Nuair a bhíon an ghaoth ag séide bailíon sí isteach le</span>
<lb n="3792"/><span>chéile pé nithe (neithe) beaga a bhíon ar uachtar na fairrge,</span>
<lb n="3793"/><span>Raimh seadh na nithe sin.  Ramhcha = mór-chuid díobh.  Bíon</span>
<lb n="3794"/><span>mórán ramhcha ar chliathán, le cliathán, na talún nuair a bhíon</span>
<lb n="3795"/><span>an ghaoth ag séide isteach.</span></p>
<lb n="3796"/>
<lb n="3797"/><p><span>RAIMPÉAR — Duine aerach neamh-chúramach gur cuma</span>
<lb n="3798"/><span>leis cad a dheinfeadh sé.</span></p>
<lb n="3799"/>
<lb n="3800"/><p><span>RÁINEACH — Miúil.</span></p>
<lb n="3801"/>
<lb n="3802"/><p><span>RAIS — Rais alluis = rais bheag a thagan amach uaireanta</span>
<lb n="3803"/><span>nuair a chuirean duine cóta alluis nó brat alluis de.</span></p>
<lb n="3804"/>
<lb n="3805"/><p><span>RAISPÍN — Raispín fir = fear beag gan mhaith, gan</span>
<lb n="3806"/><span>toirt, gan fuil, gan feóil.  Fear críona caithte.  Raispín</span>
<lb n="3807"/><span>seana-chapaill, seana-bhó, sean-duine: raispín caorach,</span>
<lb n="3808"/><span>cait, madra, mná.  An té a bhíon spriúnlaithe glocan</span>
<lb n="3809"/><span>sé an ainm, leis.  Tugtar raispín ar chaoira go mbíon na</span>
<lb n="3810"/><span>cnámha tríthi amach, nó ar fhear beag canncarach spriúnlaithe</span>
<lb n="3811"/><span>go mbainean cruacht leis.</span></p>
<lb n="3812"/>
<lb n="3813"/><p><span>RAISTE — Ba throm an raiste báistí a dhein sé = báisteach</span>
<lb n="3814"/><span>neambuan go mbíon fuinneamh gaoithe léi: bíon sé fuinniúil:</span>
<lb n="3815"/><span>scrabha beag báistí agus an fiantas leis.</span></p>
<lb n="3816"/>
<lb n="3817"/><p><span>RÁISTÉIR — Duine a bhíon ag bóthaireóireacht, ag imeacht</span>
<lb n="3818"/><span>anso is ag rith ansúd is ná fanan i n-aon bhall.  Thabharfá</span>
<lb n="3819"/><span>ráistéir ar an saghas cailín a bhíon ag imeacht le saighdiúirí.</span>
<lb n="3820"/><span>Tugtar ar aon tsaghas duine a bhíon ag imeacht, ag ráis-</span>
<lb n="3821"/><span>téireacht.  Tá Peig imithe 'na ráistéir ó mhaidin.  Ráistéir</span>
<lb n="3822"/><span>bó = bó a bhíon ag imeacht a d'iarraidh dul i ndíobháil, sa</span>
<lb n="3823"/><span>ndíobháil.  Tá sé imithe as mo dhóchas aon airgead a dh'fháilt</span>
<lb n="3824"/><span>uatha mar ní bhíon sa tsiúl aca ach an ráistéireacht agus an</span>
<lb n="3825"/><span>díomhaoínteas.  Bíon an ráistéir ag imeacht chun ríncí</span>
<lb n="3826"/><span>agus comórtaisí, agus le h-aer an tsaoil.</span>
<lb n="3827"/></p>
</div>
<pb n="94"/>
<div><lb n="3828"/><p><span>RÁITEACH — Fear droch-ráiteach mí-neáireach = fear go</span>
<lb n="3829"/><span>mbíon droch-chainnt ar siúl aige.  Má úsáidean sé anois is</span>
<lb n="3830"/><span>aríst féinig í tá an ainm tógtha aige (tuillte).</span></p>
<lb n="3831"/>
<lb n="3832"/><p><span>RAITHNEACH — Bhí rath an raithníghe orm = ana-rath.</span></p>
<lb n="3833"/>
<lb n="3834"/><p><span>RAMH — Fuaireas lán na ramh ar an mbó = mór-chuid</span>
<lb n="3835"/><span>airgid: luach a raibh ínti: luach gach blúire di: lán an</span>
<lb n="3836"/><span>chroicin.  Tá lán na ramh ar iasc an aimsir seo = seó airgid.</span></p>
<lb n="3837"/>
<lb n="3838"/><p><span>RÁMHAIL — Tá rámhail agus speabhraoidí uirthi ag an</span>
<lb n="3839"/><span>bhfiabhras = í ag glóruíl is ag cainnt léi féinig: agus go</span>
<lb n="3840"/><span>measan sí go bhfeicean sí nithe ná bíon i gceist i n-aochor.</span></p>
<lb n="3841"/>
<lb n="3842"/><p><span>RÁMHAN — Tá portach dhá rann (nó rámhan) déag ar</span>
<lb n="3843"/><span>aoirde agam = dhá fhód déag.  Bíon an á srónuithe go maith.</span></p>
<lb n="3844"/>
<lb n="3845"/><p><span>RAMMSACH — Bhaineas rammsach as an ndínnéar, as an</span>
<lb n="3846"/><span>rínce, as an gcamán, as éinní = sásamh, dúiseacht, ceól.</span>
<lb n="3847"/><span>tá an feirmeóir ag baint rammsaigh as an mbuachail aimsire</span>
<lb n="3848"/><span>atá aige = obair mhaith.  Bainim ana-rammsach as na</span>
<lb n="3849"/><span>leabhartha cois na teine ins na h-oícheanta geimhridh.  Ramm-</span>
<lb n="3850"/><span>sach do bhaint as bheidhlín = ana-streanncán ceóil: as amhrán,</span>
<lb n="3851"/><span>as pheann = í choimeád sa tsiúl go tiubh: as dhuine a bhéadh ag</span>
<lb n="3852"/><span>déanamh cros = tuargain mhaith a thabhairt dó: as úrlár le</span>
<lb n="3853"/><span>rínce: as fuirin i gcomórtas.  Bhí cúis amuigh agam ar</span>
<lb n="3854"/><span>Sheóirse agus nuair a fuaireas an cothrom bhaineas rammsach</span>
<lb n="3855"/><span>maith as = crústáil mhaith a thabhairt dó.</span></p>
<lb n="3856"/>
<lb n="3857"/><p><span>RAMMSCÉALUÍOCHT — Bhíodar ag rammscéaluíocht dóibh</span>
<lb n="3858"/><span>féinig feadh na h-oíche = ag scéaluíocht: a scéal féinig</span>
<lb n="3859"/><span>aiges gach éinne, nó gan an scéal ach ag éinne amháin.  Bhí</span>
<lb n="3860"/><span>ana-rammscéaluíocht againn aréir ag an máistir, nó ón</span>
<lb n="3861"/><span>máistir — é féinig a dhein an chainnt.</span></p>
<lb n="3862"/>
<lb n="3863"/><p><span>RANDAMANDÁDUÍOCHT — Ní bhíon seóid ar na páipéirí</span>
<lb n="3864"/><span>an aimsir seo ach r. = rudaí gan fuaimint, cúrsaí gan</span>
<lb n="3865"/><span>éifeacht.  Bíon cuid mhaith des na leabhartha ar r. = gan</span>
<lb n="3866"/><span>ionnta ach an saghas san.  R. seadh iascach na bliana so =</span>
<lb n="3867"/><span>gan aon mhaith ann ach sclábhuíocht gan aon díol.  Nílean tu</span></p>
</div>
<pb n="95"/>
<div><lb n="3868"/><p><span>ach ag r. ansan ag déanamh oibre ná beidh mór-mhaith ínti =</span>
<lb n="3869"/><span>cúrsa gan éifeacht gan tairbhe sa tsiúl agat.</span></p>
<lb n="3870"/>
<lb n="3871"/><p><span>RÁNGUIGHIM — Béidir nár ránguigh leis an árthach an</span>
<lb n="3872"/><span>t-anncaire a chur amach san áit cheart = nár tháinig, nár</span>
<lb n="3873"/><span>eirigh, léi.</span></p>
<lb n="3874"/>
<lb n="3875"/><p><span>RANNGÁS — Bhí ana-thamall ranngáis againn indé =</span>
<lb n="3876"/><span>spórt is scléip is caitheamh aimsire.  Tá cead raide is</span>
<lb n="3877"/><span>ranngáis againn = cead ár dtoil féinig a dhéanamh tímpal</span>
<lb n="3878"/><span>spóirt is scléipe.  Bíon ranngás ar na h-uain óga nuair a</span>
<lb n="3879"/><span>bhíd ag rith is ag léimrigh.  An lá sar a raghaidh na buachaillí</span>
<lb n="3880"/><span>abhaile as an gcoláiste beidh ana-ranngás ortha = eiríghe ó</span>
<lb n="3881"/><span>thalamh.  Aimsir ranngáis = gur gnáthach áthas is spórt bheith</span>
<lb n="3882"/><span>ar siúl: aimsir spóirt is caitheamh-aimsire.  Bím ag</span>
<lb n="3883"/><span>rínce is ag ranngás is ag ráistéiracht.  Tig seóig is rínce</span>
<lb n="3884"/><span>is ranngáis.</span></p>
<lb n="3885"/>
<lb n="3886"/><p><span>RANNGÁSACH — Nách ranngásach an mac é! = duine nách</span>
<lb n="3887"/><span>maith leis aon ní bheith ag imeacht i gan fhios dó: scléipeach.</span></p>
<lb n="3888"/>
<lb n="3889"/><p><span>RAOCHOS — Tá raochosa fút = na cosa bheith chómh-reamhar</span>
<lb n="3890"/><span>nách mór thíos agus sa cholpa thuas.</span></p>
<lb n="3891"/>
<lb n="3892"/><p><span>RAOCHOSACH — Táim raochosach = gan na cosa bheith caol ná</span>
<lb n="3893"/><span>reamhar agam: ach ar aon reimhre amháin, nách mór.  Dá</span>
<lb n="3894"/><span>mbéadh colpa maith ar an gcois ní oirfeadh an focal di.</span></p>
<lb n="3895"/>
<lb n="3896"/><p><span>RÁS — Tá rith an ráis leat anois = tán tu saor: tá na</span>
<lb n="3897"/><span>cosa tugtha leat agat — duine a dh'eireóch as bhreóiteacht, nó</span>
<lb n="3898"/><span>go dtairiceóch an dochtúir fiacla piantacha dhó (go dtí go</span>
<lb n="3899"/><span>bpriocfadh ceann eile é): tá an bóthar réidh rómhat: an</span>
<lb n="3900"/><span>deacaracht tharat agat.</span></p>
<lb n="3901"/>
<lb n="3902"/><p><span>RÁSÚR — Is breá an rásúr í.  Tá sí chó maol le corrán.</span>
<lb n="3903"/><span>Bheárrfadh sí luch 'na chodla.</span></p>
<lb n="3904"/>
<lb n="3905"/><p><span>RÁTH — Ráth éisc = mór-chuid díobh ag imeacht le chéile sa</span>
<lb n="3906"/><span>bhfairrge.</span></p>
<lb n="3907"/>
<lb n="3908"/><p><span>RATH — Tá an rath ag rith leat = tá an t-ádh ort.</span>
<lb n="3909"/></p>
</div>
<pb n="96"/>
<div><lb n="3910"/><p><span>RATHACH — Nách breá na rathacha géag atá aici = cosa nó</span>
<lb n="3911"/><span>lámha (ón ngualain anuas).  Bhí an cóta mór ag buala</span>
<lb n="3912"/><span>isteach ar mo rathacha = ar mo chosa (nó ceathrúna, nó colpaí).</span></p>
<lb n="3913"/>
<lb n="3914"/><p><span>RATHAMHNACHAS — Níl rath ná rathúnachas orm ó chonac thu</span>
<lb n="3915"/><span>= rath.</span></p>
<lb n="3916"/>
<lb n="3917"/><p><span>RATHMHAR — Rafar a deirtear.  Is rathmhar an bhean thu =</span>
<lb n="3918"/><span>mórán cloinne agat.  Síol rathmhar = a thugan tora maith.</span>
<lb n="3919"/><span>an té a bhíon rathmhar bíon an rath air, ag eiríghe leis: bíon</span>
<lb n="3920"/><span>ádh air i dtaobh gach ní.</span></p>
<lb n="3921"/>
<lb n="3922"/><p><span>RÁTHUÍOCHT — Tá an t-iasc ag ráthuíocht = ráth (nó ráthana)</span>
<lb n="3923"/><span>díobh ag gluaiseacht le chéile sa bhfairrge.  Nó, ag rátháil.</span></p>
<lb n="3924"/>
<lb n="3925"/><p><span>RÉ — Ní bhfuaireas aon ré aithrí uatha = am chun teacht ar</span>
<lb n="3926"/><span>mhalairt cómhairle.  An cailín óg a théighean isteach i gclochar</span>
<lb n="3927"/><span>chun bheith 'na bean rialta faghan sí ré aithrighe = téarma</span>
<lb n="3928"/><span>aithreachais — agus ní bhíon sí fé cheangal go mbíon an téarma</span>
<lb n="3929"/><span>san tugtha.  An scéal céadna, uaireanta, ag an nduine a</span>
<lb n="3930"/><span>cheannuíon rud éigint — faghan sé tamal chun é chaitheamh thar</span>
<lb n="3931"/><span>n-ais muna mbíon sé sásta.  Tá rabharta lán na ré ann</span>
<lb n="3932"/><span>anois = an rabharta a thagan nuair a bhíon an ré lán — sé</span>
<lb n="3933"/><span>sin, an ghealach.  Beidh duibhe-ré ar an oíche anocht = gan aon</span>
<lb n="3934"/><span>ré ar an spéir.  Tá cion oíche de dhuibhe-ré ar an oíche anocht —</span>
<lb n="3935"/><span>bíon faid na duibhe-ré ag atharú dréir mar a bhíon an ré</span>
<lb n="3936"/><span>féinig ag atharú.</span></p>
<lb n="3937"/>
<lb n="3938"/><p><span>RE — Táim gach ra bliain leat = gach aon bhliain chó h-aosta</span>
<lb n="3939"/><span>leat: gach aon bhliain aoise atán tu tá bliain ag freagairt</span>
<lb n="3940"/><span>di agam-sa.</span></p>
<lb n="3941"/>
<lb n="3942"/><p><span>REAGAIRNE — Tá ana-reagairne ag breith orainn =</span>
<lb n="3943"/><span>suaiteacht saoil.  Fear reagarnáltha = fear go mbíon</span>
<lb n="3944"/><span>saol cruaidh suaite aige: nó a bhíon ag ól.  Tá Séamas ana-</span>
<lb n="3945"/><span>reagairneach = fear fuar leisciúil gan mhaith seadh é ná</span>
<lb n="3946"/><span>tuitean aon ghnó leis: ná bíon i mbun aon ghnó a chur chun cinn:</span>
<lb n="3947"/><span>reagairneáluí: leadránuí.  An duine a théighean ar aonach</span>
<lb n="3948"/><span>agus nách féidir leis fille go ceann 3 lá tá reagairne mhaith</span>
<lb n="3949"/><span>beirthe air = aindeis (ainis), mí-ádh, strus.  Feic ragairne.</span>
<lb n="3950"/></p>
</div>
<pb n="97"/>
<div><lb n="3951"/><p><span>REAGAIRNEÁIL — Beirean reagairneáil mhaith ar an</span>
<lb n="3952"/><span>té a thugan an oíche ar an mbóthar le gluaisteán briste:</span>
<lb n="3953"/><span>nó le h-aon tsaghas cúise.  Tuitean an fear san chun reagair-</span>
<lb n="3954"/><span>neála = beirean strus, aindeis, mí-ádh, air.</span></p>
<lb n="3955"/>
<lb n="3956"/><p><span>REAMHAR — Is mó púnt reamhar a chaitheas ar an nGaol-</span>
<lb n="3957"/><span>uinn = maith, mór.  Tá Seán agus Máire chó reamhar (le</span>
<lb n="3958"/><span>chéile) is a bhéadh bó agus coca féir = chó mór, chó ceanúil ar a</span>
<lb n="3959"/><span>chéile.  Tá billeóga an leabhair ana-reamhar.  Tanuidhe an</span>
<lb n="3960"/><span>taobh eile.  Bíon leite, braon, éinní, reamhar nuair ná</span>
<lb n="3961"/><span>bíon sé tanuidhe ná cuma an uisce air.</span></p>
<lb n="3962"/>
<lb n="3963"/><p><span>REAMHRUIGHIM — Tán tu ag reamhrú suas = ag dul i</span>
<lb n="3964"/><span>reimhre.  Táim ag reamhrú na muc chun an aonaigh.  Nuair a</span>
<lb n="3965"/><span>bhíon cnapán ar thaobh do choise reamhruíon an bhróg é agus</span>
<lb n="3966"/><span>tagan sé mór = cuirean i dtoirt, agus eiríghean sé mór.</span></p>
<lb n="3967"/>
<lb n="3968"/><p><span>REANGARTACH — Tá an bhó, an chaoire, 'na reangartach =</span>
<lb n="3969"/><span>bheith fada caol lom.  Rangartach fir, mná, capaill.</span></p>
<lb n="3970"/>
<lb n="3971"/><p><span>RÉASÚN — Sin é an réasún ná tuigimíd a chéile = an</span>
<lb n="3972"/><span>chúis, an fáth.</span></p>
<lb n="3973"/>
<lb n="3974"/><p><span>REATH — Tá an chaoire fé reath = fé theasbach.  Tá an</span>
<lb n="3975"/><span>chaoire imithe ó reath = an reath imithe dhi.  Níor choimeád sí</span>
<lb n="3976"/><span>an reath.  Reathadh an chaoire.  Reath sé (an reatha, an</span>
<lb n="3977"/><span>reithe) an chaoira.  Reathachas.</span></p>
<lb n="3978"/>
<lb n="3979"/><p><span>RÉIDH — Beimíd réidh le chéile nuair a bheidh an púnt</span>
<lb n="3980"/><span>tugtha agam duit = ní bheidh éinní ag éinne againn ar an</span>
<lb n="3981"/><span>nduine eile: scartha le chéile.  Bhfuilean tu réidh chun dul</span>
<lb n="3982"/><span>amach? ullamh.  Ní dheinfeadh éinne aon cheann den dá</span>
<lb n="3983"/><span>fhocal (réidh, ullamh) san abairt seo thuas d'athnasc ort.</span>
<lb n="3984"/><span>Tar réidh amach agus féach cruinn ceart ar an gclár dubh =</span>
<lb n="3985"/><span>díreach.  Ní féidir liom réiteach a dhéanamh ar an gceist;</span>
<lb n="3986"/><span>réiteach a dhéanamh eadraibh = socrú.  Dhein an sagart me</span>
<lb n="3987"/><span>réiteach chun báis = me d'ullmhú.  Má theastuíon uait an</span>
<lb n="3988"/><span>smuíneamh san do chur amach tá mórán focal ann a dheinfidh</span>
<lb n="3989"/><span>an bóthar a réiteach dhuit = a dheinfidh do ghnó, a réiteóidh do</span>
<lb n="3990"/><span>bhruid.  Is maith liom bheith réidh leat, bheith réidh uait.  An té</span>
<lb n="3991"/><span>a dh'fhaghan bás ar son a thíre bíon an saol eile réidh roimis.</span>
<lb n="3992"/></p>
</div>
<pb n="98"/>
<div><lb n="3993"/><p><span>Réidh-thalamh = talamh réidh, neamh-acairneach.  Réidh-fhánaigh =</span>
<lb n="3994"/><span>fánaigh bheag chuíbhsach.  Tig réidh-bhreá = cuíbhsach breá.  Réidh-</span>
<lb n="3995"/><span>fhliuch.  Níl againn ach réidh-phrátaí.  Réidh-thuairisc atá ar</span>
<lb n="3996"/><span>an bpáipéar tímpal síochána = breacthuairisc: gan bheith</span>
<lb n="3997"/><span>go maith.  Tá réidh árd ins na tithe suas an cnoc is a chion</span>
<lb n="3998"/><span>san d'fhánaig síos go cala na mbád.  Beidh an réidh-fhánaig</span>
<lb n="3999"/><span>leat ag teacht anuas.</span></p>
<lb n="4000"/>
<lb n="4001"/><p><span>RÉIDHEACHT — Beidh an réidheacht (réacht) rómham feasta</span>
<lb n="4002"/><span>= saol réidh: slí réidh; obair réidh bhog.</span></p>
<lb n="4003"/>
<lb n="4004"/><p><span>RÉIDHTÍGHIM — Léimeas le h-áthas nuair a fuaireas me</span>
<lb n="4005"/><span>héinig réitithe as an bpoll, as aon tsaghas cáis = fuascailte.</span>
<lb n="4006"/><span>Ní h-aon réiteach amháin a bhí againn ar an gcúrsa.  Ní</span>
<lb n="4007"/><span>féidir liom aon réiteach a thabhairt ar an gceist sin.  Réite-</span>
<lb n="4008"/><span>óidh an scéal é féinig = socróidh.  Tá an t-uisce is an púdar</span>
<lb n="4009"/><span>measctha ar a chéilig ach réiteóid ar ball = socróid: scar-</span>
<lb n="4010"/><span>faid: tiocfaid ó chéile — an púdar do thuitim síos go tóin,</span>
<lb n="4011"/><span>agus an t-uisce d'fhanacht ar barra.</span></p>
<lb n="4012"/>
<lb n="4013"/><p><span>RÉILTHÍN — Réilthín na maidine.  Bíon na réilthíní ar an</span>
<lb n="4014"/><span>spéir, ins an spéir.  Chuireas réilthíní air (ar a shúile) le</span>
<lb n="4015"/><span>h-aon dorn amháin = chuireas réilthíní ag spréacharnaigh 'na</span>
<lb n="4016"/><span>thímpal: i slí go bhfacaidh sé iad.  Chó siúrálta leis na</span>
<lb n="4017"/><span>réilthíní = chó siúrálta le bás; le h-aon ní riamh.  Dá</span>
<lb n="4018"/><span>bhféachfá ar an ngréin lá geal samhraidh chuirfeadh sí réilthíní</span>
<lb n="4019"/><span>ar do radharc, ar do shúile = chífá fáinní beaga geala ag</span>
<lb n="4020"/><span>imeacht tímpal san aer.  Cad iad na réilthíní seo ar mo</span>
<lb n="4021"/><span>radharc nách féidir liom léigheamh ar fóghnamh? = rud éigint</span>
<lb n="4022"/><span>bheith amú i slí ná féadfá an cló a dh'fheiscint go soiléir.</span></p>
<lb n="4023"/>
<lb n="4024"/><p><span>RÉIM — Nuair a leigean duine réim leis héinig is</span>
<lb n="4025"/><span>deacair é stop = cúrsa; gluaiseacht: nuair a leigean sé</span>
<lb n="4026"/><span>srian leis héinig.  Tá an iomarca réimeach fút, a bhuachaill,</span>
<lb n="4027"/><span>agus bainfar leaga géar asat = imeacht, eiríghe i n-áirde.</span></p>
<lb n="4028"/>
<lb n="4029"/><p><span>REIMHEADAS — Tá na prátaí ag dul i reimheadas = i</span>
<lb n="4030"/><span>reimhre, ag reamhrú.</span></p>
<lb n="4031"/>
<lb n="4032"/><p><span>RÉIR — Thóg sí ar lóisdín me dréir na seachtaine = an</span>
<lb n="4033"/><span>oiread san a bheith le díol agam le h-aghaidh na seachtaine</span></p>
</div>
<pb n="99"/>
<div><lb n="4034"/><p><span>Buachail láidir dréir a aoise.  Táim ag obair dó dréir</span>
<lb n="4035"/><span>na seachtaine = gan me bheith gabhtha ach go ceann na seachtaine</span>
<lb n="4036"/><span>(gach seachtain fé mar a thagan), nó go ndíoltar me dréir</span>
<lb n="4037"/><span>na seachtaine.</span></p>
<lb n="4038"/>
<lb n="4039"/><p><span>RIABHACH — Bhfuil fhios agat cad is ainm dom?  An</span>
<lb n="4040"/><span>riabhach an bhfuil fhios a = an dial.  An raghair ann?  An</span>
<lb n="4041"/><span>riabhach dul: nó, an riabhach ann.  Níl aon riabhach faic á</span>
<lb n="4042"/><span>dhéanamh agam = seóid a bharra: aon dial faic.  Bhfuil aon</span>
<lb n="4043"/><span>riabhach faic den nGaoluinn, Gaoluinne, agat?  Tá an</span>
<lb n="4044"/><span>riabhach le faid ar an gceacht a tugadh dúinn aréir.  Tá an</span>
<lb n="4045"/><span>riabhach ar an méid sin airgid = sé an dial, an t-úntas, an</span>
<lb n="4046"/><span>scannra, é.  Th'anam 'on riabhach = 'on ndial, 'on scian, 'on</span>
<lb n="4047"/><span>ndiucs, 'on stiucs, 'on ndiabhach.</span></p>
<lb n="4048"/>
<lb n="4049"/><p><span>Riamh — Táim gan bearra chó fada le riamh = chó fada is</span>
<lb n="4050"/><span>áta fada ann.  Tá an tae ólta agam fadó riamh = le</span>
<lb n="4051"/><span>fada.  Tá riamh imithe = san aimsir chaithte.</span></p>
<lb n="4052"/>
<lb n="4053"/><p><span>RIAN — Ní féidir liom siúl ná rian a dhéanamh = imeacht —</span>
<lb n="4054"/><span>má bhíon duine ag déanamh siúil deinean sé rian: deinean sé</span>
<lb n="4055"/><span>marcana ar an mbóthar.  Ní raghainn ar aon rian amháin</span>
<lb n="4056"/><span>leat-sa = ar aon scór, ar aon leibhéal amháin.  D'aithníos</span>
<lb n="4057"/><span>rian do chos sa phluda.  Fuaireas an peann so gan aon rian</span>
<lb n="4058"/><span>costais: gan aon faic costais: gan aon chostas bheith ag</span>
<lb n="4059"/><span>imeacht leis ná á leanúint.</span></p>
<lb n="4060"/>
<lb n="4061"/><p><span>RIASTA — Chuir m'athair riasta orm leis an bhfuip, le</span>
<lb n="4062"/><span>slait, le téadán = fonnsa (fúnsa): an marc a fágtar</span>
<lb n="4063"/><span>nuair a gheibhtear buille maith cruaidh go mbíon gearra ann.</span>
<lb n="4064"/><span>Thabharfá riasta ar an rian a dh'fhágfá ar éadach salach</span>
<lb n="4065"/><span>dá dtairiceófá t'ionga air.  Méiscire beag seadh é,</span>
<lb n="4066"/><span>uaireanta.</span></p>
<lb n="4067"/>
<lb n="4068"/><p><span>RIBE — Ribe ruaimnighe, gruaige.  Tá droch-ribe ort =</span>
<lb n="4069"/><span>droch-chuma.  Tá droch-ribe fút = droch-fhuadar: ribe feirge.</span>
<lb n="4070"/><span>Níl aon deigh-ribe ar an oíche anocht: ar an lá: ar an mbó =</span>
<lb n="4071"/><span>cló maith.  Is cuma ribe nó an fionna a bhíon ar dhuine nó ar</span>
<lb n="4072"/><span>bheithíoch.  Nó ruibe.</span></p>
<lb n="4073"/>
<lb n="4074"/><p><span>RÍGHIN — Bainne ríghin.</span>
<lb n="4075"/></p>
</div>
<pb n="100"/>
<div><lb n="4076"/><p><span>RÍGHNEACHAS — Tá an bhreóiteacht dulta chun ríghneachais</span>
<lb n="4077"/><span>agat = bheith ort ar feadh i bhfad.  Tán tu dulta chun rígh-</span>
<lb n="4078"/><span>neachais go maith = imithe amach san aois.  Tá an gnó so</span>
<lb n="4079"/><span>imithe chun ríghneachais orm = chun leadráin; dulta thar am.</span></p>
<lb n="4080"/>
<lb n="4081"/><p><span>RÍNCE — Go macánta dhuit bhí mo chosa ag rínce leis an</span>
<lb n="4082"/><span>eagla = ag lúba, ag lúbarnaigh.  M'fhiacla ag rínce leis an</span>
<lb n="4083"/><span>bhfuacht: is mo shúile ag rínce im cheann le h-áthas.  Top,</span>
<lb n="4084"/><span>nó caiseal (sin top mór), a chur ag rínce.  Bosca nó pingin</span>
<lb n="4085"/><span>a chur ag rínce = ag roithileáil, ag ríleáil, ag casa tímpal,</span>
<lb n="4086"/><span>ag iompó tímpal.</span></p>
<lb n="4087"/>
<lb n="4088"/><p><span>RÍNSEÁLAIM — An citeal do rínseáil = é ghlana le h-é</span>
<lb n="4089"/><span>thuma i n-uisce, nó an t-uisce a scaoile tímpal istig ann</span>
<lb n="4090"/><span>cúpla trus.</span></p>
<lb n="4091"/>
<lb n="4092"/><p><span>RÍOBAL — Tá ríobal suas go glúnaibh, nó go cúl, orm =</span>
<lb n="4093"/><span>brat salachair.  Bíon an ríobal ar bun casóige nó bríste</span>
<lb n="4094"/><span>nó gúna.  Bíon an ball éadaigh fliuch agus béidir salach 'na</span>
<lb n="4095"/><span>theannta.</span></p>
<lb n="4096"/>
<lb n="4097"/><p><span>RIOCHT — Chuais thar do riocht amach san uisce = thar t'aoirde.</span>
<lb n="4098"/><span>Chuas thar mo riocht ar (leis) an obair = thar mo dhícheal:</span>
<lb n="4099"/><span>an iomarca de a dhéanamh.  Tá imithe thar n-a riocht aige</span>
<lb n="4100"/><span>leis an scéal = thar mar ba cheart dó.  Chuas chó fada lem</span>
<lb n="4101"/><span>riocht ar an bhfeirm a cheannach = chó fada is a dh'fhéadas:</span>
<lb n="4102"/><span>chó fada is a raghadh mo ghustal fé dhom.  Cuireadh an capall</span>
<lb n="4103"/><span>bocht thar a riochth = thar a chumas.  Chuas thar mo riocht ar</span>
<lb n="4104"/><span>an bhfeirm sin a cheannach = thar mar a dh'fhéadas dul: thar</span>
<lb n="4105"/><span>mo sparán.</span></p>
<lb n="4106"/>
<lb n="4107"/><p><span>RITHIM — Nó ruithim.  Bhíodar ag caitheamh léimeacha reatha</span>
<lb n="4108"/><span>le chéile = léimeacha riuthaig nó ruthaig: léimeacha go dtug-</span>
<lb n="4109"/><span>tar sciúrd reatha fútha.  Tá rith cainnte agat = líomhthacht</span>
<lb n="4110"/><span>cainnte: cainnt a rithean chúghat.  Bhí m'aigne ag rith ar</span>
<lb n="4111"/><span>an gcúrsa = ag cuímhneamh — bíodh nách lem thoil é, béidir.</span>
<lb n="4112"/><span>Tán tu id scoláire rithte = críochnuithe.  Bhíomair i dteannta</span>
<lb n="4113"/><span>a chéile i rith an lae ó mhaidin = ar feadh.  Níl aige ach an</span>
<lb n="4114"/><span>tarna rith den nGaoluinn = an saghas a bhéadh fágtha nuair a</span>
<lb n="4115"/><span>bhéadh an chéad rith (an saghas is fearr) tógtha chun siúil.</span>
<lb n="4116"/></p>
</div>
<pb n="101"/>
<div><lb n="4117"/><p><span>Thugas rith a bhéil dó san aragóint = leigeas leis — leigeas</span>
<lb n="4118"/><span>dó pé ní ba mhian leis a rá.  Tá ana-rith ar na prátaí =</span>
<lb n="4119"/><span>ana-éileamh, ana-thógaint.  Táimíd rite amach as phrátaí,</span>
<lb n="4120"/><span>as éinní = gan aon chuid eile bheith fágtha.  Bhíomair ag rith</span>
<lb n="4121"/><span>le chéile chun an phuist (a tharac, a thógaint) = ag dul i gcoinnibh</span>
<lb n="4122"/><span>a chéile.  Bhíodar ag rith i gcoinnibh a chéile sa togha = ag dul.</span>
<lb n="4123"/><span>Tán tu rithte chun Gaoluinne = go breá: tu ábalta ar do</span>
<lb n="4124"/><span>ghnó a dhéanamh tríthi.  Nó chun reatha.  Is deacair fear chun</span>
<lb n="4125"/><span>reatha ceart a bhaint amach = fear gan locht: fear a bhíon chun</span>
<lb n="4126"/><span>fiadhaigh i ngach uile shaghas slí, agus nách gá é mhúine a thuille.</span>
<lb n="4127"/><span>Rith an scéal amach ar fuaid na dúthaighe = leathnuigh.  Níl</span>
<lb n="4128"/><span>ag rith liom go maith = ag eiríghe, ag teacht liom.  Sin é an</span>
<lb n="4129"/><span>focal a rithean 'nár mbéal = a bhíon ag imeacht sa gcainnt</span>
<lb n="4130"/><span>againn.  Níor rith mo shaol liom = chuaidh im choinnibh: me</span>
<lb n="4131"/><span>bheith mí-ádhmharach.  Bhí an nímhneachán san am rith síos = am</span>
<lb n="4132"/><span>chaitheamh síos: ag cur síos ar mo lochtaí: ag déanamh droch-</span>
<lb n="4133"/><span>chainnte tímpal orm.  Rith bodaigh le fánaidh = imeacht síos</span>
<lb n="4134"/><span>le fánaidh: imeacht gur fuirist é dhéanamh mar is mar sin</span>
<lb n="4135"/><span>is mian le gach ní gluaiseacht.  D'imigh rith bodaigh le fánaidh</span>
<lb n="4136"/><span>orm bíodh is go rabhas láidir go maith, tráth.  Tán tu ag rith</span>
<lb n="4137"/><span>leis an léigheamh: tóg socair é — máistir le scoláire = ag</span>
<lb n="4138"/><span>gluaiseacht ró-thapaidh.  Sin é an focal a rith chúgham, chun mo</span>
<lb n="4139"/><span>theangan = a tháinig go grod, a phreab.  Níl an post ag rith</span>
<lb n="4140"/><span>i n-aochor anois ná an scuan sa bhfairge = ag imeacht.  Ná bí</span>
<lb n="4141"/><span>ag rith leat féinig = ag leigint duit féinig dul thar ceart,</span>
<lb n="4142"/><span>as an slí-i n-aragóint, cig.: nó buachail tréis comórtais</span>
<lb n="4143"/><span>ag maoidheamh as an ngaisce a bhí déanta aige, agus ag cur</span>
<lb n="4144"/><span>leis.  Tá an bille rite = 'na dhlí.  Sé an chéad rith den</span>
<lb n="4145"/><span>gcoirce an chuid is fearr de = an chéad rogha de.  Ritheas an</span>
<lb n="4146"/><span>naomhóg síos 'on bhfairrge = chuireas í ag sleamhnú síos.</span>
<lb n="4147"/><span>Táim rite as thobac = gan aon bhlúire de fágtha agam.</span>
<lb n="4148"/><span>Rite gearra i dtobac.  Tán tu chun reatha sa nGaoluinn, i</span>
<lb n="4149"/><span>rínce = rite: maith do dhóthin: maith go maith: i slí go</span>
<lb n="4150"/><span>bhféadfaí tu scaoile chun siúil i gcúrsaí Gaoluinne.  Tá</span>
<lb n="4151"/><span>an cuan rite geal le stoirm = imithe geal.  Rith an focal</span>
<lb n="4152"/><span>san orm = scéidh uaim i scaoileas amach é i gan fhios.  Ritheas</span>
<lb n="4153"/><span>an scrúdú = thógas é ' d'eirigh liom ann: rith sé liom.  Tá</span>
<lb n="4154"/><span>an focal ag rith im cheann ach ní féidir liom ó thabhairt ar</span>
<lb n="4155"/><span>barra = ag imeacht soir siar.  Tá sé 'na mhúinteóir rite =</span>
<lb n="4156"/><span>críochnuithe amach: gan aon ní i n-easnamh air tímpal múin-</span>
<lb n="4157"/><span>teóireachta.  Táim marbh le rith ar mo chroidhe = preabarnach</span></p>
</div>
<pb n="102"/>
<div><lb n="4158"/><p><span>— nuair a bhéadh duine an chroidhe laig ag imeacht i gcoinnibh</span>
<lb n="4159"/><span>an áird.  Níl na feóirlingí ag rith anois = i n-úsáid.  Tá</span>
<lb n="4160"/><span>focla ag rith sa (nó insa) gcainnt ná féadfá puínn réitigh a</span>
<lb n="4161"/><span>thabhairt ortha = i n-úsáid, ag imeacht.  Táim rite im shagart</span>
<lb n="4162"/><span>= socair, críochnuithe.  Pé focal a chloisean tu anso tá</span>
<lb n="4163"/><span>sé rite = chun reatha: is féidir leat é thógaint 'na cheart.</span>
<lb n="4164"/><span>Duine uasal rite ceart = beirthe déanta: gan mháchail.</span>
<lb n="4165"/><span>Deirtear gurab é an chéad ruith den bpráta an chuid a bhíon</span>
<lb n="4166"/><span>díreach laistig den gcroicean.  Ní rithean an iomarca</span>
<lb n="4167"/><span>d'éinní le h-éinne = ní thagan: ní réitíghean: ní maith dhó é.</span>
<lb n="4168"/><span>Bíon an dá fhocal san ag rith le chéile = ag imeacht i dteannta</span>
<lb n="4169"/><span>a chéile.  Níl an lá so ruite chun mórán a dhéanamh = ró-</span>
<lb n="4170"/><span>oiriúnach, ró-mhaith.  Nílean tu ró-rite chun na h-oibre seo.</span></p>
<lb n="4171"/>
<lb n="4172"/><p><span>RIUTHAG — Níl aon riuthag ionnam = foighne — bainean sé</span>
<lb n="4173"/><span>le deabha.  Fear gan riuthag.  Droch-riuthag seadh do dhuine</span>
<lb n="4174"/><span>héinig a shá isteach i rud éigint gan féachaint roimis ró-</span>
<lb n="4175"/><span>mhaith: nó do dhuine é héinig a shá isteach go dtí an mbórd</span>
<lb n="4176"/><span>gan chead, gan cheiliúra.  Tá (an) drochriuthag ionnat.  Is</span>
<lb n="4177"/><span>droch-riuthagach an fear é.  Dhein sé droch-riuthag = sháidh</span>
<lb n="4178"/><span>sé isteach go dtí an mbórd le breis is a dhóthin deabhaidh.</span></p>
<lb n="4179"/>
<lb n="4180"/><p><span>ROC — An líne a thagan i n-éadan dhuine nó rud mar é.</span></p>
<lb n="4181"/>
<lb n="4182"/><p><span>RÓD — Cloch róid = cloch chun rud (líonta, boscaí, potaí)</span>
<lb n="4183"/><span>do choimeád 'na stad i dtóin na fairge.</span></p>
<lb n="4184"/>
<lb n="4185"/><p><span>ROGHA — An rud a bhíon á shíor-rá tá deárthamh gurab é an</span>
<lb n="4186"/><span>rogha é = an rud is fearr.  Níl aon rogha ar na leabhartha</span>
<lb n="4187"/><span>san = ní féidir aon rogha a bhaint asta: táid ar aon fheabhas,</span>
<lb n="4188"/><span>aon mhaitheas, amháin.  Níor chuaidh rogha ón réiteach = sé an</span>
<lb n="4189"/><span>réiteach is fearr, an tslí is fearr chun cúrsa a shocrú.  An</span>
<lb n="4190"/><span>focal is túisce chúgham deinim rogha de = tógaim é, cuirim</span>
<lb n="4191"/><span>ag obair é.  Ní do (de) rogha a dheineas an rud san ach ar</span>
<lb n="4192"/><span>éigin(t) = ní lem thoil ach gur chaitheas é dhéanamh.  Ní</span>
<lb n="4193"/><span>dh'fhéadfá rogha ná díog a bhaint asta = aon cheart a bhaint</span>
<lb n="4194"/><span>díobh: a rá cioca do b'fhearr.  Cuirfead rogha agus togha an</span>
<lb n="4195"/><span>doiris amach ort muna n-éistir = tu chur amach ar mhullach do</span>
<lb n="4196"/><span>chinn.  Níl rogha ná díog eatorra.  Tóg péaca is rogha leat</span>
<lb n="4197"/><span>= is fearr leat.  Ní do rogha a thoghas dul abhaile ach gur</span>
<lb n="4198"/><span>chaitheas é.  Raghad ar an aonach a rogha dhom rud a cheannach nó</span></p>
</div>
<pb n="103"/>
<div><lb n="4199"/><p><span>gan a cheannach = péaca a cheannóchad nó ná ceannóchad</span>
<lb n="4200"/><span>(cheannód).  Tógfad an bhó ar an airgead a rogha aici bheith</span>
<lb n="4201"/><span>olc nó maith = pé aca atá sí.  A rogha dhom maireachtaint nó</span>
<lb n="4202"/><span>gan maireachtaint ba mhaith liom Éire saor.</span></p>
<lb n="4203"/>
<lb n="4204"/><p><span>RÓGAIRE — Tógan sé rógaire chun rógaire a chur síos =</span>
<lb n="4205"/><span>a shárú.  Cuir rogaire i ndiaidh rógaire.</span></p>
<lb n="4206"/>
<lb n="4207"/><p><span>ROIDHLEÁN — Nó reithileán.  Tá reithileán maith teine</span>
<lb n="4208"/><span>thíos fé sna prátaí = teine mhaith mhór thaidhbhseach: greidhneach</span>
<lb n="4209"/><span>mhaith láidir.</span></p>
<lb n="4210"/>
<lb n="4211"/><p><span>ROILG — Tá cam roilge ionnat, nó órt = ná cosa bheith</span>
<lb n="4212"/><span>lúbtha amach aige sna glúna agat ó t'óige.  Deineadh réaba</span>
<lb n="4213"/><span>roilge ar mo sheómra, ar éinní = tugadh réaba roilge dhó:</span>
<lb n="4214"/><span>deineadh gach ní a chaitheamh soir siar ann agus a lot: réaba</span>
<lb n="4215"/><span>uathbhásach.</span></p>
<lb n="4216"/>
<lb n="4217"/><p><span>ROILLEÁN — Nó roithleán.  Bhéadh do cheann 'na roithleán</span>
<lb n="4218"/><span>dá mbeifá cúpla oíche gan chola = trí n-a chéile: ag imeacht</span>
<lb n="4219"/><span>tímpal.  Bhíos ag léigheamh an pháipéir gur dhein sé roilleán</span>
<lb n="4220"/><span>díom.  Tá roilleán déanta dem cheann, díom féinig, agat</span>
<lb n="4221"/><span>= mearathal is tré chéile aigne orm.</span></p>
<lb n="4222"/>
<lb n="4223"/><p><span>ROIMH — Té a bhíon go maith chun cuímhne a choimeád ar</span>
<lb n="4224"/><span>chúrsaí 'na dhiaidh aniar is minic ná bíon sé ró-mhaith roimis</span>
<lb n="4225"/><span>amach = tímpal na h-aimsire atá ag teacht.  Ní ag teacht</span>
<lb n="4226"/><span>rómhat air sin é = cainnt a deirean duine nuair a bhrisean</span>
<lb n="4227"/><span>sé isteach ar chainnt dhuine eile á chur i n-úil dó nách ag teacht</span>
<lb n="4228"/><span>treasna air atá sé.  Bhíos ag braith rómham = ag féachaint</span>
<lb n="4229"/><span>amach rómham héinig (féachaint cad a thárlóch).</span></p>
<lb n="4230"/>
<lb n="4231"/><p><span>RÓIMH — Nuair a bheir sa Róimh bí Rómhánach leótha = nósa</span>
<lb n="4232"/><span>is slite na h-áite a tharrac chúghat héinig.</span></p>
<lb n="4233"/>
<lb n="4234"/><p><span>ROINNIM — Roinnimíd an bainne le chéile.</span></p>
<lb n="4235"/>
<lb n="4236"/><p><span>ROITHLÉ — Is mór an truagh an chruithneacht ghlan do mheasca</span>
<lb n="4237"/><span>ar an roithlé = droch-shaghas coirce, droch-shaghas éinní.  Ní</span>
<lb n="4238"/><span>ceart fuil uasal agus roithlé do chur le chéile = fuil íseal,</span>
<lb n="4239"/><span>fuil bhodaigh.</span>
<lb n="4240"/></p>
</div>
<pb n="104"/>
<div><lb n="4241"/><p><span>ROITHLEACH — Tá an t-arán ag imeacht 'na roithleach = 'na</span>
<lb n="4242"/><span>bhásta: gan tairbhe.  Feic ruileach.</span></p>
<lb n="4243"/>
<lb n="4244"/><p><span>ROITHLEÁN — Feic  roilleán.  Roithleán = cochal: rud</span>
<lb n="4245"/><span>cruínn a cuirtear i n-áirde ar an gceann chun canna nó</span>
<lb n="4246"/><span>aon tsaghas ualaigh do choimeád ó bheith ag brú ar an gceann.</span>
<lb n="4247"/><span>Dheinis roithleán dem leabhartha = iad a chur trí n-a chéile.</span></p>
<lb n="4248"/>
<lb n="4249"/><p><span>ROPAIM — Bhíomair ag ropa scioltán sa chré = á mbuala</span>
<lb n="4250"/><span>isteach go fuinniúil.  Ropas tuighe isteach tímpal na n-ubh</span>
<lb n="4251"/><span>chun iad do choimeád ó bhrise.  Rop an scoláire ceist</span>
<lb n="4252"/><span>chúgham = chuir chúgham go tapaidh.  Rop isteach sa naomhóig =</span>
<lb n="4253"/><span>léim, preab.  Rop Seán isteach an dorus: isteach 'on</span>
<lb n="4254"/><span>mbád, 'on leabaidh = bhuail isteach go tapaidh is le fuinneamh.</span>
<lb n="4255"/><span>Bíon níos mó nirt ag dul le ropa ná le péac.  Phollfadh</span>
<lb n="4256"/><span>(nó pholltfadh) an ropa an bhó.  Tá an naomhóg ag ropa</span>
<lb n="4257"/><span>tríd an uisce i gcoinnibh na gaoithe = ag gearra roímpi:</span>
<lb n="4258"/><span>ag léimrigh léithi.  Ag imeacht slím sleamhain = nuair a</span>
<lb n="4259"/><span>bhíon an t-uisce ciúin.</span></p>
<lb n="4260"/>
<lb n="4261"/><p><span>RÓS — Bean go raibh an rós ínti = dath an róis: pluic</span>
<lb n="4262"/><span>dhearga.</span></p>
<lb n="4263"/>
<lb n="4264"/><p><span>ROTH — Bhíomair bocht ach tá an roth casta againn = atharú</span>
<lb n="4265"/><span>tagtha ar an scéal.  Raghainn fén roth a d'iarraidh airgead</span>
<lb n="4266"/><span>a thabhairt le chéile = i n-ana-chás — toisc ana-dhúil a bheith</span>
<lb n="4267"/><span>agam ann.  Bhí bórd-rotha-an-áidh ar pháirc an aonaigh agus</span>
<lb n="4268"/><span>pinginí ag imeacht go tiubh.</span></p>
<lb n="4269"/>
<lb n="4270"/><p><span>ROTHA — Ball troscáin.  Rothaí tíghe = troscán tíghe.</span></p>
<lb n="4271"/>
<lb n="4272"/><p><span>ROTHLAM — Tá Liam ag imeacht 'na rothlam ó mhaidin =</span>
<lb n="4273"/><span>soir siar: isteach is amach: corruighe is gluaiseacht gan</span>
<lb n="4274"/><span>stad.</span></p>
<lb n="4275"/>
<lb n="4276"/><p><span>ROUTEÁIL — Tá an liathróid, an roth, ag routeáil = ag</span>
<lb n="4277"/><span>rouláil, ag casa síos le fánaidh: nó ag imeacht is ag casa</span>
<lb n="4278"/><span>leis.</span></p>
<lb n="4279"/>
<lb n="4280"/><p><span>RUA — Galar éigint croicin cosúil leis an ngríos ach gur</span>
<lb n="4281"/><span>measa go mór í.  Ní thagan aon screamh ar an gcroicean</span></p>
</div>
<pb n="105"/>
<div><lb n="4282"/><p><span>leis an rua, ach pochóidí, agus saghas uisce ag teacht amach asta,</span>
<lb n="4283"/><span>agus bainean ana-thochas leis.  Bíon 'na rais ar dtúis.</span></p>
<lb n="4284"/>
<lb n="4285"/><p><span>RUADHÁNACH — Paiste ruadhánach = gné rua air.</span></p>
<lb n="4286"/>
<lb n="4287"/><p><span>RUAGAIRT — Bíon na sagairt ag ruagairt is ag fógairt</span>
<lb n="4288"/><span>ar na daoine gan bheith ag eascainí ná ag rá droch-chainnteana.</span></p>
<lb n="4289"/>
<lb n="4290"/><p><span>RUAIG — Ní fheidir sí an tsaol conus a bhéadh an ruaig</span>
<lb n="4291"/><span>curtha aici ar athair a céile = an díbirt.</span></p>
<lb n="4292"/>
<lb n="4293"/><p><span>RUAILL — Tabharfad ruaill siar chun na trágha = trus ach</span>
<lb n="4294"/><span>bheith mear tapaidh: agus bhéadh sé tugtha gan mhoill.  Ní</span>
<lb n="4295"/><span>dheinfead ach ruaill bheag a thabhairt is bead thar n-ais chun an</span>
<lb n="4296"/><span>dínnéir.</span></p>
<lb n="4297"/>
<lb n="4298"/><p><span>RUAIM — Tá an tobán 'na ruaim = uisce salach ann ag an</span>
<lb n="4299"/><span>mbáistigh, aige sna géana, ag éinní.  Tá uisce an tobair</span>
<lb n="4300"/><span>ruamtha aige sna géana is an salachar = sailithe.  Ní maith é</span>
<lb n="4301"/><span>an t-uisce ruamtha san chun tae.  Ruaim seadh dath a faghtar</span>
<lb n="4302"/><span>le préamhacha na sceiche is meacan na gcupóg a bheiriú.</span>
<lb n="4303"/><span>Cuirean sí dath dorcha buidhe ar an éadach ar dtúis, agus</span>
<lb n="4304"/><span>coimeádan an t-éadach an dath ceart níos fearr 'na dhiaidh</span>
<lb n="4305"/><span>sin.  Uisce ruama = an saghas stuife 'na gcuirtear na</span>
<lb n="4306"/><span>h-éadaighe ar boga roim dhathú.</span></p>
<lb n="4307"/>
<lb n="4308"/><p><span>RUAIMNEACH — Tá an ruaimneach atá ar eirball na bó,</span>
<lb n="4309"/><span>an chapaill, ró-fhada: caithfar smut di a bhearra.  Téadán</span>
<lb n="4310"/><span>ruaimníghe = a deintear den tsaghas so mianaigh.  Ruaim-</span>
<lb n="4311"/><span>neach = an snáithín a bhíon ar shlat iascaigh, leis.</span></p>
<lb n="4312"/>
<lb n="4313"/><p><span>RUAINNE — Conus tá gach aon ruainne díot? = blúire,</span>
<lb n="4314"/><span>órlach.  Níl aon ruainne feabhais tagtha ort = an chuid is</span>
<lb n="4315"/><span>lúgha.  Ruainne aráin, tobac.  Níl aon éileamh agam ar</span>
<lb n="4316"/><span>thae — faic ná ruainne = níl aon phioc den éileamh.</span></p>
<lb n="4317"/>
<lb n="4318"/><p><span>RUAISC — Ruaisc cloiche = cnapán maith teann mór cloiche.</span>
<lb n="4319"/><span>Ruaisc mná = bean ar nós na cloiche seo thuas.  Ruaisc uibh,</span>
<lb n="4320"/><span>ruaisc éinní.  Bhí gach aon ruaisc bhreama aige = ceann mór</span>
<lb n="4321"/><span>groidhe.</span>
<lb n="4322"/></p>
</div>
<pb n="106"/>
<div><lb n="4323"/><p><span>RUAISEACH — An té a bhíon ruaiseach bíon sé soir siar sa</span>
<lb n="4324"/><span>tsiúl i gcómhnuí pé aca a bhéadh cúram air nó dho (de).</span></p>
<lb n="4325"/>
<lb n="4326"/><p><span>RUATHAIRE — Sin duine a bhíon ag imeacht ruaiseach:</span>
<lb n="4327"/><span>ná bíon fód air ná fuaimint: ná ciall aige, ach é neamh-</span>
<lb n="4328"/><span>staidéartha agus ag ruathaireacht i gcómhnuí.</span></p>
<lb n="4329"/>
<lb n="4330"/><p><span>RUATHAR — Coinnibh an naomhóg sa ruathar = i gcoinnibh na</span>
<lb n="4331"/><span>tuinne móire.  Nó coimeád suas sa ruathar í, nó i gcoinnibh</span>
<lb n="4332"/><span>an ruathair.</span></p>
<lb n="4333"/>
<lb n="4334"/><p><span>RÚCACH — Rúcach bó = bó gan mhaith, gan bhainne, gan fheóil,</span>
<lb n="4335"/><span>gan slacht.  Rúcach mná = bean gan chóiríocht, gan fairsinge,</span>
<lb n="4336"/><span>gan flaithiúlacht: gan feóil gan fuil í féin: spriúnlaithe.</span>
<lb n="4337"/><span>Bean fhlaithiúil an taobh eile di.</span></p>
<lb n="4338"/>
<lb n="4339"/><p><span>RUCHAL — Ceangal a cuirtear fé ainmhí ó cheann ceann den</span>
<lb n="4340"/><span>dá chois tosaigh.  Bíon an búrach fé bhó le linn í chrú — ó cheann</span>
<lb n="4341"/><span>ceann den dá chois deire.</span></p>
<lb n="4342"/>
<lb n="4343"/><p><span>RUCHÓID — Tá ruchóid mhaith ar an ngnó san a dhéanamh =</span>
<lb n="4344"/><span>bráca, trioblóid, dua, annró.  Tá ruchóid sa bhuachaill sin =</span>
<lb n="4345"/><span>díobháil: tá sé malluithe nó crosta.  Urchóid.</span></p>
<lb n="4346"/>
<lb n="4347"/><p><span>RUCHÓIDEACH — Tá an obair ruchóideach go maith dhúinn.</span>
<lb n="4348"/><span>Neamh-ruchóideach = gan bheith ag cur aon chur-isteach ar éinne:</span>
<lb n="4349"/><span>neamh-annródhach: macánta: neamh-dhíobhálach.</span></p>
<lb n="4350"/>
<lb n="4351"/><p><span>RUD — Scéal rudaí beaga = scéal do sna rudaí beaga:</span>
<lb n="4352"/><span>don aos óg.  I gceann bliana bhí rud beag aca = bunóc.</span></p>
<lb n="4353"/>
<lb n="4354"/><p><span>RUIDE — Tá ruide ar na bóithre indiubh a raghadh suas go</span>
<lb n="4355"/><span>glúinibh ort = salachar a thugan an t-uisce síos leis féinig is a</span>
<lb n="4356"/><span>bhíon stadtha stopaithe i mbéal gáitéir.</span></p>
<lb n="4357"/>
<lb n="4358"/><p><span>RUÍDHLEÁN — Tá ana-ruídhleán teine agaibh = teine mhór</span>
<lb n="4359"/><span>ghroidhe.</span></p>
<lb n="4360"/>
<lb n="4361"/><p><span>RUIG — Is éachtach an ruig lámha atá aige = ruig mhaith</span>
<lb n="4362"/><span>lámha: lámh mhaith láidir reamhar — ón ngualain anuas.  Tá</span>
<lb n="4363"/><span>rathacha maithe lámh aige.  Reathacha sa bhfoclóir.</span>
<lb n="4364"/></p>
</div>
<pb n="107"/>
<div><lb n="4365"/><p><span>RUILEACH — Tá mo bhróga 'na ruileach ag an mbáistigh =</span>
<lb n="4366"/><span>loitithe, gan mhaith.  Oscluíodh an geata is leigeadh na</span>
<lb n="4367"/><span>h-asail isteach chun ruilighe a dhéanamh dom (dem) chuid</span>
<lb n="4368"/><span>coirce: is tá sé 'na ruileach tréis na h-oíche.  Dhein an</span>
<lb n="4369"/><span>t-asal ruileach den gcoirce aréir = é briste brúighte, ithte,</span>
<lb n="4370"/><span>posálta aige — agus annsan thiar air loitithe (laitithe).</span>
<lb n="4371"/><span>Dhein sé ruileach dem bróga toisc na cosa bheith ró-thútach</span>
<lb n="4372"/><span>aige dhóibh.  Nó, ar mo bhróga.  Ar, nó de, éinní.</span></p>
<lb n="4373"/>
<lb n="4374"/><p><span>RUILLEÁN — Feic roilleán.  Caith uait (bhuait a deirtear)</span>
<lb n="4375"/><span>é mar scéal: tán tu id ruilleán aige, agus tá ruilleán</span>
<lb n="4376"/><span>déanta agat dínn = mearathal is tinneas cinn orainn.</span>
<lb n="4377"/><span>Tugtar ruilleán, leis, ar an té ná tagan aon stad air sa</span>
<lb n="4378"/><span>chainnt ach é glórach síor-chainnteach leath-éaganta — agus é</span>
<lb n="4379"/><span>ar a chéill san am gcéadna.</span></p>
<lb n="4380"/>
<lb n="4381"/><p><span>RÚIRCÍN — Nuair a tugtar ana-chasa do chórda crapan sé</span>
<lb n="4382"/><span>sa deire agus tagan rúircín air = ana-chor.</span></p>
<lb n="4383"/>
<lb n="4384"/><p><span>RUITHE-SEAMA — Nó rithe-seama.  Rotha-seama sa</span>
<lb n="4385"/><span>bhfoclóir.  I lár na ruithe-seama chaith sé stad = flúirse mhór</span>
<lb n="4386"/><span>thiubh cainnte gan aon laga agus gan aon ana-bhonn leis</span>
<lb n="4387"/><span>coitianta.  Cad é an ruithe-seama is a bhí fé, fé n-a theang-</span>
<lb n="4388"/><span>ain, fé n-a leidhb = rith (nó ruith) cainnte gan éifeacht.</span>
<lb n="4389"/><span>Cuir uait an ruithe-seama — le duine go mbéadh aighneas</span>
<lb n="4390"/><span>tiubh gan bhonn sa tsiúl aige.</span></p>
<lb n="4391"/>
<lb n="4392"/><p><span>RÚITÍN — Baineadh preab as an gcapal is thug sé léim</span>
<lb n="4393"/><span>rúitín = léim bheag a leónfadh an rúitín nó áit éigint i</span>
<lb n="4394"/><span>n-aice dhó: thabharfadh an chos preab agus bhainfeadh máchail</span>
<lb n="4395"/><span>di thíos ansan.  Thug mo chos léim rúitín is táim bacach.</span>
<lb n="4396"/><span>preaban an fhéith leis an strus mór is téighean rud éigint</span>
<lb n="4397"/><span>as inead.  Dh'fhéadfadh an lámh, leis, an léim sin a thabhairt.</span></p>
<lb n="4398"/>
<lb n="4399"/><p><span>RUITHIOLÁN — Feic roithleán.  Tháinig ruithiolán ar mo</span>
<lb n="4400"/><span>shúile nuair a chonac an sagart sa doras rómham = úntas</span>
<lb n="4401"/><span>is corruighe a thagan leis: baintear leatha as na súile, agus</span>
<lb n="4402"/><span>féachaid níos anamúla.</span></p>
<lb n="4403"/>
<lb n="4404"/><p><span>RÚN — Dubhart leis cá raibh an gunna ach níor dhein sé</span></p>
</div>
<pb n="108"/>
<div><lb n="4405"/><p><span>(níor choimeád sé) rún air = d'inis sé cá raibh an gunna.</span>
<lb n="4406"/><span>Dhein sé rún orm = choimeád sé mo rún.</span></p>
<lb n="4407"/>
<lb n="4408"/><p><span>RÚTA — Tá rútaí maithe agat = rútaí maithe cos: cosa</span>
<lb n="4409"/><span>maithe téagartha.  Rúta crainn: rúta cabáiste = préamh;</span>
<lb n="4410"/><span>nó iad a bheith téagartha.  Tá bun-rúta an chúrsa agat =</span>
<lb n="4411"/><span>bun-phréamh.  Tá bun a rúta agat.</span></p>
<lb n="4412"/>
<lb n="4413"/><p><span>RUTHALAM — Feic rothlam.  Ruthalam bó í seo = ná</span>
<lb n="4414"/><span>stadan i n-aon áit: bíon ag imeacht ó áit go h-áit, is ní</span>
<lb n="4415"/><span>luighean leis an dtalamh.  Tá Bríd ag imeacht 'na ruthalam</span>
<lb n="4416"/><span>fuar díomhaoín ó thig go tig = duine gan puínn gnótha ná</span>
<lb n="4417"/><span>staidéir: bíon ruaiseach.</span></p>
<lb n="4418"/>
<lb n="4419"/><p><span>S</span></p>
<lb n="4420"/>
<lb n="4421"/><p><span>SÁ — Na sáite = na maidí téagartha a dheinean fráma na</span>
<lb n="4422"/><span>cléibhe, na birdeóige, an chiseáin.</span></p>
<lb n="4423"/>
<lb n="4424"/><p><span>SÁBHÁIL — Is caillte an aimsir í chun sábhála = chun féir</span>
<lb n="4425"/><span>a shábháilt.  Beireadh (rugadh) orm sa ngníomh is níl aon</span>
<lb n="4426"/><span>tsábháilt agam orm héinig = cosaint: táim tógtha ceart.</span>
<lb n="4427"/><span>bhfuil aon tsábháilt agat ort féinig? — sin é a déarfadh</span>
<lb n="4428"/><span>breitheamh le fear a bhéadh ós cóir na cúirte.</span></p>
<lb n="4429"/>
<lb n="4430"/><p><span>SAC — Táim im shac ó bheith ag ithe feóla = sacaithe, teann.</span>
<lb n="4431"/><span>Tá sé 'na shac sa leabaidh = codla trom á dhéanamh aige.</span>
<lb n="4432"/><span>Táim sacaithe sásta is ní h-áil liom a thuille = líonta lán.</span>
<lb n="4433"/><span>Ní banbh i sac é seo dhuit = tá sé le feiscint go puiblí cad é</span>
<lb n="4434"/><span>an saghas é.  An banbh a bhíon istig i sac, i mála, ní féidir a</span>
<lb n="4435"/><span>dh'fheiscint cad é an saghas earra é.</span></p>
<lb n="4436"/>
<lb n="4437"/><p><span>SÁCRÁIL — Aimsir na Sácrála = an tráth i lár an Aifrin</span>
<lb n="4438"/><span>nuair a deirean an sagart focla na coisreagan.</span></p>
<lb n="4439"/>
<lb n="4440"/><p><span>SÁDHAIM — Nó sághaim.  Sáidh an madra leis an muic,</span>
<lb n="4441"/><span>leis an mbó = cuir.  Sádhan Tomás a cheann isteach ins gach</span>
<lb n="4442"/><span>aon scéal = cuirean: ní mór leis baint a bheith aige leis.</span>
<lb n="4443"/><span>Thugas droch-shá dom féinig = dheineas díobháil dom héinig i</span></p>
</div>
<pb n="109"/>
<div><lb n="4444"/><p><span>slí éigint — le dul amach fé thulca báistí: leis an iomarca</span>
<lb n="4445"/><span>oibre a dhéanamh: nó ar aon tsaghas slí a dheinfeadh duine a</span>
<lb n="4446"/><span>ropa is a shá.  Shághas isteach san obair = luigheas, phreabas.</span>
<lb n="4447"/><span>Sháidh sé isteach ag cainnt linn gan chuire gan iarraidh.</span>
<lb n="4448"/><span>Shághadar isteach go dtí n-ár ngrabhas sa gcainnt = go dtí</span>
<lb n="4449"/><span>n-ár bpus is ár n-aghaidh: chó gairid is do b'fhéidir.  Níor</span>
<lb n="4450"/><span>shághas muc riamh.  Bhíos ag sá phrátaí le raínn = á ropa</span>
<lb n="4451"/><span>isteach sa gcré.  Bhí seithe an chapaill chó ríghin reamhar san</span>
<lb n="4452"/><span>ná féadfainn é shá ná é pholla = scian a chur isteach tríd.</span></p>
<lb n="4453"/>
<lb n="4454"/><p><span>SÁFACH — Feac na sluaiste, na ráinne, is mar sin de.</span></p>
<lb n="4455"/>
<lb n="4456"/><p><span>SAGARTÓIREACHT — Cuireadh ó (nó as) shagartóireacht</span>
<lb n="4457"/><span>me = gnó sagairt a dhéanamh.</span></p>
<lb n="4458"/>
<lb n="4459"/><p><span>SAGHAS — Tá obair mhaith ar an saghas san = an saghas</span>
<lb n="4460"/><span>san gnótha.  Muna miste dhom a fhiarthú (fhiafruighe) díot</span>
<lb n="4461"/><span>cad é an saghas atá agaibh? = cioca mac nó inghín — le daoine</span>
<lb n="4462"/><span>go mbéadh bunóc tagtha ar an saol dóibh.  Leanbh breá mic</span>
<lb n="4463"/><span>gan mhaisle gan mháchail air, baochas le Dia.</span></p>
<lb n="4464"/>
<lb n="4465"/><p><span>SAIDHBHREAS — Nó saibhireacht.  Táim i dul i saibhireacht;</span>
<lb n="4466"/><span>nó tá saibhireacht ag teacht orm = saibhreas.</span></p>
<lb n="4467"/>
<lb n="4468"/><p><span>SAIDHNEÓIREACHT — Bhíos ag saidhneóireacht = ag iascach</span>
<lb n="4469"/><span>le saidhní.</span></p>
<lb n="4470"/>
<lb n="4471"/><p><span>SAIGHDIÚIR — Ní h-aon tsaighdiúir thu = ní h-aon mhaith:</span>
<lb n="4472"/><span>níl aon mhisneach agat.</span></p>
<lb n="4473"/>
<lb n="4474"/><p><span>SAIGHEAD — Tá saighead reatha im chliathán ó bheith ag</span>
<lb n="4475"/><span>rith = greim, bior, pian ghéar.</span></p>
<lb n="4476"/>
<lb n="4477"/><p><span>SAIL — Sail amadáin, fir, muice = ceann mór groidhe</span>
<lb n="4478"/><span>gan anam.  Sail chnis = an can dubh a bhíon ceangailte i</span>
<lb n="4479"/><span>bplaicide na leanbh, uaireanta.</span></p>
<lb n="4480"/>
<lb n="4481"/><p><span>SAILIGHIM — Saileóidh an lá ar ball = tiocfaidh salach.</span>
<lb n="4482"/><span>Tá sé ag sailiú is ag fliucha cheana.  Ní ceart duit me</span>
<lb n="4483"/><span>shailiú, nó m'ainm a shailiú = mo chlú is mo cháil a bhrise síos.</span>
<lb n="4484"/><span>Ní cóir duine a shailiú an uair ná bíon sé cionntach = a dheagh-</span></p>
</div>
<pb n="110"/>
<div><lb n="4485"/><p><span>ainm a lot.  Sailíodh sa scéal me = tairigíodh isteach me</span>
<lb n="4486"/><span>is deineadh me shailiú.</span></p>
<lb n="4487"/>
<lb n="4488"/><p><span>SAILL — Tá saill sa (in sa) gcirc, sa ngé = blonag, méith-</span>
<lb n="4489"/><span>reas.</span></p>
<lb n="4490"/>
<lb n="4491"/><p><span>SÁIMHRÍOCHT — Tá sáimhríocht ag teacht orm = sórt colata</span>
<lb n="4492"/><span>is sáimh.  Bí sáimhríocht á thaidhreamh dom = ag teacht orm:</span>
<lb n="4493"/><span>fonn colata ag teacht orm: me bheith ag cuímhneamh ar an</span>
<lb n="4494"/><span>sáimhríocht.</span></p>
<lb n="4495"/>
<lb n="4496"/><p><span>SAINNT — Tá ana-shainnt agam chun na Gaoluinne, chun ní</span>
<lb n="4497"/><span>ar bith = ana-dhúil.</span></p>
<lb n="4498"/>
<lb n="4499"/><p><span>SÁITEÁN — Chuireas sáiteán = meathán láidir a bhíon ag</span>
<lb n="4500"/><span>imeacht tímpal mar a bhéadh fráma sa bhirdeóig, agus bíon</span>
<lb n="4501"/><span>na meatháin ag imeacht treasna.  Chuireas sáiteán sa</span>
<lb n="4502"/><span>bhfinneóig = blúire de rud éigint a cuirfí isteach chun í</span>
<lb n="4503"/><span>choimeád ó bheith ag cnagarnaigh: ding.</span></p>
<lb n="4504"/>
<lb n="4505"/><p><span>SÁL — Thugas mo dhá sháil don mbóthar = mo dhá chois go</span>
<lb n="4506"/><span>tiubh te.  Fear breá slachtmhar ó sháil rinn seadh é = gach</span>
<lb n="4507"/><span>spalla de.  Ó sháil rinn: ó thóin ceann: ó cheann ceann:</span>
<lb n="4508"/><span>ó mhullach talamh.</span></p>
<lb n="4509"/>
<lb n="4510"/><p><span>SALACH — Bhí smuínte salacha á ndéanamh dom.  Thug an</span>
<lb n="4511"/><span>máistir ithe salach dom = leasú gránna den dteangain.</span></p>
<lb n="4512"/>
<lb n="4513"/><p><span>SALACHAR — Tá salachar (slachar) gaoil agam leat = gaol</span>
<lb n="4514"/><span>i bhfad amach.  Bhfuil an salachar caite uaithi fós ag an mbó?</span>
<lb n="4515"/><span>= ar ghlan sí fós?  Bhfuil sí glan?  Bhfuil sí glanta?</span>
<lb n="4516"/><span>Beidh an salachar aici ar ball — ag an mbó.  Níl ann ach</span>
<lb n="4517"/><span>salachar ceatha = cith beag: nó cith salach.</span></p>
<lb n="4518"/>
<lb n="4519"/><p><span>SALAN — Ní fiú gráinne salain leis na prátaí thu = níl</span>
<lb n="4520"/><span>mórán maitheasa ionnat: is maith an sompla é i gcoinnibh an</span>
<lb n="4521"/><span>té ná fuil aon mhaith ann.  Cuireadh an mhuc ar salan = á</span>
<lb n="4522"/><span>leasú.  Cuireadh salan ar an ím.  Chuireas salan ag beiriú</span>
<lb n="4523"/><span>leis an gcabáiste. Bhíos chó lán d'olc chuige go n-íosfainn</span>
<lb n="4524"/><span>le gráinne salain é — agus ní mór an t-annlan é sin.  Ní</span>
<lb n="4525"/><span>fiú gráinne salain is prátaí é.</span>
<lb n="4526"/></p>
</div>
<pb n="111"/>
<div><lb n="4527"/><p><span>SALL — Tá Séamas imithe sall = go dtí an dtaobh eile:</span>
<lb n="4528"/><span>marbh.  Bhí an t-athair ins na fiacha go doimhin, agus nuair a</span>
<lb n="4529"/><span>bhí an t-éileamh ag teacht dian air chaith sé a chuid saibhris sall</span>
<lb n="4530"/><span>(nó suas) ar a mhac = thug an saibhreas dhó i slí ná raibh aon</span>
<lb n="4531"/><span>bhaint aige féinig leis feasta, agus ná féadfadh fear an</span>
<lb n="4532"/><span>éilimh na fiacha a dh'fháilt.  Nuair a bhead ag imeacht ar mo</span>
<lb n="4533"/><span>laetheanta saoire caithfead mo chuid oibre sall (nó suas) ar</span>
<lb n="4534"/><span>an té a bheidh ag teacht im inead.  Ní ceart duit an locht a</span>
<lb n="4535"/><span>chaitheamh sall orm-sa, mar is tu héinig a dhein an gníomh.</span>
<lb n="4536"/><span>Tosnuíodh ar bheith ag maga fúm ach thugas fén maga a</span>
<lb n="4537"/><span>chaitheamh sall ar dhuine éigint eile.</span></p>
<lb n="4538"/>
<lb n="4539"/><p><span>SALMAIREACHT — Tán tu ag salmaireacht ó thánaís</span>
<lb n="4540"/><span>isteach = ag cainnt gan stad agus mórán di gan aon fhuai-</span>
<lb n="4541"/><span>mint léi.  Bhíodar go léir ag salmaireacht, ag salmaireacht</span>
<lb n="4542"/><span>chainnte, istig i dtig na ngealt = a chainnt féinig go tiubh</span>
<lb n="4543"/><span>aiges gach éinne, gan aon lag do dhul ar an scéal.</span></p>
<lb n="4544"/>
<lb n="4545"/><p><span>SÁMH — Bím ag siúl go sámh dom héinig = go breá bog.</span>
<lb n="4546"/><span>Tá an cat go sámh cois na teine = gan éinní ag déanamh</span>
<lb n="4547"/><span>buartha dhó: tá sámh air.  Tá sámh ar an leanbh = é 'na chola</span>
<lb n="4548"/><span>go ciúin bog.  Tán tu ana-shámh sa chainnt = gan bheith garbh</span>
<lb n="4549"/><span>crosta cruaidh.  Is sámha atá an anachain ag teacht ort-sa ná</span>
<lb n="4550"/><span>orm-sa = is buige.  Tagan labhairt, foghluim, na Gaoluinne</span>
<lb n="4551"/><span>sámh go leór orm anois mar tá mo theanga go pras ínti.</span>
<lb n="4552"/><span>Thógas bás m'athar go sámh foighneach.</span></p>
<lb n="4553"/>
<lb n="4554"/><p><span>SAMHAILT — Bhí a leithéid sin de hata agam nó macasamh-</span>
<lb n="4555"/><span>ailt = hata ana-chosúil leis.  Bhí macasamhailt de leabhar</span>
<lb n="4556"/><span>agam = leabhar díreach cosúil leis.</span></p>
<lb n="4557"/>
<lb n="4558"/><p><span>SÁMHAIREACHT — Bhíos ag sámhaireacht = ag míogarnaigh.</span>
<lb n="4559"/><span>Nó sáimhiríocht.  Cuirean ceó is báisteach sáimhiríocht orm</span>
<lb n="4560"/><span>i gcómhnuí = bím leath-chodlatach aca.</span></p>
<lb n="4561"/>
<lb n="4562"/><p><span>SAMALASC — Tá na prátaí 'na samalasc = fuar-bheirithe:</span>
<lb n="4563"/><span>'na n-anglais (nó eanglais): nó dá mbeidís loitithe leis an</span>
<lb n="4564"/><span>iomarca beiriú, agus an t-uisce tríotha.  Bíon tae amhlaidh</span>
<lb n="4565"/><span>nuair a fhuaran sé tréis bheith te, nó bainne.</span></p>
<lb n="4566"/>
<lb n="4567"/><p><span>Sámhán — Tá an teine ag cur sámháin is colata orm =</span>
<lb n="4568"/><span>sáimhiríocht.</span>
<lb n="4569"/></p>
</div>
<pb n="112"/>
<div><lb n="4570"/><p><span>SÁMHÁNTA — Is sámhánta an duine thu = suaineasach,</span>
<lb n="4571"/><span>socair, réidh, sámh, macánta, gan bheith ró-thapaidh: bog.</span></p>
<lb n="4572"/>
<lb n="4573"/><p><span>SAMHLUIGHIM — Níl ann ach samhlú go bhfuil na púcaí ann,</span>
<lb n="4574"/><span>ná go bhfuil 5,000,000 de rudaí beó i mbraon uisce = tora</span>
<lb n="4575"/><span>oibriú na h-aigne: níl ann ach taidhreamh.  Tán tu deárth-</span>
<lb n="4576"/><span>atach go maith le t'athair (atá sa chré), gura beó a samhlófar</span>
<lb n="4577"/><span>thu = cainnt a deirtear nuair a samhluightear duine le duine</span>
<lb n="4578"/><span>eile atá caillte — sé sin, nuair a deirtear go bhfuil sé</span>
<lb n="4579"/><span>cosúil leis.  Ní féidir liom an scríobh san a shamhlú le</span>
<lb n="4580"/><span>h-éinní ach scríoba seana-chirce = a chur i gcomparáid le.</span>
<lb n="4581"/><span>Nó, éinní do shamhlú leis ach —.</span></p>
<lb n="4582"/>
<lb n="4583"/><p><span>SAMPLA — Níl aon tsampla agam ar an bhfocal san</span>
<lb n="4584"/><span>do chur ag obair sa tslí sin = níl aon tsampla agam tímpal</span>
<lb n="4585"/><span>an focal a dh 'oibriú ar an gcuma san.  Feic sompla.</span></p>
<lb n="4586"/>
<lb n="4587"/><p><span>SAMHRA — Báisteach shamhraidh = báisteach bhog.  Ba samh-</span>
<lb n="4588"/><span>raidh = peataí ba (nó bó), nó na cuileóga a bhíon ag imeacht</span>
<lb n="4589"/><span>sa tsamhra is a bhéarfadh greim isteach id chroicean ag ól</span>
<lb n="4590"/><span>do chuid fola.</span></p>
<lb n="4591"/>
<lb n="4592"/><p><span>SÁMHTHACH — Sáfach.  Sáfach = feac na raínne, na sluaiste,</span>
<lb n="4593"/><span>agus úirlisí mar sin.  Lámh an bhuicéid, an chiseáin, an</span>
<lb n="4594"/><span>taoscadáin.  Cos na scine, an chasúir, na scuaibe, na tuagha.</span>
<lb n="4595"/><span>Cluas na sciathóige, na birdeóige, an chupáin, an mhuga.</span></p>
<lb n="4596"/>
<lb n="4597"/><p><span>SAN — Mairean an bhean fhlaithiúil chó maith leis an rúcach:</span>
<lb n="4598"/><span>mairean san.  Táim tuirseach go maith: táim san.  Sé an</span>
<lb n="4599"/><span>dial é: sé san.  Cuirean na focla san breis fuinnimh leis</span>
<lb n="4600"/><span>an gcainnt.</span></p>
<lb n="4601"/>
<lb n="4602"/><p><span>SÁNAS — Bhí an bhreóiteacht go nímhneach ar maidin ach tá</span>
<lb n="4603"/><span>sánas uirthi anois = boga, maolú, éadtromú.  Tá sánas ar</span>
<lb n="4604"/><span>an mbáistigh = gan í bheith chó trom is a bhí.  Bí amuigh anois:</span>
<lb n="4605"/><span>tá sánas air, nó ann = maolú nó stop ar feadh tamaill.</span>
<lb n="4606"/><span>Bímíd ag obair ó 9.30 go dtí 11.30: ansan bíon leath-uair</span>
<lb n="4607"/><span>an chluig sánais againn (nó ann), agus tosnuímíd aríst ar</span>
<lb n="4608"/><span>a dódhéag.  Sánas ón mbáistigh, ón obair, ón bpian.  Tá</span>
<lb n="4609"/><span>sánas ag teacht ar an gcith = lagú.  Tá sánas ar an mbreói-</span>
<lb n="4610"/><span>teachán ón mbreóiteacht = faoiseamh,</span>
<lb n="4611"/></p>
</div>
<pb n="113"/>
<div><lb n="4612"/><p><span>SÁN-RUITH — Bhíos breóite ar feadh na seachtaine ach táim</span>
<lb n="4613"/><span>im shán-ruith aríst indiubh = im sheana-shláinte: chó maith is a</span>
<lb n="4614"/><span>bhím coitianta: chó maith is a bhíos riamh: im sheana-chló.</span></p>
<lb n="4615"/>
<lb n="4616"/><p><span>SHAOGHALTÁNTACHT — Nó saoltántacht = saoltacht.  Ní</span>
<lb n="4617"/><span>h-aon tairbhe bheith ag rith i ndiaidh na saoltántachta =</span>
<lb n="4618"/><span>i ndiaidh saibhreas an tsaoil: i ndiaidh an tsaoil.</span></p>
<lb n="4619"/>
<lb n="4620"/><p><span>SAOIRE — Ní lá saoire Lá tSin Seáin mór, ach seadh Lá</span>
<lb n="4621"/><span>tSin Seáin beag.</span></p>
<lb n="4622"/>
<lb n="4623"/><p><span>SAOISTE — Tá an obair seo go cruaidh, ach tá an saoiste</span>
<lb n="4624"/><span>a bhíon ós (as a deirtear) ár gcionn go deas = maor na</span>
<lb n="4625"/><span>h-oibre: fear cinn na h-oibre.</span></p>
<lb n="4626"/>
<lb n="4627"/><p><span>SAOL — Níl sa tsaol ach pinghin.  Fan go mbéar-</span>
<lb n="4628"/><span>faidh saol éigint eile ort, agus ansan tuigfidh tu nách olc</span>
<lb n="4629"/><span>an áit an ball so.  Ar raghair ar an aonach?  N'fheadar</span>
<lb n="4630"/><span>fós: dréir mar a bheidh an saol is an aimsir.  N'fheadar</span>
<lb n="4631"/><span>conus tá sí ag dul ar an saol = conus tá an saol ag eiríghe</span>
<lb n="4632"/><span>léi.  Níl aon ghnó ar an saol le déanamh agam indiubh =</span>
<lb n="4633"/><span>i n-aochor.  Ní raghadh an saol amach ort = ní raghadh éinne ná</span>
<lb n="4634"/><span>éinní amach ort: ní dh'fhéadfadh tu thuiscint, t'aigne a</span>
<lb n="4635"/><span>thuiscint: a thuiscint cad é an saghas meóin atá agat ná</span>
<lb n="4636"/><span>cad é an fuadar a bhíon fút go mbíon an gníomh déanta agat.</span>
<lb n="4637"/><span>Bhí gach scéal ag dul im choinnibh, agus ansan chaitheas an saol</span>
<lb n="4638"/><span>i n-áirde liom féinig = d'eirígheas as aon tsuím a chur sa</span>
<lb n="4639"/><span>tsaol — ach chuas ag ól is ag reic, béidir.  Ní bhfuair m'athair</span>
<lb n="4640"/><span>aon tsaol i n-aochor = faid saoil: nó saol sámh cóir.</span>
<lb n="4641"/><span>Fágaim ag an saol go bhfuil an ceart agat.  Nílim ach ag</span>
<lb n="4642"/><span>cur an tsaoil díom an aimsir seo = ag caitheamh, ag cur</span>
<lb n="4643"/><span>síos, ag meilt, na h-aimsire.  Níl eiríghe an tsaoil liom i</span>
<lb n="4644"/><span>n-aochor = níl an saol ag teacht liom: nílim ag dul chun</span>
<lb n="4645"/><span>cinn sa tsaol.  Nuair a gheibhean na cailíní sin órlach dá</span>
<lb n="4646"/><span>gcainncín imíghid le h-aer an tsaoil = fiain ar fad: i</span>
<lb n="4647"/><span>n-ainm an diail — ní bhíon aon staidéar ar aer an tsaoil</span>
<lb n="4648"/><span>(ar an aer).  Ní linn an saol so ach tamal beag.  Tabhar-</span>
<lb n="4649"/><span>faidh na laetheanta saoire breis saoil dom.  Ní raghadh an</span>
<lb n="4650"/><span>saol amach ort mar mhúinteóir, chun múinteóireachta = ní</span>
<lb n="4651"/><span>sháróch: níl aon teóra leat: tán tu thar na beartaibh.  Ní</span></p>
</div>
<pb n="114"/>
<div><lb n="4652"/><p><span>raghadh an saol amach ar an nGaoluinn atá agat = níl aon</span>
<lb n="4653"/><span>scannra sa tsaol ach an —.  An té ná raghadh an saol amach</span>
<lb n="4654"/><span>air ní féidir dul amach air: ní féidir greim ceart tuis-</span>
<lb n="4655"/><span>ciona a dh'fháilt air, agus ní thabharfadh sé féinig aon phioc dá</span>
<lb n="4656"/><span>mheón uaidh (duit).</span></p>
<lb n="4657"/>
<lb n="4658"/><p><span>SAOLUIGHIM — Tá mac óg saoluithe dhóibh ó aréir = tagtha</span>
<lb n="4659"/><span>ar an saol.</span></p>
<lb n="4660"/>
<lb n="4661"/><p><span>SAONTA — Duine saonta = mothaolach, símplí, maol: gan</span>
<lb n="4662"/><span>bheith géar ná glic, ach macánta leanbuidhe.  Sé an cabaire</span>
<lb n="4663"/><span>an taobh eile.  An fear bocht saonta ní bhéadh fhios aige</span>
<lb n="4664"/><span>cathain a bheifá á thógaint, ag maga fé, á chur suas.</span></p>
<lb n="4665"/>
<lb n="4666"/><p><span>SAOR — Tugadh cead saor dom mo rogha rud a dhéanamh, a</span>
<lb n="4667"/><span>chur ar bun = cead gan cheangal.  Níl puínn den arán saor</span>
<lb n="4668"/><span>agam — mar bím ag tuilleamh mo bheatha is ag obair go</span>
<lb n="4669"/><span>cruaidh i gcómhnuí.</span></p>
<lb n="4670"/>
<lb n="4671"/><p><span>SAORÁIDEACH — Obair shaoráideach = gan aon duais ínti.</span>
<lb n="4672"/><span>Tagan sé saoráideach orm an Ghaoluinn a labhairt = bog:</span>
<lb n="4673"/><span>gan puínn duadha: ní ghoillean sé puínn orm.</span></p>
<lb n="4674"/>
<lb n="4675"/><p><span>SAOSÚR — Nuair a bhíon an bradán i saosúr is blasta an</span>
<lb n="4676"/><span>t-iasc é, ach nuair a bhíon sé as saosúr bíon sé leamh tur = an</span>
<lb n="4677"/><span>tráth ceart.</span></p>
<lb n="4678"/>
<lb n="4679"/><p><span>SAOTHAR — Bím ag obair is ag saothar ar an leabhar so</span>
<lb n="4680"/><span>= ag obair go cruaidh.</span></p>
<lb n="4681"/>
<lb n="4682"/><p><span>SÁRUIGHIM — Sáruigh an bhó = téir roímpi amach.  Nuair</span>
<lb n="4683"/><span>a bhíon duine sáruithe caithean sé éisteacht = buailte fé</span>
<lb n="4684"/><span>chois: nuair a bhíon an lá imithe air.  Ní thiocfaidh liom an</span>
<lb n="4685"/><span>méid seo oibre do shárú fén oíche = do chur fé chois, do</span>
<lb n="4686"/><span>chríochnú.</span></p>
<lb n="4687"/>
<lb n="4688"/><p><span>SÁSAMH — Bhí ana-shásamh orm nuair a bhí mo bholg lán =</span>
<lb n="4689"/><span>gan me ag braistint aon ní i n-easnamh orm.  Ní bhfuighinn</span>
<lb n="4690"/><span>aon tsásamh i bheith ag ól bhainne = ní shásóch sé me.</span></p>
<lb n="4691"/>
<lb n="4692"/><p><span>SÁSTA — Bhí criú mhaith shásta ar an mbád = deaslámhach,</span></p>
</div>
<pb n="115"/>
<div><lb n="4693"/><p><span>oiriúnach.  Tá bróga breátha sásta agam: táid go sásta</span>
<lb n="4694"/><span>orm (nó agam) = iad a bheith go deas bog oiriúnach éascaigh</span>
<lb n="4695"/><span>ar mo chosa.  Caipín sásta = oiriúnach.</span></p>
<lb n="4696"/>
<lb n="4697"/><p><span>SÁSUIGHIM — Sásuigh tu héinig den leitin = tóg, ith suas,</span>
<lb n="4698"/><span>do dhóthin di.  Níl faic le déanamh agam indiubh ach bheith am</span>
<lb n="4699"/><span>shású féinig = am shásamh féinig; ag déanamh pé ní is toil</span>
<lb n="4700"/><span>liom, pé ní 'na bhfuighinn sásamh nó spórt.</span></p>
<lb n="4701"/>
<lb n="4702"/><p><span>SÁTHACH — Ní mhothuíon an sáthach an tráthach ocrach = an té</span>
<lb n="4703"/><span>a bhíon líonta lán ní bhraithean sé an té a bhíon tráighte is fé</span>
<lb n="4704"/><span>ocras! ní chuirean sé aon tsuath ann: ní aithníon.</span></p>
<lb n="4705"/>
<lb n="4706"/><p><span>SÁTHAIM — Feic sághaim. bhíos a d'iarraidh í mhealla chuin</span>
<lb n="4707"/><span>teacht, ach níor fhéadas boga ná sá a bhaint aisti = fille ná</span>
<lb n="4708"/><span>feaca: an corruighe is lúgha.  Thugas droch-shá dom héinig =</span>
<lb n="4709"/><span>dheineas rud éigint nár chuaidh go maith dhom — buachaill, cig.,</span>
<lb n="4710"/><span>a chuaidh go Muigh Nuadhat gan cuímhneamh ar cad a bhí á</span>
<lb n="4711"/><span>dhéanamh aige is a thug suas an aidhm a bhí aige (nó fé): duine</span>
<lb n="4712"/><span>a bhéadh ag obair moch déanach.  Shághamair isteach (ón</span>
<lb n="4713"/><span>bhfairrge) chun na talún nuair a tháinig cuma na báistí =</span>
<lb n="4714"/><span>bhuaileamair isteach go tapaidh.  Shághas isteach ón mbáistigh</span>
<lb n="4715"/><span>go tig na scoile = phreabas, thugas sciúrd.  Tá an fhairrge</span>
<lb n="4716"/><span>ana-bholgtha indiubh agus ní gá dhuit aon droch-shá a thabhairt</span>
<lb n="4717"/><span>duit féinig go dtí amáireach le dul amach.  Nó fear a raghadh</span>
<lb n="4718"/><span>isteach i dtig na mbéadh lucht óil.</span></p>
<lb n="4719"/>
<lb n="4720"/><p><span>SÁTHAIRE — Druid siar as san, a sháthaire ghránna = duine</span>
<lb n="4721"/><span>a shághan é féinig isteach i ngach ní: duine a phreabfadh isteach</span>
<lb n="4722"/><span>chun an bhúird ar eagla ná fuigheadh sé go leór.  Bíon sé gan</span>
<lb n="4723"/><span>bhéasa, mí-bhéasach-ach sé an sutha a dheinean an t-ithe mór.</span></p>
<lb n="4724"/>
<lb n="4725"/><p><span>SCABHAT — Fan aníos ón scabhat = an tonn nuair a bhrisean</span>
<lb n="4726"/><span>sí ar an dtráigh, an t-eólaí a thagan aníos is síos tréis</span>
<lb n="4727"/><span>bheith briste: nó, nuair a bhíon sí ag dul siar ós na car-</span>
<lb n="4728"/><span>raigreacha.  Bíon scabhat á dhéanamh ag gearrachailí ar an</span>
<lb n="4729"/><span>úrlár nuair a bhíon na lámha ceangailte aca is iad ag gabháilt</span>
<lb n="4730"/><span>tímpal i mboghsíní.  Bíodh scabhat againn.</span></p>
<lb n="4731"/>
<lb n="4732"/><p><span>SCAFAIRE — Scafaire fir nó mná = duine breá árd</span>
<lb n="4733"/><span>scafánta scópúil scaoilte láidir.  Ní mór do dhuine bheith</span>
<lb n="4734"/><span>dréir a chnámh chuige — seasamh is siúl aige is deigh-sheasamh.</span>
<lb n="4735"/></p>
</div>
<pb n="116"/>
<div><lb n="4736"/><p><span>SCAFÁNTA — Bheith láidir anamúil scaoilte, agus an</span>
<lb n="4737"/><span>scafántacht ann.  Feic scafaire.</span></p>
<lb n="4738"/>
<lb n="4739"/><p><span>SCAGAIM — Tá an t-éadach ana-scagtha (scacaithe) =</span>
<lb n="4740"/><span>ana-thanuí: dh'fhéadfá an solus a dh'fheiscint amach tríd.</span>
<lb n="4741"/><span>Bíon ráil scagtha.  Páipéar scagtha = chun scaga a dhéanamh.</span></p>
<lb n="4742"/>
<lb n="4743"/><p><span>SCAILÉATHAN — Is éachtach an fear scailéathain thu = chun</span>
<lb n="4744"/><span>bréaga móra reamhra a rá: chun breis mhaith a chur le gach aon</span>
<lb n="4745"/><span>scéal. Bhí scailéathan orm á rá go bhfuaireas airgead mór</span>
<lb n="4746"/><span>ar an mbó = mustar.  Bhí scailéathan air á rá go raibh air-</span>
<lb n="4747"/><span>gead breá mór ar gach ní ar an aonach: gur maruíodh dubh-</span>
<lb n="4748"/><span>chrónach = mustar is móireacht.  Scailéathan = cainnt go</span>
<lb n="4749"/><span>mbéadh sult ort á h-ínsint: agus an té go mbíon san air</span>
<lb n="4750"/><span>cuirean sé breis le gach cainnt, coitianta.  Ní bhíon aon</span>
<lb n="4751"/><span>scailéathan ag baint leis an bhfear gan sult: ní bhíon a</span>
<lb n="4752"/><span>fhuaim 'na ghlór.</span></p>
<lb n="4753"/>
<lb n="4754"/><p><span>SCAILIÚN — Tá na prátaí 'na scailiúin táid chó fliuch san</span>
<lb n="4755"/><span>= ana-fhliuch ionnta féinig.  Táid 'na scailiúin agat ag an</span>
<lb n="4756"/><span>mbeiriú = an t-uisce bheith gabhtha tríotha isteach.  Scailiúin</span>
<lb n="4757"/><span>phrátaí.</span></p>
<lb n="4758"/>
<lb n="4759"/><p><span>SCAILP — Tá scailp cheóig ar an gcnoc = brat trom.</span>
<lb n="4760"/><span>Nuair a bhís ag imeacht tháinig scailp throm dubh ar mo</span>
<lb n="4761"/><span>chroidhe = uaigneas mór: ualach trom den uaigneas is den</span>
<lb n="4762"/><span>nduairceas.</span></p>
<lb n="4763"/>
<lb n="4764"/><p><span>SCAIMH — Cuirean an madra scaimh air héinig nuair</span>
<lb n="4765"/><span>athruíon sé an béal thar ceart leis an gcroicean tímpal an</span>
<lb n="4766"/><span>bhéil a scúbha siar is na fiacla a nochta.  Bhí Séamas ag cur</span>
<lb n="4767"/><span>scaimheana air héinig chúgham = cumaí gránna.  Tá scaimh ar</span>
<lb n="4768"/><span>an lá indiubh, ar an bhfairrge = cuma ghránna: deárthamh an</span>
<lb n="4769"/><span>uilc is na míshástachta.  Cúis na scaimhe.</span></p>
<lb n="4770"/>
<lb n="4771"/><p><span>SCÁINTE — Tá na fiacla scáinte agam = scagtha, deighilte;</span>
<lb n="4772"/><span>scáine (scáinne) eatora.</span></p>
<lb n="4773"/>
<lb n="4774"/><p><span>SCÁINTEACHT — Cad é an scáinteacht atá ort ná tiocfá</span>
<lb n="4775"/><span>isteach? = náire, tu bheith scáinteach; támáilteacht.  Tá</span>
<lb n="4776"/><span>scáinteacht orm roimis an sagart mar níl mo phaidreacha</span>
<lb n="4777"/><span>agam.</span>
<lb n="4778"/></p>
</div>
<pb n="117"/>
<div><lb n="4779"/><p><span>SCAIPEATHÓIR  Duine a scaipean a chuid go rábach:</span>
<lb n="4780"/><span>a scaipean chó tiubh, nó níos tiúbha, ná mar a thuilean (a</span>
<lb n="4781"/><span>dheinean) sé.</span></p>
<lb n="4782"/>
<lb n="4783"/><p><span>SCAIPIM — Chuas isteach i dtig an óil chun mo bhuairt, mo</span>
<lb n="4784"/><span>bhuaidhreamh, a scaipe = a chur soir siar.  Tá mo mheabhair</span>
<lb n="4785"/><span>scaipithe chó mór san orm nách féidir liom greim a choimeád</span>
<lb n="4786"/><span>ar faic.</span></p>
<lb n="4787"/>
<lb n="4788"/><p><span>SCAIRBH — Scairbh thráighte = sceilg, clocha a bhíon fén</span>
<lb n="4789"/><span>uisce coitianta ach go múscluíon an rabharta iad.</span></p>
<lb n="4790"/>
<lb n="4791"/><p><span>SCAIRT — Scairt na n-éan = poll isteach i mbéal faille go</span>
<lb n="4792"/><span>mbíon éanlaithe ann ar gor.  An scairt chléibh = an falla atá</span>
<lb n="4793"/><span>idir an gcliabh is na putóga.  Aon tsaghas scairte.</span></p>
<lb n="4794"/>
<lb n="4795"/><p><span>SCALA — Íosfainn na prátaí amach as an scala = amach</span>
<lb n="4796"/><span>as an uisce fliuchaigh.  Íosfá iad ar na scala = nuair a</span>
<lb n="4797"/><span>bheidís chó te is a dh'fhéadfaidís a bheith le bheith istig sa scala.</span>
<lb n="4798"/><span>Tá an t-uisce, nó an bainne, ar an scalla, ar na scalaibh =</span>
<lb n="4799"/><span>ag fliuchaigh; nó sa teas is giorra dhó.  Tá an tae ar an</span>
<lb n="4800"/><span>scala is ní féidir liom é dh'ól = ró-the, ag beiriú.  Scala,</span>
<lb n="4801"/><span>leis = brat gaoithe a ghluaisean le chéile ceart go leór i</span>
<lb n="4802"/><span>n-aon líne amháin.  Preaban amach de dhruim na talún chun</span>
<lb n="4803"/><span>na fairrge, is féadtar é dh'fheiscint ag gluaiseacht amach le</span>
<lb n="4804"/><span>chéile ar barra an uisce.</span></p>
<lb n="4805"/>
<lb n="4806"/><p><span>SCALAOIDEACH — Lá scalaoideach = scalaí móra bheith</span>
<lb n="4807"/><span>ann: lá go mbíon gaoth mhór ann.</span></p>
<lb n="4808"/>
<lb n="4809"/><p><span>SCAMALL — Tá scamall éigint orm indiubh = rud éigint</span>
<lb n="4810"/><span>dubh anuas ar mo chroidhe: gan me bheith geal-chroidheach.  Is</span>
<lb n="4811"/><span>mór an scamall le feabhas thu = scannra, úntas.  Tá na</span>
<lb n="4812"/><span>prátaí go maith agat.  Táid: is mór an scamall iad.</span></p>
<lb n="4813"/>
<lb n="4814"/><p><span>SCANNÁN — Clúdach lag tanuidhe a bhíon ar na putóga</span>
<lb n="4815"/><span>is ar mhórán nithe eile chun iad do choimeád i bhfóiribh, i</span>
<lb n="4816"/><span>dteannta, a chéile.  Nuair a théighean sé ar lár tagan</span>
<lb n="4817"/><span>máchail an treó.</span></p>
<lb n="4818"/>
<lb n="4819"/><p><span>SCANNRA — Is mór an scannra an méid Gaoluinne atá</span></p>
</div>
<pb n="118"/>
<div><lb n="4820"/><p><span>agat = úntas.  Tá scannra cainnte, scannra den gcainnt,</span>
<lb n="4821"/><span>agat = uathbhás.  Thógas scannra = cuireadh scannra orm:</span>
<lb n="4822"/><span>scannruíodh me.  Nách ort atá an scannra chun an airgid,</span>
<lb n="4823"/><span>chun an tsaoil! = ana-dhúil bheith agat ionnta.  Tá scannra</span>
<lb n="4824"/><span>chun airgid ort = ana-shainnt.  Bhí scannra air ag ithe an</span>
<lb n="4825"/><span>dínnéir = é á alpa suas i slí éachtach: faor dian air chun na</span>
<lb n="4826"/><span>h-oibre.</span></p>
<lb n="4827"/>
<lb n="4828"/><p><span>SCANNRUIGHIM — Scannruíodh me nuair a chonac an</span>
<lb n="4829"/><span>tarbh = tháinig scannra orm: ghaibh scannra me: thógas</span>
<lb n="4830"/><span>scannra.  Tán tu scannruithe chun na Gaoluinne, chun airgid,</span>
<lb n="4831"/><span>chun na h-oibre, chun éinní = scannra bheith ort: árd-shainnt</span>
<lb n="4832"/><span>ionnat chúcha so.</span></p>
<lb n="4833"/>
<lb n="4834"/><p><span>SCANNRÚIL — Táim ana-scannrúil = ana-fhuirist scannra</span>
<lb n="4835"/><span>a chur orm: ana-gheitiúil, ana-sceinnideach.  Is scannrúil</span>
<lb n="4836"/><span>an scéal é, an méid cainnte atá agat = chuirfeadh scannra</span>
<lb n="4837"/><span>nó árd-úntas ar dhuine.  Táid scannrúil chun na díghe =</span>
<lb n="4838"/><span>scannruithe, scannra ortha.</span></p>
<lb n="4839"/>
<lb n="4840"/><p><span>SCAOB — Chaith sé scaob thairis = lán sluaiste nó ráinne</span>
<lb n="4841"/><span>de chré nó d'aon tsaghas stuife.</span></p>
<lb n="4842"/>
<lb n="4843"/><p><span>SCAOILIM — Seo leat agus scaoil fén scéal = tabhair</span>
<lb n="4844"/><span>fé, cuir chuige.  Fear breá scaoilte = gan bheith crapaithe 'na</span>
<lb n="4845"/><span>shiúl ná 'na dhéanamh.</span></p>
<lb n="4846"/>
<lb n="4847"/><p><span>SCAOILTEACHT — Chuir an féar glas scaoilteacht ar na</span>
<lb n="4848"/><span>ba.</span></p>
<lb n="4849"/>
<lb n="4850"/><p><span>SCAOTHAIRE — Fear gaoithe móire: fear a bhíon á mhola</span>
<lb n="4851"/><span>héinig is ag maoidheamh as héinig.  Nó fear mór-chainnteach:</span>
<lb n="4852"/><span>bíon ag síor-chainnt agus go minic gan bun ná fírine ná</span>
<lb n="4853"/><span>cruinneas sa gcainnt.</span></p>
<lb n="4854"/>
<lb n="4855"/><p><span>SCAOTHAIREACHT — Cuir uait an scaothaireacht = maoidh-</span>
<lb n="4856"/><span>eamh gan bun: ruithe-seama cainnte de pé saghas is túisce</span>
<lb n="4857"/><span>thagan ar barra na teangan gan cuímhneamh, gan meágha.</span></p>
<lb n="4858"/>
<lb n="4859"/><p><span>SCARABHÁLAIM — Tá sé ag báistigh i láthair na h-uaire</span>
<lb n="4860"/><span>ach deinfidh sé scarabháil ar ball beag = tiocfaidh éadtromú,</span></p>
</div>
<pb n="119"/>
<div><lb n="4861"/><p><span>breaca, air.  Tá an lá scarabhálta suas = breacaithe,</span>
<lb n="4862"/><span>triomuithe: an bháisteach stadtha (stataithe); é stadtha ón</span>
<lb n="4863"/><span>mbáistigh.  Níl an t-éadach (a bhí fliuch) trim fós, ach tá</span>
<lb n="4864"/><span>scarabháil mhaith (dulta) air ó mhaidin = triomú.  Tá scarabh-</span>
<lb n="4865"/><span>áil ag dul ar an móin = screamh is triomú is cruadhacht nuair</span>
<lb n="4866"/><span>a gheibhean sí cúpla lá triomaigh.  Níl ar an gcíste ach</span>
<lb n="4867"/><span>scarabháil fós = gan é bheith bácálta beirithe, ach screamh ag</span>
<lb n="4868"/><span>teacht air is cruadhas. Níl an t-arán ach scarabhálta. Níl aon</span>
<lb n="4869"/><span>scarabháil ag dul ar na h-éadaighe = triomú.  Tá an lá</span>
<lb n="4870"/><span>ag scarabháil = ag éadtromú: cuma thrim ag teacht air.</span>
<lb n="4871"/><span>Bíon sé scarabhálta nuair a bhíon sé triomuithe ceart.</span>
<lb n="4872"/><span>Ins an scarta bíon an bháisteach ann fós ach d'aithneófá air</span>
<lb n="4873"/><span>go dtriomóch sé.</span></p>
<lb n="4874"/>
<lb n="4875"/><p><span>SCARÁN — Saghas crúca beag go mbíon súil ann is lúb</span>
<lb n="4876"/><span>ag imeacht leis, agus deinid i dteannta a chéile gnó an</span>
<lb n="4877"/><span>chnaipe.  Scarán is lúb.</span></p>
<lb n="4878"/>
<lb n="4879"/><p><span>SCARTAIM — Feic scarabháil.  Tá an lá ag scarta suas</span>
<lb n="4880"/><span>= ag geala tréis ceóig nó báistí.  Tá sé scartaithe suas =</span>
<lb n="4881"/><span>breacaithe suas, gealta suas.  Bhí sí ag scartuíl, scartuíol,</span>
<lb n="4882"/><span>gáirí = gáire mór fada a dhéanamh, is bheith ag leanúint siar</span>
<lb n="4883"/><span>amach air ar feadh tamaill mhóir.  Tá láthair an tíghe nua á</span>
<lb n="4884"/><span>scarta agam = á ghlana amach.  Scart amach ón dtig =</span>
<lb n="4885"/><span>glan amach 'na thímpal.  Táimíd ag scarta na h-oibre =</span>
<lb n="4886"/><span>chun na h-oibre, ag glana na h-áite chuige.</span></p>
<lb n="4887"/>
<lb n="4888"/><p><span>SCARTAIRE — Soitheach a gearrtar 'na lár: leath-</span>
<lb n="4889"/><span>shoitheach (sathach).  Bíon an drabhlach idir sin agus an beiste</span>
<lb n="4890"/><span>i dtoirt.</span></p>
<lb n="4891"/>
<lb n="4892"/><p><span>SCÁTH — Shuidheas síos dom héinig ar scáth na gréine =</span>
<lb n="4893"/><span>san áit ná béadh an ghrian ag taithneamh orm — an taobh eile</span>
<lb n="4894"/><span>den ndeiseal.  Níl ionnat ach scáth an bhuidéil = scáth a</span>
<lb n="4895"/><span>bhíon ana-lom, ana-lag ar fad — le duine a bhíon ana-thanuidhe.</span>
<lb n="4896"/><span>Ní chuirfeadh mo scáth eagla orm = gan me bheith eaglach.</span>
<lb n="4897"/><span>Thug sé na cosa leis ar scáth na neamh-thuisciona = á leigint</span>
<lb n="4898"/><span>air nár thuig sé an cúrsa — fear a tugadh ós cóir an bhreithimh</span>
<lb n="4899"/><span>is a saoradh toisc gur leig sé air nár thuig sé cad a bhí á</span>
<lb n="4900"/><span>dhéanamh aige.  Ag foghluim na gunnadóireachta a bhíos ar</span>
<lb n="4901"/><span>scáth an cheóil = is me á leigint orm gur ceól a bhí á fhoghluim</span>
<lb n="4902"/><span>agam: an ceól agam mar phúicín, mar bhrat clúduithe.</span>
<lb n="4903"/></p>
</div>
<pb n="120"/>
<div><lb n="4904"/><p><span>SCATHA — Tá scatha maith den lá curtha fé chois = tamall,</span>
<lb n="4905"/><span>scathamh: blúire maith.</span></p>
<lb n="4906"/>
<lb n="4907"/><p><span>SCEABHCHÓIRE — Siad na sceabhchóirí croithe (croidhthe) na</span>
<lb n="4908"/><span>bprátaí a gearrtar chun síl: an bhásta a bhíon ar an síol.</span></p>
<lb n="4909"/>
<lb n="4910"/><p><span>SCÉACHTAINT — Feic scéithim.  Tá an falla ag scéach-</span>
<lb n="4911"/><span>taint = ag caitheamh amach, pluc ag teacht air, blúire ag</span>
<lb n="4912"/><span>tuitim amach as: pluc ag teacht amach as.  An fhaill nó</span>
<lb n="4913"/><span>inní a bhíon ag at amach bíon sé ag scéachtaint.  Tá cuid den</span>
<lb n="4914"/><span>bhfalla scéidhte cheana = blúire tuitithe amach as.  Tá an</span>
<lb n="4915"/><span>féar ag scéachtaint amach tríd an mála = ag brise.</span></p>
<lb n="4916"/>
<lb n="4917"/><p><span>SCÉAL — Tá an donas ag teacht ar gach aon scéal agam.</span>
<lb n="4918"/><span>scéal a thairigíon scéal = tairigíon cainnt cainnt eile anuas.</span>
<lb n="4919"/><span>Tán tu chó h-áiféiseach san go ndeinfá scéal Madra na</span>
<lb n="4920"/><span>n-ocht gCos as rud beag = scéal mór éachtach úntach.  Sé</span>
<lb n="4921"/><span>scéal Madra na n-ocht gCos agat é = scéal mór fada casta</span>
<lb n="4922"/><span>gur deacair é choimeád (sa mheabhair).  Ní maith le duine</span>
<lb n="4923"/><span>macánta scéal a tharac anuas air héinig = na daoine chur ag</span>
<lb n="4924"/><span>cainnt tímpal air: é héinig a shá isteach i gcúrsa.  Tá</span>
<lb n="4925"/><span>droch-lá againn ach deinimíst an scéal is fearr de = an ceann</span>
<lb n="4926"/><span>is fearr: tógaimíst i bpáirt mhaitheasa é.  Níl aon deagh-</span>
<lb n="4927"/><span>shaol agat anso ach is féidir leat a leigint ort nuair a</span>
<lb n="4928"/><span>raghair abhaile gurab é an scéal is fearr é = go raibh gach ní</span>
<lb n="4929"/><span>ar fheabhas.  Tháinig scéala chúgham chun bheith ag imeacht =</span>
<lb n="4930"/><span>focal.  Chuireas scéala uaim go mbéinn ag imeacht = focal,</span>
<lb n="4931"/><span>tuairisc, cúntas, fios. Deirean tu go ndeinfar an tsíocháin,</span>
<lb n="4932"/><span>ach nách 'in é an scéal? = an cúrsa, an fhadhb. Bhíos breóite i</span>
<lb n="4933"/><span>mórán áiteana ach tá feabhas ag teacht ar gach aon scéal</span>
<lb n="4934"/><span>anois = gach cuid den mbreóiteacht: gach blúire de chúrsa ar</span>
<lb n="4935"/><span>bith.</span></p>
<lb n="4936"/>
<lb n="4937"/><p><span>SCEAMH — Dhein, nó leig, an madra sceamh.</span></p>
<lb n="4938"/>
<lb n="4939"/><p><span>SCEAMHACH — Sceauach a deirtear agus an a srónuithe go</span>
<lb n="4940"/><span>maith.  Tá an fhairrge sceamhach glas indiubh = cuíbhsach garbh</span>
<lb n="4941"/><span>is siolla maith glas gaoithe ann.  Tá sé sceamhach ar muir</span>
<lb n="4942"/><span>is ar talamh.  Is sceamhach láidir fuar an lá é indiubh = gaoth</span>
<lb n="4943"/><span>ghlas ann is í cuíbhsach láidir.</span>
<lb n="4944"/></p>
</div>
<pb n="121"/>
<div><lb n="4945"/><p><span>SCEAMHUÍOL — Tá an madra ag sceamhuíol ar an mbó</span>
<lb n="4946"/><span>mar shádhas léi é = é ag bagairt uirthi (go feargach) le n-a</span>
<lb n="4947"/><span>ghlór.  Bí an madra ag sceamhuíol orm mar d'aithin sé</span>
<lb n="4948"/><span>gur stróinséar me.  Istoíche bíon na madraí ag glórthuíl</span>
<lb n="4949"/><span>dóibh féinig is ag sceamhuíl go breá bog ar a chéile.  Sin</span>
<lb n="4950"/><span>ualthartach.</span></p>
<lb n="4951"/>
<lb n="4952"/><p><span>SCÉAN — Bhí scéan buile 'na dhá súil nuair a chualaidh sí</span>
<lb n="4953"/><span>an scéal = scannra, úna: nó, d'oscail na súile amach go</span>
<lb n="4954"/><span>mór.  Tá scéan i súilibh (i radharc) Sheáin le malluitheacht =</span>
<lb n="4955"/><span>an radharc bheith lasta suas ionnta, agus tagan athrú cló</span>
<lb n="4956"/><span>ortha is corruighe nuair a bhíon duine chun díobháil a dhéanamh.</span>
<lb n="4957"/><span>Bíon scéan sa radharc, leis, le h-eagla.  Is le dian-scéan</span>
<lb n="4958"/><span>na h-eagla a thug sé an gunna uaidh = dian-neart.</span></p>
<lb n="4959"/>
<lb n="4960"/><p><span>SCEANACH — Dá mbéinn ag gearra búird le sciain bhéinn</span>
<lb n="4961"/><span>ag déanamh sceanaigh air.  Dhein na Gearmánaigh ana-</span>
<lb n="4962"/><span>sceanach ar na Sasanaigh = ana-lot, ana-dhíobháil, an-thuargain</span>
<lb n="4963"/><span>is gearra a thabhairt dóibh.  Deineadh sceanach orm leis an</span>
<lb n="4964"/><span>litir a cuireadh ar an bpáipéar.  Dhein sí sceanach orm le</span>
<lb n="4965"/><span>n-a teangain = gearra maith a thabhairt dom.  Bhí sceanach</span>
<lb n="4966"/><span>cainnte aige = cainnt chruaidh fhuinniúil ghéar.  Dheineadar</span>
<lb n="4967"/><span>sceanach ar a chéile sa troid = laitiméireacht.  Bíon sceanach</span>
<lb n="4968"/><span>i ndiaidh na bprátaí a bhíon againn chun dínnéir = na croicne</span>
<lb n="4969"/><span>agus gach aon bhlúire a bhíon gearrtha nó scúbhaite nó tuitithe.</span>
<lb n="4970"/><span>Dhein an ghaoth sceanach ar na crannuíocha is ar na prátaí =</span>
<lb n="4971"/><span>laitiméireacht; na billeóga a leaga anuas nó díobháil níos</span>
<lb n="4972"/><span>measa.  Tá sceanach á dhéanamh ag Sasana ar Éirin, is is</span>
<lb n="4973"/><span>fada athá.</span></p>
<lb n="4974"/>
<lb n="4975"/><p><span>SCÉANSHÚIL — Scéanúil a deirtear.  Tá dhá scéanúil</span>
<lb n="4976"/><span>agat = dhá shúil go bhfuil scéan is scannra ionnta.  Tháinig</span>
<lb n="4977"/><span>dhá scéanúil dom nuair a chuala é.  Tá scéanúilí agat nó</span>
<lb n="4978"/><span>ionnat = gan na súile bheith socair ach scannruithe.</span></p>
<lb n="4979"/>
<lb n="4980"/><p><span>SCÉANÚILÍ — Tá scéanúilí buile id dhá shúil = iad a bheith</span>
<lb n="4981"/><span>scannruithe go maith: féachaint ana-fhiain ana-chorruithe</span>
<lb n="4982"/><span>ionnta.  Is éachtach an scéanúilí atá sa ngarsún san —</span>
<lb n="4983"/><span>nuair a bhéadh sé ag iompó na súl ó thaobh taobh ar nós an</span>
<lb n="4984"/><span>duine go mbéadh eagla mór air.  Cad é fáth na scéanúilí?</span>
<lb n="4985"/></p>
</div>
<pb n="122"/>
<div><lb n="4986"/><p><span>SCÉANÚLACH — Ní gá dhuit bheith scéanúlach.</span></p>
<lb n="4987"/>
<lb n="4988"/><p><span>SCEATHARACH — Sceatharach tíghe = tig gan fásca: an</span>
<lb n="4989"/><span>chómhla briste: an laiste as treó: nithe ar míghléas ann.</span>
<lb n="4990"/><span>Tá an tig 'na sceatharaigh — dh'fhéadfadh sé bheith go maith ach i</span>
<lb n="4991"/><span>slite beaga.  Naomhóg briste is ag scéachtaint is as múnla</span>
<lb n="4992"/><span>bhéadh sí 'na sceatharaigh.  Nó cruach mhóna dá ndeinfí go</span>
<lb n="4993"/><span>h-olc í, is pluic amach uirthi is í ag scéachtaint.  Ach bíon an</span>
<lb n="4994"/><span>bhathalach go h-olc (le críne, go minic) is i n'fhotharaigh nách</span>
<lb n="4995"/><span>mór.</span></p>
<lb n="4996"/>
<lb n="4997"/><p><span>SCEIDHTÉAR — Ná h-éisteófá do bhéal, a sceidhtéir =</span>
<lb n="4998"/><span>duine gan éifeacht ag baint leis a bhéadh ag cainnt is ag</span>
<lb n="4999"/><span>gáirí.  Caithtear an focal go minic le gearrachaile a bhéadh</span>
<lb n="5000"/><span>ag imeacht gan chiall; ruaiseach, siúbhlach, gan staidéar: a</span>
<lb n="5001"/><span>gheóbhadh sult i rudaí ná béadh aon éifeacht leótha: a bhéadh</span>
<lb n="5002"/><span>pas beag fiain gan bheith thar teórain.</span></p>
<lb n="5003"/>
<lb n="5004"/><p><span>SCÉIMH — Tá scéimh amach ar an bhfaill = faor.  Chuas</span>
<lb n="5005"/><span>amach ar scéimh an phuirt = ciúmhais.  Scéimh an fhalla.  Tá</span>
<lb n="5006"/><span>scéimh na báistí ar an lá = cuma, cló.  Bhíos cúnlaithe isteach</span>
<lb n="5007"/><span>fé scéimh carraige i mbun gleanna ón mbáistigh = an charraig</span>
<lb n="5008"/><span>bheith ag caitheamh amach ós mo chionn.  Chuireas scéimh na</span>
<lb n="5009"/><span>h-aingilíochta ar an seómra = ana-scéimh, ana-áilneacht.</span></p>
<lb n="5010"/>
<lb n="5011"/><p><span>SCEIMHLE — Chuir an coga sceimhle is eagla orm = scannra</span>
<lb n="5012"/><span>saoil.  Tá sceimhle ocrais orm = ocras uathbhásach; ocras a</span>
<lb n="5013"/><span>scannróch duine: buile ocrais.  Táim sceimhlithe agat =</span>
<lb n="5014"/><span>sceimhle agat orm (ó sceimhlíghim).  Bhíos sceimhlithe im</span>
<lb n="5015"/><span>beathaigh roimis na dubhchrónaigh = chó sceimhlithe is a dh'fhéad-</span>
<lb n="5016"/><span>fainn a bheith.</span></p>
<lb n="5017"/>
<lb n="5018"/><p><span>SCEINNEBHEARTACH — Duine sceinnebheartach = tapaidh: a</span>
<lb n="5019"/><span>phreaban gan chuímhneamh chun ní a dhéanamh: duine fairsing</span>
<lb n="5020"/><span>flaithiúil go mbíon síntiús maith aige is ná bíon an chníopair-</span>
<lb n="5021"/><span>eacht ann.  Ní bhéadh an tarna húistéar aige tímpal rud</span>
<lb n="5022"/><span>beag.  Dá loirgeófá lasán air thabharfadh sé lán a dhuirn</span>
<lb n="5023"/><span>uaidh.  Nó sconnabheartach.</span></p>
<lb n="5024"/>
<lb n="5025"/><p><span>SCEINNIM — Ba bheag nár bádhadh thu.  Seadh: sceinneas</span>
<lb n="5026"/><span>go beacht = ní raibh ann ach gur thánag saor.  Sceinn an focal</span>
<lb n="5027"/><span>uaim, nó orm = éaluigh: phreab amach sar a raibh fhios agam.</span>
<lb n="5028"/></p>
</div>
<pb n="123"/>
<div><lb n="5029"/><p><span>SCÉIRDIÚIL — Áit scéirdiúil = gan fuithin; go mbéadh</span>
<lb n="5030"/><span>luighe na gaoithe air.  Lá scéirdiúil = nuair a bhíon sé ag</span>
<lb n="5031"/><span>séide go trom.  An áit scéirdiúil ní bhíon sé torthúil.</span></p>
<lb n="5032"/>
<lb n="5033"/><p><span>SCEIT — Thóg an capal sceit is rith sé = scannra, baineadh</span>
<lb n="5034"/><span>preab as, nó geit.</span></p>
<lb n="5035"/>
<lb n="5036"/><p><span>SCÉITHIM — Tán tu mar a scéithfeadh t'athair, nó do</span>
<lb n="5037"/><span>mháthair, thu = ana-dheárthatach leis an athair, nó an mháthair.</span></p>
<lb n="5038"/>
<lb n="5039"/><p><span>SCEITIMÍNÍ — Bhí sceitimíní is mire orm ag dul ar an</span>
<lb n="5040"/><span>aonach = tógaint croidhe is áthas, is me ag léimrigh.  Bhí</span>
<lb n="5041"/><span>sceitimíní orm chun árd-cheann an airm a dh'fheiscint = me</span>
<lb n="5042"/><span>ar sciobthaigh le dúil chun é dh'fheiscint.  Bhí sceitimíní</span>
<lb n="5043"/><span>orainn leis an eagla go bpreabfaí isteach orainn sa bhfoghail =</span>
<lb n="5044"/><span>neamh-shocaireacht ag baint linn: gan é ar ár gcumas greim</span>
<lb n="5045"/><span>ceart a choimeád orainn héinig.  Bhí sceitimíní uirthi ag</span>
<lb n="5046"/><span>gáirí = í imithe ó smacht ag an ngáirí.  Bhéadh sceitimíní</span>
<lb n="5047"/><span>orm eachtra mar sin a chlos: nó, chun go gcloisfinn eachtra</span>
<lb n="5048"/><span>den tsaghas san = bhéinn ag léimrigh le dúil chun é chlos.</span>
<lb n="5049"/><span>Sceitimíní áthais, eagla.</span></p>
<lb n="5050"/>
<lb n="5051"/><p><span>SCÉITHÍN — Cuireadh as anál me le buille beag sa scéithín =</span>
<lb n="5052"/><span>áit bheag bhog atá i n-íochtar an uchta san áit go mbíon na</span>
<lb n="5053"/><span>h-easnuíocha ag deighilt amach ó n-a chéilig: tá sé suidhte sa</span>
<lb n="5054"/><span>chlais atá i lár an uchta 'na bhun thíos: is deacair bagairt</span>
<lb n="5055"/><span>air: é deóchailleach go maith is gan mórán fulaig ann má</span>
<lb n="5056"/><span>gheibhean sé aon chúis.  Tá mo scéithín ar lár ag an mbuillín</span>
<lb n="5057"/><span>beag.</span></p>
<lb n="5058"/>
<lb n="5059"/><p><span>SCEÓ — Tá sceó beag leac-oidhreach ar an uisce = cómharthaí</span>
<lb n="5060"/><span>éadtroma: tá brat beag di ann, ach sin a bhfuil.  Chuir</span>
<lb n="5061"/><span>mo mháthair sceóbeag ime ar an arán dom = clúdach beag —</span>
<lb n="5062"/><span>i slí go bhfuil sé le h-aithint, ach sin a bhfuil.</span></p>
<lb n="5063"/>
<lb n="5064"/><p><span>SCEÓLBHACH — Rug sé isteach (nó suas) ar sceólbhaigh orm</span>
<lb n="5065"/><span>= scórnach.</span></p>
<lb n="5066"/>
<lb n="5067"/><p><span>SCEÓNUÍL — Tá sceónuíl im bolg = glórthuíl: na putóga</span>
<lb n="5068"/><span>ag glórthuíl leótha.</span>
<lb n="5069"/></p>
</div>
<pb n="124"/>
<div><lb n="5070"/><p><span>SCIAN — Thugas an scian don (ar an) gcórda.  Scaoil an</span>
<lb n="5071"/><span>scian ar an gcórda.  Tharraing sé an rásúr (treasna) ar</span>
<lb n="5072"/><span>a scórnaigh.  Bhíos (sínte) ar mo sciain sa leabaidh = ar mo</span>
<lb n="5073"/><span>chliathán.  Téir ar do sciain i dtreó ná tógfaidh tu suas an</span>
<lb n="5074"/><span>iomarca slí.  Th'anam 'on sciain = 'on ndial, 'on ndiucs.</span></p>
<lb n="5075"/>
<lb n="5076"/><p><span>SCIATHÁN — Bhí sciatháin orm nuair a chuala gur thógas an</span>
<lb n="5077"/><span>scrúdú = árd-áthas, is me ag léimrigh is ag preabarnaigh is</span>
<lb n="5078"/><span>ag oibriú na lámh is ag baint boghsíní san aer leótha.  Thugas</span>
<lb n="5079"/><span>fuisce isteach chuige fém sciatháin = i gan-fhios — agus dá</span>
<lb n="5080"/><span>mbéadh fhios é béidir ná raghadh sé go maith ná ar fóghnamh</span>
<lb n="5081"/><span>dom.  Ní ceaduithe dhíbh bheith ag cogarnaigh ansan fé sciathán</span>
<lb n="5082"/><span>Ghaoluinn a dh'fhoghluim = fé scáth: é sin mar leath-scéal</span>
<lb n="5083"/><span>agaibh is brat clúdaigh.</span></p>
<lb n="5084"/>
<lb n="5085"/><p><span>SCILIGEÓIR — Duine a dheinean an t-arbhar (arúr) a</span>
<lb n="5086"/><span>bhrise go garbh.  Is mór an sciligeóir thu = duine ná tugan ach</span>
<lb n="5087"/><span>breac-mheilt dá chainnt, is scaoilean amach í garbh gáirseálta</span>
<lb n="5088"/><span>gan aire cheart a thabhairt di, ná do cad a bhíon á rá aige</span>
<lb n="5089"/><span>— fíor nó bréag.  Sciligeóir éithigh.</span></p>
<lb n="5090"/>
<lb n="5091"/><p><span>SCILIGIM — Tugtar scilige don gcoirce in sa muilean =</span>
<lb n="5092"/><span>meilt gharbh-i n-inead é mhín-mheilt.  Ná bí ag scilige</span>
<lb n="5093"/><span>cainnte mar sin = as tabhairt amach go tiubh — mín agus garbh,</span>
<lb n="5094"/><span>an fíor is an bhréag.  Ag scilige éithigh a bhíon tu = á stealla</span>
<lb n="5095"/><span>amach as muilean na cainnte.  Ní bhíon ins na páipéirí ach</span>
<lb n="5096"/><span>scilige éithigh tímpal mórán cúrsaí.  Tá an coirce sciligthe.</span>
<lb n="5097"/><span>Ná bí ag scilige = ag stealla na cainnte amach gan aire.</span></p>
<lb n="5098"/>
<lb n="5099"/><p><span>SCILIMIS — Scannra, sceimhle.</span></p>
<lb n="5100"/>
<lb n="5101"/><p><span>SCÍMÍN — Rud chun bainne a scimeáil, chun an uachtair a</span>
<lb n="5102"/><span>bhaint de.</span></p>
<lb n="5103"/>
<lb n="5104"/><p><span>SCIOBAILE — Sciobaile feóla = blúire beag a bhéadh ag</span>
<lb n="5105"/><span>sile anuas as phíosa mór.  É níos lúgha ná an sciolpa agus</span>
<lb n="5106"/><span>bíon gan mór-mhaith.</span></p>
<lb n="5107"/>
<lb n="5108"/><p><span>SCIOBAIM — Thug sí scioba fém gcaipín is árduigh léi =</span>
<lb n="5109"/><span>snap.</span>
<lb n="5110"/></p>
</div>
<pb n="125"/>
<div><lb n="5111"/><p><span>SCÍOBAS — Blogam (bolgam) beag: blaise beag de</span>
<lb n="5112"/><span>rud éigint fliuch: an méid a thógfá isteach le barra do</span>
<lb n="5113"/><span>theangan.  Ní dh'ólfá ach scíobas beag den uisce fliuchaigh.</span>
<lb n="5114"/><span>Slugóg = lán do bhéil go maith.</span></p>
<lb n="5115"/>
<lb n="5116"/><p><span>SCIOBTHAIGH — Sciobaig a deirtear.  Bhíos ar sciobaig</span>
<lb n="5117"/><span>chun dul ar an aonach = lán de dhúil, ag preabarnaigh.  Ar</span>
<lb n="5118"/><span>sciobaig chun na Gaoluinne dh'fhoghluim, chun na bróga nua a</span>
<lb n="5119"/><span>dh'fheiscint = sceitimíní dúlach ar an nduine.</span></p>
<lb n="5120"/>
<lb n="5121"/><p><span>SCIOLLA — Sciolla cloiche = cloch bheag thanuídhe.  Trom</span>
<lb n="5122"/><span>sciolla aráin = píosa tanuídhe.  Siad na sciollaí beaga is</span>
<lb n="5123"/><span>tábhachtaighe (táchtaí) sa gcainnt = na spallaí.</span></p>
<lb n="5124"/>
<lb n="5125"/><p><span>SCIOLPA — Thug sé sciolpa aráin dom = blúire, cannta.</span>
<lb n="5126"/><span>Sciolpa tobac.  Thugas cead sciolpa dhó = cead bheith ag</span>
<lb n="5127"/><span>gearra roimis: cead dul ar aghaidh.</span></p>
<lb n="5128"/>
<lb n="5129"/><p><span>SCIOLPÓG — Bhaineas sciolpóg as an gcíste, as éinní =</span>
<lb n="5130"/><span>blúire cuíbhsach maith. bhain an dochtúir sciolpóg dem béir</span>
<lb n="5131"/><span>(mhéir), dem órdóig.  Trom sciolpóg den úbhal san.</span></p>
<lb n="5132"/>
<lb n="5133"/><p><span>SCIOMAIM — Bainne do sciomáil, nó scimeáil.</span></p>
<lb n="5134"/>
<lb n="5135"/><p><span>SCIORLACH — Tá an tig tógtha, ach tá sciorlach mhaith cloch</span>
<lb n="5136"/><span>ann fós = clocha caite thall is i bhfus gan aon eagar.  Dá</span>
<lb n="5137"/><span>dtuitfeadh tig bhéadh sé 'na sciorlach: nó, dá dtuitfeadh</span>
<lb n="5138"/><span>blúire den bhfaill nó den bhfalla thabharfá sciorlach ar an</span>
<lb n="5139"/><span>mbrúscar.</span></p>
<lb n="5140"/>
<lb n="5141"/><p><span>SCIORTA — Tá sciorta maith den nGaoluinn agat =</span>
<lb n="5142"/><span>paiste maith, cuid mhaith.  Sciorta mo bheist, mo chasóige, an</span>
<lb n="5143"/><span>éadaigh = imeall.  Sciorta talún = paiste caol.</span></p>
<lb n="5144"/>
<lb n="5145"/><p><span>SCIOTHA — Tá sciotha siúil fút pé ball go bhfuilean tu</span>
<lb n="5146"/><span>ag dul = do cheann rómhat amach le bárr reatha nó siúil: nó,</span>
<lb n="5147"/><span>le reacht reatha nó siúil.  Bíon sciotha siúil fén gcapall</span>
<lb n="5148"/><span>ráis, fén árthach.  I lár an sciotha do thuiteas.  Tá an long</span>
<lb n="5149"/><span>díreach as a tosach is sciotha ar a deire = í scúmhaite fúithi</span>
<lb n="5150"/><span>as a deire: cabha isteach fúithi.</span>
<lb n="5151"/></p>
</div>
<pb n="126"/>
<div><lb n="5152"/><p><span>SCIOTA — Chloisfá sciota beag gáirí ó gach cúinne den</span>
<lb n="5153"/><span>tseómra = brise beag gáirí-aon bhrise amháin.</span></p>
<lb n="5154"/>
<lb n="5155"/><p><span>SCIOTUÍOL — Bhí na gearrachailí ag sciotuíol gháirí = gáirí</span>
<lb n="5156"/><span>beaga tiubha gan éifeacht á ndéanamh aca.  Ní h-aon scarta</span>
<lb n="5157"/><span>amháin aníos ón gcroidhe an sciotuíol, ach bíon sé leanúnach is</span>
<lb n="5158"/><span>ní bhíon oscailte amach.</span></p>
<lb n="5159"/>
<lb n="5160"/><p><span>SCIÚCH — Mo ghrá do sciúch! = do scórnach, do ghuth — le</span>
<lb n="5161"/><span>duine a bhéadh ag gabháilt amhráin.  Tá sciúch mhaith láidir</span>
<lb n="5162"/><span>agat agus cloisfí i bhfad ó bhaile thu = pé áit go dtagan an</span>
<lb n="5163"/><span>chainnt as.  Tá an sciúch sínte léi laistiar den bpíopán mór</span>
<lb n="5164"/><span>garbh, is is tríthi a ghabhan an bia is an deoch siar 'on gcorp.</span>
<lb n="5165"/><span>Thabharfainn amhrán dá mbéadh an sciúch agam chuige.  Lár</span>
<lb n="5166"/><span>na sciúiche = an chanáil atá ag dul go dtí an ngoile.</span></p>
<lb n="5167"/>
<lb n="5168"/><p><span>SCIÚCHUIGHIM — Táid ag sciúcháil a chéile = ag tachta: ag</span>
<lb n="5169"/><span>cur na sciúiche ar mí-ghléas.</span></p>
<lb n="5170"/>
<lb n="5171"/><p><span>SCIÚIRSE — Tá sciúirse den tseana-Ghaoluinn agam =</span>
<lb n="5172"/><span>stráice, paiste.  Thug sé sciúirse isteach chúghainn = sciúrd,</span>
<lb n="5173"/><span>gan puínn moille a dhéanamh.  Sciúirse fir, mná, buachalla,</span>
<lb n="5174"/><span>gearrachaile = duine árd is lom go leór.  Ach bíon an</span>
<lb n="5175"/><span>balcaire téagartha.  Tá sciúirse fút = dian-imeacht, ana-</span>
<lb n="5176"/><span>shiúl.  Is maith an sciúirse gearrachaile (greachaile a deir-</span>
<lb n="5177"/><span>tear) í.  Bíon an slataire gan críochnú.</span></p>
<lb n="5178"/>
<lb n="5179"/><p><span>SCLÁTA — Scláta iarain nó adhmaid = píosa ar nós píosa</span>
<lb n="5180"/><span>slinne: píosa tanuí fada.</span></p>
<lb n="5181"/>
<lb n="5182"/><p><span>SCLÉIPIÚIL — Duine scléipiúil = aerach, geal-chroidheach,</span>
<lb n="5183"/><span>meidhreach, meidhréiseach.</span></p>
<lb n="5184"/>
<lb n="5185"/><p><span>SCLOGAIM — Ba dhóbair dom é scloga = é thachta.</span></p>
<lb n="5186"/>
<lb n="5187"/><p><span>SCODALACH — Nó scodal.  Sin leite thanuí.  Níl sa</span>
<lb n="5188"/><span>bhó san ach scodalach gránna gan mhaitheas = í bheith lom, neamh-</span>
<lb n="5189"/><span>chórach.  Ceann d'iascana na fairrge seadh an scodal</span>
<lb n="5190"/><span>(scudal a deirtear) ná fuil aon chnámha (ná maitheas) ann,</span>
<lb n="5191"/><span>agus ithean na h-éisc eile é.  Scudal fir, capaill = árd</span>
<lb n="5192"/><span>neamh-chórach lom.  Tugan an mháthair scudal ar an mbunóic</span></p>
</div>
<pb n="127"/>
<div><lb n="5193"/><p><span>nuair a bhíon sé nochtuithe.  Scudalach fir = fear lom,</span>
<lb n="5194"/><span>cnámhach, gan slacht.</span></p>
<lb n="5195"/>
<lb n="5196"/><p><span>SCOIL — Bhíos déanach don scoil, ó scoil.  Táid stadtha</span>
<lb n="5197"/><span>(stataithe) ón scoil indiubh, nó ar fad.  Bhíomair ar aon</span>
<lb n="5198"/><span>scoil amháin = ag dul ar —.  Tá Séamuisín istig (ó scoil)</span>
<lb n="5199"/><span>indiubh = gan bheith ar scoil.  "Anso" nó "istig" a deir-</span>
<lb n="5200"/><span>tear nuair a ghlaodhan an máistir na h-ainmneacha amach.</span></p>
<lb n="5201"/>
<lb n="5202"/><p><span>SCOILTIM — Scoilt na prátaí ar an mbó — le h-í at amach.</span>
<lb n="5203"/><span>Scoilt Seán ar an mbó-le h-úirlis, le h-í pholla = oscail</span>
<lb n="5204"/><span>sé ar an mbó, dhein sé roll a chur ínti.</span></p>
<lb n="5205"/>
<lb n="5206"/><p><span>SCOITHIM — Táim chó caithteach san go scoithfinn foirtiún</span>
<lb n="5207"/><span>amach = go raghainn tríd.  Scoitheas púnt ar an aonach;</span>
<lb n="5208"/><span>scoitheas órán airgid ag ceannach gach aon tsaghas ní =</span>
<lb n="5209"/><span>chaitheas.  Scoitheas £100 amach lem thrus go Bleá Cliath</span>
<lb n="5210"/><span>= chaitheas gan pinghin de.</span></p>
<lb n="5211"/>
<lb n="5212"/><p><span>SCOL — Bhí ana-scol éisc ann aréir = ana-ráth.</span></p>
<lb n="5213"/>
<lb n="5214"/><p><span>SCOLB — Scolb fir = fear cruaidh.  Cúpla lá sar a</span>
<lb n="5215"/><span>dtagan an sicín d 'aon tsaghas amach as an ubh bíon scolb</span>
<lb n="5216"/><span>ar an bplaosc = brise — bíon sé cnagtha (cnacaithe).</span></p>
<lb n="5217"/>
<lb n="5218"/><p><span>SCOLPÁN — Dún amach na scolpáin = cómhlana na fin-</span>
<lb n="5219"/><span>neóige.</span></p>
<lb n="5220"/>
<lb n="5221"/><p><span>SCONNA — Tá sconna cainnte agat = cainnt a labhartar</span>
<lb n="5222"/><span>amach go rábach tiubh.  Tá sconna buinníghe ar an laogh =</span>
<lb n="5223"/><span>ana-thaom den scaoilteacht.  Gheóbhair deoch 'en uisce amuigh</span>
<lb n="5224"/><span>ansan ag an sconna.  Sconna báistí.  Dhein sé sconna ag an</span>
<lb n="5225"/><span>scaoilteacht.</span></p>
<lb n="5226"/>
<lb n="5227"/><p><span>SCÓP — Thugas scóp dó chun rínce a dhéanamh = seans, slí,</span>
<lb n="5228"/><span>caoi, cothrom.  Tá scóp chun gnótha, chun reatha, chun éinní</span>
<lb n="5229"/><span>orm = fonn: gan me bheith crapaithe isteach ionnam héinig.</span>
<lb n="5230"/><span>Deinfidh Seán obair mhaith don nGaoluinn ach scóp a thabhairt</span>
<lb n="5231"/><span>dó = slí. Bhíos dubh go leór indé ach tá scóp go maith orm</span>
<lb n="5232"/><span>indiubh = eirighe croidhe, eirighe ó thalamh, áthas croidhe, is</span>
<lb n="5233"/><span>fuinneamh is faor dá réir.  Tá scóp fút = réim, faor, gluais-</span></p>
</div>
<pb n="128"/>
<div><lb n="5234"/><p><span>eacht.  Sé an scóp atá fé póca maith airgid a dhéanamh =</span>
<lb n="5235"/><span>fuadar.  An té ná bíon an scóp fé bíon sé crapaithe isteach</span>
<lb n="5236"/><span>le chéilig 'na mheabhair nó 'na ghéaga: ní bhíon sé scópúil.</span>
<lb n="5237"/><span>bhí scóp is fonn orm chun an rínce.</span></p>
<lb n="5238"/>
<lb n="5239"/><p><span>SCÓR — Ní raghainn (nó ní chuirfinn me héinig) ar aon</span>
<lb n="5240"/><span>scór amháin leat = ar aon leibhéal (ar aon imeacht) amháin</span>
<lb n="5241"/><span>leat.</span></p>
<lb n="5242"/>
<lb n="5243"/><p><span>SCORN — Bhfuil aon scorn ná náire ort roimis na daoine?</span>
<lb n="5244"/><span>= náire, támáilteacht.</span></p>
<lb n="5245"/>
<lb n="5246"/><p><span>SCÓRNACH — Poll na scórnaighe = an poll a bhíon ag bun</span>
<lb n="5247"/><span>na scórnaighe: lag isteach sa muineál seadh é.  Ubhal na</span>
<lb n="5248"/><span>scórnaighe.</span></p>
<lb n="5249"/>
<lb n="5250"/><p><span>SCOTH — Scoth feamanaighe í sin = feamanach bhreá thofa.</span>
<lb n="5251"/><span>Scoth na bhfear = togha.  Fuaireas scoth na bprátaí dom</span>
<lb n="5252"/><span>dhínnéar = an chuid do b'fhearr díobh.  Scoth an bhídh.  Tá</span>
<lb n="5253"/><span>scoth ghruaige ort = gruaig bhreá fhada.  Bíon an scoth gharbh</span>
<lb n="5254"/><span>de sna mionnaí aige sna daoine garbha = an chuid is gairbhe</span>
<lb n="5255"/><span>(gairí) de sna mionnaí.  Scoth, leis = rinn amach sa bhfairrge</span>
<lb n="5256"/><span>a nochttar nuair a bhíon an rabharta ann.  Deire na scotha.</span>
<lb n="5257"/><span>Tá muilte ann a thugan an scoth cheart amach, ach tá cuid eile</span>
<lb n="5258"/><span>díobh ná deinean ach scilige = (obair gharbh).</span></p>
<lb n="5259"/>
<lb n="5260"/><p><span>SCOTH-BHRISTE AGUS MAR SIN — Tá an tsláinte scoth-</span>
<lb n="5261"/><span>bhriste agam = cuíbhsach briste, briste go leór gan bheith go</span>
<lb n="5262"/><span>h-olc.  Mar sin scoth-fhliuch, scoth-láidir, scoth-aosta, scoth-</span>
<lb n="5263"/><span>reamhar, scoth-mhaith, scoth-mhór.  Tá an bóthar scoth-fhada go</span>
<lb n="5264"/><span>leór.  Tá scoth-eólas agam ar chainnt na Gaoluinne.  Tá</span>
<lb n="5265"/><span>mo scoth-dhóthin ite agam = cosúil le (cómhngarach do, isteach</span>
<lb n="5266"/><span>is amach le) mo dhóthin.  Níl ar na prátaí ach scoth-phraghas =</span>
<lb n="5267"/><span>airgead cuíbhsach.  Scoth-ghaoth = briota gaoithe, gaoth bheag:</span>
<lb n="5268"/><span>scoth-ghéar: scoth-fhiain: scoth-fhuar: scoth-bhia: scoth-</span>
<lb n="5269"/><span>chuíbhsach: scoth-Ghaoluinn: scoth-úntas. Bhí scoth-úntas mór</span>
<lb n="5270"/><span>orm.  Tá Gaoluinn scoth-chuíbhsach agat.</span></p>
<lb n="5271"/>
<lb n="5272"/><p><span>SCOTHÁN — Scothán aitin = slapaire.  Scothán raithnighe =</span>
<lb n="5273"/><span>aon tslapaire amháin — bé go mbéadh 12 scothán i dtor</span>
<lb n="5274"/><span>raithnighe.</span>
<lb n="5275"/></p>
</div>
<pb n="129"/>
<div><lb n="5276"/><p><span>SCOTHÓG — Ní rudaí beaga a bhíon ar fhabra seáil nó</span>
<lb n="5277"/><span>cuilte: saghas eirbaill a bhíon amach asta.  Thabharfá ar</span>
<lb n="5278"/><span>eirball an éisc, leis.</span></p>
<lb n="5279"/>
<lb n="5280"/><p><span>SCOULAERACHT — Nó scobhlaeracht.  Mhairbh sí me leis</span>
<lb n="5281"/><span>an scoulaeracht = le n-a teangain, le scalla na teangan.</span>
<lb n="5282"/><span>Níor fhág sí thíos ná thuas orm é = níor fhág sí faic orm:</span>
<lb n="5283"/><span>bhain díom gach blúire den gclú.</span></p>
<lb n="5284"/>
<lb n="5285"/><p><span>SCRABHA — Dhein sé scrabha maith báistí aréir = cuid</span>
<lb n="5286"/><span>mhaith.  Dheineas scrabha maith oibre = ádhbhar maith.  Tá</span>
<lb n="5287"/><span>scrabha maith aimsire ann ó chonac thu cheana = tamall maith.</span>
<lb n="5288"/><span>ól scrabha den mbainne sin = deoch mhaith.  Nuair a bhíon</span>
<lb n="5289"/><span>duine ar bog-mheisce bíon scrabha maith ólta aige.  Tá</span>
<lb n="5290"/><span>scrabha mait siúlta agam, scrabha maith den nGaoluinn</span>
<lb n="5291"/><span>foghlumtha.  Bain an camán scrabha den gcroicean díom =</span>
<lb n="5292"/><span>paiste.  Bhaineas scrabha den éadach díom héinig chun</span>
<lb n="5293"/><span>iománuíochta.</span></p>
<lb n="5294"/>
<lb n="5295"/><p><span>SCRÁBACH — Spriúnlaithe suarach, cruínn cruaidh tímpal</span>
<lb n="5296"/><span>airgid.  Tá mórán scrabhaite ag imeacht indiubh = ceathana</span>
<lb n="5297"/><span>neamuana.</span></p>
<lb n="5298"/>
<lb n="5299"/><p><span>SCRABHAIGHIM — Nó scrabhaim.  Scrabhaigh sé me.  Bhí</span>
<lb n="5300"/><span>sé am scrabha.  Táim scrabhaite agat = na h-ingine curtha</span>
<lb n="5301"/><span>ag obair agat orm.</span></p>
<lb n="5302"/>
<lb n="5303"/><p><span>SCRABHAITEACH — Tá an lá scrabhaiteach ó mhaidin = scrabh-</span>
<lb n="5304"/><span>ana ag imeacht.  Aimsir ana-scrabhaiteach.</span></p>
<lb n="5305"/>
<lb n="5306"/><p><span>SCRABAL — Bhíomair ag cur scrabail ar an bhfeamanaigh</span>
<lb n="5307"/><span>= scaob thall is scaob i bhfus chun í choimeád ar na leapacha.</span></p>
<lb n="5308"/>
<lb n="5309"/><p><span>SCRÁBÁN — Droch-éadach tanuídhe.  Níl agat ach scrábán</span>
<lb n="5310"/><span>éadaigh go mbéadh na h-uillin is na glúna amach tríd i gceann</span>
<lb n="5311"/><span>seachtaine.</span></p>
<lb n="5312"/>
<lb n="5313"/><p><span>SCRABHTÁLAIM — Tá scrabhtáil mhaith bháistí ann ó</span>
<lb n="5314"/><span>mhaidin = scrabhana ag imeacht: tagan sánas air anois is</span>
<lb n="5315"/><span>aríst, agus ansan líonan sé isteach aríst.  Tá sé ag scrabh-</span>
<lb n="5316"/><span>táil ar feadh an lae.</span>
<lb n="5317"/></p>
</div>
<pb n="130"/>
<div><lb n="5318"/><p><span>SCRAISTE — Níl ionnat ach scraiste díomhaoín = duine</span>
<lb n="5319"/><span>leisciúil: duine beag-mhaitheach ar mhuíng nó ar mhachaire.</span>
<lb n="5320"/><span>is suarach na scraistí iad.</span></p>
<lb n="5321"/>
<lb n="5322"/><p><span>SCRAITH — Clúdach geal a bhíon ar an dtaobh amuigh den</span>
<lb n="5323"/><span>mblonaig.  Is maith an scraith í sin ar an gcaoire.  Scraith</span>
<lb n="5324"/><span>gheire.  Scraith bhlonaige sa mhuic = brat blonaige: nó an</span>
<lb n="5325"/><span>brat beag a bhíon ar an mblonaig.</span></p>
<lb n="5326"/>
<lb n="5327"/><p><span>SCRAITEAL — Níl scraiteal fé dhíon an tíghe agam =</span>
<lb n="5328"/><span>níl faic: tá an tig folamh ós gach aon ní.  Feic screabal.</span></p>
<lb n="5329"/>
<lb n="5330"/><p><span>SCREABAL — Níl screabal den éadach orm de cheal an</span>
<lb n="5331"/><span>táilliúra = níl aon faic.  Níor fhág na dubhchrónaigh screabal</span>
<lb n="5332"/><span>agam, ná an ghaoth aon screabal de dhíon an tíghe ann = aon</span>
<lb n="5333"/><span>bhlúire, aon phioc.</span></p>
<lb n="5334"/>
<lb n="5335"/><p><span>SCREACHAIL — Cnapán a thagan ar dhuine nó ar bheithíoch</span>
<lb n="5336"/><span>idir an gcroicean is an fheóil: nó aon tsaghas cnapáin.</span></p>
<lb n="5337"/>
<lb n="5338"/><p><span>SCREAMH — Níl agam den nGaoluinn ach an screamh = an</span>
<lb n="5339"/><span>beagán: an chuid a bhíon ar an dtaobh amuigh is ná téighean</span>
<lb n="5340"/><span>ró-dhoimhin isteach tar an gcroicean.  Dá mbéadh aon</span>
<lb n="5341"/><span>screamh ar an lá raghainn amach = aon fhásca, aon triomach.</span>
<lb n="5342"/><span>Ní leigean an bháisteach dhó aon screamh do theacht air = aon</span>
<lb n="5343"/><span>chruadhas.  Níl aon screamh ar an móin = fásca, cruadhas,</span>
<lb n="5344"/><span>crústa.  Tá an screamh ana-chruaidh ar an gcíste: tá sé</span>
<lb n="5345"/><span>na chrústa le cruadhacht.  Bhí screamh ar mo theangain ar</span>
<lb n="5346"/><span>maidin toisc gan an goile bheith ar fóghnamh.  Níl aon screamh</span>
<lb n="5347"/><span>ort mar labhran tu amach gach uile shaghas = níl aon chruas ort</span>
<lb n="5348"/><span>ar an dtaobh amuigh chun pé ní a bhíon istig a choimeád istig:</span>
<lb n="5349"/><span>ní choimeádan tu greim ort héinig.  Tá screamh maith</span>
<lb n="5350"/><span>uachtair ar an mbainne.  Níl aon screamh ag teacht ar an</span>
<lb n="5351"/><span>bhfear breóite = cruachtdh, crotha, fásca: níl sé mar a bhéadh</span>
<lb n="5352"/><span>rud a bhéadh trim cruaid fáiscithe fuinniúil.  Nách fada atá</span>
<lb n="5353"/><span>aon screamh ag teacht ar an saol? = aon fhásca: an saol a</span>
<lb n="5354"/><span>bheith suaite neamh-shocair.</span></p>
<lb n="5355"/>
<lb n="5356"/><p><span>SCRÍBÍN — Tá scríbín ar siúl againn = sinne a bheith ag</span>
<lb n="5357"/><span>imirt ar scríbín — nuair a roinnfí amach na cártaí, an té,</span>
<lb n="5358"/><span>cig., go mbéadh an cárta do b'fhearr aige (nó aon tsaghas</span></p>
</div>
<pb n="131"/>
<div><lb n="5359"/><p><span>go mbéadh socruithe air) tabharfaí pé airgead a bhéadh ar</span>
<lb n="5360"/><span>an mbórd dó.</span></p>
<lb n="5361"/>
<lb n="5362"/><p><span>SCRÍOB — Bhuail scríob láidir fhiain sinn amuigh ar an</span>
<lb n="5363"/><span>bhfairrge indiubh = siolla cruaidh a thagan go h-oban.  Tá</span>
<lb n="5364"/><span>scríob ar an oíche = cuma go dtiocfaidh stoirm.  Tá cuma</span>
<lb n="5365"/><span>na scríbe ort = cuma na gaoithe géire, cuma an fhuachta —</span>
<lb n="5366"/><span>fiú amháin dá mbéadh duine leathta anuas ar an dteine.</span>
<lb n="5367"/><span>Thugas an trus ó inis go Luimneach d'aon scríb amháin =</span>
<lb n="5368"/><span>d 'aon iarracht amháin: gan sos a thógaint.  Leigeadh na</span>
<lb n="5369"/><span>príosúnaigh amach d'aon scríb amháin = iad go léir i dteannta</span>
<lb n="5370"/><span>a chéile.  B'uathbhásach an scríob ghaoithe a rug (riug) orainn</span>
<lb n="5371"/><span>indé = séide cruaidh.  Thugas an scríob siar amach liom chun</span>
<lb n="5372"/><span>na fairrge = imeacht cruaidh.  Tá scríob ghránna mhalluithe</span>
<lb n="5373"/><span>ag imeacht (nó ag rith) imeasc na dúthaighe ag Rialtas Shasana</span>
<lb n="5374"/><span>= sciúrd fola is báis.  Thógas an cúrsa d'aon scríb amháin.</span>
<lb n="5375"/><span>Chríochnuíos an ceacht amach d'aon scríb amháin = d'aon bhobhta</span>
<lb n="5376"/><span>díreach amháin gan stad a dhéanamh.  Thugas cúig déag liom</span>
<lb n="5377"/><span>sa scríb sin = bobhta i n'imirt chártaí.  Bíon an trus agam ó</span>
<lb n="5378"/><span>inis go dtí an Scairbh d'aon scríb amháin gan teacht anuas</span>
<lb n="5379"/><span>den rothar.</span></p>
<lb n="5380"/>
<lb n="5381"/><p><span>SCRÍOBAIM — Níl déanamh an chíste sa mála is é scríoba</span>
<lb n="5382"/><span>= fiú amháin dá ndeinimíst é scríoba = na h-ingine a chur ag</span>
<lb n="5383"/><span>obair ar an mála.  Muna féidir leat scríoba dhuit féinig</span>
<lb n="5384"/><span>anois, ní scríobfaidh tu go deó = muna féidir leat bia is</span>
<lb n="5385"/><span>beatha a bhaint amach — ar nós na circe.  Táim scríobtha</span>
<lb n="5386"/><span>(scríopa) aige sna dubh-chrónaigh, ag éinní = gan faic fágtha</span>
<lb n="5387"/><span>agam.  Scríobtha aige sna cártaí.</span></p>
<lb n="5388"/>
<lb n="5389"/><p><span>SCRÍOBÁLAIM — Tá an chearc ag scríobáil ar feadh</span>
<lb n="5390"/><span>an lae do sna sicíní = ag scríoba. Bhíos ag scríobáil an</span>
<lb n="5391"/><span>phláta, an chorcáin.  Chuas amach ag scríobáil dom héinig</span>
<lb n="5392"/><span>indiubh = ag bailiú (go cruaidh).  Níor fhágas im dhiaidh ar</span>
<lb n="5393"/><span>an bpáirc ach scríobáil féir = fuighleach beag: oiread san</span>
<lb n="5394"/><span>nár mhór duit dul ag scríobáil chun é bhailiú.  Níor fhágas</span>
<lb n="5395"/><span>i ndiaidh mo dhínnéir ach scríobáil bheag.</span></p>
<lb n="5396"/>
<lb n="5397"/><p><span>SCRIOSAIM — Tá an croicean scriosta dem láimh ag an</span>
<lb n="5398"/><span>uisce beirithe.  Scriosamair an mhuc = na guairí agus barra</span>
<lb n="5399"/><span>an chroicin a bhaint di: dheineamair í scrios.</span>
<lb n="5400"/></p>
</div>
<pb n="132"/>
<div><lb n="5401"/><p><span>SCRIOSÚNACH — Scriosúnach fir = fear árd fada: na</span>
<lb n="5402"/><span>cnámha go maith aige: fear maith mór.</span></p>
<lb n="5403"/>
<lb n="5404"/><p><span>SCROBHAIM — Feic scrabhaim.  Thug sí scrobha fúm agus</span>
<lb n="5405"/><span>ghearraigh go maith me.  Scrobhaigh sí me = scríob.  Thug sí</span>
<lb n="5406"/><span>fém scrobha = fém scríoba.  Tugadh scrobha maith den</span>
<lb n="5407"/><span>dteangain dom = scoulaeracht mhaith.  Thug sé scrobha fén</span>
<lb n="5408"/><span>muic leis an sciain chun í mharú = iarracht. Chuiris do scrobha</span>
<lb n="5409"/><span>ionnam = scrobhaís me: táim scrobhaite agat.  Tagan an</span>
<lb n="5410"/><span>scrobha báistí cruaidh go maith agus le fuinneamh.</span></p>
<lb n="5411"/>
<lb n="5412"/><p><span>SCRUGAL — Áit chaol idir dhá áit leathana: slí chaol,</span>
<lb n="5413"/><span>cig., idir dhá shliabh nó slí chaol isteach i gcuas.  Níl ionnat</span>
<lb n="5414"/><span>ach an scrugal is an t-iogán ó bheith ag obair = gan puínn</span>
<lb n="5415"/><span>díot bheith fágtha.</span></p>
<lb n="5416"/>
<lb n="5417"/><p><span>SCRUGUÍL — Bhíos ag scruguíl síos ó bharra na faille =</span>
<lb n="5418"/><span>me ag féachaint thar fiacail na h-aille síos is an muineál</span>
<lb n="5419"/><span>sínte amach agam.  Bhíomair ag scruguíl ar an gcluiche =</span>
<lb n="5420"/><span>síne bainte as an scrugal againn leis an bhféachaint.  Bhí sé</span>
<lb n="5421"/><span>ag scruguíl isteach tríd an bhfinneóig: ag scruguíl de</span>
<lb n="5422"/><span>dhruim an fhalla.  Cad é an scruguíl seo oraibh ag an ndoras?</span>
<lb n="5423"/><span>Bídh amuigh nó istig.</span></p>
<lb n="5424"/>
<lb n="5425"/><p><span>SCRUIG — Áit chaol i snáth toisc é bheith rithte amach leis</span>
<lb n="5426"/><span>an iomarca den gcasa.  Tá an snáithín lán de scruigeacha.</span>
<lb n="5427"/><span>Scruig áirneáin = nuadhuíocht éigint bídh (nó bia de shaghas</span>
<lb n="5428"/><span>éigint) siar amach san óiche do dhaoine a bhíon ag áirneán.</span></p>
<lb n="5429"/>
<lb n="5430"/><p><span>SCRUPAL — Bhéadh scrupal orm na prátaí breátha so a</span>
<lb n="5431"/><span>thabhairt do sna muca = áithmhéala (áiféala).</span></p>
<lb n="5432"/>
<lb n="5433"/><p><span>SCRUPALACH — Fear scrupalach = go luighfeadh aon droch-</span>
<lb n="5434"/><span>ní a dheinfeadh sé ar a choinsias.</span></p>
<lb n="5435"/>
<lb n="5436"/><p><span>SCRUTHÚIL — Fear (nó capall) scruthúil = maith mór:</span>
<lb n="5437"/><span>go mbéadh toirt mhaith ann.  Nílim ró-scruthúil im póca,</span>
<lb n="5438"/><span>im shláinte: nílim ró-scruthúil i gcóir na bliana = gan</span>
<lb n="5439"/><span>bheith acfuinneach láidir: bheith gan seift.</span></p>
<lb n="5440"/>
<lb n="5441"/><p><span>SCRUTHUÍOCHT — Níl aon scruthuíocht ionam = toirt, ac-</span>
<lb n="5442"/><span>fuinn: me bheith lag im chorp nó im póca.</span>
<lb n="5443"/></p>
</div>
<pb n="133"/>
<div><lb n="5444"/><p><span>SCUABACH — Lá scuabach = lá go mbéadh anam na gaoithe</span>
<lb n="5445"/><span>ann go maith.  Bíon a leithéid i gceist tímpal na Márta go</span>
<lb n="5446"/><span>maith.  Tá an fhairrge scuabach = suaite, corruithe: séidhte:</span>
<lb n="5447"/><span>ag imeacht le fuinneamh is faor.</span></p>
<lb n="5448"/>
<lb n="5449"/><p><span>SCUABAIM — Tá an tír scuabtha (scuapa) amach ó</span>
<lb n="5450"/><span>dhaoine = na daoine bailithe amach aisti glan.</span></p>
<lb n="5451"/>
<lb n="5452"/><p><span>SCUAIBÍN — Úirlis a bhíon aca ins na siopaithe ag tómhas</span>
<lb n="5453"/><span>an phlúir nó an tsiúicre.</span></p>
<lb n="5454"/>
<lb n="5455"/><p><span>SCUAN — Tháinig an scuan isteach go lán-deithiniseach</span>
<lb n="5456"/><span>(deabhfarach) = traen.</span></p>
<lb n="5457"/>
<lb n="5458"/><p><span>SCÚBHACHÁN — Bainean an plána scúbhacháin anuas den</span>
<lb n="5459"/><span>adhmad = blúirí adhmaid a bhíon ana-ana-thanuídhe ar fad.</span>
<lb n="5460"/><span>Ní slisní bágúin a fuaireas dom breicfeasta ach scúbhacháin</span>
<lb n="5461"/><span>go n-íosfainn leath-acra díobh.  Scúbhacháin phrátaí = an</span>
<lb n="5462"/><span>sceannach: na rudaí a faghtar leis na prátaí a scúbha.</span>
<lb n="5463"/><span>Thabharfá scúbhacháin ar na blúirí beaga a bhainean an tuagh</span>
<lb n="5464"/><span>anuas ach iad a bheith ana-thanuí.  Deinean an t-inneal</span>
<lb n="5465"/><span>scúbhacháin de sna turnaipí.  Scúbhacháin iongan = scúbha</span>
<lb n="5466"/><span>iongan.  Tá scúbhacháin ar m'ingine.</span></p>
<lb n="5467"/>
<lb n="5468"/><p><span>SCÚBHAIM — Bhí sé ag scúbha prátaí = ag baint an chroicin</span>
<lb n="5469"/><span>díobh.  Bhíos ag scúbha na bhfiacal chuige = á nochta.  Scúbhaigh</span>
<lb n="5470"/><span>amach na cártaí = dein amach iad go tiubh tapaidh.  Tán tu</span>
<lb n="5471"/><span>scúbhaite anuas de sna cnámha chun na Gaoluinne = gach</span>
<lb n="5472"/><span>blúire den bhfeóil imithe dhíot chúichi, le dúil ínti.  Táim</span>
<lb n="5473"/><span>scúbhaite chun oibre = dian, scannruithe.  Tá sí scúbhaite</span>
<lb n="5474"/><span>anuas de sna cnámha ag an bhfoghluim, ag éinní.  Tháinig</span>
<lb n="5475"/><span>scúbha fairrge fén naomhóig agus thóg chun siúil í; léim sí</span>
<lb n="5476"/><span>le bár srutha = tonn a phreaban isteach go h-oban is a ghlanan</span>
<lb n="5477"/><span>gach ní chun bóthair.  Ní h-aon mhaith dhuit bheith ag scúbha</span>
<lb n="5478"/><span>t'fhiacla chun Gaoluinne mar ná tógfá (ná foghlumófá) go</span>
<lb n="5479"/><span>deó í — sé sin, le dúil ínti.  Tháinig scúbha aníos orm a</span>
<lb n="5480"/><span>fhliuch mo bhróga.  Táim ag scúbha an airgid, nó éinní, liom =</span>
<lb n="5481"/><span>ag baint an chroicin de, ag imeacht tríd, á chur díom.  Ná</span>
<lb n="5482"/><span>bí ag scúbha t'fhiacla chun an chíste mar ní bhfuighir aon phioc de.</span>
<lb n="5483"/><span>Tá pláitín scúbhaite air = cloigean maol.  Tá scúbha orm</span>
<lb n="5484"/><span>chun na Gaoluinne = me bheith ana-dhúlmhar, ana-dhúlmharach,</span></p>
</div>
<pb n="134"/>
<div><lb n="5485"/><p><span>ínti.  Ná bí ag scúbha geaitirí duit héinig = gnó bog díomh-</span>
<lb n="5486"/><span>aoín sa tsiúl agat: ag tógaint an tsaoil go breá bog.</span>
<lb n="5487"/><span>Tá sé scúbhaite i ndiaidh an tobac.  Ní bhfuaireas ach tae</span>
<lb n="5488"/><span>scúbhaite = lom: tae gan faic eile: nó tae is arán tur —</span>
<lb n="5489"/><span>dréir an méid scúbha a deinfí.  Bhí sí ag scúbha a cuid</span>
<lb n="5490"/><span>gruaige siar = á chur siar, á scaoile, á chíora siar.  Táimíd</span>
<lb n="5491"/><span>ag scúbha go tiubh ár gcúil bhreá phrátaí = ag ithe, ag ídeach.</span>
<lb n="5492"/><span>Cuirean an bh ana-shrónú i bhfeidhm ar an ú.</span></p>
<lb n="5493"/>
<lb n="5494"/><p><span>SCUDAL — Feic leat scodal.  Nách gránna an scudal</span>
<lb n="5495"/><span>fir é! = fear caol sliastach, fear mór lom nea'-chórach.</span></p>
<lb n="5496"/>
<lb n="5497"/><p><span>SCUN-SCAN — Tá sé marbh scun scan, nó scun scan amach</span>
<lb n="5498"/><span>= marbh amach is amach, chó marbh is is féidir leis a bheith.</span>
<lb n="5499"/><span>Tá an lá againn oraibh scun scan = go fairsing.  Chríochnuíos</span>
<lb n="5500"/><span>an ceacht scun scan (amach) laistig den am = gach blúire de.</span>
<lb n="5501"/><span>Tá an tae imithe scun scan ort, nó uait — do phléasc an</span>
<lb n="5502"/><span>cupán.  Thóg £100 an tig scun scan = gach órlach den dtig.</span>
<lb n="5503"/><span>Thóg an tig an £100 scun scan = gach pingin de.  Táim scun</span>
<lb n="5504"/><span>scan gan aon éisteacht = gan aon phioc den éisteacht agam.</span>
<lb n="5505"/><span>Tá mo bhróga imithe scun scan = imithe ar fad: i slí nách</span>
<lb n="5506"/><span>féidir iad a dheisiú ná faic.</span></p>
<lb n="5507"/>
<lb n="5508"/><p><span>SCUR — Ní bheidh aon scur ceart orainn go mbeidh an</span>
<lb n="5509"/><span>scrúdú dinn = aon tsaoire cheart ón obair.  Níl aon scur</span>
<lb n="5510"/><span>ar an snaidhm = níl aon scaoile, aon réiteach.  Níl aon scur</span>
<lb n="5511"/><span>ar an dtuisle sin ach é scaoile amach den adhmad leis an</span>
<lb n="5512"/><span>gcasúr ladhaire.</span></p>
<lb n="5513"/>
<lb n="5514"/><p><span>SEABHAIR — Níl aon tseabhair agam sa nGaoluinn, i</span>
<lb n="5515"/><span>dtobac = dúil.</span></p>
<lb n="5516"/>
<lb n="5517"/><p><span>SEABHRACH — Tá an sean-fhear go seabhrach = go h-anamúil,</span>
<lb n="5518"/><span>meidhreach, cruaidh, breá, fuinniúil.  Deirtear é le h-éinne a</span>
<lb n="5519"/><span>bhéadh cruaidh tapaidh éascaidh.  Bhí an leanbh breóite indé ach</span>
<lb n="5520"/><span>tá sé go seabhrach indiubh.  Tán tu ag féachaint go breá</span>
<lb n="5521"/><span>seabhrach indiubh = go maith, anamúil: go deigh-chroicin is go</span>
<lb n="5522"/><span>galánta is go glan deighéadaigh.  Tá an sicín óg go seabhrach</span>
<lb n="5523"/><span>tréis teacht amach as an ubh, nó as corcán uisce.</span></p>
<lb n="5524"/>
<lb n="5525"/><p><span>SEACHNUIGHIM — Seachain sa cheann me = ná buail sa</span>
<lb n="5526"/><span>cheann me; nó ná buail i slí a ghortóch me.</span>
<lb n="5527"/></p>
</div>
<pb n="135"/>
<div><lb n="5528"/><p><span>SEACHRÁN — Tá Tomás sa tseachrán, ar an seachrán,</span>
<lb n="5529"/><span>imithe ar an seachrán, imithe chun seachráin = amú, as an slí</span>
<lb n="5530"/><span>cheart-ag an ól, cig.  Tá an post (na litreacha) imithe chun</span>
<lb n="5531"/><span>seachráin anois: níl sé ag rith i n-aochor.</span></p>
<lb n="5532"/>
<lb n="5533"/><p><span>SEACHT — Tá pian im cheann agus an goile bun ós cionn</span>
<lb n="5534"/><span>agam agus seacht máchailí eile = mórán eile de sna gearánta.</span>
<lb n="5535"/><span>Ba dhóigh leat go raibh seacht máchailí an tslé, seacht gcúraimí</span>
<lb n="5536"/><span>an tslé, air = mórán máchailí nó cúraimí.  Tá na seacht</span>
<lb n="5537"/><span>dteangcacha aige-siúd = mórán teangcacha (teanngcacha).</span>
<lb n="5538"/><span>Ní deirimíd an focal san ach uair má seacht: ní théighim amach</span>
<lb n="5539"/><span>ach uair má seacht = uair fhánach.</span></p>
<lb n="5540"/>
<lb n="5541"/><p><span>SEADÁLAIM — Tá an chos ag seadáil braoin gach aon lá</span>
<lb n="5542"/><span>is gan aon chneasú ag teacht (ag dul) uirthi = í ag séide, ag</span>
<lb n="5543"/><span>scaoilte, an bhraoin amach aisti.  Tá an fhairrge ag seadáil</span>
<lb n="5544"/><span>sáile i n-airde pa spéir.  Tá seadáil mhaith ghaoithe ann</span>
<lb n="5545"/><span>anois = séide maith, siolla maith láidir.</span></p>
<lb n="5546"/>
<lb n="5547"/><p><span>SEALBHUIGHIM — Tá an bás ag sealbhú ionnat = ag fáilt</span>
<lb n="5548"/><span>greama ort.  Ní shealbhuíon tu an focal i gceart fós = níl sé</span>
<lb n="5549"/><span>sealbhuithe i gceart agat: níl an greim ceart agat air ná</span>
<lb n="5550"/><span>an tuiscint cheart ann.  Níl an talamh sealbhuithe go ceart</span>
<lb n="5551"/><span>agam = níl seilbh cheart agam air.</span></p>
<lb n="5552"/>
<lb n="5553"/><p><span>SEALGAIRE — Duine a bhíon sa tseilg; bíon mear</span>
<lb n="5554"/><span>fuinniúil fuadrach: agus sealgaire seadh gach éinne a chuirean</span>
<lb n="5555"/><span>crúca i rud éigint chun é thabhairt abhaile leis.</span></p>
<lb n="5556"/>
<lb n="5557"/><p><span>SÉALUIGHIM — Tá an lá séaluithe leis = imithe, caite,</span>
<lb n="5558"/><span>tugtha.  Tá an samhra ag séalú uainn (nó tharainn) is an</span>
<lb n="5559"/><span>fóghmhar ag teacht.  Tá an tseana-bhean ag séalú léi = ag</span>
<lb n="5560"/><span>imeacht, ag fáil bháis.  Tá sí séaluithe léi, beanacht Dé le</span>
<lb n="5561"/><span>n-a h-anam = an dé imithe aisti.</span></p>
<lb n="5562"/>
<lb n="5563"/><p><span>SEAMA — Cuir uait na seamana cainnte sin.  Feic leat</span>
<lb n="5564"/><span>rithe-seama, nó ruithe-seama.  Seama seadh é seo — níl an</span>
<lb n="5565"/><span>coirce bainte againn fós, a chroidhe, agus bheidh an bháisteach</span>
<lb n="5566"/><span>ann feasta, agus lobhfaidh sé is n'fheadar cad a dheinfimíd.</span>
<lb n="5567"/><span>Bíon an ruithe-seama ana-thapaidh.  Seamana magaidh =</span>
<lb n="5568"/><span>cainnt den tsaghas so thuas ach í magúil.</span>
<lb n="5569"/></p>
</div>
<pb n="136"/>
<div><lb n="5570"/><p><span>SEAMALASC — Tá an tae, an bainne, na prátaí, 'na</span>
<lb n="5571"/><span>seamalasc = fuar, nó suas le bheith fuar, an teas imithe</span>
<lb n="5572"/><span>asta tréis bheith te nó beirithe.</span></p>
<lb n="5573"/>
<lb n="5574"/><p><span>SEAMRÓG — Tá seamróg na gceithre gcluas agat = an</span>
<lb n="5575"/><span>t-ádh a bheith ort, nó agat.</span></p>
<lb n="5576"/>
<lb n="5577"/><p><span>SEÁN — Lá tSin Seáin "an lá is sia sa mbliain."</span></p>
<lb n="5578"/>
<lb n="5579"/><p><span>SEANA-BHEIRITHE — Tá na prátaí seana-bheirithe = ró-</span>
<lb n="5580"/><span>bheirithe, beirithe le fada.  Tá seana-thaithí agam ar mo</span>
<lb n="5581"/><span>chéird = le fada.  Tá an obair seana-dhéanta agam, agus</span>
<lb n="5582"/><span>mar sin díobh.  Éist do sheana-phus — cuirean "seata"</span>
<lb n="5583"/><span>breis tarcuisne leis an bhfocal "pus."</span></p>
<lb n="5584"/>
<lb n="5585"/><p><span>SEANA-BHLAS — Bhí seana-bhlas orm liom héinig i dtaobh é</span>
<lb n="5586"/><span>rá = mí-bhaochas.  Ní bhfuaireas an blas ceart orm héinig dá</span>
<lb n="5587"/><span>bharra.  Tá seana-bhlas agam ort = gan me bheith sásta ná</span>
<lb n="5588"/><span>baoch díot.</span></p>
<lb n="5589"/>
<lb n="5590"/><p><span>SEANA-BHRÓG — Ná téir chun seana-bhróg ar an scéal =</span>
<lb n="5591"/><span>dul ró-fhada air: ná bí á dhéanamh ró-fhada: nó, ná bí ag</span>
<lb n="5592"/><span>cur síos air i gcómhnuí i slí go mbéadh sé caithte amach ar</span>
<lb n="5593"/><span>nós seana-bhróige.  Téir isteach go dtí Séamas ag lorg</span>
<lb n="5594"/><span>casúir uaidh.  Ach! ní maith liom dul chun seana-bhróg air:</span>
<lb n="5595"/><span>fuaireas é seo is é sin is é siúd uaidh le déanaighe, agus ní</span>
<lb n="5596"/><span>maith liom dul ró-fhada (dul chun seana-bhróg) ar an gcúrsa,</span>
<lb n="5597"/><span>nó leis an gcúrsa.</span></p>
<lb n="5598"/>
<lb n="5599"/><p><span>SEANA-CHRÍONA — Bíon duine óg seana-chríona nuair</span>
<lb n="5600"/><span>a bhíon sé ró-ghasta ró-ghlic dá aois.</span></p>
<lb n="5601"/>
<lb n="5602"/><p><span>SÉANAIM — Caithfar an siúicre a shéana anois mar tá</span>
<lb n="5603"/><span>sé ró-dhaor = fanacht amach uaidh: druim lámha a thabhairt</span>
<lb n="5604"/><span>dó.  Nuair a casadh orm sa tsráid é do shéan sé me = níor</span>
<lb n="5605"/><span>leig sé air gur aithin sé me ná go raibh aithne aige orm.</span></p>
<lb n="5606"/>
<lb n="5607"/><p><span>SEANA-LÁMH — Seana-lámh ar (nó ins) an obair sin seadh</span>
<lb n="5608"/><span>mise = ana-thaithí agam uirthi: me bheith i bhfad ínti, agus ag</span>
<lb n="5609"/><span>gabháilt di.  Táim im sheana-láimh ar an bpeann d'oibriú.</span>
<lb n="5610"/></p>
</div>
<pb n="137"/>
<div><lb n="5611"/><p><span>SEANAPHUÍDHEACH — Nó seanafuíach.  Feic bó.</span></p>
<lb n="5612"/>
<lb n="5613"/><p><span>SÉANAS — Tá séanas it' fhiacla = iad a bheith scagaithe:</span>
<lb n="5614"/><span>slí mhór idir na fiacla tosaigh.  Tá séanas 'na bhéal = mannt</span>
<lb n="5615"/><span>nó poll a bheith ins na beóla: iad a bheith scagtha thuas is</span>
<lb n="5616"/><span>thíos: nó, thuas nó thíos.</span></p>
<lb n="5617"/>
<lb n="5618"/><p><span>SEANDRAOI — Seanndraoi a deirtear.  Conus tá an</span>
<lb n="5619"/><span>duine óg?  Tá sé (nó sí) 'na sheanndraoi ('na seanndraoi) =</span>
<lb n="5620"/><span>bheith níos géire ná a aois (a h-aois), bheith gasta glic is aighneas</span>
<lb n="5621"/><span>géarchúiseach sa tsiúl roim aois.</span></p>
<lb n="5622"/>
<lb n="5623"/><p><span>SEAN-DUINE — Bíon duine 'na shean-duine nuair a bhíon</span>
<lb n="5624"/><span>sé críona go maith, nó nuair a bhíon sé (má tá sé óg) ró-</span>
<lb n="5625"/><span>ghéar dá aois.  Sé is sine is is críne.  Tá "duine aosta"</span>
<lb n="5626"/><span>níos buige.</span></p>
<lb n="5627"/>
<lb n="5628"/><p><span>SEANMÓINÍ — Is breá an seanmóiní an t-ath. Seán.</span></p>
<lb n="5629"/>
<lb n="5630"/><p><span>SEANNDA — Tá an fear, an t-adhmad, an t-éadach, an</span>
<lb n="5631"/><span>t-ím, seannda críona.  Tá an naomhóg aosta nó seannda nó</span>
<lb n="5632"/><span>críona.  Feic friseáilte.</span></p>
<lb n="5633"/>
<lb n="5634"/><p><span>SEANNRACHT — Bhí an focal san ag imeacht sa tseannracht,</span>
<lb n="5635"/><span>insa tseannracht = sa tsean-aimsir, i n-allód, fadó fadó.</span></p>
<lb n="5636"/>
<lb n="5637"/><p><span>SEANNTÁN — Seanntán féir = tig stáin chun féir.  Thóga-</span>
<lb n="5638"/><span>mair seanntán adhmaid chun iasc a leasú.</span></p>
<lb n="5639"/>
<lb n="5640"/><p><span>SEANS — N'fheadar an dtiocfaidh liom na muca a dhíol</span>
<lb n="5641"/><span>ar an aonach ach raghad sa tseans leótha = féachfadh cad é an</span>
<lb n="5642"/><span>tseans a bheidh agam.  Ní bhíon aon tseans liom, nó orm = ádh:</span>
<lb n="5643"/><span>an ainise a bhíon orm.  Bhí ana-sheans liom mar fuaireas</span>
<lb n="5644"/><span>púnt caillte.  Beidh airgead agam ag teacht abhaile dréir</span>
<lb n="5645"/><span>an tseans a bheidh liom ar an aonach.  Níl aon tseans agam</span>
<lb n="5646"/><span>ar an obair sin a sheasamh = níl aon chosúlacht go dtiocfaidh</span>
<lb n="5647"/><span>liom é sheasamh.  Is maith an seans a bhí againn agus an lá</span>
<lb n="5648"/><span>breá do bhuala linn ar an mbóthar.  Chuas isteach sa tig sa</span>
<lb n="5649"/><span>tseans go bhfuighinn deoch.  Níor bhuail aon tseans liom</span>
<lb n="5650"/><span>indiubh = ádh.  Fuaireas ana-sheans nár bádhadh me = bhí an</span>
<lb n="5651"/><span>t-ádh liom go maith nár deineadh: ní raibh ann ach gur threabhas</span></p>
</div>
<pb n="138"/>
<div><lb n="5652"/><p><span>(gur thánag as).  Chuas san arm ar mo sheans = gan fhios</span>
<lb n="5653"/><span>agam conus eireóch liom.  Ní chuirfeadh Éire i dtreó</span>
<lb n="5654"/><span>aon tseansa me = sa mball go mbuailfeadh aon tseans</span>
<lb n="5655"/><span>liom.  Níor theicheas nuair a bhí an tóir dian, ach</span>
<lb n="5656"/><span>d'fhanas (chuas) sa tseans leótha = thógas mo sheans leótha.</span>
<lb n="5657"/><span>Dá dtabharfaí an seans dom do dheinfinn raic ort = an</span>
<lb n="5658"/><span>cothrom.  Níl aon tseans air go dtógfad an scrúdú mar</span>
<lb n="5659"/><span>táim ró-lag.  Níl agat ach lag-sheans teacht as an mbreói-</span>
<lb n="5660"/><span>teacht.  Nuair a gheóbhair an seans tóg é.</span></p>
<lb n="5661"/>
<lb n="5662"/><p><span>SÉANS — Dheineamair ana-shéans den gcéad ghluaisteán a</span>
<lb n="5663"/><span>tháinig an treó = naith: thógamair ana-cheann do.</span></p>
<lb n="5664"/>
<lb n="5665"/><p><span>SÉANTACH — Má dheinis rud as an slí héin nílean tu</span>
<lb n="5666"/><span>séantach ann = nílean tu á rá nár dheinis é; tán tu admhálach</span>
<lb n="5667"/><span>ann.  Is minic a gheall Seán Buidhe rud d'Éirin agus gur</span>
<lb n="5668"/><span>chuaidh sé séantach ann = nár choimeád sé a gheall.  Thug a</span>
<lb n="5669"/><span>airgead do B is chuaidh B séantach ann = dúbhairt nár tugadh</span>
<lb n="5670"/><span>dhó é.  Cuireadh an cúrsa im leith (orm) ach chuas séantach ann</span>
<lb n="5671"/><span>= dúbhart ná rabhas cionntach ann.  Ná bí ag dul séantach</span>
<lb n="5672"/><span>ins na fallaí a leaga mar bhíos ag féachaint ort.</span></p>
<lb n="5673"/>
<lb n="5674"/><p><span>SEARBH — Tae shearbh = gan siúicre.  Chó searbh leis an</span>
<lb n="5675"/><span>searbhán guirt — plannda searbh é sin.</span></p>
<lb n="5676"/>
<lb n="5677"/><p><span>SEARRAIM — Chaitheas searra a bhaint as mo shúile chun</span>
<lb n="5678"/><span>an cló mion a léigheamh = iad d'oscailt breis.  Bhain an</span>
<lb n="5679"/><span>radharc searra as na súile againn le h-úntas.</span></p>
<lb n="5680"/>
<lb n="5681"/><p><span>SEARÚS — Tá searús agam ort = leamhas, seana-bhlas: ní</span>
<lb n="5682"/><span>thaithníon tu liom.  Fuair an máistir searús orm bíodh nár</span>
<lb n="5683"/><span>thugas a chúis dó = tháinig seana-bhlas aige orm: míothaith-</span>
<lb n="5684"/><span>neamh.  Ní bhfuaireas uatha ach an searús = chainnt shearbh.</span>
<lb n="5685"/><span>Ní gá dhuit dul chun searúis ar an gcainnt, ar an scéal =</span>
<lb n="5686"/><span>eiríghe chun searúis, chun bheith searbh.  Chuaidh an t-aighneas chun</span>
<lb n="5687"/><span>searúis eadrain.</span></p>
<lb n="5688"/>
<lb n="5689"/><p><span>SEASUIGHIM — Táimíd ag seasamh ort = ag braith ort:</span>
<lb n="5690"/><span>tá ár seasamh ort.  Bhí sí ag seasamh suas as Phádraig á</span>
<lb n="5691"/><span>rá go raibh sé go tréan chun Gaoluinne = ag seasamh suas 'na</span>
<lb n="5692"/><span>pháirt.  Sheasuíos m'fhocal = sheasuíos lem fhocal: choimeádas</span></p>
</div>
<pb n="139"/>
<div><lb n="5693"/><p><span>m'fhocal: choimeádas lem fhocal: choinníos (choinnigheas)</span>
<lb n="5694"/><span>m 'fhocal, nó lem fhocal.  An seasóidh an lá? = an bhfanfaidh</span>
<lb n="5695"/><span>breá, cig.?  Níl aon airgead agam i láthair na h-uaire ach</span>
<lb n="5696"/><span>seasód duit ar a ball nuair a bheidh agam = tabharfad duit.</span>
<lb n="5697"/><span>Thugas ana-sheasamh uaim sa gcomórtas = ana-chaitheamh.</span>
<lb n="5698"/><span>Thug na bróga so ana-sheasamh uatha = ana-thriail: ana-</span>
<lb n="5699"/><span>thabhairt: caitheamh maith.  Seasóidh an fheirg orm go h-oíche</span>
<lb n="5700"/><span>= fanfaidh.  Sheasóch gach focal leat = gach focal a déarfá</span>
<lb n="5701"/><span>dh fhéadfaí é bhreaca síos ar pháipéar: bhéadh sé cruinn ceart</span>
<lb n="5702"/><span>is níor ghá é athrú.  Bhíomair ag obair faid a sheasaimh an</span>
<lb n="5703"/><span>solus.  Ba cheart seasamh suas dom is me chosaint.  Ná</span>
<lb n="5704"/><span>bac éinne ná fuil seasamh a chirt ann = ná fuil ann a cheart a</span>
<lb n="5705"/><span>sheasamh, a éileamh.  Sheasaimh Liam deoch dhom = thug.  Fear</span>
<lb n="5706"/><span>deigh-sheasaimh = a choimeádan é héinig díreach.  Bhí seasamh</span>
<lb n="5707"/><span>na radharc nuair a bhuail sé isteach tréis an taidhbhse (taidhse)</span>
<lb n="5708"/><span>a dh fheiscint = iad ar leatha is cló an úntais nó na h-alltachta</span>
<lb n="5709"/><span>ionnta.  Sheasaimh an lá amach = d'fhan go maith go deire</span>
<lb n="5710"/><span>thiar.</span></p>
<lb n="5711"/>
<lb n="5712"/><p><span>SEASUITHEACH — Aimsir sheasuitheach = aimsir a sheasuíon</span>
<lb n="5713"/><span>mar a bhíon sí-ach is leis an aimsir bhreá is mó a deirtear é.</span></p>
<lb n="5714"/>
<lb n="5715"/><p><span>SÉIDEÁN — Tá gainimh shéideáin is fairrge cháiteach ag</span>
<lb n="5716"/><span>imeacht = gainimh shéidhte: gainimh a bhíon sa tsiúl san aer.</span>
<lb n="5717"/><span>Feic séidim.</span></p>
<lb n="5718"/>
<lb n="5719"/><p><span>SÉIDEÁNACH — Tá an lá ana-shéideánach = lá go mbéadh</span>
<lb n="5720"/><span>scoth-ghaoth mhaith, gála maith gaoithe, séide maith gaoithe, ag</span>
<lb n="5721"/><span>imeacht.</span></p>
<lb n="5722"/>
<lb n="5723"/><p><span>SÉIDEÓG — Tabhair séideóg don dteine = séide maith</span>
<lb n="5724"/><span>den anáil.  Tá séideóg bheag ghaoithe ag imeacht = séide</span>
<lb n="5725"/><span>beag, puth beag.  Thabharfá séideóg ar an bpléasc a dhein-</span>
<lb n="5726"/><span>feadh fraoch nó rud mar sin sa teine.</span></p>
<lb n="5727"/>
<lb n="5728"/><p><span>SÉIDFUÍL — Séidean an rón amach as a shróin nuair a</span>
<lb n="5729"/><span>thagan sé aníos.  Sin séidfuíl = séide anuas nó amach tríd</span>
<lb n="5730"/><span>an sróin.  Bhí an t-iasc ag séidfuíl = glór a dheinid nuair a</span>
<lb n="5731"/><span>mhúchaid.  Bíon an capall ag séidfuíl, leis, anuas trí n-a</span>
<lb n="5732"/><span>shróin.  Chrom an máistir ar shéidfuíl mar níor thaithn mo</span>
<lb n="5733"/><span>chainnt leis.</span>
<lb n="5734"/></p>
</div>
<pb n="140"/>
<div><lb n="5735"/><p><span>SÉIDIM — Tá an chneadh ag séide braoin = ag seadáil.</span>
<lb n="5736"/><span>Bhíomair ag séide púdair fén dtig = ag cur an phúdair ag</span>
<lb n="5737"/><span>obair ar an dtig.  Ubh séidhte = ubh go mbéadh an bia séite</span>
<lb n="5738"/><span>amach as.  Séideán = fearras chun an bia a shéide amach as.</span>
<lb n="5739"/><span>Shéid sé a shrón = dhein í ghlana leis an salachar a shéide anuas</span>
<lb n="5740"/><span>tríthi.  Ní féidir liom boga ná séide a bhaint as an gceacht,</span>
<lb n="5741"/><span>as éinní = sá, corruighe.  Dá mbeifá ag séide go dtí go</span>
<lb n="5742"/><span>mbéadh an t-anam séite asat ní dh'fhéadfá an teine a lasa.</span>
<lb n="5743"/><span>Séidfidh (séiti) sé anocht = beidh gaoth ann.  Séidfidh an oíche.</span>
<lb n="5744"/><span>Shéid an oíche aréir ar ghála is ar bháistigh = tháinig gála is</span>
<lb n="5745"/><span>báisteach as an séide.  Táim séite leis an ocras = gan aon</span>
<lb n="5746"/><span>anam ná fuinneamh fágtha ionnam: tuitithe, tráighte.  Tá an</span>
<lb n="5747"/><span>leath-scéal san séite amach fadó riamh = caite, pé cómhacht a</span>
<lb n="5748"/><span>bhí ann séite amach as.  Tá na gais ag séide aníos (tríd an</span>
<lb n="5749"/><span>gcré) go tiubh = ag borra.  Táim ana-shéite suas ó bheith ag</span>
<lb n="5750"/><span>rith, ag an slaghdán = easba anála orm, nó cuma atuithe orm.</span>
<lb n="5751"/><span>bhíos ag séide na teine.  Tá an fear san ana-shéite = bolg</span>
<lb n="5752"/><span>mór air (nó aige), cig., nó cló atuithe air ar aon tsaghas slí.</span>
<lb n="5753"/><span>Tá sé séite sa cheann, ins na cneatha (cinneacha).</span></p>
<lb n="5754"/>
<lb n="5755"/><p><span>SEIFT — Níl aon tseift agam chun na Gaoluinne a dh'fhogh-</span>
<lb n="5756"/><span>luim mar bím ró-ghnóthach = cothrom, seans.  Níor chuas ann</span>
<lb n="5757"/><span>cheal seifte = cheal slí, cheal caoi.  Sin é an ceal seifte a</span>
<lb n="5758"/><span>bhí orm ceal pinn (chun litir a scríobh).  D'imreas seift ar</span>
<lb n="5759"/><span>an ndochtúir = cleas, slí.  Is maith an tseift stoc ar aonach</span>
<lb n="5760"/><span>chun airgead a dhéanamh = slí.  Má tá aon tseift id chroidhe</span>
<lb n="5761"/><span>chun púnt a sholáthar dom múscail dom í.  Níl aon tseif-</span>
<lb n="5762"/><span>teana againn = slite, bóithre, pleanana, cleasa: nó slite</span>
<lb n="5763"/><span>chun airgead a dhéanamh: rudaí a dheinfeadh airgead.</span></p>
<lb n="5764"/>
<lb n="5765"/><p><span>SEIFTÍGHIM — Bhíomair ag seiftiú suas do sna stróin-</span>
<lb n="5766"/><span>séirithe = ag socrú, ag ullmhú suas fé n-a mbrághaid: ag</span>
<lb n="5767"/><span>cur rudaí i dtreó dhóibh.  Táimíd ag seiftiú (suas) roimis</span>
<lb n="5768"/><span>an sagart; fé bhráid, nó i gcóir, an tsagairt; nó don</span>
<lb n="5769"/><span>sagart.</span></p>
<lb n="5770"/>
<lb n="5771"/><p><span>SEILBH — An tseilbh an teideal is treise.  Tá an fear</span>
<lb n="5772"/><span>bocht ar sheilbh an bháis = crúcaí an bháis greamaithe ann.</span>
<lb n="5773"/><span>Táim-se i seilbh na cainnte is ná bí ag teacht treasa orm</span>
<lb n="5774"/><span>= agam-sa atá an chainnt á dhéanamh.  Seilbh shlán = iomlán.</span>
<lb n="5775"/></p>
</div>
<pb n="141"/>
<div><lb n="5776"/><p><span>SEILE — Bhíodar ag caitheamh seilí ar a chéile.  Caith do</span>
<lb n="5777"/><span>sheile thairis sin-thairis a láimh = cainnt a déarfadh duine a</span>
<lb n="5778"/><span>bhéadh ag spreaga beirt bhuachailí chun bruighne.</span></p>
<lb n="5779"/>
<lb n="5780"/><p><span>SEILG — Dheineamair seilg mhaith indé = mharuíomair</span>
<lb n="5781"/><span>mórán éisc, nó mórán d'éinní.  Nó déarfadh bacach an mhála</span>
<lb n="5782"/><span>a leithéid dá mbéadh cuid mhaith soláthruithe aige, nó daoine</span>
<lb n="5783"/><span>a raghadh amach ag bailiú airgid.  Cáil an tseilg tréis an</span>
<lb n="5784"/><span>lae?  Níl a dhath ann = níl aon faic againn.</span></p>
<lb n="5785"/>
<lb n="5786"/><p><span>SÉILTHEÁN — Tá séiltheán maith gearrtha isteach sa talamh</span>
<lb n="5787"/><span>ag uisce an tslé = riasta, slí.  Bhíon séiltheáin bheaga ar an</span>
<lb n="5788"/><span>mbóthar ag an mbáistigh = slite beaga.  Tá séiltheán uisce</span>
<lb n="5789"/><span>ag imeacht siar an bóthar = sruth.  Níl aon tobar uisce ná</span>
<lb n="5790"/><span>go bhfuil séiltheán uisce ag imeacht uaidh = stríoca caol</span>
<lb n="5791"/><span>uisce, nó an riasta caol fada go raibh uisce ann, nó go</span>
<lb n="5792"/><span>bhféadfadh uisce bheith ann.</span></p>
<lb n="5793"/>
<lb n="5794"/><p><span>SÉILTHEÁNACH — Nách é an séiltheánach é! = duine caol</span>
<lb n="5795"/><span>fada gan puínn feóla air.</span></p>
<lb n="5796"/>
<lb n="5797"/><p><span>SÉIMH — Bé an coga séimh díbh é = coga deas cneasta, coga</span>
<lb n="5798"/><span>a thug airgead is compórd díbh.</span></p>
<lb n="5799"/>
<lb n="5800"/><p><span>SEIRBHÍS — Tóg an peann agus bé go ndeinfidh sí seirbhís</span>
<lb n="5801"/><span>duit = maitheas, áis.</span></p>
<lb n="5802"/>
<lb n="5803"/><p><span>SÉIRSE — Bhíodar ag obair ar séirse, nó ar a séirsín</span>
<lb n="5804"/><span>díchil = ar a ndícheal, ar a míle dícheal.  Bhíos ar séirse ag</span>
<lb n="5805"/><span>teacht suas libh bhí an siúl chó géar san agaibh = ar mo dhícheal.</span></p>
<lb n="5806"/>
<lb n="5807"/><p><span>SEISREACH — Raghainn leat dá mbéadh an tseisreach ar an</span>
<lb n="5808"/><span>bhfód agam = dheinfinn iad do scur ón dtreabha: raghainn</span>
<lb n="5809"/><span>leat pé cur-isteach a dheinfeadh sé orm.</span></p>
<lb n="5810"/>
<lb n="5811"/><p><span>SEITHE — Níl úmpar na seithe ann = tá sé ana-lag.</span></p>
<lb n="5812"/>
<lb n="5813"/><p><span>SEÓ — Is úntach an fear thu chun seóig = chun spóirt is</span>
<lb n="5814"/><span>magaidh.  Dubhart an focal leath 'na sheó ('na shó a deirtear)</span>
<lb n="5815"/><span>is leath dáríribh = leath 'na mhaga.  Bhí seó an domhain againn</span>
<lb n="5816"/><span>ar Éamon.  Tá seó cainnte agat = ana-chuid, uathbhás.  Tá</span>
<lb n="5817"/><span>seó ólta agam ó mhaidin.  Bhain an dochtúir seó fola asam.</span>
<lb n="5818"/></p>
</div>
<pb n="142"/>
<div><lb n="5819"/><p><span>SEÓID — Baineadh ana-leaga asam ach níl seóid a bharra</span>
<lb n="5820"/><span>orm = níl faic.  Bhfuil aon Ghaoluinn agat?  Seóid a bharra.</span>
<lb n="5821"/><span>Níl seóid a bharra sa tig seo ach an folamhas (folúas).</span></p>
<lb n="5822"/>
<lb n="5823"/><p><span>SEÓINÍNTEACHT — Cuir uait an tseóinínteacht agus bí</span>
<lb n="5824"/><span>it 'fhear = bheith id sheóinín (i teóinín a deirtear).</span></p>
<lb n="5825"/>
<lb n="5826"/><p><span>SEÓINSEÁLACH — Siúinseálach a deirtear.  Tá an aimsir</span>
<lb n="5827"/><span>ana-shiúinseálach = bheith ana-athruitheach.  Tá an lá ag siúin-</span>
<lb n="5828"/><span>seáil, nó ag siúnseáil.  Nó siúnseálach.</span></p>
<lb n="5829"/>
<lb n="5830"/><p><span>SEÓLAIM — Níor thuigeas uaidh ach seóla an scéil = bunús:</span>
<lb n="5831"/><span>luighe an scéil.  Sheólamair chuin siúil chun an aonaigh =</span>
<lb n="5832"/><span>siúd linn sa tsiúl.</span></p>
<lb n="5833"/>
<lb n="5834"/><p><span>SEÓRAÍ — Bíon seóraí móra ar siúl agat i gcómhnuí =</span>
<lb n="5835"/><span>cainnteana móra ar bheagán gnímh.  Is minic a bhí fear i</span>
<lb n="5836"/><span>mbruighin agus mórán seóraí aige ar bheagán maitheasa — á</span>
<lb n="5837"/><span>rá go maróch sé a raibh ann, agus cainnteana mar sin;</span>
<lb n="5838"/><span>cainnteana maithe móra baotha.</span></p>
<lb n="5839"/>
<lb n="5840"/><p><span>SEÓRDÁN — Tá seórdán orm = saghas ceócháin a bhíon</span>
<lb n="5841"/><span>san ucht nó sa scórnaigh: píopaí: fuaim sa scórnaigh,</span>
<lb n="5842"/><span>nuair ná féadfadh duine an anál do tharac ciúin socair.</span>
<lb n="5843"/><span>Tá seórdán ag an bpíp, sá phíp = glór á dhéanamh aici — rud</span>
<lb n="5844"/><span>a bhéadh dá mbéadh sí leath-stopaithe nó uisce ínti: feaduíl</span>
<lb n="5845"/><span>inti.  Tá seórdán gaoithe ag teacht isteach tríd an bhfinneóig</span>
<lb n="5846"/><span>= siolla gaoithe, feaduíl ghaoithe: tá feaduíl ghaoithe isteach</span>
<lb n="5847"/><span>tríd an bhfinneóig.  Tá seórdán orm de dheascaibh na</span>
<lb n="5848"/><span>treatha = fuaim na gaoithe im píopaí nó im scórnaigh nó</span>
<lb n="5849"/><span>aníos óm ucht.  Tá píopaí (nó píopaí seórdáin) orm, nó</span>
<lb n="5850"/><span>ionnam.  Tá seórdán agam, tá seórdán im scórnaigh (ó</span>
<lb n="5851"/><span>shlaghdán, cig.).  Níl ann ach seórdán báistí = báisteach</span>
<lb n="5852"/><span>bheag mhion.</span></p>
<lb n="5853"/>
<lb n="5854"/><p><span>SEÓRDÁNACH — Tán tu seórdánach go maith.  Tá an lá</span>
<lb n="5855"/><span>seórdánach = rud beag fliuch.</span></p>
<lb n="5856"/>
<lb n="5857"/><p><span>SGIORLACH — Ghaibheas treasna tré lár na screallaighe =</span>
<lb n="5858"/><span>áit go mbíon uisce caol i n-abhain nó ag bun faille: bíon</span>
<lb n="5859"/><span>gainimh nó clocha nó gairbhéal ann).  Sgiorlach na h-abhan, na</span>
<lb n="5860"/><span>faille.</span>
<lb n="5861"/></p>
</div>
<pb n="143"/>
<div><lb n="5862"/><p><span>SGLUGÓG — Bhaineas sclugóg as an gcopán = bolgam.</span></p>
<lb n="5863"/>
<lb n="5864"/><p><span>SIAMSA — Nó simsa.  Bhí simsa is spórt is seó againn</span>
<lb n="5865"/><span>aréir = spórt, caitheamh aimsire.</span></p>
<lb n="5866"/>
<lb n="5867"/><p><span>SIANS — Nó séans.  Is maith liom glór na ngadhar is</span>
<lb n="5868"/><span>sians na seilge = ceól, binneas.  Dheineas ana-shéans de</span>
<lb n="5869"/><span>Sheán a dh'fheiscint ar an árdán = ana-úntas, ana-naith:</span>
<lb n="5870"/><span>thógas ana-cheann do.</span></p>
<lb n="5871"/>
<lb n="5872"/><p><span>SIAR — An raghair go Bleá Cliath amáireach?  Ó! bean-</span>
<lb n="5873"/><span>nuím uaim siar é = go deimhin ní raghad.  Tá an focal san</span>
<lb n="5874"/><span>ana-fhada siar im cheann, agus ana-mhúchta ann.  Nuair a</span>
<lb n="5875"/><span>fuaireas an buille cuireadh bannda (stráice, fáisceán)</span>
<lb n="5876"/><span>treasna siar ar m'éadan.  Bhí sé siar go maith san oíche</span>
<lb n="5877"/><span>nuair a bhriseamair suas (nuair a chuireamair na cártaí</span>
<lb n="5878"/><span>uainn) = fada amach go maith.  Nó siar amach san oíche.</span>
<lb n="5879"/><span>Bheannuíos uaim siar an leabhar a bhí sé á thairiscint dom =</span>
<lb n="5880"/><span>chuireas uaim é.  Chaitheas an copán, an buidéal, siar orm</span>
<lb n="5881"/><span>héinig = dhiúgas é siar isteach im scórnaigh.  Beannuím</span>
<lb n="5882"/><span>uaim siar sibh (nó soir nó aon treó eile) = mo bheanacht</span>
<lb n="5883"/><span>chúghaibh sa treó san — pé ball 'na bhfuil sibh.  Bhíodar ag</span>
<lb n="5884"/><span>leanúint siar amach ar an áiteamh = ana-fhada: i bhfad.  Bé</span>
<lb n="5885"/><span>an cuímhneamh ba shia siar im cheann é.  Tá an focal siar go</span>
<lb n="5886"/><span>léir im cheann, chó fada siar nách féidir liom é thabhairt</span>
<lb n="5887"/><span>aniar.  Ag dul i bhfeabhas siar (nó síor?) atán tu = i</span>
<lb n="5888"/><span>gcómhnuí.  Ag dul i bhfeabhas siar sibh = atán sibh.  Leanas</span>
<lb n="5889"/><span>siar amach ar an mbóthar = siar go dtí n-a dheire, nó ana-</span>
<lb n="5890"/><span>fhada siar.  Táim anso caite siar sa leabaidh is gan aon</span>
<lb n="5891"/><span>mhaith ionnam.  Bhí Máire ag míogarnaigh ar an gcathaoir</span>
<lb n="5892"/><span>agus ar deire thuit a ceann siar léi = siar ar dhruím, nó de</span>
<lb n="5893"/><span>dhruím, na cathaoireach.  Tá a cheann siar síos leis is é na</span>
<lb n="5894"/><span>chola.  Bhí an bhanaltra ag cur na purgóide siar orm = ag</span>
<lb n="5895"/><span>cur orm í thógaint.  Tá an fear bocht san siar as an saol =</span>
<lb n="5896"/><span>iarsma den tsean-aimsir seadh é: níl sé ar chómh-imeacht</span>
<lb n="5897"/><span>leis an saol atá anois ann.  Tá sé chó maith dhúinn gan bheith</span>
<lb n="5898"/><span>siar ná aniar leis an scéal (leis an ngnó, leis an gcúrsa, le</span>
<lb n="5899"/><span>h-éinní) ach gnó glan a dhéanamh de = gan bheith ag gíotáil air</span>
<lb n="5900"/><span>ach é chríochnú amach.  Ní fearra dhom bheith siar is aniar leis</span>
<lb n="5901"/><span>an gceacht ach é chríochnú amach d'aon scríb amháin.  Ní bhead</span>
<lb n="5902"/><span>siar ná aniar leis ach -.  Táim ag dul siar im ghoile = mo</span></p>
</div>
<pb n="144"/>
<div><lb n="5903"/><p><span>ghoile ag imeacht uaim.  Tá an bhó ag dul siar 'na cuid</span>
<lb n="5904"/><span>bainne.  Má thagan tu isteach anso nuair a bhead san obair</span>
<lb n="5905"/><span>cuirfidh tu siar ar mo ghnó me, nó im ghnó.  Táim siar go</span>
<lb n="5906"/><span>maith (im shláinte, im ghnó, ar aon tsaghas slí) ag an mbreói-</span>
<lb n="5907"/><span>teacht.  Cheangluíos an t-aprún siar fém chom.  Ní fearra</span>
<lb n="5908"/><span>bheith siar is aniar go deó leis an droch-scéal san = ag tarac</span>
<lb n="5909"/><span>chúghat i gcómhnuí ar an ndroch-scéal céadna san.  Bhí sí ag</span>
<lb n="5910"/><span>imeacht is ribíní siar léi (ag an ngaoith).  Tá an abairt sin</span>
<lb n="5911"/><span>siar agat = spalla éigint aisti: gan bheith chó fada is ba</span>
<lb n="5912"/><span>cheart di a bheith.  Cur-siar ar na prátaí seadh gan a ndóthin</span>
<lb n="5913"/><span>gas bheith ortha: ar an iascaire seadh gan a cheart fearrais</span>
<lb n="5914"/><span>aige: ana-chur-siar ar éinne sead ceal misnigh = rud a</span>
<lb n="5915"/><span>choimeádfadh siar é: a choimeádfadh (siar) é ón bhfeabhas</span>
<lb n="5916"/><span>ceart, ón bhfeabhas a bhéadh i gceist muna mbéadh an chúis sin.</span>
<lb n="5917"/><span>Cur-siar orm agus ar mo ghnó seadh gan me bheith ar fóghnamh.</span>
<lb n="5918"/><span>Tairig do chosa siar ón dteine.  An té a bhíon 'na roilleán</span>
<lb n="5919"/><span>bíon sé siar as éifeacht, i n-éifeacht = gearra, gan a cheart</span>
<lb n="5920"/><span>di aige.  Tá an bhó siar 'na cuid bainne indiu pé rud atá</span>
<lb n="5921"/><span>uirthi.  Táim siar sa tsaol = bocht: gan eiríghe an tsaoil</span>
<lb n="5922"/><span>liom.  An focal atá ráite is deacair é tharac aniar = é</span>
<lb n="5923"/><span>chasa: é chur ar neamh-ní.  Táid ana-shiar as an saol = an</span>
<lb n="5924"/><span>saol bheith ag dul 'na gcoinnibh go mór (nó feic an abairt</span>
<lb n="5925"/><span>den tsaghas céadna thuas).</span></p>
<lb n="5926"/>
<lb n="5927"/><p><span>SIC-BHEIRITHE — Tá tá prátaí, an fheóil, sic-bheirithe agat</span>
<lb n="5928"/><span>= seana-bheirithe, ró-bheirithe, beirithe an iomarca: beirithe</span>
<lb n="5929"/><span>amach is amach.</span></p>
<lb n="5930"/>
<lb n="5931"/><p><span>SICIDIÚIR — Tá mo bhean 'na sicidiúir sa chúinne (in sa</span>
<lb n="5932"/><span>gcúinne) agam = suarach, gan mhaith, gan sláinte.  Tugtar</span>
<lb n="5933"/><span>ar gach saghas ainmhí é, agus is féidir leis bheith 'na shicidiúir</span>
<lb n="5934"/><span>ach é bheith gan mhaith, gan fuinneamh, agus é bheith beó.  Tá na</span>
<lb n="5935"/><span>bláthana a chuireas 'na sicidiúirí = gan neart ionnta ná fás</span>
<lb n="5936"/><span>ná borra fútha.</span></p>
<lb n="5937"/>
<lb n="5938"/><p><span>SÍFIREÓIR — Is éachtach an sífireóir, an sífireóir duine,</span>
<lb n="5939"/><span>thu = mion-chúntaisí agat ar mhórán rudaí, nó cúntaisí agat</span>
<lb n="5940"/><span>ar a lán mion-rudaí, agus gan aon ana-éifeacht le mórán</span>
<lb n="5941"/><span>den eólas.  Tá sífireóir ar an mbaile seo go bhfuil cuímhne</span>
<lb n="5942"/><span>riamh aige = seana-chúntaisí, seana-scéala, seana-chuímhne</span>
<lb n="5943"/><span>aige ar mhórán nithe: bhéadh fhios aige an gaol a bhéadh idir</span></p>
</div>
<pb n="145"/>
<div><lb n="5944"/><p><span>na daoine: cathain a thárlaigh so súd is súd is so agus gach</span>
<lb n="5945"/><span>aon ní mar sin: abróch leat gach ar thuit amach leath-bhliain ó</span>
<lb n="5946"/><span>shoin, nó fiche bliain.</span></p>
<lb n="5947"/>
<lb n="5948"/><p><span>SÍFIREÓIREACHT — Ní gá dhuit dul chun sífireóireachta</span>
<lb n="5949"/><span>ar fad ar an scéal = bheith ag dul isteach ró-mhion ann.  Tán</span>
<lb n="5950"/><span>tu ag déanamh an iomarca sífireóireachta ar an gcúrsa =</span>
<lb n="5951"/><span>ag tabhairt an iomarca de sna mion-rudaí ar barra.</span>
<lb n="5952"/><span>Bhíomair i bhfad ag sífireóireacht ar conus a bhí cúrsaí an</span>
<lb n="5953"/><span>airgid eadrainn = ag tabhairt na gcúntaisí chun cinn: á</span>
<lb n="5954"/><span>phlé cathain a díoladh é seo is é sin, cad a fuaireas uaidh, cad</span>
<lb n="5955"/><span>a fuair seisean uaim, agus mar sin tríd síos go mion</span>
<lb n="5956"/><span>cruínn.  Ag sífireóireacht tímpal an airgid = ag scrúdú</span>
<lb n="5957"/><span>mórán póirsí tímpal air.  Is mó uair an chluig a thugas</span>
<lb n="5958"/><span>féinig is Tomás ag sífireóireacht ar an nGaoluinn, ar na</span>
<lb n="5959"/><span>focla = á shocrú cad ba chiall leis na focla agus conus a</span>
<lb n="5960"/><span>chuirfá ag obair iad is á mion-scrúdú.  Cuir uait do chuid</span>
<lb n="5961"/><span>sífireóireachta a bhainean leis an seana-shaol.</span></p>
<lb n="5962"/>
<lb n="5963"/><p><span>SILIM — Tá an coirce silte cheal é bhaint = na gráinniacha</span>
<lb n="5964"/><span>tuitithe ar an dtalamh.  Shileadar a gcuid uisce le sceimhle is</span>
<lb n="5965"/><span>scannra.  Tá an coirce ag sile: tá sé ana-shilte; tá</span>
<lb n="5966"/><span>mór-chuid de silte.  Mar an gcéadna, tá sé ana-luighte</span>
<lb n="5967"/><span>(ag an mbáistigh, cig.).  Tá an gráinne silte as.  Táim</span>
<lb n="5968"/><span>silte ag an ocras = tuitithe, imithe, an fuinneamh imithe</span>
<lb n="5969"/><span>asam.  Nuair a thána isteach ón mbáistigh bhíos as an sile</span>
<lb n="5970"/><span>maol-bháite (nó bhíos maol-bháite) = me bheith ana-fhliuch:</span>
<lb n="5971"/><span>bhíos sa tsile.  Tá mo lámh ar sile síos liom le seachtain</span>
<lb n="5972"/><span>toisc í bheith gortuithe.  Tá sile ag teacht as mo shróin le</span>
<lb n="5973"/><span>slaghdán, de dheascaibh slaghdáin = tá sí ag sile.  Bhí an sile</span>
<lb n="5974"/><span>as mo chuid éadaigh, as mo shróin = an t-uisce ag sile asta</span>
<lb n="5975"/><span>(síos).  Bhíos ag sile alluis = á chur go tiubh: an t-allus</span>
<lb n="5976"/><span>bheith liom.  Tá a ceann ar sile anuas — gé a bhí ar crocha.</span></p>
<lb n="5977"/>
<lb n="5978"/><p><span>SILÍN — Táid 'na silíní searbha agam = rudaí go bhfuil ana-</span>
<lb n="5979"/><span>dhúil agam ionnta ach nách féidir liom teacht ortha.  Sé</span>
<lb n="5980"/><span>dálta an mhada rua is na silíní agat é = an rud nách féidir</span>
<lb n="5981"/><span>teacht tímpal air a cháine.  "Silíní searbha," arsan mada</span>
<lb n="5982"/><span>rua.</span></p>
<lb n="5983"/>
<lb n="5984"/><p><span>SÍN — Níl aon tsín is measa ná an sioc (= droch-aimsir),</span></p>
</div>
<pb n="146"/>
<div><lb n="5985"/><p><span>ach buadhan an tsíor-bháisteach air. Is éachtach an tsín báistí í</span>
<lb n="5986"/><span>= báisteach throm, nó báisteach is gaoth.  Is eaglach an tsín í</span>
<lb n="5987"/><span>= sín a chuirfeadh eagla ort.  Dún an fhinneóg: tá sí ag</span>
<lb n="5988"/><span>tarac na síne isteach ón spéir = gaoth is báisteach: sneachta.</span>
<lb n="5989"/><span>Níl aon tsín is fuaire ná an sioc.  Má tá droch-fhalla i</span>
<lb n="5990"/><span>dtig bíon sé ag tarac na síne isteach, leis.</span></p>
<lb n="5991"/>
<lb n="5992"/><p><span>SINE — Sine seáin = an rud beag a bhíon le feiscint thiar</span>
<lb n="5993"/><span>i scórnaigh duine: bíon ar sile anuas ón gcarabhat (carbal).</span>
<lb n="5994"/><span>Tá an tsine seáin atuithe anuas ar an dteagain agam thiar</span>
<lb n="5995"/><span>i mbéal mo scórnaighe.</span></p>
<lb n="5996"/>
<lb n="5997"/><p><span>SÍNEÁIL — Díon seómra: nó, falla adhmaid idir dhá</span>
<lb n="5998"/><span>sheómra.</span></p>
<lb n="5999"/>
<lb n="6000"/><p><span>SÍNIM — Níl síne ná seáine á dhéanamh agam an aimsir</span>
<lb n="6001"/><span>seo = níl faic.  Táim sínte is seáinte mo dhóthin = strus mo</span>
<lb n="6002"/><span>dhóithínt oibre orm, is é am thraocha go maith.  Shíneas an bata</span>
<lb n="6003"/><span>go teann te leis an asal nuair a tháinig an stailc ann = an</span>
<lb n="6004"/><span>bata a chur na luighe go dóite air.  Ba bheag nár shíneas an</span>
<lb n="6005"/><span>bata le cliatháin na bó.  Sín an bata leis an ndial agus</span>
<lb n="6006"/><span>pleannc an droch-mhúine as.</span></p>
<lb n="6007"/>
<lb n="6008"/><p><span>SÍNSEARACHT — Tá an Ghaoluinn fé dhroch-mheas le sín-</span>
<lb n="6009"/><span>searacht = le fada fada: le fada bhlianta, tamal fada</span>
<lb n="6010"/><span>bhlianta (de bhlianta).  Níl aon ana-shínsearacht ag baint lem</span>
<lb n="6011"/><span>chine = nílid , ann ana-fhada.  Gustal gan sínsearacht ní</span>
<lb n="6012"/><span>fuirist é dh'úmpar.</span></p>
<lb n="6013"/>
<lb n="6014"/><p><span>SÍOB — Thug sé síob 'on mbaile dhom = marcuíocht.  An</span>
<lb n="6015"/><span>mbeidh síob agat?</span></p>
<lb n="6016"/>
<lb n="6017"/><p><span>SIOBHÁN — Siobháinín an chlúimh = Seáinín an chlúimh: péist</span>
<lb n="6018"/><span>a bhíon ag imeacht is clúmh dubh air.  Siobháinín buídhe = éan</span>
<lb n="6019"/><span>go mbíon a bhurlach (brollach) buidhe.</span></p>
<lb n="6020"/>
<lb n="6021"/><p><span>SIOC — Dhein sé sioc aréir.  Tá ana-shioc déanta aige.</span>
<lb n="6022"/><span>aimsir sheacúil í seo.</span></p>
<lb n="6023"/>
<lb n="6024"/><p><span>SÍOCHÁIN — Thánadar chun síochána le chéilig is bhí triúr</span>
<lb n="6025"/><span>ón dtaobh ar láthair na síochána.  Nuair a bhí a shíocháin</span></p>
</div>
<pb n="147"/>
<div><lb n="6026"/><p><span>déanta le Dia aige fuair sé bás.  Ní mór dom dul 'on</span>
<lb n="6027"/><span>tséipéal (sáipéal a deirtear) chun m'anam a dhéanamh is</span>
<lb n="6028"/><span>síocháin le Dia = mo chúntaisí a shocrú le Dia is maitheamh-</span>
<lb n="6029"/><span>nachas a dh'fháil im peacaí (mathúnachas).</span></p>
<lb n="6030"/>
<lb n="6031"/><p><span>SIODAR — Siodar-ghaoth = gaoth cuíbhsach láidir.  Is mór</span>
<lb n="6032"/><span>an tsiodar-ghaoth atá ann ó mhaidin = é ag séide ceart go</span>
<lb n="6033"/><span>leór.  Ag eiriú chun siodar-ghaoithe atá sé.</span></p>
<lb n="6034"/>
<lb n="6035"/><p><span>SIOLG — Bím ag siolg go minic = ceal a bheith orm.</span></p>
<lb n="6036"/>
<lb n="6037"/><p><span>SIOLGAIR — Táid siolgair go maith = ana-olc as.</span></p>
<lb n="6038"/>
<lb n="6039"/><p><span>SIOLGAIRE — Duine a bhíon siolgair: go mbíon ganntar</span>
<lb n="6040"/><span>air.  Siolgaire bocht annróach ocrach = go mbíon easba air.</span>
<lb n="6041"/><span>Siolgaire, leis = duine stuamdha seasamhach ríghin, agus</span>
<lb n="6042"/><span>bíthear á phlé cioca is fearr é nó an sealgaire.</span></p>
<lb n="6043"/>
<lb n="6044"/><p><span>SIOLGAIREACHT — Feic siolgaire.  Táim ag siolgaireacht</span>
<lb n="6045"/><span>le seachtain 'e cheal aon bhlúire tobac, nó éinní — tae nó faic</span>
<lb n="6046"/><span>= ag imeacht fé ghanntar.  Nuair a bhíon duine ar dhroch-</span>
<lb n="6047"/><span>bhia bíon sé ag siolgaireacht — é sin nó an bia bheith gann.</span></p>
<lb n="6048"/>
<lb n="6049"/><p><span>SIOLLA — Tá ana-shiolla aighnis fút = ana-chuid: ana-</span>
<lb n="6050"/><span>imeacht: ana-fhlúirse.  Siolla, leis = scríb cheóil.  Tá</span>
<lb n="6051"/><span>siolla maith fútha ó mhaidin = géar-imeacht — cainnte nó</span>
<lb n="6052"/><span>oibre: táid ag imeacht nó ag obair nó ag cainnt go tiubh:</span>
<lb n="6053"/><span>ba dhóigh leat ortha go rabhadar cruadhógach.  Is éachtach an</span>
<lb n="6054"/><span>tsiollaireacht chainnte atá aca = cainnt thiubh, nó cainnt</span>
<lb n="6055"/><span>mhear gan aon stad.  Bhí ana-shiolla cainnte fén mbacach =</span>
<lb n="6056"/><span>ana-ruith.</span></p>
<lb n="6057"/>
<lb n="6058"/><p><span>SIOLLAIREACHT — Nílean tu ach ag siollaireacht gan</span>
<lb n="6059"/><span>éifeacht = ag stealla amach na cainnte go tiubh te gan aon</span>
<lb n="6060"/><span>stad ná laga do theacht ort.  Bíon siolla cainnte fé n-a</span>
<lb n="6061"/><span>leithéid is is siollaire é héinig.  Feic siolla.</span></p>
<lb n="6062"/>
<lb n="6063"/><p><span>SIOLLÁN — Chuirfeadh sé an siolán fúm dá bhfuigheadh sé</span>
<lb n="6064"/><span>an cothrom chuige = an córda a chrochan na daoine: chrochfadh</span>
<lb n="6065"/><span>sé me: shocróch sé liom.</span>
<lb n="6066"/></p>
</div>
<pb n="148"/>
<div><lb n="6067"/><p><span>SÍOLMHACH — Nára maith a raghaidh do shíolmhach = go dtéighidh</span>
<lb n="6068"/><span>do shíolmhach go h-olc — sé sin do shliocht, do chlann, na daoine</span>
<lb n="6069"/><span>a thiocfaidh id dhiaidh.</span></p>
<lb n="6070"/>
<lb n="6071"/><p><span>SÍOLRUIGHIM — Níl aon mhaith ionnam chun prátaí ná éinní</span>
<lb n="6072"/><span>a shíolrú = a chur ag fás: a chur ag dul i líonmhaireacht.</span>
<lb n="6073"/><span>Tá na préacháin ag síolrú go tiubh toisc gan na gunnaí bheith</span>
<lb n="6074"/><span>ann = ag dul i líonmhaireacht.</span></p>
<lb n="6075"/>
<lb n="6076"/><p><span>SÍOLUIGHIM — Níl Éire ag síolú chuige (= i n-aochor) an</span>
<lb n="6077"/><span>aimsir seo, ach tá síol na h-Éirean ag síolú i n-áiteana</span>
<lb n="6078"/><span>eile.  Tá na coiníní ag síolú go tiubh ar a shon go mbítear á</span>
<lb n="6079"/><span>marú.  Feic síolruighim.  Tá an Fhrainnc ag síolú 'e bhreis</span>
<lb n="6080"/><span>ar Shasana = ag dul i líonmhaireacht.  Bhíon gach iasc ag</span>
<lb n="6081"/><span>síolú gach bliain = breis do theacht ortha.</span></p>
<lb n="6082"/>
<lb n="6083"/><p><span>SÍOMÁDUIDHE — Duine neamh-anamúil chun gnótha, nó</span>
<lb n="6084"/><span>chun éinní: duine mall: ní thuitfeadh aon obair leis.  Ní</span>
<lb n="6085"/><span>bheidh éinní scríobhtha agat go deó, a shíomáduí.</span></p>
<lb n="6086"/>
<lb n="6087"/><p><span>SÍOMÁDUÍOCHT — Ní ag obair a bhíon tu ach ag síomáduíocht</span>
<lb n="6088"/><span>= ag obair go neamh-anamúil, go mall dúr.  Bhíos ag síomá-</span>
<lb n="6089"/><span>duíocht liom ar scoil = ag gluaiseacht go mall ríghin.  Ag</span>
<lb n="6090"/><span>síomáduíocht ó scoil = ag éaló, agus gan sa tsiúl ach marbh-</span>
<lb n="6091"/><span>ghnó (mara-ghnó) de shaghas éigint — bheith caite cois claidhe nó</span>
<lb n="6092"/><span>cúrsa éigint eile gan anam.</span></p>
<lb n="6093"/>
<lb n="6094"/><p><span>SÍON — Thána ó thaobh na síne go taobh na fothana = an</span>
<lb n="6095"/><span>taobh go mbíon an bháisteach is an ghaoth is an sneachta.</span></p>
<lb n="6096"/>
<lb n="6097"/><p><span>SIOPA — Nuair a bhíos ag cur Eibhlín go dtí an gclochar</span>
<lb n="6098"/><span>thugas isteach 'on mbaile mór í is thairigíos tríd an siopa í =</span>
<lb n="6099"/><span>fuaireas sa tsiopa gach ball éadaigh di is gach ní a theastuigh</span>
<lb n="6100"/><span>uaithi: gach ní a dh'fháilt nua di.  Níor mhaith liom duine a</span>
<lb n="6101"/><span>tharac tríd an siopa anois mar tá na h-earraí ró-dhaor.  Tá</span>
<lb n="6102"/><span>sé de chuma ort gur tairigíodh tríd an siopa thu indé tán</span>
<lb n="6103"/><span>tu chó galánta san.</span></p>
<lb n="6104"/>
<lb n="6105"/><p><span>SÍOR — Ag dul i bhfeabhas síor me, ag dul i bhfeabhas síor</span>
<lb n="6106"/><span>atáim = i gcómhnuí.  Feic siar.</span>
<lb n="6107"/></p>
</div>
<pb n="149"/>
<div><lb n="6108"/><p><span>SÍORUÍOCHT — Is anamh a thagan éinne thar n-ais ón síor-</span>
<lb n="6109"/><span>uíocht = ón saol eile.  Táim ag treabha (liom) ar an síoruíocht</span>
<lb n="6110"/><span>= ar an mbás, ag déanamh ar an mbás.  Tá Dia ann an</span>
<lb n="6111"/><span>uile shíoruíocht roimis an uile shaol = chó fada is atá fada</span>
<lb n="6112"/><span>ann: níos fuide ná mar a dh'fhéadfá a thuiscint.</span></p>
<lb n="6113"/>
<lb n="6114"/><p><span>SÍOS — Fuair na prátaí ana-bhrise síos aréir ón ngaoith =</span>
<lb n="6115"/><span>deineadh iad do bhrise síos go mór.  Tógan sé rógaire chun</span>
<lb n="6116"/><span>rógaire eile a chur síos = a shárú, greim a dh'fháilt air, an</span>
<lb n="6117"/><span>lá a dh'fháilt air.  Táimíd ag dul síos san imirt is caith-</span>
<lb n="6118"/><span>fimíd tabhairt suas = tá ag dul ró-dhian orainn, tá an lá á</span>
<lb n="6119"/><span>dh'fháilt orainn: sinne bheith ag cailliúint.  Níor chuaidh an</span>
<lb n="6120"/><span>chainnt (nó éinní) síos ró-mhaith liom = níor thaithn go ró-</span>
<lb n="6121"/><span>mhaith liom.  Níor chuaidh an fheóil síos go maith liom, ná na</span>
<lb n="6122"/><span>milseáin, mar d'itheas an iomarca díobh = ghoill an fheóil is na</span>
<lb n="6123"/><span>misleáin orm.  Bhíos á mhola go bínn is chuaidh san síos go</span>
<lb n="6124"/><span>h-éachtach leis.  Bhís a d'iarraidh me chur síos = me ísliú,</span>
<lb n="6125"/><span>mo chreidiúint a bhrise, a dhúbhachtaint.  Tá an mála plúir</span>
<lb n="6126"/><span>ana-fhada síos is gan é againn ach seachtain = mór-chuid de</span>
<lb n="6127"/><span>ídithe.  Tá sé síos go dtí n-a bhun, beag nách.  Tá sé thíos</span>
<lb n="6128"/><span>ar fad, agus sin é an críochnú a théighean ar gach mála =</span>
<lb n="6129"/><span>gan aon faic fágtha ann, é croithte amach.  Dá mbéinn</span>
<lb n="6130"/><span>déanach don dtraen ní raghadh sé síos liom i n-aochor.  Tá</span>
<lb n="6131"/><span>mo mhisneach síos go maith i ndiubh = íseal, briste.  Is minic</span>
<lb n="6132"/><span>síos droch-bhean tíghe — síos ón dteine is ar fuaid na cistine</span>
<lb n="6133"/><span>= deinean sí mórán imeachta ar fuaid na cistine: tógan sí</span>
<lb n="6134"/><span>trí truis chun gnó an t-aon trus amháin ag an ndeigh-bhean</span>
<lb n="6135"/><span>tíghe a dhéanamh.  Tá an taobh síos suas den bhfear bocht =</span>
<lb n="6136"/><span>tá sé iompuithe taobh síos suas, bun-ós-cionn-dá ndeinfí</span>
<lb n="6137"/><span>díobháil mhór dhó, a bhean do dh'fháilt bháis, nó aon droch-ní mór.</span>
<lb n="6138"/><span>Táim tríd an dtalamh síos le náire = ana-náire bheith orm:</span>
<lb n="6139"/><span>oiread san go raghainn síos tríd an dtalamh chun me héinig</span>
<lb n="6140"/><span>a chur i bhfolach.  Cuir síos do pheacaí = inis iad: tabhair</span>
<lb n="6141"/><span>amach iad — sagart ag éisteacht faoisdine a déarfadh.</span>
<lb n="6142"/><span>Chuaidh mo mhisneach síos nuair a chuala an droch-scéal.  Thug na</span>
<lb n="6143"/><span>saighdiúirí an taobh síos suas dom sheómra = gach ní a chur</span>
<lb n="6144"/><span>bun-ós-cionn ann: é réaba.  Tá an taobh síos suas dem</span>
<lb n="6145"/><span>sheómra aca.  Tá síos suas orm le seachtain = gan an goile</span>
<lb n="6146"/><span>bheith socair agam: an bia a théighean síos tagan sé aníos</span>
<lb n="6147"/><span>aríst: nó cur-amach is buinneach bheith ann i dteannta a</span>
<lb n="6148"/><span>chéile.  Tá an dorn prátaí luatha a bhí agam síos go dtí</span></p>
</div>
<pb n="150"/>
<div><lb n="6149"/><p><span>an gcré ag an sioc, ag an asal = dóighte síos, nó ite síos.</span>
<lb n="6150"/><span>Thugas an taobh síos suas do Shéamas le h-aon bhuille amháin =</span>
<lb n="6151"/><span>leagas é.  Scríobh an ceacht go tapaidh is ná bíodh aon tsíos</span>
<lb n="6152"/><span>suas agat leis = gíotáil: bheith suas is anuas leis: gan</span>
<lb n="6153"/><span>bheith ag spreóitseáil air.  Ní raibh aon tsíos suas agam leis</span>
<lb n="6154"/><span>an ngnó ach chríochnuíos amach é d'aon scríb amháin.  Ní bheidh</span>
<lb n="6155"/><span>aon tsíos suas agam leis an bhfear san = deighleáil, nó</span>
<lb n="6156"/><span>deighleáil ar feadh tamal aimsire.</span></p>
<lb n="6157"/>
<lb n="6158"/><p><span>SIOSMAIREACHT — Cuirídh uaibh an tsiosmaireacht ansan =</span>
<lb n="6159"/><span>cogarnach: cainnt íseal le chéile nuair a bhíon an anál ag</span>
<lb n="6160"/><span>feaduíl amach as an mbéal.</span></p>
<lb n="6161"/>
<lb n="6162"/><p><span>SIOSMAIRT — Bhí ana-shiosmairt cainnte aca = daoine bheith</span>
<lb n="6163"/><span>ag siosmaireacht: scata páistí, cig., ag meabhrú rud</span>
<lb n="6164"/><span>éigint, nó gasra daoine is gach éinne ag cur a scéil héinig</span>
<lb n="6165"/><span>i n-úil sa tslí seo thuas.  Cliosmairt agus gliosmairt dhá</span>
<lb n="6166"/><span>fhocal eile air.</span></p>
<lb n="6167"/>
<lb n="6168"/><p><span>SIOT — Bhí siot fuaim fothram ar fuaid an tseómra =</span>
<lb n="6169"/><span>ana-fhothrom.  Leanaid na focla san i dtriúr a chéile.</span></p>
<lb n="6170"/>
<lb n="6171"/><p><span>SIOTA — Sin peata, nó an téad bheag a choimeádan an</span>
<lb n="6172"/><span>seól i mbád: ceangluíon sí eirball an tseóil thíos.</span></p>
<lb n="6173"/>
<lb n="6174"/><p><span>SIOTALACH — Balcaire tútach de dhuine: duine maith</span>
<lb n="6175"/><span>garbh reamhar: alpachán de gharsún (nó de ghearrachaile) go</span>
<lb n="6176"/><span>mbíon an fheóil go maith air.</span></p>
<lb n="6177"/>
<lb n="6178"/><p><span>SISÉAL — Ceann d'úirlisí an tsiúinéara.</span></p>
<lb n="6179"/>
<lb n="6180"/><p><span>SISIÚRTHA — Tán tu sisiúrtha = géar sa teangain: gearra</span>
<lb n="6181"/><span>is faor in sa gcainnt agat: gan an t-aighneas sa bhfraoch ort</span>
<lb n="6182"/><span>nuair a theastuíon sé.</span></p>
<lb n="6183"/>
<lb n="6184"/><p><span>SIÚBHAL — Ar chualaís aon scéal nua ar do shiúlta, id</span>
<lb n="6185"/><span>shiúlta, trís do shiúlta? = nuair a bhís san imeacht mar seo</span>
<lb n="6186"/><span>is mar siúd: it 'imeachtaí.  Nuair a bhíon scéal (nó éinní)</span>
<lb n="6187"/><span>ag imeacht ar siúl ba mhaith liom greim a dh'fháilt air = san</span>
<lb n="6188"/><span>imeacht, sa tsiúl.  Bí siúl maith fén ngluaisteán, fén</span>
<lb n="6189"/><span>árthach = gluaiseacht.  Scaoileas litir sa tsiúl chúghat indé</span></p>
</div>
<pb n="151"/>
<div><lb n="6190"/><p><span>= chuin siúil.  Ní gá dhóibh ach méar a leaga ar a chéile agus</span>
<lb n="6191"/><span>siúd an bhruighin sa tsiúl eatorra = ar bun, ag imeacht. Tá</span>
<lb n="6192"/><span>ana-shiúl cainnte fút = gluaiseacht.  Feic siúbhlóid.</span></p>
<lb n="6193"/>
<lb n="6194"/><p><span>SIÚBHLÓID — Bím ag siúlóid oíche = ag siúl san oíche, ag</span>
<lb n="6195"/><span>siúl oíche.  Cuir uait an tsiúlóid oíche.  De shiúlóid oíche a</span>
<lb n="6196"/><span>thánag ón Scairbh go h-inis.</span></p>
<lb n="6197"/>
<lb n="6198"/><p><span>SIÚD — Dubhart leis so nó súd de rud a dhéanamh = é seo</span>
<lb n="6199"/><span>nó é siúd: saghas éigint.  Táim níosa fearr ná thu mar seo</span>
<lb n="6200"/><span>is mar siúd = ar an slí seo is ar an slí siúd: ar gach uile</span>
<lb n="6201"/><span>shaghas slí.  Is mó é mo sheómra ná do sheómra-sa mar seo</span>
<lb n="6202"/><span>is mar siúd.  Conus é siúd a bhí an scéal agat? = cad é an</span>
<lb n="6203"/><span>tslí siúd a dúbhraís a bhí an scéal agat — ag tagairt d'ínsint</span>
<lb n="6204"/><span>éigint a tugadh cheana ar an gcúrsa nó ar an scéal?</span></p>
<lb n="6205"/>
<lb n="6206"/><p><span>SIÚICRE — Níl blas an tsiúicre ar an dtae.  Tá an</span>
<lb n="6207"/><span>iomarca siúicre ar an dtae.  Siúicre rua = an siúicre</span>
<lb n="6208"/><span>a bhíon saghas buídhe i n' fhéachaint.  An siúicre coitianta =</span>
<lb n="6209"/><span>siúicre bán a bhíon 'na ghráinniacha beaga.  Siúicre bán.</span>
<lb n="6210"/><span>Siúicre na sagart = an saghas a bhíon 'na chnapánaibh.  Cuir</span>
<lb n="6211"/><span>siúicre go leór ar do chuid tae.</span></p>
<lb n="6212"/>
<lb n="6213"/><p><span>SIULPAIM — Tá an gamhain ag siulpa na bó, an t-uan na</span>
<lb n="6214"/><span>caorach, an coileán an mhadra = ag deól nuair a bhíon an</span>
<lb n="6215"/><span>bainne gann ag an máthair.  Shiulp sé í.  Tá an bhó siul-</span>
<lb n="6216"/><span>paithe.  Shniug an cailín an bhó is ansan shiulp an gamhain</span>
<lb n="6217"/><span>í = dheól pé deór (diúr) a bhí fágtha.  Ní bhfuaireas dom</span>
<lb n="6218"/><span>breicfeasta ach siulpa beag bainne = braon beag.  Dheineas</span>
<lb n="6219"/><span>an bhó a shiulpa tréis í chrú.</span></p>
<lb n="6220"/>
<lb n="6221"/><p><span>SIÚRÁIL — Táim i n'amhras láidir gur tusa dhein é ach</span>
<lb n="6222"/><span>níl aon tsiúráil cheart agam air = deimhniú.  Dá mbéadh</span>
<lb n="6223"/><span>aon tsiúráil cheart agam id choinnibh gheófá uaim é.  Tá</span>
<lb n="6224"/><span>sórt siúrála agam air ach ní leór é.</span></p>
<lb n="6225"/>
<lb n="6226"/><p><span>SIÚRÁLTA — Chó siúrálta is atá an ghrian an an spéir:</span>
<lb n="6227"/><span>chó siúrálta leis na réilthíní, le bás = le h-aon rud riamh.</span></p>
<lb n="6228"/>
<lb n="6229"/><p><span>SLADUÍOCHT — Eirigh as an sladuíocht = robáil, bithún-</span>
<lb n="6230"/><span>tuíocht, an saghas is tofa den ngoid.</span>
<lb n="6231"/></p>
</div>
<pb n="152"/>
<div><lb n="6232"/><p><span>SLAGHDÁN — Is minic a fuair duine fuacht is nár tháinig</span>
<lb n="6233"/><span>sé chun slaghdáin dó.</span></p>
<lb n="6234"/>
<lb n="6235"/><p><span>SLAIMICE — Slaimice Feóla nó cabáiste = blúire a</span>
<lb n="6236"/><span>bhíon bog liobarnach.  Ní tugtar slaimice air go mbíon sé bog</span>
<lb n="6237"/><span>beirithe, ach bhéadh sé amhlaidh, leis, sar a mbeireófaí i n-aochor é.</span>
<lb n="6238"/><span>Tá an cabáiste 'na shlaimice.  Maitheas an tslaimice.  Fág</span>
<lb n="6239"/><span>an áit, a shlaimice = gamal liobarnach bog baoth, gan bheith</span>
<lb n="6240"/><span>fáiscithe.  Tá slaimicí éadaigh orm = éadaighe gioblacha</span>
<lb n="6241"/><span>boga.  Bearraigh na slaimicí sin dem chasóig = giobail.</span></p>
<lb n="6242"/>
<lb n="6243"/><p><span>SLAIMICEÁIL — Bhí sé ag slaimiceáil an bhídh ar a dhícheal</span>
<lb n="6244"/><span>= á alpa is á shluga is á chur siar go tapaidh gan slacht, gan</span>
<lb n="6245"/><span>ghearra go mion deas.  Bhíos ag slaimiceáil liom ar mo</span>
<lb n="6246"/><span>dhícheal.  Slaimiceáil chúghat é sin is brostuigh = caith isteach</span>
<lb n="6247"/><span>chúghat héinig gan bheith ró-airitheach.  Tá an méid sin slaimi-</span>
<lb n="6248"/><span>ceálta agam.</span></p>
<lb n="6249"/>
<lb n="6250"/><p><span>SLAIMICEÁLTA — Tá an fheóil slaimiceálta (nó an</span>
<lb n="6251"/><span>t-éadach, nó duine) = bheith briste giobalach stracaithe.  Tá</span>
<lb n="6252"/><span>an aimsir gránna priosalálta slaimiceálta = fliuch salach</span>
<lb n="6253"/><span>bog.  Tá an lá slaimiceálta salach.</span></p>
<lb n="6254"/>
<lb n="6255"/><p><span>SLÁINTE — Is milis an rud an tsláinte.  Nílim baoch</span>
<lb n="6256"/><span>dom shláinte mar níl sí ar fóghnamh.  Ní thiocfair chun do</span>
<lb n="6257"/><span>shláinte aríst mar tán tu ró-imithe = ní dheinfidh tu teacht</span>
<lb n="6258"/><span>suas ceart ná teacht chun cinn.  Sláinte gan slaghdán chúghat.</span>
<lb n="6259"/><span>Sláinte na bhfear is go mairidh na mná go deó = sláinte a</span>
<lb n="6260"/><span>óltar uaireanta.  Fé thuairim do shláinte, a mhic ó.  Nó</span>
<lb n="6261"/><span>"do shláinte": nó "sláinte mhaith."  Sláinte 's saol</span>
<lb n="6262"/><span>chúghat is tréithe maithe; is tréis do shaoil duit bás gan</span>
<lb n="6263"/><span>pheaca.  D'ólamair sláinte na sár-fhear, sláinte Mháire.</span>
<lb n="6264"/><span>Tar id shláinte.  Dá ndeineadh duine sraoth is é breóite</span>
<lb n="6265"/><span>deirtear gur brise ar an mbreóiteacht é is deirtear "tar</span>
<lb n="6266"/><span>id shláinte" (i tsláinte).  Deirtear é le h-éinní a bhéadh</span>
<lb n="6267"/><span>gabhtha thairis an anachain nó tréis triail nó cruachás nó</span>
<lb n="6268"/><span>galar a chur de.  Déarfaí le duine a bhéadh tréis rás a</span>
<lb n="6269"/><span>chríochnú, nó trus fada a thabhairt nó éinní mar sin.  Níl aon</span>
<lb n="6270"/><span>phioc den tsláinte fágtha agam.</span></p>
<lb n="6271"/>
<lb n="6272"/><p><span>SLAMÁS — Tá slamás gas ar na prátaí = gais shaibhre</span>
<lb n="6273"/><span>bhoga.  Níl ins na gais sin ach slamás.  Tá na prátaí 'na</span></p>
</div>
<pb n="153"/>
<div><lb n="6274"/><p><span>slamás.  Tá an iomarca slamáis ar an ngort = saibhreas</span>
<lb n="6275"/><span>barra.  Tá na prátaí 'na slamás fuar-bheirithe — prátaí a</span>
<lb n="6276"/><span>bhéadh beirithe fuar le fada = i n-aon bhrat trom saibhir</span>
<lb n="6277"/><span>amháin.  Níl na prátaí ró-thrim agaibh?  Níl: prátaí</span>
<lb n="6278"/><span>slamáis seadh iad = bhí an iomarca de sna gais ortha.  Gas</span>
<lb n="6279"/><span>slamáis = gas (árd) bog lán d'uisce.  Ní gá dhuit dul chun</span>
<lb n="6280"/><span>slamáis ar an bhfeóil, ar aon tsaghas bídh = an iomarca de</span>
<lb n="6281"/><span>a chaitheamh.  Ná téir chun slamáis ar an móin = gan an</span>
<lb n="6282"/><span>iomarca di a chur síos.  Ar an airgead = gan é (nó an</span>
<lb n="6283"/><span>iomarca de) a chaitheamh go bog.  Is féidir an focal slamás</span>
<lb n="6284"/><span>do chur ag obair ar aon tsaghas tora (coirce, cig.) a bhéadh</span>
<lb n="6285"/><span>ró-shaibhir.  Bíon tor slamáis ar gach aon tsaghas díobh.  Tá</span>
<lb n="6286"/><span>slamás breá gruaige agat.</span></p>
<lb n="6287"/>
<lb n="6288"/><p><span>SLÁN — Slán an bhó: nó, slán máthair an bhainne = gura</span>
<lb n="6289"/><span>slán — deirtear nuair óltar deoch bhainne.  Fuaireas seilbh</span>
<lb n="6290"/><span>shlán sa talamh = seilbh cheart iomlán nár bhaol dom í chailliú-</span>
<lb n="6291"/><span>int.  Fuair an fear bocht bás gránna, slán mo chómhartha</span>
<lb n="6292"/><span>(nó, slán ár gcómhartha) = cainnt a deirtear nuair a bítear</span>
<lb n="6293"/><span>ag trácht thar duine a fuair bás nó gur thárluigh droch-ní</span>
<lb n="6294"/><span>éigint dó.  Tá cos thinn ag Pádraig go bhfuil mannta maith</span>
<lb n="6295"/><span>aisti, slán mo chómhartha.  Tugaim mo shlán fút, bheirim mo</span>
<lb n="6296"/><span>shlán fút = dein do dhícheal (is do mhíle dícheal): níl aon</span>
<lb n="6297"/><span>bheann agam ort ná ar do dhícheal: mise is beag beann ort:</span>
<lb n="6298"/><span>is beag mo bheann ort.  Tógfad an lampa as do sheómra.</span>
<lb n="6299"/><span>a shlán fút: nó a shlán fút é dhéanamh, é thógaint = tugaim</span>
<lb n="6300"/><span>(nó bheirim) a shlán fút é thógaint as mo sheómra.</span></p>
<lb n="6301"/>
<lb n="6302"/><p><span>SLÁNUIGHIM — Táthar ag déanamh cleamhnais ach níl sé</span>
<lb n="6303"/><span>slánuithe fós = críochnuithe amach.  Slánóchad (slánód) céad</span>
<lb n="6304"/><span>má bhíon an tsláinte ar fóghnamh agam = mairfead leis an</span>
<lb n="6305"/><span>méid sin aoise.  Níor shlánuíos uair a' chluig sa tig = níor</span>
<lb n="6306"/><span>chríochnuíos, níor thugas amach.</span></p>
<lb n="6307"/>
<lb n="6308"/><p><span>SLAOD — Bhíos im shlaod colata = cnap colata, trom-</span>
<lb n="6309"/><span>shuan a bheith orm.  Táim i n-aon tslaod amháin = gan bheith</span>
<lb n="6310"/><span>anamúil; marbh ag cola nó slaghdán nó breóiteacht, nó</span>
<lb n="6311"/><span>inní: bhéadh duine amhlaidh dá mbéadh sé lasta suas is cuma</span>
<lb n="6312"/><span>bhreóite air.  Tá a cuid gruaige ag imeacht i n-aon tslaod</span>
<lb n="6313"/><span>amháin le gaoith = i n-aon bhrat amháin.</span>
<lb n="6314"/></p>
</div>
<pb n="154"/>
<div><lb n="6315"/><p><span>SLAT — Tá an naomhóg lán go slait = lán go barra, lán</span>
<lb n="6316"/><span>suas.  Tá an leabhar nótaí lán go slait = líonta lán amach.</span>
<lb n="6317"/><span>Mar an gcéadna bhéadh mála, mo cheann, béal, bolg, lán go</span>
<lb n="6318"/><span>slait.  Cad tá ar an slait do (de) san? = an mór a chosnóch</span>
<lb n="6319"/><span>slat de (d'éadach, cig.)?  Cheannuíos an capall ar shlat-</span>
<lb n="6320"/><span>mharga = ar ana-mharga: saor go maith.  Slat na croiche</span>
<lb n="6321"/><span>= an tslat a bhíon ag imeacht treasna agus go mbíon an</span>
<lb n="6322"/><span>raca (raca na teine) air.</span></p>
<lb n="6323"/>
<lb n="6324"/><p><span>SLEABHAC — Tá ana-shleabhac san áit, sa bhóthar, ar an</span>
<lb n="6325"/><span>gcnoc = ísleán, fánaidh.  Chuireas sleabhac maith orm héinig</span>
<lb n="6326"/><span>= leath-cheann, leath-taobh: me héin nó mo cheann a chaitheamh</span>
<lb n="6327"/><span>amach nó cliathánach ag cainnt nó ag éisteacht.  Tá sleabhac</span>
<lb n="6328"/><span>ort chun aighnis.  Bhí faid mo bhaise de shleabhac uirthi = a</span>
<lb n="6329"/><span>ceann sáite amach an fhaid sin aici, nó a ceann ar a bais</span>
<lb n="6330"/><span>is é sáite amach an fhaid sin.</span></p>
<lb n="6331"/>
<lb n="6332"/><p><span>SLEABHACAIRE — Duine go mbéadh aghaidh chaol air:</span>
<lb n="6333"/><span>bhéadh a bhéal is a smig ag caolú amach — nuair a bhéadh sé ag</span>
<lb n="6334"/><span>cainnt, ach go h-áirithe.</span></p>
<lb n="6335"/>
<lb n="6336"/><p><span>SLEAMHAIN — Íosfadh cat sleamhain féin páideóg = ithean</span>
<lb n="6337"/><span>cat ciúin féin ím: cuma mhacánta bheith air.  Tá an buachaill</span>
<lb n="6338"/><span>úd slím sleamhain = glic: agus cuma shéimh dheas mhacánta</span>
<lb n="6339"/><span>ar an dtaobh amuigh aige.  An taobh sleamhain amach is an</span>
<lb n="6340"/><span>taobh cam isteach = imeacht an rógaire, an té a bhíon glic.</span>
<lb n="6341"/><span>Coimeádan sé an droch-mhianach gan teasbáint.</span></p>
<lb n="6342"/>
<lb n="6343"/><p><span>SLEAMHNUIGHIM — Ná sleamhnuigheadh aon fhocal uait =</span>
<lb n="6344"/><span>ná ritheadh ort, ná scéitheadh.  Bhí an pháirc sleamhain is</span>
<lb n="6345"/><span>baineadh sleamhnú asam = shleamhnuíos.  Bhí an fhairrge garbh</span>
<lb n="6346"/><span>ach tá sí ag sleamhnú aríst = ag eiriú sleamhain.  Tá an lá</span>
<lb n="6347"/><span>ag sleamhnú tharainn, nó uaim = ag imeacht (i gan fhios).  Tá</span>
<lb n="6348"/><span>an lá sleamhnuithe uaim = imithe, caite, i gan fhios dom.</span>
<lb n="6349"/><span>Tabhair aire dot' shláinte mar ní bhraithfá ag sleamhnú uait</span>
<lb n="6350"/><span>í.  Baineadh sleamhnú aisti — as mo theangain = d'imigh</span>
<lb n="6351"/><span>cainnt ná raibh oiriúnach orm: scéidh cainnt orm.</span></p>
<lb n="6352"/>
<lb n="6353"/><p><span>SLEANNDAR — Tá sleanndar sróna ort = cainncín fada</span>
<lb n="6354"/><span>caol.</span>
<lb n="6355"/></p>
</div>
<pb n="155"/>
<div><lb n="6356"/><p><span>SLÍ — Seachain tu héinig air sin: tá an dá shlí aige =</span>
<lb n="6357"/><span>an dá thaobh: tugan sé an dá thaobh leis.  Bhí fios slí an</span>
<lb n="6358"/><span>tsagairt againn roim ré = bhí fhios againn cad é an saghas</span>
<lb n="6359"/><span>slí a bhí aige, cad é an saghas meóin is béasa is mar sin.</span>
<lb n="6360"/><span>Dhíolas púnt as na bróga is ní raibh san as an slí = gan bheith</span>
<lb n="6361"/><span>ró-dhaor ná ró-shaor.  Ní fearr slí a dh'fhéadfá tharac</span>
<lb n="6362"/><span>chúghat (nó ort) chun tu héinig a neartú ná siúl fada a</span>
<lb n="6363"/><span>dhéanamh gach lá = seift, imeacht.  Níl na cosa as an slí</span>
<lb n="6364"/><span>agat = bheith bun-ós-cionn: nílid, cig, ró-mhór.  An tslí</span>
<lb n="6365"/><span>dhíreach is fearr = an tslí mhacánta.  Tán tu go mór as an</span>
<lb n="6366"/><span>slí sa bhfreagra = amú.  Ní ceart duit tu héin a chur as</span>
<lb n="6367"/><span>do shlí ar mhaithe liom = as an slí a bhéadh réidh díreach rómhat:</span>
<lb n="6368"/><span>breall do chur ort héinig.  Cuir slí ar an dtreasc = an</span>
<lb n="6369"/><span>faor do chur uirthi i gceart: í shocrú chun oibre.  Raghad</span>
<lb n="6370"/><span>abhaile amáireach ar aon tslí = ach go h-áirithe, pér domhan é:</span>
<lb n="6371"/><span>ar chú nó ar chleas.  An tslí a bhím ar maidin bím tráthnóna</span>
<lb n="6372"/><span>= bím tráthnóna fé mar a bhím ar maidin.  Ní mór dom</span>
<lb n="6373"/><span>slí a chur ar an dtreasc mar tá sí ró-dhocht chun dul tríd an</span>
<lb n="6374"/><span>adhmad.  Táim sásta liom héinig i n-aon tslí ná béinn i</span>
<lb n="6375"/><span>bhfiacha = ach gan fiacha bheith orm.  Tá daoine ann a thabharfadh</span>
<lb n="6376"/><span>na seacht slite isteach chun rud a rá nó a dhéanamh = bhéadh</span>
<lb n="6377"/><span>an oiread san slite aca chun —.  Ní féidir liom camán a</span>
<lb n="6378"/><span>dhéanamh toisc gan an tslí agam chuige = na h-úirlisí, na</span>
<lb n="6379"/><span>fearaistí.  Níl slí agam ar rud = cóir, neart, cothrom,</span>
<lb n="6380"/><span>nílim ábalta air.  Níl an tslí agam chun féar a tharac ná</span>
<lb n="6381"/><span>cleamhnas a dhéanamh = níl capall agam ná airgead.  Níor</span>
<lb n="6382"/><span>chuala an focal ar aon tslí go gcuímhníghim air = chó fada is is</span>
<lb n="6383"/><span>féidir liom é thabhairt chun mo chuímhnte ar aon tsaghas slí.</span>
<lb n="6384"/><span>Dheinfinn mo shlí leis an mBéarla = mo ghnó.  Bhíos sa tslí is</span>
<lb n="6385"/><span>go mb'fhearr liom bheith marbh = i slí go -.  Nílim leath-</span>
<lb n="6386"/><span>shlí tríd an gceacht fós.  Tá slí bhreá bhog agat, is slí chráite</span>
<lb n="6387"/><span>channcarach agam.  Bhíos leath-shlí chun bheith ar meisce.  Sé</span>
<lb n="6388"/><span>do shlí-se bheith ag imeacht le h-aer an tsaoil i gcómhnuí.</span>
<lb n="6389"/><span>imigh ar do rogha slí: dein an obair ar do rogha slí = mar</span>
<lb n="6390"/><span>is maith leat, dréir do thoile féinig.</span></p>
<lb n="6391"/>
<lb n="6392"/><p><span>SLIBIRÍN — Bhíomair 'nár slibiríní maol-bháite = fliuchaithe</span>
<lb n="6393"/><span>go maith.  Tá sé 'na shlibirín maol-bháite, is é cúnlaithe</span>
<lb n="6394"/><span>isteach is tairricthe caol ag an bhfliucha.  Táim im shlibirín</span>
<lb n="6395"/><span>fliuch fuar, fáiscithe isteach ar a chéile.  Slibín nó slipín,</span>
<lb n="6396"/><span>leis.</span>
<lb n="6397"/></p>
</div>
<pb n="156"/>
<div><lb n="6398"/><p><span>SLIGIRÍN — Dá mbéadh sligiríní ar sile leat, nó ag</span>
<lb n="6399"/><span>tuitim asat, ní phósfainn thu = na h-órnáidí a bhíon ar sile</span>
<lb n="6400"/><span>síos as slabhra uaireadóra, as fáinní cluas, agus mar sin.</span></p>
<lb n="6401"/>
<lb n="6402"/><p><span>SLÍM — Is slím sleamhain an bórd é = leibhéalta, mín, gan</span>
<lb n="6403"/><span>bheith garbh: nó tanuí.</span></p>
<lb n="6404"/>
<lb n="6405"/><p><span>SLIMIDE — Seilmide.  Nách tu an slimide! = nách mall</span>
<lb n="6406"/><span>dúr an duine thu-le duine a bhéadh ag teacht nó ag obair</span>
<lb n="6407"/><span>go mall.</span></p>
<lb n="6408"/>
<lb n="6409"/><p><span>SLIMIDEÁIL — Nílimíd ach ag slimideáil linn indiubh</span>
<lb n="6410"/><span>= ag gluaiseacht, ag obair, go mall.  Cuir uait an tslimi-</span>
<lb n="6411"/><span>deáil = imeacht an tslimide.</span></p>
<lb n="6412"/>
<lb n="6413"/><p><span>SLINNEÁN — Tá slinneán na bó ar lár = imithe síos as</span>
<lb n="6414"/><span>ionad i slí is go mbéadh cos léi níosa sia ná na trí cosa eile.</span></p>
<lb n="6415"/>
<lb n="6416"/><p><span>SLIOS — Tá slios uirthi chun cainnte = sleabhac: leath-</span>
<lb n="6417"/><span>cheann: leath-taobh: gob.  Ní rabhas riamh sa tslios san ó</span>
<lb n="6418"/><span>dheas = dúthaigh, ceanntar.</span></p>
<lb n="6419"/>
<lb n="6420"/><p><span>SLIS — Blúire adhmaid chun éadach a níghe.</span></p>
<lb n="6421"/>
<lb n="6422"/><p><span>SLOINNE — N'fheadair éinne cad é an tsloinne gur díobh</span>
<lb n="6423"/><span>thu = cine, muíntir.  Níl fhios agam cad é an tsloinne a bhí</span>
<lb n="6424"/><span>uirthi = cad é an tarna cuid dá h-ainm, ciaca Dálach í nó</span>
<lb n="6425"/><span>Ceallachánach, cig.  Níl do shloinne ar an mbaile seo = duine</span>
<lb n="6426"/><span>den tsloinne chéadna.  Daoine d'aon chine, d'aon mhuíntir</span>
<lb n="6427"/><span>amháin = d'aon tsloinne amháin.</span></p>
<lb n="6428"/>
<lb n="6429"/><p><span>SLUGAIM — Ag sluga bainne = á leigint siar go tiubh,</span>
<lb n="6430"/><span>agus 'na thaoscáin mhóra.  Bhí sé ansan ag sluga na cainnte</span>
<lb n="6431"/><span>= á tógaint isteach — gach focal de.  Tán tu ag sluga na</span>
<lb n="6432"/><span>h-imeartha anocht = á thabhairt isteach chúghat héinig go tiubh:</span>
<lb n="6433"/><span>á bhuachtaint go léir.  Bhí ana-shluga ar iasc thall i Sasana</span>
<lb n="6434"/><span>nuair a bhí an coga mór sa tsiúl = ana-éileamh, ana-thógaint.</span>
<lb n="6435"/><span>Nách éachtach an sluga atá aca — le daoine amplúla i n-ithe</span>
<lb n="6436"/><span>nó i n-ól = an tslí atá aca chun rudaí a leigint síar.  Bíon</span>
<lb n="6437"/><span>góilín mór fairsing de scórnaigh aige n-a leithéidí.</span>
<lb n="6438"/></p>
</div>
<pb n="157"/>
<div><lb n="6439"/><p><span>SLUGÓG — Bain slugóg as an gcupán, as an mbainne =</span>
<lb n="6440"/><span>casa díghe, deoch ná béadh ró-mhór, an deoch a thógfá d'aon</span>
<lb n="6441"/><span>iarracht amháin.</span></p>
<lb n="6442"/>
<lb n="6443"/><p><span>SLUID — Agat-sa a fuarathas an tsluid = cuid dhuine</span>
<lb n="6444"/><span>eile: rud a bhéadh goidthe (goitithe).</span></p>
<lb n="6445"/>
<lb n="6446"/><p><span>SLUPAR-SLAPAR — Tá slupar-slapar aige sa phluda;</span>
<lb n="6447"/><span>nó, gach aon slupar-slapar = nuair a bhéadh na cosa ag teacht</span>
<lb n="6448"/><span>anuas go trom sa phluda, nó san uisce.  Ní ag snámh atán tu</span>
<lb n="6449"/><span>ach ag slupar-slapar leat.</span></p>
<lb n="6450"/>
<lb n="6451"/><p><span>SMACHTÍN — Smuta reamhar tútach adhmaid, lámh chaol air</span>
<lb n="6452"/><span>is tacuíocht.  Smachtín tobac = blúire maith reamhar.</span>
<lb n="6453"/><span>Smachtín fir, tairbh, róin = ailp mhaith, ceann aca so a bhéadh</span>
<lb n="6454"/><span>téagartha go maith.</span></p>
<lb n="6455"/>
<lb n="6456"/><p><span>SMÁILC — Níl smáilc ná smáil ort = níl maisle ná</span>
<lb n="6457"/><span>máchail: locht.</span></p>
<lb n="6458"/>
<lb n="6459"/><p><span>SMEÁDAR — Bhí gach aon smeádar aige orm = buille</span>
<lb n="6460"/><span>trom marathach.</span></p>
<lb n="6461"/>
<lb n="6462"/><p><span>SMEÁDARÁLAIM — Thugas smeádaráil mhaith dhó = buala</span>
<lb n="6463"/><span>tréan dian.</span></p>
<lb n="6464"/>
<lb n="6465"/><p><span>SMÉAR — Tá an oíche chó dubh le sméir = leis na sméara</span>
<lb n="6466"/><span>dubha, le pic.  Sméara ciaráin = sméara dúbha mílse, is</span>
<lb n="6467"/><span>súile beaga (liathróidíní) ionnta.</span></p>
<lb n="6468"/>
<lb n="6469"/><p><span>SMEARA — Chuireas smeara fém bróga, fén gcairt.</span>
<lb n="6470"/><span>Smeara cairte.</span></p>
<lb n="6471"/>
<lb n="6472"/><p><span>SMÉIDIM — Shméid sé orm = bhagair orm, dhein cómhartha</span>
<lb n="6473"/><span>dhom.</span></p>
<lb n="6474"/>
<lb n="6475"/><p><span>SMIGÍN — Tá aith-smigín agam, nó fúm = an tarna ceann</span>
<lb n="6476"/><span>díobh.</span></p>
<lb n="6477"/>
<lb n="6478"/><p><span>SMIOG — Níor labhair sé aon smiog cainnte = aon fhocal.</span>
<lb n="6479"/><span>Ní raibh aon smiog aige faid a bhíos i láthair = cainnt, foca</span></p>
</div>
<pb n="158"/>
<div><lb n="6480"/><p><span>cainnte.  Níor fhan aon smiog agam nuair a chuala an droch-</span>
<lb n="6481"/><span>scéal.</span></p>
<lb n="6482"/>
<lb n="6483"/><p><span>SMIOLLÓG — An buille a dheinfá leis an órdóg is an</span>
<lb n="6484"/><span>mhéar fhada, nó le méar na h-órdóige is an mhéar fhada anuas</span>
<lb n="6485"/><span>ar a chéile.</span></p>
<lb n="6486"/>
<lb n="6487"/><p><span>SMIOTAIM — Smiot sé a chúl ar an bhfalla: smiotas mo</span>
<lb n="6488"/><span>chos ar an gcloich is tá sciolpóg mhór di: smiotas mo cheann</span>
<lb n="6489"/><span>ar an bhfárdoras mar bhíos ró-árd = bhuaileas.  Smiotas mo</span>
<lb n="6490"/><span>leabhar leis an sisiúr = na cúinní a bhaint de.  Smiotfá na</span>
<lb n="6491"/><span>cúinní de leis an sisiúr nó le sciain nuair a bhéadh sé ag</span>
<lb n="6492"/><span>dul chun aoise.  Bím ag smiota mo phínn luadha leis an</span>
<lb n="6493"/><span>sciain gach aon lá is ní fada go mbeidh sí smiotaithe ar fad</span>
<lb n="6494"/><span>agam = caite go bun leis an bhfaor.</span></p>
<lb n="6495"/>
<lb n="6496"/><p><span>SMÍSTE — Blúire maith reamhar de rud éigint.  Tá</span>
<lb n="6497"/><span>smíste maith aráin agam = blúire téagartha reamhar tútach.</span>
<lb n="6498"/><span>Níl ionnat ach smíste amadáin = sail amadáin.  Is maith an</span>
<lb n="6499"/><span>smíste fir thu = fear téagartha, bulcánta: balcaire trom</span>
<lb n="6500"/><span>fir.  Tá sé féinig ansan thuas 'na smíste is ní dheinfidh sé</span>
<lb n="6501"/><span>faic dhom = cnapán tútach trom leisciúil.  Smíste d'aon</span>
<lb n="6502"/><span>tsaghas ruda.</span></p>
<lb n="6503"/>
<lb n="6504"/><p><span>SMÓLACH — Thuiteas ar mo smólaigh (smórlaigh, smúr-</span>
<lb n="6505"/><span>laigh) = anuas ar mo shróin, ar mo bhéal is m'aghaidh.  Sí an</span>
<lb n="6506"/><span>tsrón a dhíolan as an dtuitim, ach go h-áirithe.  Thuit sé</span>
<lb n="6507"/><span>ar a smúrlaigh amach an doras mar bhuail sé a chos ar an</span>
<lb n="6508"/><span>dtáirsigh.</span></p>
<lb n="6509"/>
<lb n="6510"/><p><span>SMUGA — Bhí na smugaí síos ar an leabhar aige, an rud</span>
<lb n="6511"/><span>salach.  Bhainfeadh an ghaoth an smuga díot tá sí chó fuar</span>
<lb n="6512"/><span>láidir san.</span></p>
<lb n="6513"/>
<lb n="6514"/><p><span>SMUILC — Tá smuilc ort = cainncín is béal amach ort.</span>
<lb n="6515"/><span>Ní bhainean sé le greann.</span></p>
<lb n="6516"/>
<lb n="6517"/><p><span>SMUILCEACHÁN — Duine go mbíon smuilc air.  Ceann</span>
<lb n="6518"/><span>firean de sna smuilceacháin = ceann tofa aca.</span></p>
<lb n="6519"/>
<lb n="6520"/><p><span>SMUIRT — Cuir smuirt ionnat héinig = anam.  Duine</span></p>
</div>
<pb n="159"/>
<div><lb n="6521"/><p><span>gan smuirt é sin = neamh-anamúil, gan lúth 'na lámha ná 'na</span>
<lb n="6522"/><span>chosa.</span></p>
<lb n="6523"/>
<lb n="6524"/><p><span>SMÚIT — An salachar beag a bhíon ag imeacht 'na cheó is a</span>
<lb n="6525"/><span>chífá san aer idir tu héin is an teine lá gréine.  Tá smúit á</span>
<lb n="6526"/><span>bhaint as na bóithre ag an ngaoith = ceó bóthair.  Bhaineamair</span>
<lb n="6527"/><span>smúit as an naomhóig, as éinní, le bárr siúil = dúiseacht,</span>
<lb n="6528"/><span>rammsach.  Baineas smúit as an gcapal nuair a fuaireas</span>
<lb n="6529"/><span>me héinig sa diallait = ceól.  Fuaireas dínnéar breá is</span>
<lb n="6530"/><span>bhaineas smúit mhaith as = rammsach: dheineas ithe maith air.</span>
<lb n="6531"/><span>i lár na smúite (an rammsaigh) do stadas.</span></p>
<lb n="6532"/>
<lb n="6533"/><p><span>SMÚITEÁN — Níl ach smúiteán gail ag casa amach ón</span>
<lb n="6534"/><span>dteine = gal beag, deatach beag.  Smúiteán gail atá as mo</span>
<lb n="6535"/><span>phíp 'e cheal tobac = marbh-ghal (mara-ghal a deirtear).</span></p>
<lb n="6536"/>
<lb n="6537"/><p><span>SMÚITIÚNTA — Tá an spéir ana-smúitiúnta = sórt</span>
<lb n="6538"/><span>ceóigh ag imeacht gan ghrian.  Lá smúitiúnta = ceóch, salach.</span>
<lb n="6539"/><span>Tig smúitiúnta = smúit ag imeacht ann is gan é bheith geal.</span></p>
<lb n="6540"/>
<lb n="6541"/><p><span>SMÚSACH — Bhaineas smúsach as Sheán = rammsach, ceól,</span>
<lb n="6542"/><span>dúiseacht: thugas greada maith dhó.  Thuiteas amach ar mo</span>
<lb n="6543"/><span>smúsaigh = ar mo bhéal is m'fhiacla.</span></p>
<lb n="6544"/>
<lb n="6545"/><p><span>SMÚSAÍL — Ní deas é an nós bheith ag smúsaíl = duine</span>
<lb n="6546"/><span>bheith ag súgha suas chuige.  Na daoine go mbíon slaghdán</span>
<lb n="6547"/><span>cinn ortha bíd ag smúsaíl = ag séide na sróna chúcha is uatha,</span>
<lb n="6548"/><span>agus is smúsacháin iad féinig.</span></p>
<lb n="6549"/>
<lb n="6550"/><p><span>SNÁCÁIL — Tán tu ag snácáil leat leis an ngnó, le</span>
<lb n="6551"/><span>h-éinní = ag imeacht go h-ana-mhall, ar nós an tslimide.</span>
<lb n="6552"/><span>Snácáluí seadh an té a bhíon amhlaidh.  Cad é an tsnácáil</span>
<lb n="6553"/><span>atá ort?</span></p>
<lb n="6554"/>
<lb n="6555"/><p><span>SNAIDHM — Bain an tsnaidhm den mála = scaoil é.</span>
<lb n="6556"/><span>scaoil an tsnaidhm ded bhróig.  Snaidhm shingil = ná bíon</span>
<lb n="6557"/><span>ínti ach aon tsnaidhm amháin.  Glas-shnaidhm = nuair a bhíon</span>
<lb n="6558"/><span>dhá cheann díobh anuas ar a chéile is an tarna ceann cruaidh</span>
<lb n="6559"/><span>(gan bheith 'na shnaidhm ruthaig).  Snaidhm an ghaid = snaidhm</span>
<lb n="6560"/><span>ana-dhaingean.  Tá snaidhm ar do bhéal agat an tráthnóna so</span>
<lb n="6561"/><span>= gan tu bheith ag cainnt: nó tu bheith cúramach id chainnt: nó</span>
<lb n="6562"/><span>na beóla fáiscithe ar a chéile agat.  Chuir sé snaidhm ar a</span></p>
</div>
<pb n="160"/>
<div><lb n="6563"/><p><span>bhéal chun an focal a thabhairt amach i gceart = shocruigh é i</span>
<lb n="6564"/><span>slí neamh-choitianta, d'fháisc é.  Nuair a thóg sé an phurgóid</span>
<lb n="6565"/><span>chuir sé seacht snaidhmeana déag ar (a) aghaidh = mórán</span>
<lb n="6566"/><span>cumaí mí-shástachta: dhein an aghaidh do chrapa isteach ar a</span>
<lb n="6567"/><span>chéile.  Snaidhm traenach = áit 'na stadan traenacha: ball</span>
<lb n="6568"/><span>teachta is imeachta dhóibh, agus go gcaithfá buala amach as</span>
<lb n="6569"/><span>ceann aca is buala isteach i gceann eile.</span></p>
<lb n="6570"/>
<lb n="6571"/><p><span>SNAIDHMIM — Bhriseas mo chos ach tá an cnámh ag snaidhme</span>
<lb n="6572"/><span>(snuíme nó snuime) aríst = ag dul 'na chéile.  Tá an cnámh</span>
<lb n="6573"/><span>snaidhmthe ar fad (snuimthe) = ceangailte, dulta 'na chéilig.</span></p>
<lb n="6574"/>
<lb n="6575"/><p><span>SNÁITHÍN — Bhainfeadh snáithín an ceann di-bean go raibh</span>
<lb n="6576"/><span>muineál ana-chaol aici.  Snáithín crochta = an snáithín a</span>
<lb n="6577"/><span>cheangluíon an líon den dtéid.  Snáithín deisiúcháin = an</span>
<lb n="6578"/><span>saghas a úsáidtear dá mbéadh poll tagtha sa líon.</span></p>
<lb n="6579"/>
<lb n="6580"/><p><span>SNÁMH — Táim ar snámh, ar snámh d'allus, agat = brat</span>
<lb n="6581"/><span>alluis orm agat.  Bhíodar ag múine snámh géilín dá chéile =</span>
<lb n="6582"/><span>ag múine snámha leis an lámh a choimeád fén smigín.  D'imíos</span>
<lb n="6583"/><span>ar snámh dom héinig = ag snámh.  Tá sé ag snámh ana-fhada</span>
<lb n="6584"/><span>amach.  Bhfuilean tu ag teacht abhaile ón snámh? = ó bheith ar</span>
<lb n="6585"/><span>snámh, ag snámh.  Beidh tu tagtha (tacaithe) ón snámh sar a</span>
<lb n="6586"/><span>mbeidh an dínnéar ullamh.  Ní fada a dh'fhanfad sa tsnámh.</span>
<lb n="6587"/><span>Táim ag dul 'on tsnámh = ar snámh.  Thánag isteach ón áit</span>
<lb n="6588"/><span>sin amuigh de shnámh (do shnámh a deirtear).</span></p>
<lb n="6589"/>
<lb n="6590"/><p><span>SNÁMHAIM — Ní fada go mbeidh an tarbh snámhaite isteach</span>
<lb n="6591"/><span>chúghainn = snámh déanta aige isteach chúghainn.  Snámhas</span>
<lb n="6592"/><span>an fhaid sin cheana.</span></p>
<lb n="6593"/>
<lb n="6594"/><p><span>SNÁMHÁN — Níl sé ach ag snámhán = gluaiseacht na péiste</span>
<lb n="6595"/><span>aige: ag imeacht go mall ríghin: ag snácáil.  Ní leanan</span>
<lb n="6596"/><span>mór-fhuadar aon cheann aca.</span></p>
<lb n="6597"/>
<lb n="6598"/><p><span>SNAOIDHIM — Snaoidhean an eitin duine amach = caithean</span>
<lb n="6599"/><span>amach: bainean an fheóil anuas de sna cnámha.  Táim</span>
<lb n="6600"/><span>snaoidhte (snuite) anuas de sna cnámha ag an obair = gan</span>
<lb n="6601"/><span>faic den bhfeóil fágtha orm.  Tán tu snaoidhte (isteach) go</span>
<lb n="6602"/><span>dtí sna cnámha = gan faic fágtha ar na cnámha agat.  Bím</span>
<lb n="6603"/><span>am shnaoidhe is am chaitheamh amach le buairt. Táim ag snaoidhe</span>
<lb n="6604"/><span>is ag caitheamh = ag dul as, ag loma.</span>
<lb n="6605"/></p>
</div>
<pb n="161"/>
<div><lb n="6606"/><p><span>SNAOIS — Tá an léine (nó éinní) 'na snaois = chó trim</span>
<lb n="6607"/><span>(tirim) le snaois: ana-thrim.</span></p>
<lb n="6608"/>
<lb n="6609"/><p><span>SNAP — Bíon sé ag tabhairt snapana i gcómhnuí le n-a</span>
<lb n="6610"/><span>theangain = ag breith greamana: ag rá cainnteana géara</span>
<lb n="6611"/><span>tapúla.  Thug sé snap orm is gan aon chúis aige orm.</span>
<lb n="6612"/><span>Dheineas snap colata = tamall beag, dreas, colata.  Tá</span>
<lb n="6613"/><span>ana-shnap aige Seán = é bheith go maith chun greim a bhreith ar</span>
<lb n="6614"/><span>rudaí, ar liathróid, cig., a scaoilfí i n-áirde, nó rud ar</span>
<lb n="6615"/><span>chlibirt.  Thug an gadhar snap orm ach ní bhfuair sé greim.</span></p>
<lb n="6616"/>
<lb n="6617"/><p><span>SNAPAIM — Má deirim focal beag bun-ós-cionn ní gá</span>
<lb n="6618"/><span>dhuit me shnapa suas mar sin = an focal a thógaint láithreach</span>
<lb n="6619"/><span>i slí mhíchéatach ghránna.</span></p>
<lb n="6620"/>
<lb n="6621"/><p><span>SNAS — Tá ana-shnas ar do chuid Gaoluinne = í bheith ana-</span>
<lb n="6622"/><span>dheas.  Níl snó ná snas ort indiubh = níl aon deárthamh, aon</span>
<lb n="6623"/><span>chló: tu bheith ag féachaint go dona.  Níl aon tsnas ar an</span>
<lb n="6624"/><span>gcapall = croicean maith.  Ní mór do dhuine cúpla céad</span>
<lb n="6625"/><span>púnt chun aon tsnas a bheith air = cuma chóir: saibhreas.</span>
<lb n="6626"/><span>Snas liath = fás a thagan ar sheana-bhróga, leabhartha, is mar</span>
<lb n="6627"/><span>sin, nuair a bhíd i n-áit thais.</span></p>
<lb n="6628"/>
<lb n="6629"/><p><span>SNÁTHAID — Ba dhóigh leat gur amach as an snáthaid a</span>
<lb n="6630"/><span>tháinig sé — le rud a bhéadh ana-chaol.  Tá cluth nua ag Seán</span>
<lb n="6631"/><span>amach as an snáthaid = chó nua is is féidir a bheith: an chluth a</span>
<lb n="6632"/><span>bheith i n-áirde aige don gcéad lá, don gcéad trus.</span></p>
<lb n="6633"/>
<lb n="6634"/><p><span>SNIGH — Snig a deirtear.  Tá do cheann lán de shneágha =</span>
<lb n="6635"/><span>uibhe beaga go dtagan péistíní beaga asta.  Bás na snige.</span></p>
<lb n="6636"/>
<lb n="6637"/><p><span>SNÓDH — Tán tu i snó mhaith.  Tá snó an bhídh ort = cuma.</span>
<lb n="6638"/><span>Tá snó an duine ag teacht ort aríst tréis na breóiteachta =</span>
<lb n="6639"/><span>cuma, gné, an duine.  Tá snó na h-aimsire ann anois =</span>
<lb n="6640"/><span>an chuma ba cheart a bheith ar an aimsir.  Tá an snó aige</span>
<lb n="6641"/><span>anois — ag an aimsir = tá sé go maith: mar ba cheart.</span></p>
<lb n="6642"/>
<lb n="6643"/><p><span>SNÓDHACH — Tán tu deagh-shnódhach go maith = snó maith</span>
<lb n="6644"/><span>ort: croicean maith, rian do choda ort.</span></p>
<lb n="6645"/>
<lb n="6646"/><p><span>SO — Bhí so súd is súd is so á rá aige = gach aon tsaghas ní:</span></p>
</div>
<pb n="162"/>
<div><lb n="6647"/><p><span>mórán nithe.  Bhíos sásta an leabhar nó an peann a thabhairt</span>
<lb n="6648"/><span>dó, ach theastuigh so súd (so is súd) uaidh = an dá cheann.</span>
<lb n="6649"/><span>Theastuigh uaithi so is súd a dhéanamh amach = gach ní.  An</span>
<lb n="6650"/><span>fíor é sin?  So is súd orm gurab eadh = m'anam, am</span>
<lb n="6651"/><span>briathar, gur fíor.  So is súd orm go bhfuil gluaisteán</span>
<lb n="6652"/><span>ag teacht = th'anam 'on riach, má mhairim beó: fágaim le</span>
<lb n="6653"/><span>h-uacht.</span></p>
<lb n="6654"/>
<lb n="6655"/><p><span>SOBUL — Cuir sobul fút féinig, nó chúghat héinig, agus</span>
<lb n="6656"/><span>bogfaidh sé an fhéasóg.  Bhí sobul cúmhráin lem béal = mór-</span>
<lb n="6657"/><span>chuid cúmhráin.  Sobul báistí = báisteach bhuan throm a dhein-</span>
<lb n="6658"/><span>feadh sobul ar an dtalamh.  Bíon sobul lastuas díobh aige</span>
<lb n="6659"/><span>sna báid-fó-thuínn: cuirid sobul lasináirde díobh héinig =</span>
<lb n="6660"/><span>cúmhrán.  Tá sobul tearraic (tarraic) ann = cúmhrán á</span>
<lb n="6661"/><span>dhéanamh ag an dtarrac (tearrac a deirtear nó teaireach);</span>
<lb n="6662"/><span>an fhairrge ag eiriú i n-áirde sa spéir go bog (nó go fear-</span>
<lb n="6663"/><span>gúil, leis).  Cuir sobul féd smigín.  Mar an gcéadna,</span>
<lb n="6664"/><span>cuir smeara féd mhéir, féd bhróig.</span></p>
<lb n="6665"/>
<lb n="6666"/><p><span>SOC — Tá soc uirthi chun aighnis = an smig caoluithe amach ar</span>
<lb n="6667"/><span>nós soc an chéachta: nó, dá mbéadh a smigín ar a bais aici</span>
<lb n="6668"/><span>agus an smig is an béal is an ceann sáite amach.</span></p>
<lb n="6669"/>
<lb n="6670"/><p><span>SOCAIR — Tóg socair é: tóg socair an saol, nó éinní =</span>
<lb n="6671"/><span>bog: breá, bog.  Tá an cúrsa socair eatora = socruithe.</span>
<lb n="6672"/><span>Tá an scéal san socair agam = gan bheith bun-ós-cionn ar aon</span>
<lb n="6673"/><span>tsaghas slí: socrú tugtha air.  Labhair níos socara = níos</span>
<lb n="6674"/><span>maille.  Bhíomair idir dhá aigne tímpal an chúrsa ach nuair</span>
<lb n="6675"/><span>a labhair Pádraig linn dhein san scéal socair de = scéal</span>
<lb n="6676"/><span>socruithe: dhein sé é shocrú.  Bhí an fear bocht leóinte go</span>
<lb n="6677"/><span>h-olc ach chuireas piléar isteach tríd is dhein san scéal</span>
<lb n="6678"/><span>socair de = chríochnuigh amach é.  Tán tu socair suas go breá</span>
<lb n="6679"/><span>chun an rínce = déanta suas, socruithe (slachtuithe, ullamh)</span>
<lb n="6680"/><span>suas: i n-ana-ghotha.  Dhein sé socair é héinig gan aon</span>
<lb n="6681"/><span>spalla de Sheán Buídhe a thabhairt isteach 'na chainnt =</span>
<lb n="6682"/><span>shocruigh sé, bheartuigh sé.  Má thógamair araon an gluais-</span>
<lb n="6683"/><span>teán ar an dtrus so ní mór domh-sa díol as a leath.  Ná</span>
<lb n="6684"/><span>bac leis sin: tá an scéal san socair = ní gá aon réiteach</span>
<lb n="6685"/><span>breise a thabhairt air, tá sé réitithe agam.  Tá na daoine</span>
<lb n="6686"/><span>socair anuas ó neamh = sé Dia a choimeádan, a dheinean,</span>
<lb n="6687"/><span>socair iad.</span>
<lb n="6688"/></p>
</div>
<pb n="163"/>
<div><lb n="6689"/><p><span>SOCAIRE — Duine a bhíon socair.</span></p>
<lb n="6690"/>
<lb n="6691"/><p><span>SOCARÁNTA — Tán tu socair socaránta = breá bog:</span>
<lb n="6692"/><span>tógan tu foighneach nach ní: faid-tsaolach: duine thu nách</span>
<lb n="6693"/><span>fuiriste feirg do chur air: duine nách fuirist é thógaint</span>
<lb n="6694"/><span>ná é chur suas.</span></p>
<lb n="6695"/>
<lb n="6696"/><p><span>SOCHAS — Seachas is mó a scríobhtar.  Ba dheic scillinge im</span>
<lb n="6697"/><span>póca fanacht aige baile (ag baile) sochas dul ar an aonach =</span>
<lb n="6698"/><span>spárálas an méid sin le fanacht sa bhaile.  B'fhearra liom</span>
<lb n="6699"/><span>bheith ag léigheamh istig sochas bheith ag ráistéireacht ar fuaid</span>
<lb n="6700"/><span>an bhaile = ná.  Táim bocht anso sochas dá mbéinn i bpost</span>
<lb n="6701"/><span>maith = rud ná béadh i gceist dá —.</span></p>
<lb n="6702"/>
<lb n="6703"/><p><span>SOCHMA — Fear sochma faid-tsaolach foighneach = breá bog:</span>
<lb n="6704"/><span>nár bh'fhuiriste é thógaint ná é chur suas chun feirge ná éinní.</span></p>
<lb n="6705"/>
<lb n="6706"/><p><span>SOCHRAID — An rabhais sa tsochraid?  An raibh an sagart</span>
<lb n="6707"/><span>sa tsochraid, nó leis an sochraid?</span></p>
<lb n="6708"/>
<lb n="6709"/><p><span>SOCRUIGHIM — Dá bhfuighinn greim ar do scrogal ní fada</span>
<lb n="6710"/><span>a bhéinn ag socrú leat = ag socrú an scéil, ag socrú cúntaisí,</span>
<lb n="6711"/><span>leat: ad mharú: ad dhíol: ag déanamh réitigh leat.  Is</span>
<lb n="6712"/><span>fuiriste socrú liom tímpal airgid = réiteach a dhéanamh</span>
<lb n="6713"/><span>liom.  Dá mbéadh gunna agam níorbh aon mhoill orm tu</span>
<lb n="6714"/><span>shocrú = tu mharú, tu dhéanamh socair.  Tá an saol (an</span>
<lb n="6715"/><span>aimsir, éinní) suaite, ach socróidh sé fós = tiocfaidh socair,</span>
<lb n="6716"/><span>eireóidh socair, tiocfaidh isteach mar ba cheart.  Tá mo</span>
<lb n="6717"/><span>shúil cam, ach socróidh sí ar ball = díreóidh.  Ní féidir liom</span>
<lb n="6718"/><span>socrú síos chun oibre.  Shocruíos me héinig suas chun dul ar</span>
<lb n="6719"/><span>an aonach = ullmhuíos.</span></p>
<lb n="6720"/>
<lb n="6721"/><p><span>SÓGHAIL — Bia sóghail = deigh-bhlasta, cúmhartha, gan bheith</span>
<lb n="6722"/><span>géar ná searbh.  Thug an dochtúir purgóid shóghail dom =</span>
<lb n="6723"/><span>deigh-bhlasta, bog, gan bheith nímhneach.  Deoch shóghail.</span></p>
<lb n="6724"/>
<lb n="6725"/><p><span>SOILÉIR — Tá an cló so soiléir go maith le léigheamh.  Níl</span>
<lb n="6726"/><span>an scéal ró-shoiléir i n-aochor aige sna daoine a chuaidh amach</span>
<lb n="6727"/><span>agus an fhairrge bolgtha ortha anois = ró-shímplí.</span></p>
<lb n="6728"/>
<lb n="6729"/><p><span>SOILÉIREACHT — Tán tu ag tuitim a chola le soiléireacht</span>
<lb n="6730"/><span>an scéil is gan an scéal críochnuithe = á mheas ná fuil aon</span></p>
</div>
<pb n="164"/>
<div><lb n="6731"/><p><span>deacaracht ag baint leis.  Ná téir a chola ar shoiléireacht an</span>
<lb n="6732"/><span>chúrsa = ná meáigh go bhfuil sé réidh rómhat: ná téir a chola</span>
<lb n="6733"/><span>ar an gcluais sin. Níl aon mhaith ionnat chun soiléireacht a</span>
<lb n="6734"/><span>dhéanamh ar scéal = chun é dhéanamh soiléir: chun é shocrú is é</span>
<lb n="6735"/><span>réiteach.  Níor dheineas aon tsoiléireacht den scéal mar</span>
<lb n="6736"/><span>ná raibh cuma na fírine air ná deimhniú fachta agam air =</span>
<lb n="6737"/><span>níor thógas 'na scéal soiléir é, níor mheághas go raibh sé gan</span>
<lb n="6738"/><span>chonnstaicí (cúnstaicí).  Ní ceart an ráfla a thógaint i</span>
<lb n="6739"/><span>n áirithe ná soiléireacht a dhéanamh air go mbeidh a thuille</span>
<lb n="6740"/><span>feasa againn.</span></p>
<lb n="6741"/>
<lb n="6742"/><p><span>SOIMISIÚNTA — Táim soimisiúnta ar an leabhar so do</span>
<lb n="6743"/><span>chur i gcló = ceapaithe, beartuithe.  Táim soimisiúnta glan</span>
<lb n="6744"/><span>ar dhul abhaile (nó chun dul abhaile) = meághaite beartuithe</span>
<lb n="6745"/><span>amach is amach.</span></p>
<lb n="6746"/>
<lb n="6747"/><p><span>SOIR — N'fheadaraís soir sochas siar i n-aimsir cheóigh nó</span>
<lb n="6748"/><span>oíche dhorcha = ní bhéadh fhios agat cad é an treó a bheifá ag</span>
<lb n="6749"/><span>gabháilt.  Nuair a fuaireas me héinig istig i lár na ceiste</span>
<lb n="6750"/><span>n fheidir me soir sochas siar = ní raibh fhios agam ó thalamh</span>
<lb n="6751"/><span>an domhain cá rabhas ná conus a thabharfainn réiteach ar an</span>
<lb n="6752"/><span>bhfaidhb.</span></p>
<lb n="6753"/>
<lb n="6754"/><p><span>SOITHEACH — Sathach an fhuaim.  Sathach éisc = baraille díobh.</span>
<lb n="6755"/><span>iasc nó muc a chur sa tsathach, nó 'on sathach = iad a chur isteach</span>
<lb n="6756"/><span>ann fé leasú, á leasú.  Sathach an ghamhna = an áit go mbíon</span>
<lb n="6757"/><span>an gamhain istig sa mbó.  Saimí an tsoithigh = fear an</span>
<lb n="6758"/><span>tsoithigh (lá aonaigh, cig.).</span></p>
<lb n="6759"/>
<lb n="6760"/><p><span>SOLÁTHRUIGHIM — Raghad amach sa tsoláthar indiubh = ag</span>
<lb n="6761"/><span>lorg rudaí.  Teastuíon lampa de sheana-dhéanamh uaim is</span>
<lb n="6762"/><span>táim go dian sa tsoláthar á lorg.  Imeód ag déanamh</span>
<lb n="6763"/><span>soláthair mo bheatha dom héinig = ag soláthar mo bheatha.</span></p>
<lb n="6764"/>
<lb n="6765"/><p><span>SOLUS — Tán tu im sholus = sa tsolus orm.  An ngabhan</span>
<lb n="6766"/><span>an solus tríot, a Mháire? = ná glanfá amach as an solus?</span>
<lb n="6767"/><span>Níl aon tsolus sa tsúil sin = radharc.  Tá sé a deich a chlog</span>
<lb n="6768"/><span>ar sholus an lae = le solus an lae, dréir —.  Solus sídhe</span>
<lb n="6769"/><span>na bportaithe = Seán sídhe na bportaithe: solus a bhíon ag</span>
<lb n="6770"/><span>imeacht ins na portaithe istoíche.  Táimíd i solus an chuain =</span>
<lb n="6771"/><span>na radharc, i n-áit go bhféadaimíd é dh'fheiscint.  Is fada</span></p>
</div>
<pb n="165"/>
<div><lb n="6772"/><p><span>go mbeir i solus an Choláiste sa bhóthar abhaile dhuit.  Ba</span>
<lb n="6773"/><span>mhaith liom an cainnteóir a dh'fheiscint is chuas 'na sholus =</span>
<lb n="6774"/><span>'na radharc: i n-áit go bhfeicfinn é.  Táim i solus mo</span>
<lb n="6775"/><span>ghnótha = radharc agam air: é ar m'aghaidh amach agus eólas</span>
<lb n="6776"/><span>agam air.  Táim i solus an Ghaoluinn a léigheamh = ábalta</span>
<lb n="6777"/><span>ar í léigheamh.  Nílim i solus é sin a dhéanamh, a thógaint, a</span>
<lb n="6778"/><span>bhrise, a éinní.</span></p>
<lb n="6779"/>
<lb n="6780"/><p><span>SOMPLA — Sceinn madra treasna an bhóthair agus ansan</span>
<lb n="6781"/><span>d'fhág sé ár radharc.  Sompla do b'eadh é sin = cómhartha:</span>
<lb n="6782"/><span>rud éigint ós cionn nádúrtha (as cionn).</span></p>
<lb n="6783"/>
<lb n="6784"/><p><span>SÓRT — Leabhar maith dá shórt seadh é = dá shaghas: agus</span>
<lb n="6785"/><span>an saghas d'áireamh.</span></p>
<lb n="6786"/>
<lb n="6787"/><p><span>SOS — Ba cheart duit sos a thógaint = tamall scuir,</span>
<lb n="6788"/><span>suaineas.  Tabhair sos duit féinig.  Ní bhead, ní raghad, i</span>
<lb n="6789"/><span>mbun mo shois go ceann tamaill = ní bheidh aon tsaoire agam.</span></p>
<lb n="6790"/>
<lb n="6791"/><p><span>SPADALACH — Spadalach fir = fear mór cnámhach garbh</span>
<lb n="6792"/><span>gan puínn cóiríochta ann, ná an mianach ann dréir a thoirte.</span>
<lb n="6793"/><span>Spadalach aimsire = aimsir ná fuil go maith ná buan ar aon</span>
<lb n="6794"/><span>tsaghas slí: gan an mianach ceart ínti.  Spadalach coirce =</span>
<lb n="6795"/><span>ní bhíon sé le mola: bíon mór garbh ach uí bhíon an tora air</span>
<lb n="6796"/><span>dréir a thaidhse (taidhbhse).  Spadalach aráin — nuair a bhíon</span>
<lb n="6797"/><span>sé beirithe ró-fhada is an blas ceart ag imeacht de.  Spadalach</span>
<lb n="6798"/><span>móna = móin gan mhaith: spairt.</span></p>
<lb n="6799"/>
<lb n="6800"/><p><span>SPAGA — Sparán.</span></p>
<lb n="6801"/>
<lb n="6802"/><p><span>SPAILPÍNTEACHT — Bhíos ag spailpínteacht = ag tuilleamh</span>
<lb n="6803"/><span>mo pháigh le prátaí is arúr (arbhar) a bhaint.</span></p>
<lb n="6804"/>
<lb n="6805"/><p><span>SPALLA — Conus tá gach aon spalla dhíot? = blúire.</span>
<lb n="6806"/><span>Tá spalla éigint amú san abairt sin = blúire éigint di.</span>
<lb n="6807"/><span>Tugtar spallaí ar na mion-chlocha a cuirtear isteach sa</span>
<lb n="6808"/><span>bhfalla nuair a bítear á thógaint.  Is féidir a thuille spallaí</span>
<lb n="6809"/><span>a chur isteach san abairt más maith leat é.  Tá spalla éigint</span>
<lb n="6810"/><span>amuigh as an scéal i slí nách féidir liom é leanúint.</span></p>
<lb n="6811"/>
<lb n="6812"/><p><span>SPALLAIM — Tá spalla an bháis orm = íota, ana-thart.</span>
<lb n="6813"/><span>Níl aon spalla san aimsir seo = triomach.  Spall an droch-</span></p>
</div>
<pb n="166"/>
<div><lb n="6814"/><p><span>thuairisc suas me = thriomuigh suas me: thriomuigh mo bhéal</span>
<lb n="6815"/><span>is mo scórnach i slí nár fhéadas labhairt.  Táim spallta</span>
<lb n="6816"/><span>ag an dtart = múchta, tachtuithe.  Spall sé le náire me</span>
<lb n="6817"/><span>nuair a dúbhairt sé an chainnt sin = thriomuigh me: thóg</span>
<lb n="6818"/><span>an chainnt uaim.  Tá spalla triomuigh ann = ana-thriomach:</span>
<lb n="6819"/><span>an lá bheith ana-bhrothalach.  Tá spalla triomuigh orm =</span>
<lb n="6820"/><span>spalla tarta: ana-thriomach tarta.  Is treise íota ná</span>
<lb n="6821"/><span>spalla is is treise spalla ná tart (tort a deirtear).</span></p>
<lb n="6822"/>
<lb n="6823"/><p><span>SPALPAIRE — Thugais spalpaire leabhair, spalpaire</span>
<lb n="6824"/><span>éithigh = leabhar (éithigh) mór groidhe; éitheach mór groidhe.</span>
<lb n="6825"/><span>Spalpaire fir — fear breá mór groidhe, is fuinneamh ann.</span></p>
<lb n="6826"/>
<lb n="6827"/><p><span>SPANNLA — Spannla gé, circe, lachan = ceathrú, cos.</span>
<lb n="6828"/><span>Tá spannlaí fada fút = cosa caola fada.</span></p>
<lb n="6829"/>
<lb n="6830"/><p><span>SPANNLAOR — Cainnt an spannlaora = duine go mbéadh</span>
<lb n="6831"/><span>na cosa fada aige: iad ró-fhada is ró-chaol don gcorp.</span></p>
<lb n="6832"/>
<lb n="6833"/><p><span>SPÁRÁLACH — Tán tu ana-spárálach ar an móin = ana-</span>
<lb n="6834"/><span>spáráil á dhéanamh agat uirthi.</span></p>
<lb n="6835"/>
<lb n="6836"/><p><span>SPÁRÁLAIM — Seo dhuit mo sparán is ná dein aon</span>
<lb n="6837"/><span>spáráilt air = bain ceól is rammsach is dúiseacht as.</span></p>
<lb n="6838"/>
<lb n="6839"/><p><span>SPARRA — Sparra gealúnaighe, iarainn, tobac, adhmaid,</span>
<lb n="6840"/><span>cloiche = stráice fada caol.  Sparra fir = fear fada caol.</span></p>
<lb n="6841"/>
<lb n="6842"/><p><span>SPEABHRAOIDÍ — Tá na speabhraoidí mar chéird agat =</span>
<lb n="6843"/><span>agat coitianta.  An té go mbíon na speabhraoidí air measan</span>
<lb n="6844"/><span>sé go bhfeicean sé is go gcloisean sé nithe ná bíon i gceist i</span>
<lb n="6845"/><span>n-aochor. Speabhraoidí óil, meisce, colata, éinne.  Thiocfadh</span>
<lb n="6846"/><span>colata ar (air a deirtear) dhuine dá mbéadh sé i bhfad gan</span>
<lb n="6847"/><span>chola.</span></p>
<lb n="6848"/>
<lb n="6849"/><p><span>SPEACH — Tugadh speach ghearráin dom = buille ar an</span>
<lb n="6850"/><span>gcluais leis an méir fhada tréis í chur i bhfeac ar an órdóig.</span></p>
<lb n="6851"/>
<lb n="6852"/><p><span>SPÉACHÁLAIM — Tá sé ag spéacháil (ag spréacháil, ag</span>
<lb n="6853"/><span>spréachuíl, ag spréachaláil) bháistí = braonacha fánacha ag</span>
<lb n="6854"/><span>tuitim — le fuinneamh: braonacha thall is i bhfus.</span>
<lb n="6855"/></p>
</div>
<pb n="167"/>
<div><lb n="6856"/><p><span>SPEAL — Crann na speile: an lann: an clár: an</span>
<lb n="6857"/><span>chloch.  Corráinín = rud a bhainean ón speil nuair a bhíon sí</span>
<lb n="6858"/><span>ró-imithe don gclár.  Speal choise = cos a bhíon fada sa</span>
<lb n="6859"/><span>troigh.  Speala cos = cosa go mbíon an galar san ortha.</span></p>
<lb n="6860"/>
<lb n="6861"/><p><span>SPEALADÓIR — Tá sé ag spealadóireacht = ag baint</span>
<lb n="6862"/><span>le speil.  Spealaire = duine go mbíon na cosa fada aige.</span>
<lb n="6863"/><span>bhíos ag speala (ó spealaim) aitin = á bhaint, á ghearra, le</span>
<lb n="6864"/><span>speil.</span></p>
<lb n="6865"/>
<lb n="6866"/><p><span>SPEILP — Tá cuid mhaith de speilp an tsaoil agam =</span>
<lb n="6867"/><span>saibhreas.  Níl aon speilp sa tsaol ort = níl aon rath ort</span>
<lb n="6868"/><span>(níl faic agat) i n-aochor.</span></p>
<lb n="6869"/>
<lb n="6870"/><p><span>SPEIR — An chos ó bhun na sáile go dtí an t-alt.  An</span>
<lb n="6871"/><span>dtéighean an speir suas go dtí uachtar na bróige?  Is</span>
<lb n="6872"/><span>fada liom suas é = ní dóigh liom go dtéighean sí chó fada san.</span>
<lb n="6873"/><span>as san (ón alt) suas go dtí an gcolpa = caol na coise.  An</span>
<lb n="6874"/><span>colpa ó chaol na coise go dtí an nglúin.  An cheathrú ansan</span>
<lb n="6875"/><span>go dtí an gcromán.  Níor cheapas go raibh aon speir sa</span>
<lb n="6876"/><span>dúthaigh 'na raibh an Ghaoluinn ach anso = paiste.</span></p>
<lb n="6877"/>
<lb n="6878"/><p><span>SPÉIR — Tá an spéir ag árdú = ag geala ag bun an</span>
<lb n="6879"/><span>fhioghair.  Tá finneóga ag teacht sa spéir = áiteana geala.</span>
<lb n="6880"/><span>Ní siúrálta an ghrian ar an spéir ná go bhfuilim fíor, go</span>
<lb n="6881"/><span>bhfuil an fhírine agam.  Ná téir amach fé spéir na h-oíche,</span>
<lb n="6882"/><span>fé spéir na gealaighe = fén oíche.  Tháinig sé abhaile ón</span>
<lb n="6883"/><span>aonach is a cheann sa spéir aige = go ceannasach, go mórálach.</span></p>
<lb n="6884"/>
<lb n="6885"/><p><span>SPÉIRGHEALACH — Tá an oíche anocht spéirghealaighe = an</span>
<lb n="6886"/><span>ghealach ar an spéir ach gan í le feiscint.  Tá spéirghealach</span>
<lb n="6887"/><span>ann = na scamaill 'dir tu is í.</span></p>
<lb n="6888"/>
<lb n="6889"/><p><span>SPÉIRIÚIL — Nách spéiriúil atán tu is an bhruid oibre</span>
<lb n="6890"/><span>atá rómhainn = aerach: cuma anamúil a bheith ar dhuine is</span>
<lb n="6891"/><span>gur maith leis ráiseana is spórt is gach uile shaghas.  Tá</span>
<lb n="6892"/><span>cuma spéiriúil uirthi = aerach: a ceann san aer aici.</span></p>
<lb n="6893"/>
<lb n="6894"/><p><span>SPÉIRLINT — Nó spiairlint.  Breac éisc fada caol</span>
<lb n="6895"/><span>a bhíon sa bhfairge ar nós na h-eascún san abhain.  Spéirlint</span>
<lb n="6896"/><span>mná = bean fhada chaol.</span>
<lb n="6897"/></p>
</div>
<pb n="168"/>
<div><lb n="6898"/><p><span>SPIAIREACHT — Deineadh spiaireacht orm = ínsint: gnó</span>
<lb n="6899"/><span>an spiaire.  Bí sí ag spiaireacht orm.</span></p>
<lb n="6900"/>
<lb n="6901"/><p><span>SPINABHAIT — Tóg amach do spinabhaití (spinauití) cos =</span>
<lb n="6902"/><span>cosa caola: sparraí caola.</span></p>
<lb n="6903"/>
<lb n="6904"/><p><span>SPIODA — Níl spioda fiatha ort = tu bheith lom caite</span>
<lb n="6905"/><span>snaoidhte (mar a bhéadh breóiteachán go minic): an croicean</span>
<lb n="6906"/><span>buailte anuas ar na cnámha agat.  Níl spioda fiatha i</span>
<lb n="6907"/><span>n-áirde ort = faic: aon fheóil.</span></p>
<lb n="6908"/>
<lb n="6909"/><p><span>SPIOR — Dhein an breitheamh spior spear (nó spir spear)</span>
<lb n="6910"/><span>den gcúis = dhein sé í leighe: dhein neamh-ní di, is chuir deire</span>
<lb n="6911"/><span>léi.  Deineadh spior spear dem chainnt = tairigíodh gach ní</span>
<lb n="6912"/><span>na choinnibh is níor fágadh aon mhaitheas ínti.</span></p>
<lb n="6913"/>
<lb n="6914"/><p><span>SPLANNC — Ba mhór an oíche splanncacha is uisce an oíche</span>
<lb n="6915"/><span>aréir = na lasracha is an bháisteach ag imeacht go tiubh.  Níor</span>
<lb n="6916"/><span>dheineas splannc colata aréir = néal.</span></p>
<lb n="6917"/>
<lb n="6918"/><p><span>SPLEÁCHAS — Nílim i spleáchas éinne = nílim ag braith</span>
<lb n="6919"/><span>ar éinne.  Táim neamh-spleádhach leat = gan bheith id spleá.</span>
<lb n="6920"/><span>chas: níl aon bheann agam ort.</span></p>
<lb n="6921"/>
<lb n="6922"/><p><span>SPLINC — Níl splinc agat = níl ciall ná meabhair agat</span>
<lb n="6923"/><span>(ná aon éifeacht leat).</span></p>
<lb n="6924"/>
<lb n="6925"/><p><span>SPOCHAIREACHT — Tá Seán is Máire pósta.  Seadh!</span>
<lb n="6926"/><span>is fada a bhíodar ag spochaireacht le n-a chéilig = seó beag</span>
<lb n="6927"/><span>eatora: á dhéanamh suas i dtreó a chéile.  Ní raibh ead-</span>
<lb n="6928"/><span>rainn ach spochaireacht seóig = mion-bhuala mar mhaga, agus</span>
<lb n="6929"/><span>imeachtaí mar sin.  Tá Éire is Sasana ag spochaireacht ar a</span>
<lb n="6930"/><span>chéilig = ag pleannca.  Cuirean an pósa deire leis an</span>
<lb n="6931"/><span>spochaireacht seóig.  Bhí an bheirt ag bruighin.  Ní h-aon</span>
<lb n="6932"/><span>úntas é: is fada ag spochaireacht ar a chéile iad = ag</span>
<lb n="6933"/><span>déanamh cur-suas ar a chéile is ag braith a chéile.  Bhí an</span>
<lb n="6934"/><span>dá choileach ag spochaireacht ar a chéile 10 nóimintí sar ar</span>
<lb n="6935"/><span>phleanncadar a chéilig = iad gob le gob, is ag cur suas</span>
<lb n="6936"/><span>feirge.  Bhéadh beirt a bhéadh ag caitheamh pluda ar a chéile</span>
<lb n="6937"/><span>mar sheó ag spochaireacht (ar a chéile, le chéile, chun a chéile).</span>
<lb n="6938"/></p>
</div>
<pb n="169"/>
<div><lb n="6939"/><p><span>Bhíodar ag spochaireacht ar a chéile sa tseómra = ag tabhairt</span>
<lb n="6940"/><span>na bhfocal dá chéile (sar a dtosnóidíst ar bhruighin na ndóirne).</span></p>
<lb n="6941"/>
<lb n="6942"/><p><span>SPOTHÁNACH — Tá an spothánach go dial chun an citeal a</span>
<lb n="6943"/><span>chur aníos (do bheiriú) = craobh (fraoch) fheóidhte bhán: nó</span>
<lb n="6944"/><span>fraoch nuair a bhéadh an duilliúr bainte de ar an sliabh.</span></p>
<lb n="6945"/>
<lb n="6946"/><p><span>SPRÉACH — Níl aon spréach meabhrach aige (nó, 'na cheann) =</span>
<lb n="6947"/><span>léas.  Lár na spréiche.</span></p>
<lb n="6948"/>
<lb n="6949"/><p><span>SPRÉACHARNACH — Bíon fíon ag spréacharnaigh =</span>
<lb n="6950"/><span>spréacha ag teacht as.  Bíon an fhairrge ag spréacharnaigh fé</span>
<lb n="6951"/><span>thaithneamh na gréine.</span></p>
<lb n="6952"/>
<lb n="6953"/><p><span>SPRÉACHUÍL — Tá sé ag spréachuíl bháistí = breac-bhraon</span>
<lb n="6954"/><span>sa tsiúl.  Níl ann fós ach spréachuíl bháistí-sin é mar a</span>
<lb n="6955"/><span>bhíon nuair a bhíon braonacha an cheatha ag teacht ar dtúis.</span></p>
<lb n="6956"/>
<lb n="6957"/><p><span>SPREALLAIRE — Spreallaire spealadóra = a bhíon neamh-</span>
<lb n="6958"/><span>shlachtmhar.  Fágan an spreallaire spailpín na prátaí ana-</span>
<lb n="6959"/><span>dhiomáisteach 'na dhiaidh — sa talamh, is geárrtha.  Spreal-</span>
<lb n="6960"/><span>laire scríobhnóra.  S. de bhean tíghe = ná béadh aon rud fé</span>
<lb n="6961"/><span>shlacht aici.</span></p>
<lb n="6962"/>
<lb n="6963"/><p><span>SPREANNG — D'eirigh sé amach as an leabaidh le spreanng</span>
<lb n="6964"/><span>= de léim.  Tá spreanng díth céille ort = níl do cheart</span>
<lb n="6965"/><span>céille agat: tán tu siar beagán in sa gcéill.  Lár an</span>
<lb n="6966"/><span>spreanga.  Spreangaí.</span></p>
<lb n="6967"/>
<lb n="6968"/><p><span>SPREILL — Níl ínti ach spreill mhná = bean gan chúram,</span>
<lb n="6969"/><span>gan mhaith, gan mhór-chrí.  Spreallaire seadh í: gan slacht ná</span>
<lb n="6970"/><span>cnúisciún (crí) ínti.  Ní bhíon cnúisciún ná crí uirthi (inti).</span></p>
<lb n="6971"/>
<lb n="6972"/><p><span>SPREÓITSEÁLAIM — Ná bí ag spreóitseáil ar an</span>
<lb n="6973"/><span>bpáipéar san: níl sé léighte fós agam = ag baint blúire</span>
<lb n="6974"/><span>dho is blúire dho.  Nó, ag spreóitseáil an pháipéir.  Spreóit-</span>
<lb n="6975"/><span>seáil seadh bheith ag baint spreótaí anuas den dtaobh amuigh</span>
<lb n="6976"/><span>de bhloc adhmaid.  Aon rud a bhainfá anuas de rud eile</span>
<lb n="6977"/><span>spreóta seadh é.  Spreóta aráin, cig., agus spreótáil seadh</span>
<lb n="6978"/><span>roinnt mhaith de sna sciolpaí.  Spreótáil = spreóitseáil,</span>
<lb n="6979"/><span>leis.  Bailighidh (bailíg) chúghaibh an spreótáil aráin sin.</span>
<lb n="6980"/></p>
</div>
<pb n="170"/>
<div><lb n="6981"/><p><span>Bhíos ag spreóitseáil ar adhmad, ar chloich, ar leabhar, ar</span>
<lb n="6982"/><span>inní = ag déanamh píosaí díobh, ag baint píosaí díobh.</span>
<lb n="6983"/><span>Dheineadar spreóitseáil mhaith ar a chéile sa troid = bhain-</span>
<lb n="6984"/><span>eadar spreótaí dá chéile: dheineadar fuil is gearra ar a</span>
<lb n="6985"/><span>chéile.  Bhí sé ag spreóitseáil ar an bpeann luadha</span>
<lb n="6986"/><span>leis an sciain = ag baint sciolpóga di: ag cur</span>
<lb n="6987"/><span>bearra uirthi is á gearra.  Ní raibh na dochtúirí</span>
<lb n="6988"/><span>ach ag spreóitseáil rómpa féachaint cá raibh an mháchail</span>
<lb n="6989"/><span>orm.  Bhí an cruinniú ró-fhada is bhíomair ag spreóit-</span>
<lb n="6990"/><span>seáil ar deire = ag corruighe na gcos, cig., ó bheith cortha ag</span>
<lb n="6991"/><span>an seasamh.  Nílean tu ach ag spreóitseáil ar an nGaoluinn</span>
<lb n="6992"/><span>fós = ag casa le h-í labhairt: sciolpóga di sa tsiúl agat.</span>
<lb n="6993"/><span>bhí an cailín ag spreóitseáil chun rud éigint a dh'iarraidh</span>
<lb n="6994"/><span>orm = ag teacht tímpal ar an gcúrsa.  Bhíodar ag spreóit-</span>
<lb n="6995"/><span>seáil chun labhairt liom = ag réiteach an bhóthair.  Ná bí ag</span>
<lb n="6996"/><span>spreóitseáil ach abair amach lom díreach a bhfuil le rá agat</span>
<lb n="6997"/><span>= ag baint boghsíní.  Ní ag obair atán tu ach ag spreóit-</span>
<lb n="6998"/><span>seáil = ag gíotáil.  Ag spreóitseáil ar ghluaisteán do</span>
<lb n="6999"/><span>chur i ngléas = ag tabhairt fé: ag cur chuige i slí ná béadh</span>
<lb n="7000"/><span>ró-chruínn.</span></p>
<lb n="7001"/>
<lb n="7002"/><p><span>SPREÓTA — Blúire beag adhmaid: an blúire a bhainfá</span>
<lb n="7003"/><span>anuas de bhloc le tuagh, cig., nó le sciain.  Blúire maith</span>
<lb n="7004"/><span>fada giúise nó daraighe.  Níl i Séamas ach spreóta d'fhear</span>
<lb n="7005"/><span>éadtrom caol lom = é bheith caol fada fíneálta ar nós an</span>
<lb n="7006"/><span>spreóta giúise: agus fairis sin dh'fhéadfadh sé bheith leisciúil</span>
<lb n="7007"/><span>nea'-anamúil ar chuma an spreóta.</span></p>
<lb n="7008"/>
<lb n="7009"/><p><span>SPRID — Níor fhéadas mo sprid, nó mo spridí, do</span>
<lb n="7010"/><span>choimeád suas = mo chroidhe, mo mhisneach.</span></p>
<lb n="7011"/>
<lb n="7012"/><p><span>SPRIOC — Nó spriuc.  Sin cloch fhada chaol a bhíon sáite</span>
<lb n="7013"/><span>sa talamh: golán.  Nó, an chloch a cuirtear síos ar an</span>
<lb n="7014"/><span>dtalamh nuair a bítear ag imirt airgid nó cnaipí.  Bhíomair</span>
<lb n="7015"/><span>ag sprioc-imirt = ag imirt airgid nó cnaipí ar spric.</span>
<lb n="7016"/><span>bhuaileas an phingin anuas ar lár na sprice.  Sprioc na</span>
<lb n="7017"/><span>bpinginí = an sprioc go mbítear ag caitheamh airgid air.</span>
<lb n="7018"/><span>Tán tu ag imeacht anois abhaile, is cathain a bhainfidh tu ceann</span>
<lb n="7019"/><span>sprice amach? = deire t'aistir: an rud a bhíon le sroisint,</span>
<lb n="7020"/><span>le baint amach  Tá tosnuithe agam ar an gceacht ach tógfaidh</span>
<lb n="7021"/><span>sé tamall ceann sprice a bhaint amach = é chríochnú: an</span></p>
</div>
<pb n="171"/>
<div><lb n="7022"/><p><span>ball atá beartuithe agam a shroisint.  Trí seachtaine ó</span>
<lb n="7023"/><span>indiubh an sprioc-lá atá agam chun an leabhar a chríochnú =</span>
<lb n="7024"/><span>an lá atá beartuithe, spriocaithe, spriocálta, leagtha amach.</span>
<lb n="7025"/><span>sprioc-am, agus sprioc-áit.  Ní raibh sí sa sprioc-áit ar</span>
<lb n="7026"/><span>an sprioc-am = ní raibh san áit a socruíodh ar an am a</span>
<lb n="7027"/><span>socruíodh.  Fút-sa atá láthair an rínce a cheapa mar tusa an</span>
<lb n="7028"/><span>ceann sprice = an máistir, an t-uachtarán, an fear cinn, an</span>
<lb n="7029"/><span>maor, an captaon, an fear go gcaithtear scéal a chur fé</span>
<lb n="7030"/><span>n-a bhráid.</span></p>
<lb n="7031"/>
<lb n="7032"/><p><span>SPRIOCAIM — Sin é an t-am a bhí spriocaithe againn,</span>
<lb n="7033"/><span>nó spriocálta = ceapaithe, socruithe.  Tá spriocaithe, nó</span>
<lb n="7034"/><span>spriocálta, agam ar an lá amáireacht chun fágaint.  Nár</span>
<lb n="7035"/><span>spriocálaís lá (nó ar lá) chun dul abhaile?  Dheineas áit</span>
<lb n="7036"/><span>a spriocáilt, nó a spriocáilt amach.  Nó spriocuighim.</span></p>
<lb n="7037"/>
<lb n="7038"/><p><span>SPRIOGUIGHIM — Ní ceart duit bheith am spriogú = ag</span>
<lb n="7039"/><span>meargú fúm, ag séide fúm, am chur suas — chun maith nó</span>
<lb n="7040"/><span>olc.</span></p>
<lb n="7041"/>
<lb n="7042"/><p><span>SPRIÚNLAITHE — Tá ainm ana-spriúnlaithe ort = é bheith</span>
<lb n="7043"/><span>de cháil ort tu bheith amhlaidh.</span></p>
<lb n="7044"/>
<lb n="7045"/><p><span>SPÚIRSEACH — Spúirseach bó = bó mhór lom: cosa fada</span>
<lb n="7046"/><span>is cnámha móra.  Spúirseach mná.</span></p>
<lb n="7047"/>
<lb n="7048"/><p><span>SPUR — Tá an bheirt (nó pé méid daoine is maith leat)</span>
<lb n="7049"/><span>ag caitheamh na spur le chéile = ag imeacht i dtreó a chéile:</span>
<lb n="7050"/><span>suas is anuas le chéile: mór le chéile.  Tá an dá mhuíntir</span>
<lb n="7051"/><span>ag caitheamh na spur le chéile.  Spur talún ag imeacht</span>
<lb n="7052"/><span>isteach sa bhfairrge = rinn, cuiripe.  Spur slé (sléibhe).</span></p>
<lb n="7053"/>
<lb n="7054"/><p><span>SRAICE — Is mór an tsraice oibre a dheinis ó shoin =</span>
<lb n="7055"/><span>paiste, dreas.  Bhaineas sraice colata amach.  Sraice</span>
<lb n="7056"/><span>adhmaid = blúire fada caol.  Sraiceana.</span></p>
<lb n="7057"/>
<lb n="7058"/><p><span>SRAITH — Tá an coirce ar sraith agam fén mbáistigh =</span>
<lb n="7059"/><span>leathta amach fé mar a bhíon tréis é bhaint.  Tá na h-éadaighe</span>
<lb n="7060"/><span>ar sraith = ar leatha, ar tuar.  An mhóin ar sraith = leathta</span>
<lb n="7061"/><span>amach tréis í bhaint.</span>
<lb n="7062"/></p>
</div>
<pb n="172"/>
<div><lb n="7063"/><p><span>SRAITHIRTÍN — Tán tu caite ansan cois claidhe id shraithi-</span>
<lb n="7064"/><span>rtín = id liaghairne díomhaoín: ar chuma an fhóid mhóna.</span>
<lb n="7065"/><span>Táim im shraithirtín anso sa leabaidh gan mhaith gan chrí = sínte</span>
<lb n="7066"/><span>gan fuinneamh gan chorruighe.</span></p>
<lb n="7067"/>
<lb n="7068"/><p><span>SRAMH — Tá sramh tae thiar agam = braon beag.  Nó</span>
<lb n="7069"/><span>sreamh.</span></p>
<lb n="7070"/>
<lb n="7071"/><p><span>SRATHAR — Níor chuiris an tsrathar ar an gcapall cóir</span>
<lb n="7072"/><span>(nó ceart) = níor chuiris an milleán ar an nduine ceart.</span>
<lb n="7073"/><span>ólfadh sé an sop as an srathar = ólfadh an phingin dhéanach a</span>
<lb n="7074"/><span>bhéadh aige.  Chuireas an tsrathar ar an gcapall cóir dóibh.</span></p>
<lb n="7075"/>
<lb n="7076"/><p><span>SREANGÁN — Tá sreangán maith fliuch ann amuigh =</span>
<lb n="7077"/><span>ceó fliuch a bhíon go tiubh.</span></p>
<lb n="7078"/>
<lb n="7079"/><p><span>SREANNG — Sreanng ón áirseóir a phrioc me (chun rud</span>
<lb n="7080"/><span>éigint a dhéanamh) = prioca.</span></p>
<lb n="7081"/>
<lb n="7082"/><p><span>SRIAN — Bhí capall ar shriain agam = an tsrian agam air</span>
<lb n="7083"/><span>agus greim agam ar an sriain.  Cuir srian led theangain</span>
<lb n="7084"/><span>= cosc.</span></p>
<lb n="7085"/>
<lb n="7086"/><p><span>SRIMILEÁLUÍDHE — Nó srimideáluí.  Duine a dheinean</span>
<lb n="7087"/><span>a chuid oibre go nea'-shlachtmhar: gan eólas aige ar a ghnó.</span>
<lb n="7088"/><span>S. scríobhnóra = scríobhnóir a bhíon ag snácáil leis (toisc</span>
<lb n="7089"/><span>gan na méireana bheith éascaigh) nó a bhíon nea'-</span>
<lb n="7090"/><span>shlachtmhar.</span></p>
<lb n="7091"/>
<lb n="7092"/><p><span>SROITH-GHREAN — Grean is gainimh trí n-a chéile ach gur</span>
<lb n="7093"/><span>mó den ngrean a bhéadh ann.  Níor mhór é chriathairt dá</span>
<lb n="7094"/><span>mbeifá ag tógaint tíghe.</span></p>
<lb n="7095"/>
<lb n="7096"/><p><span>SROMA — Sroma an tslimide = an rian a dh'fhágan sé.</span>
<lb n="7097"/><span>Tá sroma ar an iasc = can sleamhain a cheanglóch ded lámha:</span>
<lb n="7098"/><span>cosúil le glóthaigh.</span></p>
<lb n="7099"/>
<lb n="7100"/><p><span>SRÓN — Tá mo shrón stopaithe.  Lean do shrón = ar aghaidh</span>
<lb n="7101"/><span>díreach.  Tabhair cead a shróna dhó = cead a chos.  Bhí a shrón</span>
<lb n="7102"/><span>ar an dtalamh ag an madra ag blathuíl.</span>
<lb n="7103"/></p>
</div>
<pb n="173"/>
<div><lb n="7104"/><p><span>SRUMARTUÍL — Tá srumartuíl cholata ag teacht orm =</span>
<lb n="7105"/><span>sórt sranntarnaighe is cola: séide trom tríd an gcainncín</span>
<lb n="7106"/><span>sa tsiúl agam san am gcéadna.</span></p>
<lb n="7107"/>
<lb n="7108"/><p><span>SRUTH — Tá sruth eólais agat ar an nGaoluinn = mórán.</span>
<lb n="7109"/><span>Tá sruth cainnte aige = cainnt phras thiubh.  Aon tsruthán</span>
<lb n="7110"/><span>amháin atá chun an dá fhocal san = aon tslí (aon bhóthar)</span>
<lb n="7111"/><span>amháin chun dul go dtí iad, chun iad a chur ag obair.  Sruth a</span>
<lb n="7112"/><span>tugtar ar thaidhse: srut bheag.</span></p>
<lb n="7113"/>
<lb n="7114"/><p><span>SRUTH-EÓLAS — Bhí sruth-eólas agam ar an nGaoluinn</span>
<lb n="7115"/><span>bliain ó shoin = eólas cuíbhsach, ceart go leór.  Níl agam ach</span>
<lb n="7116"/><span>sruth-mheabhair ar mo cheacht = é bheith tógtha agam go cuíbhsach</span>
<lb n="7117"/><span>is gan ann ach san.</span></p>
<lb n="7118"/>
<lb n="7119"/><p><span>STADAIM — Tá an scoil 'na stad = dúnta, stopaithe.</span>
<lb n="7120"/><span>Tá an bainne 'na stad thar oíche, stadtha (stataithe) thar oíche</span>
<lb n="7121"/><span>= gan suatha, ag déanamh uachtair.  Stad an dochtúir an</span>
<lb n="7122"/><span>fhuil.  Bhfuil aon stad déanta ag an mbreóiteacht ort? =</span>
<lb n="7123"/><span>gan í bheith ag dul níosa measa ort.  Táim stataithe den</span>
<lb n="7124"/><span>gcainnt = gan í á dhéanamh agam i láthair na h-uaire.</span>
<lb n="7125"/><span>Stataithe d'aon ní, den scoil (ón scoil).  Cá bhfuilean tu</span>
<lb n="7126"/><span>ag stad? = ag cur fút.  Nó, id stad.  Stadaim sa tig</span>
<lb n="7127"/><span>seo i gcómhnuí = fanaim, cuirim fúm.</span></p>
<lb n="7128"/>
<lb n="7129"/><p><span>STÁDAR — Ní ag caitheamh na laetheanta saoire in sa</span>
<lb n="7130"/><span>gcathaoir atán tu ná ag stádar = ag siúl go breá bog</span>
<lb n="7131"/><span>socair fuinte ar nós na bpóilíní síos suas.  Ní fada ó</span>
<lb n="7132"/><span>bhaile a théighean an té a bhíon ag stádar ach suas síos i mbéal</span>
<lb n="7133"/><span>a dhoiris héinig.</span></p>
<lb n="7134"/>
<lb n="7135"/><p><span>STAIC — Níor fhéadas corruighe ach oiread leis an staic a</span>
<lb n="7136"/><span>bhíon sa bhfalla = blúire adhmaid a bhíon sáite isteach sa</span>
<lb n="7137"/><span>bhfalla (nó isteach in sa dtalamh).  Tá an bhó 'na staic ansan</span>
<lb n="7138"/><span>thiar ag an bhfuacht = mar a bhéadh blúire adhmaid, gan anam,</span>
<lb n="7139"/><span>gan chorruighe.  Tá sí ar staic = ceangailte den staic.</span>
<lb n="7140"/><span>Bíon na potaí is na líonta ar staic amuigh in sa bhfairrge =</span>
<lb n="7141"/><span>ceangailte de (do) chlocha thíos.  Staic fir, mná, buachala,</span>
<lb n="7142"/><span>inní = duine íseal téagartha: duine daingean gur deacair</span>
<lb n="7143"/><span>inní a dh'fháilt uaidh, ná corruighe a bhaint as.  Dhein aon</span>
<lb n="7144"/><span>staic amháin díom nuair a chuala go mbrisfí amach as an</span></p>
</div>
<pb n="174"/>
<div><lb n="7145"/><p><span>bpost me = d'imigh an t-anam as gach blúire díom.  Dheineas</span>
<lb n="7146"/><span>staic den máistir le h-amadán a thabhairt air = bhaineas an</span>
<lb n="7147"/><span>chainnt de is chuireas náire air.  Dúbhart leis an máistir</span>
<lb n="7148"/><span>nách mise a bhris an fhinneóg ach dhein Seán aon staic amháin</span>
<lb n="7149"/><span>díom le teacht suas is a rá go bhfeacaidh sé me á dhéanamh.</span>
<lb n="7150"/><span>Tá an coiléar crochta ar an staic.</span></p>
<lb n="7151"/>
<lb n="7152"/><p><span>STAIDÉAR — Níl aon staidéar ag baint liom = socaracht:</span>
<lb n="7153"/><span>fuaimint, éifeacht: me bheith saghas éaganta.  Níl aon</span>
<lb n="7154"/><span>staidéar ar an bhfear a bhíon ag gabháilt tímpal is a thugan</span>
<lb n="7155"/><span>oíche anso is oíche ansúd.  Cá bhfuil staidéar ar an ath.</span>
<lb n="7156"/><span>Séamas (ar éinne a bhéadh socruithe síos i bpost)? = cáil sé</span>
<lb n="7157"/><span>ag fanacht, ag déanamh gnótha: cad é an paróiste 'na bhfuil</span>
<lb n="7158"/><span>sé?</span></p>
<lb n="7159"/>
<lb n="7160"/><p><span>STAIDÉARTHA — Duine staidéartha ciallmhar bun-ós-</span>
<lb n="7161"/><span>cionn leis an ruathaire éaganta a bhíon ag imeacht soir siar</span>
<lb n="7162"/><span>gan aon staidéar air, ná ciall aige.</span></p>
<lb n="7163"/>
<lb n="7164"/><p><span>STAIL — Níor choinnibh an láir an stail.  Stail amadáin,</span>
<lb n="7165"/><span>nó sail amadáin = amadán mór groidhe: nó amadán nea'-</span>
<lb n="7166"/><span>anamúil.</span></p>
<lb n="7167"/>
<lb n="7168"/><p><span>STAILC — Tán tu id stailc agam = id thost: tán tu</span>
<lb n="7169"/><span>stopaithe agam: bhaineas an chainnt díot.  An capal a</span>
<lb n="7170"/><span>bhíon 'na stailc ní théighean sé a thuille.  Tá stailc in sa</span>
<lb n="7171"/><span>gcapal = é bheith tuaisceartach, ceanndána, dolúbtha: stop-</span>
<lb n="7172"/><span>fadh sé suas nuair a bhuailfeadh an smaoineamh é, is ní bhog-</span>
<lb n="7173"/><span>fadh: ní thairiceóch an chairt.  Dheineas stailc díot =</span>
<lb n="7174"/><span>chuireas iachal ort stad suas: gan a thuille corruighe a</span>
<lb n="7175"/><span>dhéanamh.</span></p>
<lb n="7176"/>
<lb n="7177"/><p><span>STAINNCÍN — Tá stainncín éigint ort, ní foláir, mar</span>
<lb n="7178"/><span>nílean tu ag cainnt = míshásamh.  Bhíodar ag casa asucháin</span>
<lb n="7179"/><span>liom is tháinig stainncín orm = fearg is míchéata is mí-</span>
<lb n="7180"/><span>shástacht.  Má chuirean tu bréag ar dhuine tiocfaidh stainn-</span>
<lb n="7181"/><span>cín air chúghat.  Dá mbéadh rud á roinnt is ná fuigheadh</span>
<lb n="7182"/><span>duine aon faic thiocfadh stainncín air.  Táim geal go maith</span>
<lb n="7183"/><span>anois ach is fuiriste an stainncín a chasa orm = me chasa ón</span>
<lb n="7184"/><span>seó go dtí an míoshásamh.  Bhéadh míoshásamh ar an té go</span>
<lb n="7185"/><span>bhfuigheadh duine muínteartha leis bás, ach ní h-aon stainncín</span>
<lb n="7186"/><span>sin nó saghas feirge is míchéata.  Má bhíon cúpla scoláire</span></p>
</div>
<pb n="175"/>
<div><lb n="7187"/><p><span>déanach cuirfidh sé stainncín ar an máistir = casfaidh ón</span>
<lb n="7188"/><span>meón ceart sásta é.  Stainncín duit seadh labhairt na</span>
<lb n="7189"/><span>Gaoluinne.  Bhéadh stainncín mo dhóthin orm dá mbéadh ceal</span>
<lb n="7190"/><span>tobac orm: ní bhéadh aon ana-shult ionnam.  Níl do cheart</span>
<lb n="7191"/><span>suilt agat: tá stainncín éigint ort.  Bhéadh stainncín ar</span>
<lb n="7192"/><span>bhuachail dá n-abrófaí leis ná raibh a cheacht foghlumtha aige</span>
<lb n="7193"/><span>agus go raibh: dá mbuadhfadh buachail eile air i rás = olc</span>
<lb n="7194"/><span>beag.  Stainncín buachala = buachail gur fuiriste é chur chun</span>
<lb n="7195"/><span>uilc: é chur suas: é chur chun seímtha, chun feirge.  B'fhuir-</span>
<lb n="7196"/><span>iste bagairt air.  Stainncín a dhéanamh ar dhuine = é atharú</span>
<lb n="7197"/><span>ar an slí seo thuas ó bheith 'na shult.</span></p>
<lb n="7198"/>
<lb n="7199"/><p><span>STÁIR — Léigh stáir den leabhar = paiste, tamal.  Tá</span>
<lb n="7200"/><span>stáir mhaith den oíche caite.  Níor stadas den stáir sin gur</span>
<lb n="7201"/><span>bhaineas an baile mór amach = imeacht mear, scríob.  Ba</span>
<lb n="7202"/><span>mhaith liom stáir a scríobh = smut.  Tá stáir mhaith den</span>
<lb n="7203"/><span>nGaoluinn agat = blúire.  Lár na stáire.</span></p>
<lb n="7204"/>
<lb n="7205"/><p><span>STAIRFHIACAIL — Fiacail fhada gharbh i dtosach an bhéil</span>
<lb n="7206"/><span>aníos nó anuas.</span></p>
<lb n="7207"/>
<lb n="7208"/><p><span>STALCA — Nó  stailc.  Dhein stalca dhíom = níor fhan</span>
<lb n="7209"/><span>ar mo chumas corruighe a dhéanamh ná cainnt a rá.  Deineadh</span>
<lb n="7210"/><span>stalca dhíom i measc na ndaoine = triomuíodh me.  Tá an</span>
<lb n="7211"/><span>císte 'na stalca = gan bheith beirithe i gceart: ana-cheangailte</span>
<lb n="7212"/><span>dá chéilig fé mar a bhéadh an taos.  Tá mo dhínnéar i n-aon</span>
<lb n="7213"/><span>stalca amháin ar mo chroidhe.</span></p>
<lb n="7214"/>
<lb n="7215"/><p><span>STALCAIRE — Duine nó éinní (capall, cig.) gur fuirist</span>
<lb n="7216"/><span>stalca a dhéanamh de: é chur chun tormais i slí ná tabharfadh</span>
<lb n="7217"/><span>sé aon fhocal cainnte dhuit.  Bíon sé ceanndána is ní</span>
<lb n="7218"/><span>dheinfeadh ach a thoil héinig.  Stalcaire capaill, fir = capal</span>
<lb n="7219"/><span>nó fear ná bíon macánta, ach a bhíon ag stalcuíocht.  Nó</span>
<lb n="7220"/><span>stailcire.  Ana-stailcire sead thu = an stailc bheith ionnat</span>
<lb n="7221"/><span>is gur deacair réiteach leat.</span></p>
<lb n="7222"/>
<lb n="7223"/><p><span>STALCUÍOCHT — Bhí sé ag stalcuíocht chainnte = ag cainnt</span>
<lb n="7224"/><span>tamalacha is tamalacha 'na thost.  Ná bí ag stalcuíocht =</span>
<lb n="7225"/><span>ag teacht chun tormuis, chun stalca: ar nós an chapail a</span>
<lb n="7226"/><span>dheinfeadh tamal oibre is ansan a stopfadh suas.  Tá Seán</span>
<lb n="7227"/><span>ag stalcuíocht is tá a rian ar a chainnt.</span>
<lb n="7228"/></p>
</div>
<pb n="176"/>
<div><lb n="7229"/><p><span>STÁLUIGHIM — Ba cheart go bhféadfadh an capal ceól</span>
<lb n="7230"/><span>a bhaint as an mbóthar mar tá sé stáluithe ó bheith sa stábla</span>
<lb n="7231"/><span>= cruaidhte.  Tá an pórtar ró-fhada ins na buidéil is tá sé</span>
<lb n="7232"/><span>stáluithe = géaruithe: an blas úr imithe dhe.  Bíon arán</span>
<lb n="7233"/><span>stáluithe nuair a bhíon sé ró-fhada bácálta.</span></p>
<lb n="7234"/>
<lb n="7235"/><p><span>STAMPA — Tá an leabhar 'na stampa ó bheith fé luighe,</span>
<lb n="7236"/><span>fé theas, na gréine = feóite casta ar a chéilig.  Tá an</span>
<lb n="7237"/><span>píosa feóla stampálta ag an dteas, ó bheith i n-aice na</span>
<lb n="7238"/><span>teine = tá mar a bhéadh stampa a bhéadh san áit gcéadna.</span>
<lb n="7239"/><span>Tá an t-iasc stampálta amuigh ansan — iasc a cuireadh</span>
<lb n="7240"/><span>amach ag triomú.</span></p>
<lb n="7241"/>
<lb n="7242"/><p><span>STAMPÁLAIM — Táim stampálta (nó mo mhéireana</span>
<lb n="7243"/><span>nó mo ladhracha) ag an bhfuacht = im stampa, gan corruighe</span>
<lb n="7244"/><span>ionnam.  Tá an t-éadach stampálta ag an sioc = cruaidhte:</span>
<lb n="7245"/><span>fé mar a bhéadh sé séaluithe, buailte i gcló.  Stampáil an</span>
<lb n="7246"/><span>fuacht me.  Tá mo chos stampálta ó bheith ag sile anuas is</span>
<lb n="7247"/><span>me in sa gcairt = cola ínti: i slí ná deinfeadh sí rud orm.</span></p>
<lb n="7248"/>
<lb n="7249"/><p><span>STÁN — Táim im stán ó bheith ag ithe is ag ól = lán suas:</span>
<lb n="7250"/><span>teann go maith.  Ní dheinfead stán dem cheann leat = ní</span>
<lb n="7251"/><span>bhead ag bodhra mo chinn leat.  Bíodh deoch agat.  Ní bheidh:</span>
<lb n="7252"/><span>táim am stán aige cheana = lán suas.</span></p>
<lb n="7253"/>
<lb n="7254"/><p><span>STÁNÁLAIM — Táim stánálta (suas) le pórtar.</span>
<lb n="7255"/><span>Stánálta ag rud ar bith.  Eirigh as an mbia: ní gá dhuit tu</span>
<lb n="7256"/><span>héinig a stánáil suas leis.</span></p>
<lb n="7257"/>
<lb n="7258"/><p><span>STANNCAIREACHT — B'fhearra liom bheith ag stann-</span>
<lb n="7259"/><span>caireacht ná bheith ag éisteacht libh = ag déanamh gnó gan bhrí.</span>
<lb n="7260"/><span>Tá sí ag stanncaireacht di féinig = ag imeacht sall is anall.</span></p>
<lb n="7261"/>
<lb n="7262"/><p><span>STANNCUIGHIM — Táim stanncuithe ag an bhfuacht =</span>
<lb n="7263"/><span>stalcaithe, im stalca.  Tá an mhóin stanncuithe = trim,</span>
<lb n="7264"/><span>fáiscithe, cruaidh isteach ar fad.</span></p>
<lb n="7265"/>
<lb n="7266"/><p><span>STANNG — Péirse cearnach.</span></p>
<lb n="7267"/>
<lb n="7268"/><p><span>STANNGAIRE — Fear ag imeacht gan chrí: fear siúil</span>
<lb n="7269"/><span>a bhíon ag fulag teasa is fuachta.</span>
<lb n="7270"/></p>
</div>
<pb n="177"/>
<div><lb n="7271"/><p><span>STAONAIM — Níl staona báistí déanta le cheithre lá =</span>
<lb n="7272"/><span>níl staona ar bháistigh: níl stad ná stop.  Má thagan an</span>
<lb n="7273"/><span>bháisteach caithfidh sibh staona = an obair a chaitheamh uaibh.</span></p>
<lb n="7274"/>
<lb n="7275"/><p><span>STÁRTHA — Bhíodar ar na stártha ag teacht abhaile ón</span>
<lb n="7276"/><span>aonach = ar meisce go maith: ar buile ag an meisce.  Bhí</span>
<lb n="7277"/><span>sé ag gabháilt stártha orm = am buala go trom is go tréan:</span>
<lb n="7278"/><span>ag gabháilt stealla.  Feic steall.</span></p>
<lb n="7279"/>
<lb n="7280"/><p><span>STEAIG — Níl agam ar an bpláta ach steaig feóla =</span>
<lb n="7281"/><span>feóil gan súghlach, gan mhéithreas, gan mhaith, gan substainnt.</span></p>
<lb n="7282"/>
<lb n="7283"/><p><span>STEALL — Bhíos ag gabháilt stealla don nGaoluinn go</span>
<lb n="7284"/><span>raibh sí agam ar fóghnamh = ar mo dhícheal (dítheal): go dian.</span>
<lb n="7285"/><span>bhí m'athair ag gabháilt stealla orm mar gheall ar an marga</span>
<lb n="7286"/><span>a dheineas = ag tabhairt leasú na teangan dom: ag gabháilt</span>
<lb n="7287"/><span>dom go tréan ar aon tsaghas slí.</span></p>
<lb n="7288"/>
<lb n="7289"/><p><span>STEALLAIM — Bhí sé ag stealla éitheach amach as a bholg</span>
<lb n="7290"/><span>= á scaoile amach go tiubh.  Bhíos ag stealla na ngrást =</span>
<lb n="7291"/><span>caoch ar meisce: nó, ag scaoile grásta Dé tharam go rábach</span>
<lb n="7292"/><span>ar aon tsaghas slí.</span></p>
<lb n="7293"/>
<lb n="7294"/><p><span>STEANGA — Tá steanga maith triomaigh ann = triomach</span>
<lb n="7295"/><span>maith cruaidh: caithean gaoth bheith ann, nó anam na gaoithe.</span>
<lb n="7296"/><span>Raghaidh an steanga so go maith don gcoirce.  Tá an t-arán</span>
<lb n="7297"/><span>na steanga = cruaidh: cruaite.  Tá steanga maith sa lá</span>
<lb n="7298"/><span>indiubh = an lá bhéith trim láidir gaothmhar (gaofar).</span></p>
<lb n="7299"/>
<lb n="7300"/><p><span>STEANNCAIM — Tá an fheóil steanncaithe ansan i n-áirde</span>
<lb n="7301"/><span>= casta ar a chéile, cruaidh, ó bheith i bhfad ann.  Táim</span>
<lb n="7302"/><span>steanncaithe ag an ngaoith is ag an bhfuacht = cruaidhte.</span></p>
<lb n="7303"/>
<lb n="7304"/><p><span>STIALL — Bhuail sé stiall (dá bhais) orm = buille maith</span>
<lb n="7305"/><span>láidir: nó buille mhaide, buille d'fhuip, den raínn, den</span>
<lb n="7306"/><span>tsluasaid: stiall le h-éinní, le dorn.  Bíon tarac maith</span>
<lb n="7307"/><span>ag baint leis: é sin nó go luighean an buille go maith ar an</span>
<lb n="7308"/><span>rud a buailtear.  Stiall aráin, ime = blúire maith fada.</span></p>
<lb n="7309"/>
<lb n="7310"/><p><span>STIALLAIM — Stiallas an crú ón gcapal = stracas</span>
<lb n="7311"/><span>anuas: dheineas é tharac uaithi go tapaidh.  Stiall an scríob</span></p>
</div>
<pb n="178"/>
<div><lb n="7312"/><p><span>an anairt anuas den mbád = strac go h-oban.  Stiallas</span>
<lb n="7313"/><span>mo bhróga díom is léimeas isteach san abhainn = bhaineas</span>
<lb n="7314"/><span>go tapaidh.  Stiallas an feac as an ráinn, an sáfach as an</span>
<lb n="7315"/><span>sluasaid, an speal as an gcrann.  Stialladh na bróga dem</span>
<lb n="7316"/><span>chosa nuair a thuiteas.</span></p>
<lb n="7317"/>
<lb n="7318"/><p><span>STIPÉAR — Táim tamal maith im stipéar: táimíd 'nár</span>
<lb n="7319"/><span>stipéir = im sheasamh ('nár seasamh) gan chorruíghe.</span></p>
<lb n="7320"/>
<lb n="7321"/><p><span>STIÚRUIGHIM — Stiúruigh isteach anso é = seól: teasbáin</span>
<lb n="7322"/><span>an tslí dhó.  Stiúruigh Tomás me ar cad a dheinfinn = thug</span>
<lb n="7323"/><span>eólas dom.</span></p>
<lb n="7324"/>
<lb n="7325"/><p><span>STOC — Aonach stuic is aonach muc.</span></p>
<lb n="7326"/>
<lb n="7327"/><p><span>STOCÁN — Dá ngeárrfá buachalán buidhe nó feóchadán</span>
<lb n="7328"/><span>nó éinní mar sin thabharfá stocán ar an stúmpa a bhéadh</span>
<lb n="7329"/><span>fágtha thíos.  Bhí sé 'na shuidhe i n-áirde ar stocán cloiche =</span>
<lb n="7330"/><span>cloch ghéar ar muir nó ar talamh: cloch a bhéadh ag sá i</span>
<lb n="7331"/><span>n-áirde is í géar 'na barra.</span></p>
<lb n="7332"/>
<lb n="7333"/><p><span>STÓINSITHE — Bád muiníneach stóinsithe = ná béadh ag</span>
<lb n="7334"/><span>tarac an uisce: teann.  Fear stóinsithe daingean = gur</span>
<lb n="7335"/><span>deacair aon chorruighe a bhaint as: fear diongabhálta: nár</span>
<lb n="7336"/><span>bh'fhuiriste fios a shlí a dhéanamh amach: ná nochtóch a aigne:</span>
<lb n="7337"/><span>fuinte go maith ar a chéile.</span></p>
<lb n="7338"/>
<lb n="7339"/><p><span>STOIRM — Ní bhíon stoirm samhraidh buan ná calm</span>
<lb n="7340"/><span>geimhridh.</span></p>
<lb n="7341"/>
<lb n="7342"/><p><span>STOLC — Tá an t-arán 'na stolc ar mo ghoile = stalca:</span>
<lb n="7343"/><span>i n-aon ualach amháin.</span></p>
<lb n="7344"/>
<lb n="7345"/><p><span>STOLLAIM — Go mairir is go gcaithir iad is go stollair</span>
<lb n="7346"/><span>is go stracair iad — bróga (nó éadaighe) nua.</span></p>
<lb n="7347"/>
<lb n="7348"/><p><span>STOLLAIRE — Ní thairiceóch an stollaire capaill sin</span>
<lb n="7349"/><span>faic = capal éadtrom gan mhaith: stracaire.  Stollaire</span>
<lb n="7350"/><span>fir = leis, fear acfuinneach.</span></p>
<lb n="7351"/>
<lb n="7352"/><p><span>STOP — Tá an clog 'na stop = 'na stad: stopuithe.</span>
<lb n="7353"/></p>
</div>
<pb n="179"/>
<div><lb n="7354"/><p><span>Níor chuir na saighdiúirí aon stop ar an mbia chúgham = níor</span>
<lb n="7355"/><span>stopadar é theacht chúgham.</span></p>
<lb n="7356"/>
<lb n="7357"/><p><span>STRÁCÁIL — Nílim ach ag strácáil liom = ag straca liom</span>
<lb n="7358"/><span>i gcómhnuí: ag cur díom go mall.  Tá an aimsir go h-olc</span>
<lb n="7359"/><span>is caithfimíd bheith ag strácáil léi = ag straca, ag plé, a</span>
<lb n="7360"/><span>d'iarraidh earruíocht a bhaint aisti.</span></p>
<lb n="7361"/>
<lb n="7362"/><p><span>STRACAIM — Fuair sé bás is bhí straca aige n-a dhaoine</span>
<lb n="7363"/><span>muínteartha ar a chuid airgid = clibirt.</span></p>
<lb n="7364"/>
<lb n="7365"/><p><span>STRACAIRE — Tá an aimsir 'na stracaire = stracaithe:</span>
<lb n="7366"/><span>gan bheith glantha suas.</span></p>
<lb n="7367"/>
<lb n="7368"/><p><span>STRAC-EÓLAS — Muna mbéadh an dearúd san déar-</span>
<lb n="7369"/><span>fainn go raibh strac-eólas ceart go leór aige ar an nGaol-</span>
<lb n="7370"/><span>uinn = eólas cuíbhsach go leór.  Chuir t'imeacht strac-</span>
<lb n="7371"/><span>uaigneas orm = gan bheith ró-mhór ná ró-bheag.</span></p>
<lb n="7372"/>
<lb n="7373"/><p><span>STRADHNÁLAIM — Nuair a labhras leis do stradhnáil sé</span>
<lb n="7374"/><span>chúgham = éadtromuigh sé 'na mheabhair: tháinig buile feirge</span>
<lb n="7375"/><span>air.  Feic straidhn.</span></p>
<lb n="7376"/>
<lb n="7377"/><p><span>STRAE — Bhíos ar strae, ag dul ar strae = amú: as</span>
<lb n="7378"/><span>eólas.</span></p>
<lb n="7379"/>
<lb n="7380"/><p><span>STRAETHIRE — Straethire fir = fear fuar díomhaoín gan</span>
<lb n="7381"/><span>fásca.  Straethire tíghe = tig mór gan slacht: straethire</span>
<lb n="7382"/><span>cruaiche = fada mór gan chrí: gan aon fhásca ínti.</span></p>
<lb n="7383"/>
<lb n="7384"/><p><span>STRÁICE — Stráice fir, mná, éadaigh, aráin = píosa fada</span>
<lb n="7385"/><span>caol: duine árd caol.  Níl againn ach stráice beag prátaí</span>
<lb n="7386"/><span>= paiste caol.  Cas stráice ar mo láimh mar tá sí geárrtha</span>
<lb n="7387"/><span>= bannda fada caol.  D'imigh mo bhróga 'na stráicí as a</span>
<lb n="7388"/><span>chéile.  Tá stráice breá bóthair as so go dtí an scairbh =</span>
<lb n="7389"/><span>paiste.</span></p>
<lb n="7390"/>
<lb n="7391"/><p><span>STRAIDHN — Bhí straidhn is buile orm = me bheith curtha</span>
<lb n="7392"/><span>suas (chun feirge) go maith: me ar buile le feirg.  Ní</span>
<lb n="7393"/><span>dheinfeadh sé amhlaidh muna mbéadh go raibh straidhn éigint</span>
<lb n="7394"/><span>air = éadtromacht, buile.  Straidhn bhuile.</span>
<lb n="7395"/></p>
</div>
<pb n="180"/>
<div><lb n="7396"/><p><span>STRÁILLE — Stráille fir, mná, cailín, buachala = duine</span>
<lb n="7397"/><span>árd caol faid-chosach: cuma leisciúil ar a shiúl is a imeacht</span>
<lb n="7398"/><span>(bíodh is ná béadh sé ag gluaiseacht go mall, béidir).  Nó</span>
<lb n="7399"/><span>duine fuar a mheilean an lá ar bheagán maitheasa a dhéanamh.</span></p>
<lb n="7400"/>
<lb n="7401"/><p><span>STRAIMÉAD — Tabharfad straiméad (den maide, de</span>
<lb n="7402"/><span>dhorn, den bhfuip) duit = buille trom, agus luighe maith ann.</span></p>
<lb n="7403"/>
<lb n="7404"/><p><span>STRAIN-FHIACAIL — Fiacail fhada.  Feic stranna.</span></p>
<lb n="7405"/>
<lb n="7406"/><p><span>STRAMPÁLAIM — Nách ort atá an strampáil!  Ná</span>
<lb n="7407"/><span>fanfá socair?  Brisfidh tu an chathaoir led chuid strampála</span>
<lb n="7408"/><span>= únthairt, ag caitheamh na ngéag soir siar.  Tá srampáil</span>
<lb n="7409"/><span>éigint ar an gcapall indiubh = únthairt: é ag caitheamh na</span>
<lb n="7410"/><span>gcos: nó ag buala na talún: nó ag luighe is ag eiríghe.</span>
<lb n="7411"/><span>Tá sí ag imeacht: tá strampáil an bháis aici, uirthi.  Bhí an</span>
<lb n="7412"/><span>fear meisce ag strampáil le n-a chosa = á gcaitheamh amach</span>
<lb n="7413"/><span>uaidh mar seo is mar siúd mar a bhéadh duine a bhéadh gabhtha ag</span>
<lb n="7414"/><span>teinneas dian.  Tá an capall ag strampáil = ag caitheamh</span>
<lb n="7415"/><span>na ngéag: ag ceartú suas síos.  Tá strampáil im bolg =</span>
<lb n="7416"/><span>glór á dhéanamh aige sna putóga: nó gaoth sa mbolg is í ag</span>
<lb n="7417"/><span>corruighe.  Tá strampáil éigint i n-áirde an staighre</span>
<lb n="7418"/><span>aca = prammsáil.  Fear strampálta = ná féadfadh fanacht</span>
<lb n="7419"/><span>socair (nó ná fanfadh).</span></p>
<lb n="7420"/>
<lb n="7421"/><p><span>STRANNA — Tá an stranna fiacaile seo ar boga agam,</span>
<lb n="7422"/><span>bhí stranna mór i dtosach mo bhéil.  Trí cinn de strannaí</span>
<lb n="7423"/><span>(nó strainní) atá fanta agam = fiacla fada garbha (gan</span>
<lb n="7424"/><span>bheith dlúth, coitianta: is deighilt eatora).</span></p>
<lb n="7425"/>
<lb n="7426"/><p><span>STRAOILLEÓG — Duine liobarnach, neamh-chruínn.  Nó</span>
<lb n="7427"/><span>sleamhnú.  Fuaireas straoilleóg ó chianaibh = sleamhnú.</span>
<lb n="7428"/><span>Baineadh straoilleóg asam a leag me (nó i ngiorracht dó).</span>
<lb n="7429"/><span>i lár na straoilleóige fuaireas mo ghreim.</span></p>
<lb n="7430"/>
<lb n="7431"/><p><span>STRAOILLIM — Straoill mo chos uaim = shleamhnuigh —</span>
<lb n="7432"/><span>amach nó siar.</span></p>
<lb n="7433"/>
<lb n="7434"/><p><span>STRAPAIRE — Strapaire fir = fear árd caol (dréir</span>
<lb n="7435"/><span>mar ba chóir), cruaidh.</span>
<lb n="7436"/></p>
</div>
<pb n="181"/>
<div><lb n="7437"/><p><span>STREALL — Dá gcaithfá uisce isteach i mbuicéad (bucaod)</span>
<lb n="7438"/><span>léimfeadh streall aníos, béidir.  Nó nuair a bhainfá an</span>
<lb n="7439"/><span>corc as buidéal léimfeadh streall phórtair isteach ins na</span>
<lb n="7440"/><span>súile ort.  Chaith sí streall uisce an doras amach = uisce</span>
<lb n="7441"/><span>sa tsiúl mar sin: nó dá mbéadh sé á shéide amach as séideán,</span>
<lb n="7442"/><span>cig.; streannc, i lár na streabhaille.  Dhein sé streall</span>
<lb n="7443"/><span>mhagaidh fúm = paiste, beagán.  Nách leór dhuit streall</span>
<lb n="7444"/><span>mhagaidh a dhéanamh fúm is gan bheith ag maga go deó fúm?</span></p>
<lb n="7445"/>
<lb n="7446"/><p><span>STREALLAIRE — Fear grinn is fonómhaide.</span></p>
<lb n="7447"/>
<lb n="7448"/><p><span>STREALLUÍL — Tháinig an tsáile isteach oraibh?  Níor</span>
<lb n="7449"/><span>tháinig ach strealluíl = streall bheag anois is aríst.  Bíon</span>
<lb n="7450"/><span>sé ag strealluíi mhagaidh fúm.</span></p>
<lb n="7451"/>
<lb n="7452"/><p><span>STREANNCÁN — Bhuail streanncán den uisce me =</span>
<lb n="7453"/><span>streall.  Streanncán uisce, sáile, bainne.  Bhaineas</span>
<lb n="7454"/><span>streanncán ceóil as an bheidhlín = ádhbhar maith ceóil, siolla</span>
<lb n="7455"/><span>maith ceóil.  Caitheadh streanncán uisce anuas orm =</span>
<lb n="7456"/><span>streall i leath-chrúiscín nó mar sin.  Is minic a thagan</span>
<lb n="7457"/><span>streanncán den tsáile aníos an fhaill anso.</span></p>
<lb n="7458"/>
<lb n="7459"/><p><span>STRÍOPACH — Bean (nó fear) choitean dhrúisiúil.</span></p>
<lb n="7460"/>
<lb n="7461"/><p><span>STRÓ — Cad é an stró atá ag breith ort ansan thuas? —</span>
<lb n="7462"/><span>le duine a bhí i n-áirde an staighre = moill.  Ní choimeádfad</span>
<lb n="7463"/><span>mórán stró ar an leabhar uait = moill: ní choimeádfad i</span>
<lb n="7464"/><span>bhfad uaith é — leabhar a tabharfaí le léigheamh.  Níl aon stró</span>
<lb n="7465"/><span>beirthe orm = dul amú, ar stró = dulta amú.  Thánag</span>
<lb n="7466"/><span>ag lorg speile.  Ní bheidh aon stró ort: gheóir láithreach í.</span></p>
<lb n="7467"/>
<lb n="7468"/><p><span>STRÓC — Tá Tomás ag teacht isteach chúghainn ar bog-</span>
<lb n="7469"/><span>stróc, nó ar a bhog-stróc = go breá bog mall: á thógaint go</span>
<lb n="7470"/><span>foighneach.  Táim chó maith (chó h-éinní) leat gach aon stróc =</span>
<lb n="7471"/><span>gach aon bhlúire: gach aon phioc.  Tháinig ana-stróc ar an</span>
<lb n="7472"/><span>gcapal aréir = pian géar: greim.  Cuirfidh an bainne</span>
<lb n="7473"/><span>fuar san stróc ort tréis alluis = greim géar id bholg.</span></p>
<lb n="7474"/>
<lb n="7475"/><p><span>STRÓINSÉAR — Ní dheinfinn stróinséar díot anois =</span>
<lb n="7476"/><span>ní bheifá id stróinséar agam: ní bhfuighfá déanamh an</span>
<lb n="7477"/><span>stróinséir uaim.  Stróinséirí.</span>
<lb n="7478"/></p>
</div>
<pb n="182"/>
<div><lb n="7479"/><p><span>STRÓINSÉARTHA — Tá bád stróinséartha chúghainn isteach</span>
<lb n="7480"/><span>= bád ná bainean leis an áit seo: iasachta: isteach ó</span>
<lb n="7481"/><span>thaobh eile.  Tá mórán daoine stróinséartha tagtha chúghainn.</span></p>
<lb n="7482"/>
<lb n="7483"/><p><span>STROPA — Stropa na bróige = an tarracthóir (tair-</span>
<lb n="7484"/><span>riceóir a deirtear) thiar.</span></p>
<lb n="7485"/>
<lb n="7486"/><p><span>STRUITHILE — Bhí sé 'na struithile fir = fear fuar</span>
<lb n="7487"/><span>díomhaoín: stráille.</span></p>
<lb n="7488"/>
<lb n="7489"/><p><span>STRUPÁLAIM — Táim strupálta chuin oibre = cuid den</span>
<lb n="7490"/><span>éadach bainte dhíom.  Ach, táim nochtaithe chuin snámha.</span></p>
<lb n="7491"/>
<lb n="7492"/><p><span>STRUS — Riug ana-strus orm ag teacht abhaile i gcoinnibh</span>
<lb n="7493"/><span>na gaoithe = duadh mór ó obair throm.  Nuair a bhíon duine</span>
<lb n="7494"/><span>sa rith is ar na cosa a bhíon, a thagan, an strus.  Níl aon</span>
<lb n="7495"/><span>strus ins an obair sin = obair shaoráideach seadh í: obair</span>
<lb n="7496"/><span>gan strus.  Tá an iomarca struis oibre ag teacht orm'</span>
<lb n="7497"/><span>Is déine, is treise, strus ná duadh.</span></p>
<lb n="7498"/>
<lb n="7499"/><p><span>STUACACH — Tá an fhairge ana-stuacach indiubh = ana-</span>
<lb n="7500"/><span>gharbh.  Aimsir stuacach = gránna, feargúil: gaoth láidir</span>
<lb n="7501"/><span>ag imeacht.  Tá an lá ag dul chun stuacuíochta: nó ag teacht</span>
<lb n="7502"/><span>chun — = ag eiriú stuacach.</span></p>
<lb n="7503"/>
<lb n="7504"/><p><span>STUACAIM — Tá an fhairge stuacaithe go leór = stua-</span>
<lb n="7505"/><span>cach: curtha chun stuacuíochta.</span></p>
<lb n="7506"/>
<lb n="7507"/><p><span>STUAIC — Níl aon deagh-stuaic ar an lá indiubh = deagh-</span>
<lb n="7508"/><span>chuma, cló.  Tá ana-dhro'-stuaic ar Phádraig = ana-dhroch-</span>
<lb n="7509"/><span>chuma: ana-dhroch-ruibe.  Tá stuaic ort = mothalach gruaige</span>
<lb n="7510"/><span>i dtosach do chinn ag sile anuas nó 'na sheasamh i n-áirde,</span>
<lb n="7511"/><span>Tá droch-stuaic ar an bhfairrge indiubh = cuma mhalluithe</span>
<lb n="7512"/><span>fheargach — nuair a bhéadh na coilithíní ag imeacht is na borrai</span>
<lb n="7513"/><span>bolgtha i n-áirde.  Tá stuaic bhuartha ort = deárthamh.</span></p>
<lb n="7514"/>
<lb n="7515"/><p><span>STUAICEACH — Bíon duine amhlaidh nuair a bhíon stuaic</span>
<lb n="7516"/><span>ghruaige air.</span></p>
<lb n="7517"/>
<lb n="7518"/><p><span>STUAICÍN — Saghas móna a bhíon ag imeacht: is gan</span></p>
</div>
<pb n="183"/>
<div><lb n="7519"/><p><span>ann ach scraithíní.  Ar bharra slé nó ar uachtar portaigh a</span>
<lb n="7520"/><span>gheibhtear.</span></p>
<lb n="7521"/>
<lb n="7522"/><p><span>STUIF — Táthar ag leatha stuife amach ar na prátaí =</span>
<lb n="7523"/><span>an chloch ghorm.  Beifar ag cur stuife amach ar na bóithre =</span>
<lb n="7524"/><span>clocha: mianach bóthair.</span></p>
<lb n="7525"/>
<lb n="7526"/><p><span>STÚMPA — Dúbhras stúmpa mór bréige.</span></p>
<lb n="7527"/>
<lb n="7528"/><p><span>STUNAIRE — Stunaire fir = fear beag suarach gan</span>
<lb n="7529"/><span>acfuinn.  Stunaire mná a chuirfinn síos im póca.  Stun-</span>
<lb n="7530"/><span>aire capaill ná tabharfadh (túrfadh) paca plúir abhaile.</span>
<lb n="7531"/><span>Nó, stunaire = fear árd garbh gan feóil: go bhfuil na</span>
<lb n="7532"/><span>cnámha go maith aige.  Stunaire capaill = a leithéid céadna.</span></p>
<lb n="7533"/>
<lb n="7534"/><p><span>SÚ — Tá an sú sa tsimné.  Mála súig.</span></p>
<lb n="7535"/>
<lb n="7536"/><p><span>SUADHAIM — Suaidh (suaig) an moirtéal.  Tá sé suaite.</span>
<lb n="7537"/><span>Táim á shuatha.  Tá an focal san tugtha agam mar sin, ach</span>
<lb n="7538"/><span>má suaidhtear é ní oirean sé = má cuirtear malairt cló air.</span></p>
<lb n="7539"/>
<lb n="7540"/><p><span>SUAINEAS — Bhí an leanbh ag gol is mise a d'iarraidh é</span>
<lb n="7541"/><span>chur chun suainis = é chur i n'éisteacht.  Bhfuil aon tsuaineas</span>
<lb n="7542"/><span>ag dul ar an nduine breóite? = sánas ar an mbreóiteacht:</span>
<lb n="7543"/><span>aon bhoga ag teacht ar an mbreóiteacht.  Cuir t'aigne chun</span>
<lb n="7544"/><span>suainis tímpal na ceiste sin. Tabharfad cuid den mbata dhuit</span>
<lb n="7545"/><span>mara mbeidh do shuaineas agat = mara bhfanair socair ciúin.</span>
<lb n="7546"/><span>Tóg do shuaineas = tóg bog é (an saol).  Rith an traen léi</span>
<lb n="7547"/><span>ach tháinig sí chun suainis i gceann tamaill = chun staid:</span>
<lb n="7548"/><span>stad sí.  Ní bheidh suaineas lae ná oíche orm go mbeidh an</span>
<lb n="7549"/><span>clausúr air seo agam.  Tá an saol go dian ort anois ach</span>
<lb n="7550"/><span>nuair a raghair chun suainis raghair i bhfeóil.  Táimíd ag</span>
<lb n="7551"/><span>tuitim chun suainis ar fad tímpal na Gaoluinne = á tógaint</span>
<lb n="7552"/><span>ró-bhog.  Thuit an duine breóite 'na shuaineas = 'na chola.</span>
<lb n="7553"/><span>Ceap do shuaineas = fan socair: tóg bog é.  Bíodh do</span>
<lb n="7554"/><span>shuaineas agat = iompair (úmpair) tu héinig — le buachail</span>
<lb n="7555"/><span>crosta.  Tóg do shuaineas.  Tóg do shuaineas nuair a</span>
<lb n="7556"/><span>gheóbhair é = tóg bog an saol nuair a gheóbhair an seans.</span>
<lb n="7557"/><span>Tháinig an liathróid chun a suainis.  Tháinig suaineas ar an</span>
<lb n="7558"/><span>leanbh a bhí ag gol.  Bhí an saol ana-bhuartha aimsir an chogaidh</span></p>
</div>
<pb n="184"/>
<div><lb n="7559"/><p><span>ach tá sé ag teacht chuin suainis (tá suaineas ag teacht air)</span>
<lb n="7560"/><span>anois = ag socrú síos.</span></p>
<lb n="7561"/>
<lb n="7562"/><p><span>SUAINSEÁN — An chainnt a thabharfadh duine ó thig cómhar-</span>
<lb n="7563"/><span>san go tig cómharsan ag cur síos ar cad a bhí ar siúl istig</span>
<lb n="7564"/><span>sa chéad tig nó cad a bhí á rá.  Bíon suainseán aige sna</span>
<lb n="7565"/><span>mná nuair a bhíd i dtreó a chéile.  Bíon dro'-bhrí ag dul</span>
<lb n="7566"/><span>leis an bhfocal, coitianta.  Suainseánach = tugtha don</span>
<lb n="7567"/><span>suainseán: agus suainseánuí = an té a chleachtan é.</span></p>
<lb n="7568"/>
<lb n="7569"/><p><span>SUAITH — Feic suath.</span></p>
<lb n="7570"/>
<lb n="7571"/><p><span>SUAITHINSEACH — Focal suaithinseach = neamh-choitianta.</span>
<lb n="7572"/><span>Biadh suaithinseach seadh na prátaí nua nuair a thagaid an</span>
<lb n="7573"/><span>treó.  Chuala scéal suaithinseach = úntach: nua.  An ní</span>
<lb n="7574"/><span>a bhíon suaithinseach bíon sé stróinséartha.  Tá brat suaithin-</span>
<lb n="7575"/><span>seach gas ar na prátaí.</span></p>
<lb n="7576"/>
<lb n="7577"/><p><span>SUAN — Chuir an chainnt is an gleó suan is síocháin na</span>
<lb n="7578"/><span>h-oíche amú orm = cola: suaineas.</span></p>
<lb n="7579"/>
<lb n="7580"/><p><span>SUARACH — Tá sí suarach fé Ghaoluinn = gan mórán di</span>
<lb n="7581"/><span>aici.</span></p>
<lb n="7582"/>
<lb n="7583"/><p><span>SUARACHÁN — Duine (nó rud) gan éifeacht: gan mhaith 'na</span>
<lb n="7584"/><span>chiall ná 'na ghnó: spriúnlaithe.</span></p>
<lb n="7585"/>
<lb n="7586"/><p><span>SUAS — Tá na prátaí ag cur na ngas suas ag an mbáistigh</span>
<lb n="7587"/><span>= fás a bheith fé sna gais tréis iad a theacht ar barra.  Ach,</span>
<lb n="7588"/><span>tá na prátaí ag teacht aníos go maith = ag brise aníos tríd</span>
<lb n="7589"/><span>an gcré.  Tá an ghrian, an ghealach, suas = na suidhe.  D'fhanas</span>
<lb n="7590"/><span>suas aréir go dtí n-a dódhéag = gan dul 'on leabaidh.</span>
<lb n="7591"/><span>N 'fheadar cad tá suas aca anois = cad tá fútha: cad tá</span>
<lb n="7592"/><span>ar bun aca: cad táid meáite ar a dhéanamh: cad é an</span>
<lb n="7593"/><span>fuadar atá fútha.  Tháinig sí isteach suas leis an am =</span>
<lb n="7594"/><span>ar an am: ar an sprioc-am.  Bhíos istig don Aifrean</span>
<lb n="7595"/><span>(suas leis an am) suas leis an nóimeat = díreach i n-am.</span>
<lb n="7596"/><span>Dúbhan na prátaí suas = dúbhaid.  Tá na billeóga (bleóga</span>
<lb n="7597"/><span>a deirtear) ag buidhiú suas.  Tá an lá ag breáthú suas, ag</span>
<lb n="7598"/><span>geala suas, agus mar sin.  Tá an t-am suas = tugtha, caite.</span>
<lb n="7599"/><span>Ba mhaith liom bheith ag déanamh suas le daoine uaisle, le</span></p>
</div>
<pb n="185"/>
<div><lb n="7600"/><p><span>daoine go bhfuil deagh-Ghaoluinn aca, le h-éinne = bheith i</span>
<lb n="7601"/><span>dtreó leótha: ag dul 'na gcoidreamh: ag tuitim chun</span>
<lb n="7602"/><span>muíntearthais leótha: a d'iarraidh bheith ceanúil leótha is</span>
<lb n="7603"/><span>tuitim isteach leótha.  Bhí Pádraig am chur suas = am chur</span>
<lb n="7604"/><span>chuin feirge.  Bhíodar ár gcur suas chuin an falla a leaga =</span>
<lb n="7605"/><span>ár spreaga, ag séide fúinn.  Tá ana-chur suas ionnat = é</span>
<lb n="7606"/><span>bheith de mhianach ionnat daoine a chur suas.  Dhein an seirbh-</span>
<lb n="7607"/><span>íseach na seómraí suas = chóirigh iad, shlachtuigh iad.  Bhí ad</span>
<lb n="7608"/><span>dhéanamh féinig suas chun an aonaigh = at ullmhú héinig.</span>
<lb n="7609"/><span>capall a dhéanamh suas don aonach = a dh'ullmhú, é chothú go</span>
<lb n="7610"/><span>maith.  Táim ullamh suas im shagart = im shagart críochnuithe.</span>
<lb n="7611"/><span>Táim ullamh suas chun bheith im shagart, chun dul amach ag</span>
<lb n="7612"/><span>treabha, chun éinní = ullamh amach: ní theastuíon uaim a</span>
<lb n="7613"/><span>thuille den ullmhú.  Ba mhaith liom me héinig a dhéanamh suas</span>
<lb n="7614"/><span>leat = tuitim chun muíntearthais, chun caradais, leat — nó</span>
<lb n="7615"/><span>tabhairt fé sin ach go h-áirithe.  Nuair a bhí m'am suas leis an</span>
<lb n="7616"/><span>máistir d'fhilleas abhaile = istig, tugtha — buachail aimsire a</span>
<lb n="7617"/><span>bhí i gceist.  Leath-scéal a dhéanamh suas = a chuma.  Go</span>
<lb n="7618"/><span>bhfágaidh Dia suas thu = beó, id shaol (i taol) is id shláinte</span>
<lb n="7619"/><span>(i tláinte).  D'ullmhuigh (ulluigh) sé suas me chun bheith im</span>
<lb n="7620"/><span>chléireach bainnc.  Fuair mo bhean bás ach níorbh fhada gur</span>
<lb n="7621"/><span>chaitheas an bhuairt is an brón suas liom héinig = gur chaitheas</span>
<lb n="7622"/><span>uaim iad: gur eirígheas as aon tsuím a chur ionnta.  Nuair</span>
<lb n="7623"/><span>a bhí gach ní ag dul im choinne chaitheas an saol suas liom héinig</span>
<lb n="7624"/><span>= níor chuireas suath ná suím ann feasta.  Chaitheas suas</span>
<lb n="7625"/><span>an tobac mar ná raibh sé ag réiteach liom = d'eirígheas as:</span>
<lb n="7626"/><span>chuireas uaim é.  Tá an t-am (a h-am) suas ag an mbó</span>
<lb n="7627"/><span>chuin beirtha, is caithfimíd bheith ag faire an lae amáirigh</span>
<lb n="7628"/><span>uirthi = súil a bheith uirthi ar feadh an lae amáirigh.  Tá an</span>
<lb n="7629"/><span>post caite suas agam = caite uaim (bhuaim a deirtear).</span>
<lb n="7630"/><span>Chaith an sean-fhear an talamh suas ar a mhac = thug dhó é, is</span>
<lb n="7631"/><span>d'eirigh se héinig as bheith 'na chúram.  Aithníghim ort go</span>
<lb n="7632"/><span>bhfuilean tu suas chun rud éigint a dhéanamh = ag faire ar</span>
<lb n="7633"/><span>(ag cuímhneamh ar, beartuithe meághaite ar, bainte ar)</span>
<lb n="7634"/><span>rud éigint: bainte chun —.  Coimeád suas í (an naomhóg) =</span>
<lb n="7635"/><span>i gcoinnibh na gaoithe nó i gcoinnibh na taoide.  Sin é gnó</span>
<lb n="7636"/><span>an aidhnleóra an bád a choimeád suas i gcoinnibh pé ní a</span>
<lb n="7637"/><span>bhéadh á corruighe.  Coimeád suas do mhisneach is tiocfaidh</span>
<lb n="7638"/><span>leat = gan leigint dó tuitim (titim a deirtear) síos.</span>
<lb n="7639"/><span>Tairig do stocaí suas ort héinig.  Tairig suas do chosa</span>
<lb n="7640"/><span>chúghat — le duine go mbéadh na cosa ar sile síos aige.</span>
<lb n="7641"/></p>
</div>
<pb n="186"/>
<div><lb n="7642"/><p><span>Thairig an Frínseach suas as thír na hÉirean ó bheith i n'Fhear</span>
<lb n="7643"/><span>Inid = d 'imigh amach as an dtír is d'fhág ansan í: eirigh amach</span>
<lb n="7644"/><span>aisti.  Thairigíos suas as an cártaí ar fad = d'eirígheas asta.</span>
<lb n="7645"/><span>Tairig as an gcúrsa is fág ansan é.  Bhí áthas orm a dhéanta</span>
<lb n="7646"/><span>suas (nó chó déanta suas) is a bhís = tu bheith slachtuithe suas</span>
<lb n="7647"/><span>chó maith.  Chuirfinn suas de labhairt an bhéarla, d'aon ní</span>
<lb n="7648"/><span>= eireóin as: ní bhéadh aon bhaint agam leis.  Chuireas suas</span>
<lb n="7649"/><span>den obair a bhí á chur orm = chuireas 'na choinnibh, ní ghlacfainn</span>
<lb n="7650"/><span>leis.  Tá an fuisce sin go diail chun meisce a chur suas.</span>
<lb n="7651"/><span>Bhíos ag cur faoir suas leis an gcláirín.  Ag cur meisce</span>
<lb n="7652"/><span>suas = ag tuitim chun meisce.  Ní deas an ní bheith ag cur</span>
<lb n="7653"/><span>feirge suas = ag dul chun feirge: nó ag cur duine eile chun</span>
<lb n="7654"/><span>feirge.  Aduigheadh suas teine nuair a thána isteach.  Táimíd</span>
<lb n="7655"/><span>ag déanamh suas le chéilig = ag déanamh (ag tuitim chun, ag</span>
<lb n="7656"/><span>teacht chun) muíntearthais le chéilig.  Ach, d'eirigh difir</span>
<lb n="7657"/><span>bheag eadrainn agus bhíomair amuigh le chéile, ach táimíd á</span>
<lb n="7658"/><span>dhéanamh suas anois (le chéilig) = ag slánú an charadais:</span>
<lb n="7659"/><span>an tuitim amach á thabhairt suas againn.  Bhíos á dhéanamh</span>
<lb n="7660"/><span>suas conus a ghoidfinn na caoira = á shocrú, á bheartú, á</span>
<lb n="7661"/><span>cheapa-nó conus a dheinfinn aon ní.</span></p>
<lb n="7662"/>
<lb n="7663"/><p><span>SUATH — Chuireas ana-shuath ins an leabhar san = ana-shuím,</span>
<lb n="7664"/><span>thógas ana-cheann do.  An raghair ar an rínce?  Ach! níl</span>
<lb n="7665"/><span>aon tsuath agam ann = is cuma liom faic, is cuma liom éinní,</span>
<lb n="7666"/><span>mar gheall air: níl aon spéis agam ann.  Ní chuirim aon</span>
<lb n="7667"/><span>tsuath i milseáin.</span></p>
<lb n="7668"/>
<lb n="7669"/><p><span>SUATHAIM — Faghaim ana-shuatha ón obair seo = traocha,</span>
<lb n="7670"/><span>tnátha.  Muna mbéadh an coga agus suatha na h-aimsire ní</span>
<lb n="7671"/><span>bheimíst go h-olc as = an aimsir bheith suaite, nó an suatha a</span>
<lb n="7672"/><span>thugan an aimsir dúinn.  Táim am shuatha go maith ó mhaidin ag</span>
<lb n="7673"/><span>baint na móna = am oibriú, gan suaineas agam aige.  Bíon</span>
<lb n="7674"/><span>suatha ar an gceann ag an bhfear go mbíon obair throm</span>
<lb n="7675"/><span>inithine aige á dhéanamh = ní bhíon an ceann 'na shuaineas aige.</span>
<lb n="7676"/><span>Ceist a shuatha = a phlé: corruighe maith a thabhairt di.</span></p>
<lb n="7677"/>
<lb n="7678"/><p><span>SUBH — Tá subh sa bhfairrge = súgha: í bheith láidir garbh</span>
<lb n="7679"/><span>bolgtha, is tarac ínti.  Bíon subh sa bhfairrge lá na stoir-</span>
<lb n="7680"/><span>meach; í eirithe i n-áirde is breis taraic (teairic) ar na</span>
<lb n="7681"/><span>clocha: breis siúil aici.</span>
<lb n="7682"/></p>
</div>
<pb n="187"/>
<div><lb n="7683"/><p><span>SUBHÁILCEACH — Tá na bróga subháilceach = breá bog</span>
<lb n="7684"/><span>oiriúnach.  Tá an lá, an fhairrge, an obair, an biadh, amhlaidh =</span>
<lb n="7685"/><span>taithneamhach; gan bheith docht ná crosta ná goirgeach, ná</span>
<lb n="7686"/><span>canncarach.</span></p>
<lb n="7687"/>
<lb n="7688"/><p><span>SUBSTAINNT — Níl aon tsubstainnt san arán san, sa</span>
<lb n="7689"/><span>bhfear san = acfuinn, neart.  Níl aon ana-shubstainnt in</span>
<lb n="7690"/><span>sa mbainne sin mar tá sé ró-uiscealach, ná sa mbórd mar</span>
<lb n="7691"/><span>tá sé ró-lag.  Níl aon tsubstainnt agam = saibhreas: aon</span>
<lb n="7692"/><span>rud go mbéadh tabhairt mhaith ann agus caitheamh.  Tá aon</span>
<lb n="7693"/><span>tsubstainnt amháin leis an dá fhocal san = aon bhun amháin, aon</span>
<lb n="7694"/><span>bhrí bunaig amháin.  Ní thuigim cad é an tsubstainnt atá</span>
<lb n="7695"/><span>leis an bhfocal san.  Sé an t-ím substainnt na cuigine, an</span>
<lb n="7696"/><span>bhainne.  Tuigim an focal san sa tsubstainnt ach ní thuigim</span>
<lb n="7697"/><span>amach is amach é = tuigim an bun-bhrí, gan é thuiscint go</span>
<lb n="7698"/><span>cruínn ná go baileach.  Ní féidir liom greim a dh'fháilt ach</span>
<lb n="7699"/><span>ar shubstainnt do chainnte.</span></p>
<lb n="7700"/>
<lb n="7701"/><p><span>SUC — Suc, suc = an chainnt a déarfá le gamhain ag glaoch</span>
<lb n="7702"/><span>air.</span></p>
<lb n="7703"/>
<lb n="7704"/><p><span>SÚD — Bhí so-'s-súd is súd-is-so ar siúl aca = gach ní:</span>
<lb n="7705"/><span>gach aon tsaghas.</span></p>
<lb n="7706"/>
<lb n="7707"/><p><span>SÚDAMÁN — Duine breá bog socair réidh.  Aon ní a</span>
<lb n="7708"/><span>bhéadh aindeis (ainis a deirtear) trom, pé aca bó, capal,</span>
<lb n="7709"/><span>bean, asal, fear, nó buachail é.</span></p>
<lb n="7710"/>
<lb n="7711"/><p><span>SUDÓG — Císte a bheireófá fén ngríosaigh.  Tá lár na</span>
<lb n="7712"/><span>sudóige dóighte.</span></p>
<lb n="7713"/>
<lb n="7714"/><p><span>SÚGACH — Táim go breá súgach = gan bhuairt, geal.  Bíon</span>
<lb n="7715"/><span>duine amhlaidh gan aon mheisce má bhíon sé sásta go maith.</span></p>
<lb n="7716"/>
<lb n="7717"/><p><span>SÚGHAIM — Tá an léine ag súgha na h-anama asam.  Ní</span>
<lb n="7718"/><span>deas an béas bheith ag súgha suas = ag smúsuíl.  Páipéar</span>
<lb n="7719"/><span>súighte = chun an dubh, cig., a shúgha den bpáipéar.  Tá ana-</span>
<lb n="7720"/><span>shúgha sa lá, nó súgha mór = triomach.  Tá súgha maith in sa</span>
<lb n="7721"/><span>bhfairge indiubh = súrac, sumh, tarrac (bíon san i gceist</span>
<lb n="7722"/><span>nuair a bhíon breis siúil fúithi).  B'fhearra liom bheith ag</span>
<lb n="7723"/><span>súgha shúig im béal ná bheith ag éisteacht leat — le duine go</span></p>
</div>
<pb n="188"/>
<div><lb n="7724"/><p><span>mbeifá bodhar aige = b'fhearra liom éinní (mar ní blasta an</span>
<lb n="7725"/><span>earra an súgh).  Tá ana-shúgha san áit sin den abhainn =</span>
<lb n="7726"/><span>sciobfadh sí chun siúil (nó síos) thu ansan.</span></p>
<lb n="7727"/>
<lb n="7728"/><p><span>SÚGÁN — Leig chúgham an súgán — an té a bhéadh ag casa a</span>
<lb n="7729"/><span>déarfadh.  Cas uaim é: táim-se á leigint.  Thabharfadh</span>
<lb n="7730"/><span>súgán sneachtaidh go dtí an mbaile mór thu = an cúram is</span>
<lb n="7731"/><span>lúgha: an tarrac is lúgha neart.</span></p>
<lb n="7732"/>
<lb n="7733"/><p><span>SÚGHLACH — Fuaireamair dínnéar maith is mise á rá leat</span>
<lb n="7734"/><span>gur bhaineamair súlach as = dúiseacht, rammsach. Bhain an</span>
<lb n="7735"/><span>bheirt súlach as a chéile = ceól maith.  Nuair a fuaireamair</span>
<lb n="7736"/><span>an lá saoire bhaineamair súlach as = ana-spórt.  Muna</span>
<lb n="7737"/><span>dtugan tu an peann thar n-ais dom bainfead súlach as do</span>
<lb n="7738"/><span>chnámha, as do shúile, as t'aghaidh, as do phus.</span></p>
<lb n="7739"/>
<lb n="7740"/><p><span>SÚGHRAICÍGHIM — Bhíos ag súrac mo bhéil (m'fhiacal,</span>
<lb n="7741"/><span>milseán).  Tá an gamhain ag súrac (na bó), ag súrac seana-</span>
<lb n="7742"/><span>bhróige.  Tá na gamhna ag súrac a chéile.  Shúraiceóch sé</span>
<lb n="7743"/><span>seana-liobar.</span></p>
<lb n="7744"/>
<lb n="7745"/><p><span>SÚGUÍOCHT — Feic súgach.  An té a bhíon súgach coitianta</span>
<lb n="7746"/><span>bíon súguíocht ag baint leis = é bheith de nádúir ann bheith</span>
<lb n="7747"/><span>súgach.  Tá mianach na súguíochta ann = an tslí sin a bheith</span>
<lb n="7748"/><span>aige: an déanamh san a bheith air.</span></p>
<lb n="7749"/>
<lb n="7750"/><p><span>SUÍDHEACHÁN — Leaba shuídheacháin = seiteal.</span></p>
<lb n="7751"/>
<lb n="7752"/><p><span>SUIDHIM — Chuir an dochtúir suite ar an gcathaoir me =</span>
<lb n="7753"/><span>chuir me im shuídhe.  Táim suite ar an mbórd = im shuídhe.</span>
<lb n="7754"/><span>Ní dheinim aon tsuidhe ó mhaidin go h-oíche = ní shuidhim síos.</span></p>
<lb n="7755"/>
<lb n="7756"/><p><span>SUÍDHTE — Táim suídhte (nó suíte) meághaite lán-deimh-</span>
<lb n="7757"/><span>nitheach go bhfuil an ceart agam = nílim i n-aon amhras 'na</span>
<lb n="7758"/><span>thaobh.</span></p>
<lb n="7759"/>
<lb n="7760"/><p><span>SÚIL — Cheapas go dtiocfadh Máire indiubh ach tá mo</span>
<lb n="7761"/><span>shúil curtha agam di anois mar tá sé ró-dhéanach = nílim ag</span>
<lb n="7762"/><span>súil (a thuille) le h-í theacht.  Níor tháinig an leabhar chúgham</span>
<lb n="7763"/><span>go dtí so ach tá mo shúil leis fós = táim ag súil leis, tá</span>
<lb n="7764"/><span>coinne agam leis.  Bhí sé im shúil £20 a dh'fháilt ar an mbó =</span></p>
</div>
<pb n="189"/>
<div><lb n="7765"/><p><span>mo shúil ar an méid sin, me ag súil leis.  Nuair a tháinig</span>
<lb n="7766"/><span>an lá stoirmiúil bhí a súil díom (bhí mo shúil díobh) = ní</span>
<lb n="7767"/><span>rabhadar ag súil liom.  Bhí súil abhaile leat aréir = bhítheas</span>
<lb n="7768"/><span>ag súil leat abhaile.  Fuaireas £30 ar an mbó agus b'in é</span>
<lb n="7769"/><span>an tsúil nár sílígheadh (nó nár síleadh) = an tsúil, an ní, nár</span>
<lb n="7770"/><span>measadh go dtiocfadh sé chun cinn, go bhfíorfaí é.</span></p>
<lb n="7771"/>
<lb n="7772"/><p><span>SÚIL — Bé go bhfágfainn súil dhubh agat anois, féach.  Tá</span>
<lb n="7773"/><span>súil chirce thíos fém bonn = boghsín beag tímpalach go mbíon</span>
<lb n="7774"/><span>rudín beag istig ann is ana-thochas ag baint leis.  Tá obair</span>
<lb n="7775"/><span>(ag dul) go súile orm = me bheith múchta leis an obair.</span>
<lb n="7776"/><span>Súil ribe = gléas chun beirthe ar choiníní: lúb reatha seadh í.</span>
<lb n="7777"/><span>Táim dall as súil liom = gan aon radharc i gceann dem dhá</span>
<lb n="7778"/><span>shúil.  Luigh sé a shúil orm á chur i n-úil go raibh sé ag maga.</span>
<lb n="7779"/><span>Cheapas go bhfeaca fear chúgham ach ní raibh éinní ann: ar mo</span>
<lb n="7780"/><span>shúile a bhí sé = ní raibh an fear ach ar mo shúile, ar mo radharc.</span>
<lb n="7781"/><span>Cuireadh ar mo shúile go raibh fear 'na sheasamh ós (as) mo</span>
<lb n="7782"/><span>chóir amach = i slí gur mheasas go raibh sé ann.  Bhí súil i</span>
<lb n="7783"/><span>n-áirde agam le mórán scéala uait = me bheith ag braith</span>
<lb n="7784"/><span>(ag breath a deirtear) ar mórán —: ana-shúil agam le —.</span>
<lb n="7785"/><span>bhí mála milseán aige ach ní thabharfadh sé oiread dom is a</span>
<lb n="7786"/><span>chaochfadh mo shúil (nó barra mo shúile) = ní thabharfadh aon</span>
<lb n="7787"/><span>phioc.  Chaitheadar sa tsúil orm é go rabhas ar meisce</span>
<lb n="7788"/><span>aréir = chasadar liom é.  Tá an ghrian ag dul im shúile.</span>
<lb n="7789"/><span>Tá súile dearga agat (ag an ngol).  Tá cáithnín, tá rud</span>
<lb n="7790"/><span>éigint, fém shúil.  I dtosach mo shúile = i n-aice na sróna.</span>
<lb n="7791"/><span>Deire na súile = an taobh eile.  Tá bracha ar do shúil, ar</span>
<lb n="7792"/><span>do shúile = an salachar bán a thagan i dtosach na súl, uair-</span>
<lb n="7793"/><span>eanta.  Bhí ceó go súile ann aréir = ceó trom trom — rud</span>
<lb n="7794"/><span>ná fuil le mola ar an bhfairge (rud nách maith).  Bíon an</span>
<lb n="7795"/><span>tsúil (nó an tsúilín) chirce istig i lár an dógha talún.</span></p>
<lb n="7796"/>
<lb n="7797"/><p><span>SUÍM — Ní chuirfinn puínn suím é dhéanamh = thiocfadh sé</span>
<lb n="7798"/><span>breá bog orm: ní chuirfinn aon tsuath ann.</span></p>
<lb n="7799"/>
<lb n="7800"/><p><span>SÚISTE — An crann: an buailteán: an burlach (brollach)</span>
<lb n="7801"/><span>= an rud a cheangcluíon iad: an iall = an gad a cheangluíon</span>
<lb n="7802"/><span>iad.</span></p>
<lb n="7803"/>
<lb n="7804"/><p><span>SÚISTEÁIL — Fuaireas súisteáil mhaith óm athair = buala</span>
<lb n="7805"/><span>breá te.  Tugan an súiste súisteáil don gcoirce.</span>
<lb n="7806"/></p>
</div>
<pb n="190"/>
<div><lb n="7807"/><p><span>SULT — Tán tu ag cailliúint an tsuilt = gan bheith chó geal</span>
<lb n="7808"/><span>is ba ghnáthach leat.</span></p>
<lb n="7809"/>
<lb n="7810"/><p><span>SÚMAIRE — Nó súmadóir.  Sin ainmhí ar nós an tslimide</span>
<lb n="7811"/><span>chun droch-fhuil a shúgha amach.  Níl ionnat ach súmaire gan</span>
<lb n="7812"/><span>anam.  Maran tusa an súmadóir caite istig sa leabaidh</span>
<lb n="7813"/><span>ansan is é a deich a chlog = duine marbh gan anam.  Fanan sí</span>
<lb n="7814"/><span>'na súmaire díomhaoín cois na teine.</span></p>
<lb n="7815"/>
<lb n="7816"/><p><span>SÚNCÁLAIM — Shúncáil an t-árthach = chuaidh síos go tóin</span>
<lb n="7817"/><span>an phuill.  Shúncálas me héinig in sa mbannc = chuas síos</span>
<lb n="7818"/><span>go doimhin: chuas isteach ar bhior mo chinn in sa mbannc.</span>
<lb n="7819"/><span>Cárr súncálta = cárr a bhíon láidir trom 'na dhéanamh.</span></p>
<lb n="7820"/>
<lb n="7821"/><p><span>SÚSÁN — An féar trim a bhíon ar an stuaicín.</span></p>
<lb n="7822"/>
<lb n="7823"/><p><span>SUTHA — Duine a théighean thar fóir ar bhia is ar dheoch:</span>
<lb n="7824"/><span>duine uathbhásach chun bia is deoch a chaitheamh.  Sutha fir:</span>
<lb n="7825"/><span>sutha amadáin: sutha bó: sutha cránach.  Is diail an sutha</span>
<lb n="7826"/><span>thu.</span></p>
<lb n="7827"/>
<lb n="7828"/><p><span>T</span></p>
<lb n="7829"/>
<lb n="7830"/><p><span>TÁ — Cad tá ansan amuigh?  Ó! táthars ann, a mhic ó! =</span>
<lb n="7831"/><span>tá rud éigint ann-á chur i n-úil nách aon rud coitianta é.</span>
<lb n="7832"/><span>Deir tu go ndubhart-sa an chainnt sin.  Go rabhad aige Dia</span>
<lb n="7833"/><span>má dúbhart = go bhfuighead bás.  Táid chúghainn isteach.  Ná</span>
<lb n="7834"/><span>rabhaid = fastuím, a dhuine: ní chreidim focal de.  Ba</span>
<lb n="7835"/><span>cheart go bhfuil an mála san 20 cloch meáchaint, mar mheághas</span>
<lb n="7836"/><span>tamal ó shoin é.  Tá an blúire tobac so dhá únsa, leath-</span>
<lb n="7837"/><span>phúnt.  Tá an chluth éadaigh seo £5 ón siopa agus £6 ón</span>
<lb n="7838"/><span>dtáilliúir (nó púnt eile ón dtáilliúir).  Nílean tu an t-aos</span>
<lb n="7839"/><span>fós chuin ciall a bheith agat, chun éinní.  Níl sé an t-am (chuin</span>
<lb n="7840"/><span>dul isteach go dtí an t-Aifrean).  Bhí an méid sin púnt im</span>
<lb n="7841"/><span>póca = an oiread san.</span></p>
<lb n="7842"/>
<lb n="7843"/><p><span>TÁBHACHT — Níorbh aon tácht (á srónuithe) liom púnt a</span>
<lb n="7844"/><span>chailliúint = níorbh aon ní: ba chuma liom.  Ní h-aon tácht an</span>
<lb n="7845"/><span>buille beag san = ní fiú trácht air: ní fiú éinní é.</span>
<lb n="7846"/></p>
</div>
<pb n="191"/>
<div><lb n="7847"/><p><span>TÁBHACHTACH — Feirmeóir tábhachtach = go maith as: láidir:</span>
<lb n="7848"/><span>gur fiú cuid mhaith a thuairim.</span></p>
<lb n="7849"/>
<lb n="7850"/><p><span>TABHAIRT-AMACH — Feic tugaim.  Níl aon tabhairt-amach</span>
<lb n="7851"/><span>ionnat = aon rabairneacht: níl aon mhaith ionnat chun rud a</span>
<lb n="7852"/><span>chur chun cinn — rínce, cig., nó obair nó éinní; níl caitheamh ná</span>
<lb n="7853"/><span>teacht aniar ionnat.  Tá tabhairt-amach maith, nó tabhairt</span>
<lb n="7854"/><span>maith, in sa gcapal ráis = teacht abhaile, seasamh.  Ní raibh</span>
<lb n="7855"/><span>aon tabhairt-amach, aon tabhairt abhaile ínti = fuinneamh ná</span>
<lb n="7856"/><span>neart ná croidhe ná eiríghe ó thalamh ná ceól.  Bhí ana-thabhairt-</span>
<lb n="7857"/><span>amach ag an gcruinniú = óráid mhaith, nó óráideana maithe:</span>
<lb n="7858"/><span>rudaí sa tsiúl.</span></p>
<lb n="7859"/>
<lb n="7860"/><p><span>TABHARTHAS — Is mór an tabharthas ó Dhia an lá breá =</span>
<lb n="7861"/><span>bronntanas: rud a bronntar.  Is fairsing é tabharthas Dé</span>
<lb n="7862"/><span>= tugan Sé mórán neithe maithe uaidh — déarfaí, cig., dá</span>
<lb n="7863"/><span>dtiocfadh bia chun daoine is iad 'na ghátar go géar.  Tá</span>
<lb n="7864"/><span>tabharthas aighnis agat = buadh aighnis: cainnt bhreá.  Ba</span>
<lb n="7865"/><span>dheacair Máire a chur i dtabharthas ó n-a máthair = í aithniúint</span>
<lb n="7866"/><span>thar a máthair — toisc iad a bheith ana-dheárthatach le chéile.</span>
<lb n="7867"/><span>Ba dheacair an chainnt atá agaibh a chur i dtabharthas (nó i</span>
<lb n="7868"/><span>dtobhras) ó ghibiris na ngéana.</span></p>
<lb n="7869"/>
<lb n="7870"/><p><span>TACA — Siad na scoileana taca is seasamh na teangan</span>
<lb n="7871"/><span>agus is olc an taca iad = rud a bhíon ag coimeád rud éigint</span>
<lb n="7872"/><span>eile suas (ó thuitim).  Níor mhaith an taca thu fiche bliain ó</span>
<lb n="7873"/><span>shoin = ní raibh mórán maitheasa ionnat.</span></p>
<lb n="7874"/>
<lb n="7875"/><p><span>TACUÍOCHT — Níl taca ná tacuíocht ionnam = fuinneamh,</span>
<lb n="7876"/><span>cómhacht mhaith, neartú.  Táid ag díol is ag ceannach na bó ach</span>
<lb n="7877"/><span>níl aon tacuíocht eatora fós = socrú, greamú, daingeanú.</span>
<lb n="7878"/><span>Dhein Seán tacuíocht liom i mbaint na móna = chabhruigh liom.</span>
<lb n="7879"/><span>Fuaireas tacuíocht leis an mbó go mbéarfadh sí fé n-a</span>
<lb n="7880"/><span>leithéid seo de lá = urrús, daingeanú.  Chuaidh sí níosa shia</span>
<lb n="7881"/><span>ná an tacuíocht = thóg sí níos mó aimsire ná an tacuíocht:</span>
<lb n="7882"/><span>chuaidh sí thar an dtacuíocht, thar an urrús, thar an am a bhí</span>
<lb n="7883"/><span>geallta.  Dhein an máistir tacuíocht leis an mbuachail</span>
<lb n="7884"/><span>aimsire a chuir sé chúgham = chuaidh sé fé go raibh an oiread</span>
<lb n="7885"/><span>so maitheasa ann, go bhféadfadh sé a leithéid seo d'obair a</span>
<lb n="7886"/><span>dhéanamh, agus mar sin.  Ní raibh an buachail chó maith leis an</span>
<lb n="7887"/><span>dtacuíocht, le n-a thacuíocht.</span>
<lb n="7888"/></p>
</div>
<pb n="192"/>
<div><lb n="7889"/><p><span>TADHALL — Tadhall snátha = scáinne — chun fuaghála, nó</span>
<lb n="7890"/><span>chun stocaí a dheisiú.</span></p>
<lb n="7891"/>
<lb n="7892"/><p><span>TAGAIM — Tagan an focal san isteach i mórán slite —</span>
<lb n="7893"/><span>isteach in sa gcainnt = úsáidtear é.  Coimeádfad an iall</span>
<lb n="7894"/><span>mar tiocfaidh sí isteach úsáideach uair éigint = beidh sí,</span>
<lb n="7895"/><span>tárlóidh sí.  Úsáidfinn an focal san dréir mar a thiocfadh an</span>
<lb n="7896"/><span>chainnt isteach = dréir mar a déarfaí an chainnt is a tabharfaí</span>
<lb n="7897"/><span>slí don bhfocal.  Nuair a deineadh níghe ar an éadach tháinig as</span>
<lb n="7898"/><span>= chuaidh sé i bhfaid.  Ní féidir liom teacht suas leat, lem</span>
<lb n="7899"/><span>chuid gnótha, le díol as an gcapall = me héinig a chur ar aon</span>
<lb n="7900"/><span>scór amháin le —.  Níl ach deór (diúr) beag ag an mbó</span>
<lb n="7901"/><span>anois, ach tiocfaidh sí chun bainne mhaith nuair a gheóbhaidh sí an</span>
<lb n="7902"/><span>deagh-chothú = beidh bainne maith aici.  Má bhíon bó imithe i</span>
<lb n="7903"/><span>ndísc is deocair (deacair) í thabhairt chuin bainne.  Bhí an</span>
<lb n="7904"/><span>fear bocht chó h-olc san ná raibh ann ach "tar" nó "imigh" =</span>
<lb n="7905"/><span>bhí sé idir dhá cheann na meágha, ní bhéadh fhios agat cioca a</span>
<lb n="7906"/><span>gheóbhadh sé bás nó ná fuigheadh.  Bíodh "tar" nó "imigh "</span>
<lb n="7907"/><span>agat = fan nó ná fan, dein nó ná dein: tóg taobh éigint:</span>
<lb n="7908"/><span>bíodh taobh éigint agat: dein teacht nó imeacht.  Bíon an</span>
<lb n="7909"/><span>focal san ag teacht go tiubh orainn = úsáidimíd go fuigheach é.</span>
<lb n="7910"/><span>Phrioc deilgín mo mhéar is tháinig sí ana-theinn = d'eirigh sí</span>
<lb n="7911"/><span>amhlaidh.  Tá tagtha fé sna sléibhte (sléite) tar éis an</span>
<lb n="7912"/><span>triomaigh mhóir = táid fliuch go maith: an t-uisce ag brise</span>
<lb n="7913"/><span>amach tríotha.  Tá ag teacht fém chuid éadaigh sa tseómra =</span>
<lb n="7914"/><span>taisiriú beag, drúchtíní ag teacht ortha cheal gaoithe is teasa.</span>
<lb n="7915"/><span>Bíon ag teacht fés gach aon ní mar sin.  Táimíd héinig ag</span>
<lb n="7916"/><span>teacht isteach le chéile gach aon lá = ag tuitim chuin caradais.</span>
<lb n="7917"/><span>Táim ag teacht isteach ar an nGaoluinn, ar do chainnt, ar</span>
<lb n="7918"/><span>do shlí, ar éinní = ag dul i dtaithí na Gaoluinne is mar sin</span>
<lb n="7919"/><span>díobh.  Abair é uair nó dhó, is muna dtagaid leat tar leó</span>
<lb n="7920"/><span>= muna dtuitid isteach leat tuit-se isteach leótha. Nílim</span>
<lb n="7921"/><span>sásta leis an slí go bhfuil an saol ag teacht orm = ag eiríghe</span>
<lb n="7922"/><span>liom: ag teacht mo shlí.  Sin é díreach atá ag teacht liom =</span>
<lb n="7923"/><span>nách féidir liom a thuiscint, a réiteach: atá am shárú.</span>
<lb n="7924"/><span>Bhéinn go maith chun iománuíochta muna mbéadh an anáil:</span>
<lb n="7925"/><span>sin é atá ag teacht liom = ag teacht im choinnibh.  Tá droch-</span>
<lb n="7926"/><span>ghalar ag teacht le Seán = air, ag cur isteach air.  An rud a</span>
<lb n="7927"/><span>bhíon ag teacht leat mar sin ní féidir leat é dh'fhágaint</span>
<lb n="7928"/><span>id dhiaidh.  Bíon an galar san ag teacht liom i gcómhnuí =</span>
<lb n="7929"/><span>ag casa chúgham is uaim i gcómhnuí.  Tagan an hata dhuit = an</span></p>
</div>
<pb n="193"/>
<div><lb n="7930"/><p><span>dath ceart is an déanamh ceart a bheith air.  Feic oiriúnuighim.</span>
<lb n="7931"/><span>Tiocfad suas leat, a chladhaire = ní ag dul uait atá sé</span>
<lb n="7932"/><span>(buala, nó díoghaltas).  Tá ag teacht ionnat gach aon lá =</span>
<lb n="7933"/><span>tu bheith ag dul i méid, i bhfeabhas.  Tá ag teacht id chuid</span>
<lb n="7934"/><span>Gaoluinne = í bheith ag fás agat.  Is uafásach an duine é:</span>
<lb n="7935"/><span>ní bhainfeadh a dtiocfaidh ná a dtáinig riamh aon chothrom do</span>
<lb n="7936"/><span>(de).  Tagaim leat sa méid sin = aontuighim: táim ar</span>
<lb n="7937"/><span>aon aigne amháin.  Ní féidir liom an Ghaoluinn a thabhairt</span>
<lb n="7938"/><span>amach indiubh: níl sí, níl an chainnt, níl an teanga, níl na</span>
<lb n="7939"/><span>focla, ag teacht liom = nílid ag eiríghe liom, chúgham.</span>
<lb n="7940"/><span>Tá teacht fén dtalamh, fén dtig = uisce ag brise aníos.</span>
<lb n="7941"/><span>Tá ag teacht féd mhuilean tar éis an tost go léir = tá an</span>
<lb n="7942"/><span>chainnt ag teacht chúghat.  Sin é an focal ba thúisce (a tháinig)</span>
<lb n="7943"/><span>chun mo bhéil = bé ba thúisce chúgham.  Níor fhéadas tu thuis-</span>
<lb n="7944"/><span>cint, ach táim ag teacht ort anois = ar tu thuiscint, táim ag</span>
<lb n="7945"/><span>teacht isteach ort.  Tá Séamas so 'gainne i mbéal a theacht</span>
<lb n="7946"/><span>'amach = i mbéal a thugtha amach, i mbéal a thabhartha amach:</span>
<lb n="7947"/><span>ullamh chun teacht amach as héinig agus déanamh dó héinig:</span>
<lb n="7948"/><span>ullamh chun pósta, chun post a thógaint, chun dul i mbun a</span>
<lb n="7949"/><span>shlí bheatha héinig a thuilleamh.  Ní ag teacht rómhat air sin é,</span>
<lb n="7950"/><span>ach ní dóigh liom go bhfuil an ceart á rá agat, á dhéanamh agat</span>
<lb n="7951"/><span>= ní h-amhlaidh is áil liom teacht treasna ort, cur isteach</span>
<lb n="7952"/><span>ort.  Cainnt leath-scéalach é sin a deirean duine nuair</span>
<lb n="7953"/><span>a bhíon sé ag brise isteach ar chainnt nó ar ghnó dhuine eile.</span>
<lb n="7954"/><span>Níl tagtha agam ar an leabhar san fós = níl sé aimsithe</span>
<lb n="7955"/><span>agam: níl mo mhéar buailte air.</span></p>
<lb n="7956"/>
<lb n="7957"/><p><span>TAGRAIM — Táim fé smacht an iomarca is caithfidh é</span>
<lb n="7958"/><span>sin a thagairt lem báistir (lem mháistir) = ní mór dom é sin</span>
<lb n="7959"/><span>a chur i n-úil dó: focal a rá leis 'na thaobh.  Má theastuíon</span>
<lb n="7960"/><span>uait cóir a bhaint amach ní mór duit gach aon scéal mar sin</span>
<lb n="7961"/><span>a thagairt = a chur i n-úil: cuímhneamh a tharac ortha.  Níl</span>
<lb n="7962"/><span>fhios agam cad dó (cé dhó, cé dhóibh) go raibh sé ag tagairt</span>
<lb n="7963"/><span>na cainnte.</span></p>
<lb n="7964"/>
<lb n="7965"/><p><span>TAICID — Bead i Luimneach fén dtaicid seo amáireach.</span>
<lb n="7966"/><span>bhíos breóite an taicid seo anuiridh, indé = am, tráth.</span></p>
<lb n="7967"/>
<lb n="7968"/><p><span>TAIDHRÍGHIM — Níl aon ní á thaidhreamh dom do ló ná</span></p>
</div>
<pb n="194"/>
<div><lb n="7969"/><p><span>d'oíche ach an Ghaoluinn = ní thagan cuímhneamh ar éinní eile</span>
<lb n="7970"/><span>isteach im cheann.</span></p>
<lb n="7971"/>
<lb n="7972"/><p><span>TAIDHSEAMH — Dheineas taidhseamh a thabhairt don éadach</span>
<lb n="7973"/><span>= cleanndar (deinean sé láidir é): cuma mhaith.</span></p>
<lb n="7974"/>
<lb n="7975"/><p><span>TAIDHSÍGHIM — Taidhsítear dhom go bhfuil Gaoluinn bhín</span>
<lb n="7976"/><span>agat = chítear: measaim: tá sé á shoillsiú isteach orm.</span>
<lb n="7977"/><span>Taidhsíodh dhom go rabhas ceart bíodh ná féadfainn é dheimhniú</span>
<lb n="7978"/><span>= bhí rud éigint á rá, á theasbáint dom.  Taidhbhsíghim.</span>
<lb n="7979"/><span>Taidhsíon tu ana-dheas indiubh = sámhluíon tu.  Taidhsíon sé</span>
<lb n="7980"/><span>ana-dheas agam, nó dhom = tá sé amhlaidh im shúile.  Ní</span>
<lb n="7981"/><span>thaidhsíon tu reamhar = ní fhéachan tu bheith amhlaidh.  Taidh-</span>
<lb n="7982"/><span>sítear dhom ná fuil aon mhaith in sa mbó = samhluítear.</span>
<lb n="7983"/><span>Taidhsíon an t-am ana-fhada nuair a bhíon ocras ar dhuine.</span>
<lb n="7984"/><span>Tá ceist na h-Éirean ag taidhseamh go maith = ag féachaint</span>
<lb n="7985"/><span>go maith.  Tán tu ag taidhseamh go breá láidir = féachan tu</span>
<lb n="7986"/><span>mar sin im shúile.  Chuireas taidhseamh ar an éadach = iarnáil</span>
<lb n="7987"/><span>a thabhairt dó is cleanndar a chur ann: cló maith.</span></p>
<lb n="7988"/>
<lb n="7989"/><p><span>TAIGHDÍGHIM — Bhí an madra ag taighde (nó ag taighle) na</span>
<lb n="7990"/><span>gainímhe = ag déanamh puíll isteach ann.  Cuireadh an bhó, ach</span>
<lb n="7991"/><span>dhein na madraí taighde uirthi = rómhar síos chun í bhaint amach.</span>
<lb n="7992"/><span>Chuaidh an coinín isteach i bpoll is chaitheamair taighde a</span>
<lb n="7993"/><span>dhéanamh chun teacht air.  Taighde a dhéanamh ar cheist =</span>
<lb n="7994"/><span>scrúdú, cuardach.  Tán tu ag taighde chun tosaigh i gcómhnuí</span>
<lb n="7995"/><span>= ag dul chun cinn le taighde.  Dheineas ana-thaighde ar</span>
<lb n="7996"/><span>litríocht na Gaoluinne.</span></p>
<lb n="7997"/>
<lb n="7998"/><p><span>TAIMHILT — Níl aon taimhilt mheabhrach ná radhairc agat =</span>
<lb n="7999"/><span>léas.  Níl aon taimhilt agam chuin Gaoluinne = me bheith</span>
<lb n="8000"/><span>fiain, as mo mheabhair, chúichi: scúmhaite chúichi.  Tá taimhilt</span>
<lb n="8001"/><span>bheag den gcéird, den nGaoluinn, agam = rud beag, blúirín.</span></p>
<lb n="8002"/>
<lb n="8003"/><p><span>TÁIR — Tá an táir-anuas sa tig seo = an bháisteach anuas,</span>
<lb n="8004"/><span>an braon anuas.</span></p>
<lb n="8005"/>
<lb n="8006"/><p><span>TAIRBHE — Conus tá an duine breóite?  Níl tairbhe ná</span>
<lb n="8007"/><span>maitheas air = níl aon fheabhas.  Níl tairbhe ná maitheas</span>
<lb n="8008"/><span>ionnat chun éinní.  Níl tairbhe ná maitheas ag teacht orm</span></p>
</div>
<pb n="195"/>
<div><lb n="8009"/><p><span>fós chun na Gaoluinne, is ní gairid dom é.  Go bhfuighir a</span>
<lb n="8010"/><span>thairbhe, tairbhe éinní.  Nár fhuighir a thairbhe.  Nó tairfe.</span></p>
<lb n="8011"/>
<lb n="8012"/><p><span>TAIRBHÍGHIM — Fuaireas oideas ón ndochtúir ach níor</span>
<lb n="8013"/><span>thairbhigh sé dhom = níor dhein tairbhe dhom, ná maitheas: níor</span>
<lb n="8014"/><span>fhóghnuigh.  Ní thairbheóidh an obair seo dod shláinte.  Bhíomair</span>
<lb n="8015"/><span>ag obair go díchealach ach níor thairbhíomair faic dá bhárr =</span>
<lb n="8016"/><span>níorbh aon tairbhe dhúinn é.</span></p>
<lb n="8017"/>
<lb n="8018"/><p><span>TÁIR-FHLIUCH — Tá an lá (an mhaidin, an tráthnóna) táir-</span>
<lb n="8019"/><span>fhliuch go maith = báisteach mhaith ann.  Tá sé táir-fhliuch</span>
<lb n="8020"/><span>amuigh.</span></p>
<lb n="8021"/>
<lb n="8022"/><p><span>TAIRIGIGHIM — Tarraingim.  Bhíos ag taireac (tarrac)</span>
<lb n="8023"/><span>mo phípe = ag baint gail aisti: ag taireac ar mo phíp.</span>
<lb n="8024"/><span>Beidh an méid seo tairicthe agam anocht = críochnuithe.  Bhí</span>
<lb n="8025"/><span>Seán ag taireac feirge, uilc, muíntearthais, caradais,</span>
<lb n="8026"/><span>cainnte, éinní, eatora = ag cur ar bun: ag tabhairt anuas.</span>
<lb n="8027"/><span>Thairig an chainnt sin easaontas (easádhantas) idir me is í.</span>
<lb n="8028"/><span>Tá sé a h-aondhéag nó ag taireac ar a dódhéag = ag déanamh.</span>
<lb n="8029"/><span>Ní bhfuaireas tora an scrúdú fós ach tá sé ag taireac ar an</span>
<lb n="8030"/><span>am chuige anois = ag déanamh isteach ar —.  Bhí sé ag taireac</span>
<lb n="8031"/><span>ar an am fhios bheith againn cad deinfí.  Ná tairig chúgham</span>
<lb n="8032"/><span>an lá san = ná tabhair anuas, ná dein é luadha.  Ná tairig</span>
<lb n="8033"/><span>chúgham an fear san = ná tosnuigh ar chainnt a dhéanamh chúgham</span>
<lb n="8034"/><span>tímpal air.  Ní bhfuighean éinne post gan é thaireac — muna</span>
<lb n="8035"/><span>mbíon ana-lé leis = gan é thuilleamh: gan obair dhian a</span>
<lb n="8036"/><span>dhéanamh chuige.  N'fheadar cad a thairig ar a chéile iad =</span>
<lb n="8037"/><span>cad a chuir an troid nó an t-olc ar bun eatora.  Níor mhaith</span>
<lb n="8038"/><span>liom Seán (nó fearg Sheáin) a thaireac orm = a thabhairt</span>
<lb n="8039"/><span>anuas orm.  Tán tu curtha chuin costais ana-mhóir ag an</span>
<lb n="8040"/><span>bhfeirm sin, is ní thairiceóir as go deó = ní thiocfaidh tu as:</span>
<lb n="8041"/><span>ní thabharfaidh tu tu héinig as go bráth.  Tairigíodh £25 dom</span>
<lb n="8042"/><span>ar an mbó.  Thairig Séamas dom = thairig sé troid dom:</span>
<lb n="8043"/><span>d fhógair sé na dóirne orm.  Ní maith liom bruighin ná</span>
<lb n="8044"/><span>crosa ná searús a thaireac.  Ní bhfuaireas an bhó ar mo</span>
<lb n="8045"/><span>thairiscint = ar an méid a thairigíos uirthi.  Thairigíos do</span>
<lb n="8046"/><span>Mháire go ndíolfainn as an ngluaisteán (nó díol as an</span>
<lb n="8047"/><span>ngluaisteán) ach ní thoileóch sí chuige.  Is deacair cion (nó</span>
<lb n="8048"/><span>aigne) na ndaoine a thaireac ar an nGaoluinn.  Tá taireac</span>
<lb n="8049"/><span>tríd sa tsráid seo = brú is obair is achran is trangaláil:</span></p>
</div>
<pb n="196"/>
<div><lb n="8050"/><p><span>ní mór do dhuine brú roimis chuin teacht tríd an sráid.</span>
<lb n="8051"/><span>Cunathaobh go bhfuil an focal san tairicthe gorm agat? =</span>
<lb n="8052"/><span>line gorm tairicthe tríd nó fé n-a bhun.  Dheineas an leatha-</span>
<lb n="8053"/><span>nach san do thaireac gorm mar go raibh mianach fóghanta ann.</span>
<lb n="8054"/><span>Tan tu ana-thairicthe id chóntanós, id chom = fáiscithe, caol,</span>
<lb n="8055"/><span>seanng.  Tá aghaidh thairicthe ort is tu héinig tairicthe.  Tá</span>
<lb n="8056"/><span>sé tairicthe agat = tá tairicthe tríd agat: tá críochnuithe</span>
<lb n="8057"/><span>agat, tán tu tagtha abhaile.  Is maith an taireac tríd agat</span>
<lb n="8058"/><span>é — ceacht cruaidh a deineadh go maith.  Bhíos ag taireac</span>
<lb n="8059"/><span>siar abhaile = ag treabha liom.  Thairigíos an tráigh, an</span>
<lb n="8060"/><span>baile mór, an tig, leathanach éigint i leabhar = shroiseas,</span>
<lb n="8061"/><span>bhaineas amach.  Thairigíos an Scairbh soir ar a dó a chlog.</span>
<lb n="8062"/><span>Tán tu ag taireac leat = ag imeacht leat ag treabha go</span>
<lb n="8063"/><span>dian.  Mo ghrá do thaireac aniar! = do theacht aniar, do</span>
<lb n="8064"/><span>theacht thar n-ais, do chríochnú amach.  Níor ínseas scéal riamh</span>
<lb n="8065"/><span>ná níor thairigíos orm héinig a leithéid a dhéanamh.  Thairi-</span>
<lb n="8066"/><span>gíos do Sheán dul leis = é chómhrac — nó dul 'na theannta</span>
<lb n="8067"/><span>chun éinní.  Tá deire an fhocail seo tairicthe agam anois.</span>
<lb n="8068"/><span>Tá an dá choláiste tairicthe ar a chéile = i gcoinnibh a chéile</span>
<lb n="8069"/><span>(i gcomórtas báire, abair).</span></p>
<lb n="8070"/>
<lb n="8071"/><p><span>TAIRINGE — Tairingí seaca = iad so a cuirtear fé</span>
<lb n="8072"/><span>chapal lá seaca.  Bróg thairngí: bróga tairngí.  Tairnge</span>
<lb n="8073"/><span>ceártan = é seo a bhíon i gcrú an chapaill.</span></p>
<lb n="8074"/>
<lb n="8075"/><p><span>TAIRNGIREACHT — Bhí sé sa tairngireacht go raibh a</span>
<lb n="8076"/><span>leithéid seo le tuitim amach.</span></p>
<lb n="8077"/>
<lb n="8078"/><p><span>TAIRSING — Thána go faor na tairsinge = na táirsíghe.</span>
<lb n="8079"/><span>Tairsingí.</span></p>
<lb n="8080"/>
<lb n="8081"/><p><span>TAIRT — Tá an mhóin 'na tairt = na spairt; móin fhliuch</span>
<lb n="8082"/><span>go mbéadh an tsubstainnt is an súghlach imithe aisti.  Tairt-</span>
<lb n="8083"/><span>fheóil = feóil gan íle, feóil thur.</span></p>
<lb n="8084"/>
<lb n="8085"/><p><span>TAISIRIÚ — Tá taisiriú alluis orm = allus beag éadtrom.</span>
<lb n="8086"/><span>Tá taisiriú ar an bhfalla ag an aimsir fhliuch = fliucha beag.</span>
<lb n="8087"/><span>Bíon taisiriú ar an móin nuair a bhíon sí eirithe bog ó bheith</span>
<lb n="8088"/><span>cruaidh.</span></p>
<lb n="8089"/>
<lb n="8090"/><p><span>TAISTEAL — Máille ar a gcíortaí an líon.  Bhíos ag</span>
<lb n="8091"/><span>taisteal (an bhóthair) liom.</span>
<lb n="8092"/></p>
</div>
<pb n="197"/>
<div><lb n="8093"/><p><span>TAISTHLÁTH — Tá sí taisthláth = gan bheith malluithe; caoin</span>
<lb n="8094"/><span>cneasta.</span></p>
<lb n="8095"/>
<lb n="8096"/><p><span>TAITHÍGHEACH — Aithneófá ortha gur daoine oilte eól-</span>
<lb n="8097"/><span>gaiseacha taithígheacha ar a ngnó iad = taithí a bheith aca.  Táim</span>
<lb n="8098"/><span>taithígheach ar an bpeann.</span></p>
<lb n="8099"/>
<lb n="8100"/><p><span>TAITHIGEACH — Leabhar (bean, buachail, capal) taithigeach =</span>
<lb n="8101"/><span>mór go maith; reamhar leathan láidir.</span></p>
<lb n="8102"/>
<lb n="8103"/><p><span>TAITHÍGHIM — Níor thaithíos an Ghaoluinn riamh = níor</span>
<lb n="8104"/><span>chleachtuíos, ní raibh taithí ná cuidreamh agam uirthi.</span></p>
<lb n="8105"/>
<lb n="8106"/><p><span>TAITHNEAMH — Thug mo chroidhe taithneamh don ngarsún</span>
<lb n="8107"/><span>bocht, do n-a chainnt, d'éinní = thuit i ngreann le -.  Tá</span>
<lb n="8108"/><span>rudaí ann 'e bhreis ar a chéile go dtabharfá taithneamh dhóibh =</span>
<lb n="8109"/><span>a thaithneóch leat.</span></p>
<lb n="8110"/>
<lb n="8111"/><p><span>TAITHNEASC — Níl puínn taithnisc ins na prátaí = toirt.</span>
<lb n="8112"/><span>Tá taithneasc maith ins na bróga so.</span></p>
<lb n="8113"/>
<lb n="8114"/><p><span>TÁL — Bhí an chráin ag tál ar na banbhaí = ag tabhairt an</span>
<lb n="8115"/><span>bhainne dhóibh.</span></p>
<lb n="8116"/>
<lb n="8117"/><p><span>TALAMH — Ní dheinfeadh an grán aon talamh ar róin =</span>
<lb n="8118"/><span>ní raghadh sé i bhfód air, nó ann: ní dheinfeadh sé aon lámh</span>
<lb n="8119"/><span>air: ní ghorthóch sé puínn é.  Ní féidir liom aon talamh a</span>
<lb n="8120"/><span>dhéanamh ar na h-eascainithe = ní féidir liom iad a thabhairt</span>
<lb n="8121"/><span>suas (eiríghe asta).  Luach do shaothair go raibh agat ar</span>
<lb n="8122"/><span>neamh agus ar talamh.  tá an talamh déanta go luath ag</span>
<lb n="8123"/><span>Tomás indiubh = tá sé tagtha, tá a ghnó déanta aige, go</span>
<lb n="8124"/><span>luath.  Chuas ann do thalamh.  D'fhairge an tslí eile.  Tá an</span>
<lb n="8125"/><span>talamh déanta agam rómhat = táim anso rómhat, tá an gnó</span>
<lb n="8126"/><span>críochnuithe agam rómhat.  Tá ana-eiríghe-ó-thalamh ort</span>
<lb n="8127"/><span>indiubh = ana-thógaint croidhe: ana-scléip is misneach.  Tá</span>
<lb n="8128"/><span>an ceól ag imeacht fé thalamh = díomhaoín, gan bheith ag imeacht</span>
<lb n="8129"/><span>fé chosa éinne: gan éinne bheith ag rínce.  Bhí an chráin, an</span>
<lb n="8130"/><span>fear buile, ag ithe na talún = á thóch is a thaighde is ag ithe na</span>
<lb n="8131"/><span>cré.  Chuireas an t-airgead síos i bpoll talún síos go dtí an</span>
<lb n="8132"/><span>guidhean.  Chuir an scéal ag crith ó thalamh me = gach blúire</span>
<lb n="8133"/><span>díom.  Buail sé ó thalamh me = thug ana-bhuala dhom: dhein</span></p>
</div>
<pb n="198"/>
<div><lb n="8134"/><p><span>gach blúire dhíom a bhuala.  Tógadh ó thalamh me le h-aon</span>
<lb n="8135"/><span>dorn amháin = ós cionn na talún: baineadh na buínn uaim.</span>
<lb n="8136"/><span>Gaedhal ó thalamh seadh thu = togha Gaedhil: gach spalla díot</span>
<lb n="8137"/><span>ós na buínn suas go dtí mullach do chinn.  Tá Gaoluinn ó</span>
<lb n="8138"/><span>thalamh agat = togha is rogha di: mar a bhéadh tig a bhéadh</span>
<lb n="8139"/><span>tógtha go maith gach ruainne de ón nguidhean suas go frathacha.</span>
<lb n="8140"/><span>Talamh na curadóireachta = an chuid uachtarach den dtalamh</span>
<lb n="8141"/><span>go bhfuil an tabhairt ann.  Fé n-a bhun sin bíon an guidhean,</span>
<lb n="8142"/><span>agus thíos fé sin aríst an grinneal.  Tá talamh maith á</span>
<lb n="8143"/><span>dhéanamh agat ar an gceacht = tu á chur díot go tiubh.  Ní</span>
<lb n="8144"/><span>bheidh an talamh déanta i n'iomláine ar an leabhar so go</span>
<lb n="8145"/><span>mbeidh sé críochnuithe amach.  Scaoileadh na h-úbhla fé thalamh</span>
<lb n="8146"/><span>orm = síos ar an dtalamh, fan na talún, i dtreó na talún.</span>
<lb n="8147"/><span>Dhíolas ó thalamh as an marga = go breá, go dóite.  Ní</span>
<lb n="8148"/><span>féidir liom aon talamh a dhéanamh ar an bhfocal san = aon</span>
<lb n="8149"/><span>éifeacht a bhaint as, an lá do dh'fháilt air.  Talamh a dhéanamh</span>
<lb n="8150"/><span>ar bhloc adhmaid = é bhrise.  Nuair a bhíon an talamh déanta</span>
<lb n="8151"/><span>agat ar rud bíon an fear maith déanta agat air agus an</span>
<lb n="8152"/><span>clausúr agat air.</span></p>
<lb n="8153"/>
<lb n="8154"/><p><span>TALAMHUIDHE — Tán tu ana-thalamhuí = daingean, dion-</span>
<lb n="8155"/><span>gabhálta, ceangailte ar an dtalamh.  Táim talamhuí im</span>
<lb n="8156"/><span>dhéanamh is talamhuí im aigne.  Is minic a chaith balcaire</span>
<lb n="8157"/><span>d'fhear teann talamhuí an cleithire fáiscithe fuinte = is</span>
<lb n="8158"/><span>minic a leag.</span></p>
<lb n="8159"/>
<lb n="8160"/><p><span>TÁMÁILTE — Duine támáilte = go mbéadh a cheart náire</span>
<lb n="8161"/><span>ag baint leis is ná béadh ró-dhána.  Nách neamh-thámáilte an</span>
<lb n="8162"/><span>gnó dhuit teacht anso gan chead?</span></p>
<lb n="8163"/>
<lb n="8164"/><p><span>TÁMÁILTEACHT — Tháinig támáilteacht uirthi nuair a</span>
<lb n="8165"/><span>chonnaic sí an sagart = mhaoluigh sí anuas: tháinig náire</span>
<lb n="8166"/><span>uirthi.</span></p>
<lb n="8167"/>
<lb n="8168"/><p><span>TAMALL — Bím tamal ag obair is dhá thamal díomhaoín.</span>
<lb n="8169"/><span>Tamalacha bím breóite go maith.</span></p>
<lb n="8170"/>
<lb n="8171"/><p><span>TÁNAISTE — Táim tánaiste do bheith chó maith leat =</span>
<lb n="8172"/><span>gairid do.  Sí Bríd is deise, agus tá Peig i dtánaiste di =</span>
<lb n="8173"/><span>Peig is gorra di tímpal áilneachta.  Nílim ach tánaiste</span>
<lb n="8174"/><span>chuin Gaoluinne = cuíbhsach: gan bheith olc ná maith.  Dá</span></p>
</div>
<pb n="199"/>
<div><lb n="8175"/><p><span>mbéinn i dtanáiste dhuit tímpal Gaoluinne ní bhéinn go</span>
<lb n="8176"/><span>h-olc = cómhngarach duit.  Ar an té is fearr tugtar an</span>
<lb n="8177"/><span>cíonáth.  Níor thógas an duais ach chuas i dtánaiste (nó i</span>
<lb n="8178"/><span>ndánaiste) dhó = i ngiorracht.  Chuaidh sé i dtánaiste (a)</span>
<lb n="8179"/><span>anam a chailliúint i bpoll portaigh.  Bhí an bháisteach i dtán-</span>
<lb n="8180"/><span>aiste (do bheith) chó trom is a chonac riamh = beag nách.</span></p>
<lb n="8181"/>
<lb n="8182"/><p><span>TANN — Tá tann maith dem aois caite agam, tagtha agam</span>
<lb n="8183"/><span>= cuid mhaith.  Tá tann maith den nGaoluinn agat, tann</span>
<lb n="8184"/><span>maith páipéirí ins an mbosca; tá tann maith prátaí againn.</span>
<lb n="8185"/><span>Nó tonn.</span></p>
<lb n="8186"/>
<lb n="8187"/><p><span>TANUIDHE — Fan istig san uisce tanuí ón uair ná fuil</span>
<lb n="8188"/><span>snámh agat = caol, gan bheith doimhin.</span></p>
<lb n="8189"/>
<lb n="8190"/><p><span>TANUIGHIM — Ní mór duit an tae a thanú: tá sí ró-</span>
<lb n="8191"/><span>láidir = í lagú, uisce a chur ínti.  Bhíos ag tanú turnapaí</span>
<lb n="8192"/><span>amuigh in sa ngort.  Tá a chuid gruaige ag tanú.</span></p>
<lb n="8193"/>
<lb n="8194"/><p><span>TAOBH — Cunathaobh gur dheinis é sin?  Níl aon taobh =</span>
<lb n="8195"/><span>níl aon chúis, níl faic.  Nó, gach aon taobh = gach aon chúis.</span>
<lb n="8196"/><span>Labhras ar do thaobh = id leith.  Bhí ochtar ón dtaobh againn ag</span>
<lb n="8197"/><span>imirt.  Ciaca Gaoluinn nó Béarla atá agat?  An dá</span>
<lb n="8198"/><span>thaobh = an dá cheann.  Tá an bhó (nó éinní) amuigh ansan i</span>
<lb n="8199"/><span>dtaobh éigint = i mball éigint.  Chonac an focal i dtaobh</span>
<lb n="8200"/><span>éigint.  Tháinig an námhaid ón dá thaobh ar an ndaingean ó</span>
<lb n="8201"/><span>mhuir is ó thalamh.  Thug sé an t-aighneas dom ó</span>
<lb n="8202"/><span>thaobh taobh.  B'fhearra liom mo thaobh féinig a bheith</span>
<lb n="8203"/><span>agam ná aon ní ar an saol = mo thoil héinig.  Ní</span>
<lb n="8204"/><span>ceart bheith ag tromuíocht orm taobh thiar díom =</span>
<lb n="8205"/><span>gan me bheith ag éisteacht ná i láthair.  Fuair sé</span>
<lb n="8206"/><span>buala uaim ar an dá thaobh is ar an mbolg = buala tréan ó</span>
<lb n="8207"/><span>gach uile phoinnte.  Ní mór do dhuine dhá thaobh an scéil a bheith</span>
<lb n="8208"/><span>aige sar a dtugan sé breith.  Sé an díomhaointeas an taobh</span>
<lb n="8209"/><span>eile tímpal den obair.</span></p>
<lb n="8210"/>
<lb n="8211"/><p><span>TAOBHÁN — Bhí sé ag gabháilt den dtaobhán ort = bata</span>
<lb n="8212"/><span>breá téagartha.  Taobhán teann tarraing as = bíodh do</span>
<lb n="8213"/><span>tharac agat as rud nuair a gheibhean tu an tseans-cómhairle</span>
<lb n="8214"/><span>go mbainean an rógaire úsáid mhaith as.</span>
<lb n="8215"/></p>
</div>
<pb n="200"/>
<div><lb n="8216"/><p><span>TAOIBHÍN — Muna bhfuil do dhóthin agat ansan cuir taoibhín</span>
<lb n="8217"/><span>leis = breis bheag: taidhgín.</span></p>
<lb n="8218"/>
<lb n="8219"/><p><span>TAOIDE — Tá sé (nó sí) ag líona = tá sé (sí) ag teacht</span>
<lb n="8220"/><span>isteach: tá an t-uisce ag teacht, ag eiríghe.  Tagan an</span>
<lb n="8221"/><span>taoide isteach mar sin go dtí go mbíon sé 'na bharra taoide.</span>
<lb n="8222"/><span>Nuair a bhíon sé 'na bharra taoide (nuair a bhíon sí 'na barra</span>
<lb n="8223"/><span>taoide, agus mar sin i ngach uile chás eile) bíon deire leis</span>
<lb n="8224"/><span>an líona.  Tá sé 'na rabharta nuair a líonan sé ana-fhada</span>
<lb n="8225"/><span>isteach, agus nuair a thrághan sé ana-fhada amach.  Scúbhan an</span>
<lb n="8226"/><span>cladach ana-fhaid síos amach an uair sin, agus fuinneamh</span>
<lb n="8227"/><span>buile fén uisce isteach is amach.  Chómh-chómhacht atá aici ag</span>
<lb n="8228"/><span>teacht is ag dul (ag imeacht).  Tá an taoide casta, casta ó</span>
<lb n="8229"/><span>bheith ag líona nó ag trágha.  Tá sé ag trágha = ag tuitim, ag</span>
<lb n="8230"/><span>imeacht, ag dul síos, ag dul amach.  Bíon an t-uisce mar</span>
<lb n="8231"/><span>sin go dtí go mbíon 'na lac-trágha (lag trágha), nó 'na lac-</span>
<lb n="8232"/><span>trágha mara.  Bíon 'na stad ansan gan aon taoide ann is</span>
<lb n="8233"/><span>ní thrághan amach a thuille.  Bíon sé (nó sí) 'na thráigh, 'na</span>
<lb n="8234"/><span>lac-trágha, nuair a bhíon sé imithe chó mor is imeóidh sé is ag</span>
<lb n="8235"/><span>faire ar chasa.  Imeall (umall) lac-trágha = teóra na</span>
<lb n="8236"/><span>fairge nuair a bhíon sí tráite amach.  Imeall an bharra</span>
<lb n="8237"/><span>taoide = an teóra nuair a bhíon líonta lán isteach.  Íochtar</span>
<lb n="8238"/><span>trágha = bun trágha: lac-trágha — pé faid a raghaidh sé amach.</span>
<lb n="8239"/><span>Dá fhaid amach a raghaidh an t-uisce indiubh 'e bhreis ar an lá</span>
<lb n="8240"/><span>indé tiocfaidh sé isteach an fhaid chéadna.  Chómh-fhaid aimsire</span>
<lb n="8241"/><span>a thógfaidh sé ag teacht is ag imeacht dó.  Tugtar rabharta</span>
<lb n="8242"/><span>ar an dtaoide nuair a bhíon breis siúil is fuinnimh fúithi.</span>
<lb n="8243"/><span>Tá sé na bharra taoide rabharta = barra taoide nuair a</span>
<lb n="8244"/><span>bhíon an rabharta ann (barra a bhíon ana-fhada isteach).  Má bhíon</span>
<lb n="8245"/><span>tarac, nó teaireac, láidir ann glanfaidh sé an dá theórain</span>
<lb n="8246"/><span>aníos is síos.  Nuair a bhíon an gnáth-fhuinneamh fén dtaoide</span>
<lb n="8247"/><span>tugtar malabhair (mall-mhuir) uirthi.  Beidh an mhalabhair</span>
<lb n="8248"/><span>ann sara fada.  Barra taoide malabhrach.  Lac-trágha</span>
<lb n="8249"/><span>malabhrach.  Tá sé 'na bharra taoide malabhrach.  Tá an</span>
<lb n="8250"/><span>rabharta ar bun = ag teacht, tosnuithe.  Tá sé 'na thaoide</span>
<lb n="8251"/><span>thuille' tá taoide thuille ann = tá sé ag líona.  Tá sé</span>
<lb n="8252"/><span>ag taoid atha, 'na thaoid' atha = ag trágha.  Tá sé (sí) ag</span>
<lb n="8253"/><span>tuille = ag líona, ag teacht isteach.  Tá sí (sé) 'na lac-</span>
<lb n="8254"/><span>trágha: 'na barra taoide: 'na malabhair, 'na rabharta.</span>
<lb n="8255"/><span>D'fhanas thuas ag barra taoide = ag an áit is sia isteach</span>
<lb n="8256"/><span>go dtagan an taoide (dréir mar a bhíon rabharta nó malabh-</span></p>
</div>
<pb n="201"/>
<div><lb n="8257"/><p><span>air ann).  Tháinig an barra taoide ana-thamal aníos.  Tá</span>
<lb n="8258"/><span>sé ag taoid' atha, 'na thaoid' atha.  Tá sé i n'aoirde lán</span>
<lb n="8259"/><span>= chó fada isteach is a thiocfaidh.  Tá aoirde lán na taoide</span>
<lb n="8260"/><span>ann.  Nuair a thosnuíon an trágha caithfidh sí an ainm sin</span>
<lb n="8261"/><span>(aoirde lán) a shéana.  Tá lag-thaoide ann = taoide lag.</span>
<lb n="8262"/><span>Dá mbéadh carraig in sa bhfairrge agus an taoide ag gabháilt</span>
<lb n="8263"/><span>andeas bhéadh taoide chas ar an dtaobh thuaidh den gcarraig =</span>
<lb n="8264"/><span>taoide ná béadh ar aon imeacht amháin, a bhéadh ag brise</span>
<lb n="8265"/><span>isteach i gcoinnibh a chéile, nó i gcoinnibh éinní a chasfadh í ó</span>
<lb n="8266"/><span>bheith ar aon rian amháin.  Fairge chas = fairge bhriste gan</span>
<lb n="8267"/><span>ghaoth — fairrge a bhíon ag brise i gcoinnibh a chéile, rud a</span>
<lb n="8268"/><span>bhíon i gceist nuair ná bíon an ghaoth is an fhairge i n-aon treó</span>
<lb n="8269"/><span>amháin.  Is olc a raghaidh an rabharta ar an malabhair duit =</span>
<lb n="8270"/><span>is olc a raghaidh an saol breá (a bhí agat) ar an ndroch-shaol</span>
<lb n="8271"/><span>(a bheidh agat feasta) = is olc a thiocfaidh an saol maith</span>
<lb n="8272"/><span>isteach ar an ndroch-shaol, is olc a raghaidh an t-athrú dhuit.</span></p>
<lb n="8273"/>
<lb n="8274"/><p><span>TAOINNTE — An méid snátha a cuirtear sa tsnáthaid.</span>
<lb n="8275"/><span>Chaitheas an taoinnte déanach den bpeann luadha = an blúire</span>
<lb n="8276"/><span>deireanach.  Níl taoinnte maitheasa ionnat.</span></p>
<lb n="8277"/>
<lb n="8278"/><p><span>TAOMANACH — Cur ana-thaomanach seadh na prátaí =</span>
<lb n="8279"/><span>tagan mórán galar ortha.  Tá an bhliain seo ana-thaomanach</span>
<lb n="8280"/><span>ar na beithígh = tugan mórán taomana léi.</span></p>
<lb n="8281"/>
<lb n="8282"/><p><span>TAOS — Tá an iomarca taois in sa gcíste agam = adhbhar</span>
<lb n="8283"/><span>císte a dhéanamh nuair a bhíon sé fuinte ar a chéile.  Tá an</span>
<lb n="8284"/><span>císte 'na thaos fós.  Tá an taos leis an oighean againn =</span>
<lb n="8285"/><span>an císte deireanach thíos againn: sinne bheith gátarach go</span>
<lb n="8286"/><span>maith: gan aon taos (ná adhbhar taois) againn ach a bhfuil</span>
<lb n="8287"/><span>ins an oighean.</span></p>
<lb n="8288"/>
<lb n="8289"/><p><span>TAOSCAIM — Bhíos ag taosca an bhainne isteach ionnam</span>
<lb n="8290"/><span>héinig = á ól isteach: á dhiúga.</span></p>
<lb n="8291"/>
<lb n="8292"/><p><span>TAOSCÁN- — Chailleas an taoscán a bhí agam = an t-árus</span>
<lb n="8293"/><span>chuin bád a thaosca amach.  Tá taoscán mór eólais agam =</span>
<lb n="8294"/><span>cuid mhaith.  Dheineas taoscán maith colata = dreas maith.</span></p>
<lb n="8295"/>
<lb n="8296"/><p><span>THAP — Thuit an t-uaireadóir uaim ar an dtalamh is</span>
<lb n="8297"/><span>tháinig mí-thap orm mar gheall air = geit, droch-léim croidhe.</span>
<lb n="8298"/></p>
</div>
<pb n="202"/>
<div><lb n="8299"/><p><span>Baineadh mí-thap asam nuair a chonac na dubhchrónaigh chúgham</span>
<lb n="8300"/><span>= léim mo chroidhe le scannra.  Cár ghá dhuit an thap san a</span>
<lb n="8301"/><span>bhaint asam? = geit, sceit, a bhaint asam.  Bím ag baint</span>
<lb n="8302"/><span>thapana as gach éinne.  Feic hap.</span></p>
<lb n="8303"/>
<lb n="8304"/><p><span>TAPA — Ní rabhas ar mo thapa chun breith ar an dtraen =</span>
<lb n="8305"/><span>ullamh, i n-am, ar bior.  Ní rabhas ar mo thapa i n-am chun na</span>
<lb n="8306"/><span>leitreacha a leigint leat go dtí an mbaile mór = ar bior,</span>
<lb n="8307"/><span>ar tinneal.  Ní rabhamair ar ár dtapa chun an coinín a</span>
<lb n="8308"/><span>lámhach = ní rabhamair tapaidh go leór.  Tá ana-thapa ionnat</span>
<lb n="8309"/><span>= ana-anam.</span></p>
<lb n="8310"/>
<lb n="8311"/><p><span>TAPAIDH — Tháinig an focal tapaidh orm is ní h-aon</span>
<lb n="8312"/><span>mhascaine é = d'éalaigh orm.  Tá Tomás ana-thapaidh = ana-</span>
<lb n="8313"/><span>e ear, ana-chrosta; léimfeadh sé chun feirge go grod: ní</span>
<lb n="8314"/><span>thógfadh sé puínn uait.  Is maith tapaidh atá an obair</span>
<lb n="8315"/><span>déanta agat = go breá tapaidh, ana-thapaidh: is maith a</span>
<lb n="8316"/><span>luatha.  Ar an imeacht gcéadna is maith breá atá an obair</span>
<lb n="8317"/><span>déanta agat = is ana-bhreá: breá go maith.</span></p>
<lb n="8318"/>
<lb n="8319"/><p><span>THAR — Duine thar daoine seadh thu = ní duine den tsaghas</span>
<lb n="8320"/><span>a bhíon ag imeacht coitianta: ní h-é gach éinne a dh'fhéadfadh</span>
<lb n="8321"/><span>seasamh id bhróga: duine éagsamhail.  D'imigh an chainnt</span>
<lb n="8322"/><span>sin thar mo chluasa = níor chuala é: níor chuaidh sé isteach im</span>
<lb n="8323"/><span>chluasa.  Scaoileas an focal thar mo chluasa = níor thógas aon</span>
<lb n="8324"/><span>chluas do: leigeas tharam é gan suím a chur ann.  Tán tu</span>
<lb n="8325"/><span>tórsa go léir in sa scrúdú, i n-éinní = níos fearr ná iad go</span>
<lb n="8326"/><span>léir.  Tá an t-árthach thar do radharc soir = níosa shia soir</span>
<lb n="8327"/><span>ná mar is féidir leat feiscint.  Nách é an dial é go gcaithfá</span>
<lb n="8328"/><span>bheith ar meisce an lá so thar laetheanta an domhain? = an lá</span>
<lb n="8329"/><span>so thar ('e bhreis ar) aon lá eile.  Dheineas thar mo thoil é =</span>
<lb n="8330"/><span>i gcoinnibh mo thoile.  Ní dóigh liom go bhfuil sé éinní thar a</span>
<lb n="8331"/><span>9 a chlog = níos mó ná —.  Bhítheas a d'iarraidh orm scéal a</span>
<lb n="8332"/><span>rá, ach bhíos ag gabháilt thairis á rá go rabhas ró-mhanntach = á</span>
<lb n="8333"/><span>chur (chuir a deirtear) díom.  Cuirfidh an t-ól thar do</span>
<lb n="8334"/><span>shláinte, thar do mhaitheas, thu = fágfaidh sa tslí thu ná beidh</span>
<lb n="8335"/><span>aon mhaith ná sláinte ionnat.  Cuirfidh an obair thar do</span>
<lb n="8336"/><span>chlainn thu = i slí ná beidh a thuille clainne agat.  Chuirfeadh</span>
<lb n="8337"/><span>inní éinní thar éinní eile.  Má tá púnt agam ní mór</span>
<lb n="8338"/><span>thairis = de bhreis air, níos mó.  Tá Bríd ana-lag is níl dul</span>
<lb n="8339"/><span>thar an oíche anocht aici = ní raghaidh sí thar an oíche anocht:</span></p>
</div>
<pb n="203"/>
<div><lb n="8340"/><p><span>gheóbhaidh sí bás anocht.  Bhíos as baile ach deineadh an obair</span>
<lb n="8341"/><span>thar mo cheann dom = im inead.  Ghaibh sé thar Aifrean =</span>
<lb n="8342"/><span>ghaibh thairis is an tAifrean á rá.  Is minic a théighean leas-</span>
<lb n="8343"/><span>ainm tharat = is minic ná beirean sé greim ort, ná tugtar</span>
<lb n="8344"/><span>ort é, ná béadh sé oiriúnach duit.  Chuas thar mo dhícheal =</span>
<lb n="8345"/><span>dheineas níos mó ná é.  Ná téir thar do dhóthin ar an bhfeóil =</span>
<lb n="8346"/><span>ná h-ith an iomarca di.  Ní féidir dul tharat le nímhneacht =</span>
<lb n="8347"/><span>tu shárú.  Chuala gur tusa a bhris an lampa is ní chuirfinn</span>
<lb n="8348"/><span>tharat é = ní déarfainn ná deinfá é: ní raghainn ag lorg</span>
<lb n="8349"/><span>inne eile chun an brise a ghreamú anuas air.  Tóg na</span>
<lb n="8350"/><span>prátaí seo: ní dh'fhéadfá dul thórsa = iad a shárú: a sárú</span>
<lb n="8351"/><span>a dh fháilt.  Cuir do lámh tharam aniar.  Níor mhaith liom aon</span>
<lb n="8352"/><span>rud a rá a bhéadh thar ceart = a bhéadh lasmuigh den gceart,</span>
<lb n="8353"/><span>den bhfírine.  Tá an t-uisce sin istig thar oíche = tugadh</span>
<lb n="8354"/><span>isteach aréir é is tá sé istig ar feadh na h-oíche.  Níor mhaith</span>
<lb n="8355"/><span>liom fanacht oiread is nóimeat thairis an gceart = níos</span>
<lb n="8356"/><span>mó ná an ceart.  Ní rabhas riamh thar an Scairbh soir = níos</span>
<lb n="8357"/><span>mó soir ná an Scairbh.  Táim im throsca is é thar am dom.</span>
<lb n="8358"/><span>Tá sé ag cur thairis sa tsiopa san = ag cárthnán (cárnán)</span>
<lb n="8359"/><span>airgid: nó, ag cárthnán nó ag cur le chéile go tiubh is ag</span>
<lb n="8360"/><span>spáráilt éinní.  Tá an tig ceannuithe agam thar a bharra,</span>
<lb n="8361"/><span>nó thar n-a bharra = amach is amach.  Chuaidh sé thar mo neart</span>
<lb n="8362"/><span>dhéanamh = níor leór é mo neart chun é dhéanamh.  Dh'fhéadfá</span>
<lb n="8363"/><span>inní do chur tharat chó maith leis an airgead.  Scéal thairis</span>
<lb n="8364"/><span>sin agus caith uait é = scéal ná bainean leis an gcúrsa</span>
<lb n="8365"/><span>atá á phlé: scéal a tairigítear anuas chun scéal eile a</span>
<lb n="8366"/><span>chur i leath-taoibh.  Bíodh an gníomh san 'na scéal thairis</span>
<lb n="8367"/><span>anois = scéal ná deinfar trácht air, scéal ná beidh 'na chúrsa</span>
<lb n="8368"/><span>cainnte.  Chuireas an téadán tharam héinig siar = anuas ar</span>
<lb n="8369"/><span>an mbolg a bhuaileas é ar dtúis.  Táim thar abhainn = an</span>
<lb n="8370"/><span>abha tharam agam: an abha gabhtha agam.  Nuair a bhíos sa</span>
<lb n="8371"/><span>leabaidh thairigíos na h-éadaighe aníos thar mo cheann le</span>
<lb n="8372"/><span>h-eagla na bpúcaí.  Beidh cruinniú i n-inis indiubh ach glac</span>
<lb n="8373"/><span>bog tharat é = ná bac leis: ná bíodh aon bhaint agat leis:</span>
<lb n="8374"/><span>scaoil tharat é gan é dhéanamh aon tinnis duit.</span></p>
<lb n="8375"/>
<lb n="8376"/><p><span>TÁR — Mheallfadh (nó mhealltfadh) an cailín sin a thár ón</span>
<lb n="8377"/><span>siongán (seangán) = an máilín beag bán a bhíon á úmpar</span>
<lb n="8378"/><span>aige: mhealltfadh sí aon ní uait.</span></p>
<lb n="8379"/>
<lb n="8380"/><p><span>TARASBÁR — Nó tearasbár.  Nuair a bheidh do dhóthin</span></p>
</div>
<pb n="204"/>
<div><lb n="8381"/><p><span>ithte agat cuir an tearasbár in sa gcurpad.  Cuir tearasbár</span>
<lb n="8382"/><span>an bhlúire tobac isteach id phíp = fuighlach, an rud a bhíon</span>
<lb n="8383"/><span>spártha.  Níl mórán tearasbáir, nó earaspáir, againn.</span>
<lb n="8384"/><span>Bhfuil aon tearasbár agat? — i gceist uimhríochta.</span></p>
<lb n="8385"/>
<lb n="8386"/><p><span>TÁRLUIGHIM — Thárluíomair le chéile indiubh ag barra</span>
<lb n="8387"/><span>an chnuic = bhuaileamair le chéile.  Táimíd tárluithe le</span>
<lb n="8388"/><span>chéile.  Ní maith liom droch-rudaí mar sin bheith ag tárlach-</span>
<lb n="8389"/><span>taint = ag tuitim amach.  Bhuaileamair le chéile san áit</span>
<lb n="8390"/><span>thárluithe = i n-áit na coinne.</span></p>
<lb n="8391"/>
<lb n="8392"/><p><span>TARRAC — Nó teaireac.  Tá corruighe maith teairic ann</span>
<lb n="8393"/><span>indiubh = fairge mhaith láidir is siúl is fuinneamh ínti.  Bhí</span>
<lb n="8394"/><span>an dá chapall ar chómh-theaireac = aon teaireac amháin á</span>
<lb n="8395"/><span>dhéanamh aca: tarac cothrom.  Mar an gcéadna, nílimíd</span>
<lb n="8396"/><span>ar chómh-thuairim: ní chómh-chúram atá orainn.  Tá ana-</span>
<lb n="8397"/><span>shobul tarraic ann = cúbhrán maith aige ar na clocha.  Bhí an</span>
<lb n="8398"/><span>dá naomhóig ar chómh-tharac in sa rás = ar aon rian amháin:</span>
<lb n="8399"/><span>aon imeacht amháin.</span></p>
<lb n="8400"/>
<lb n="8401"/><p><span>TARRAINGIM NÓ TAIRIGIGHIM — Na gearrachailí a</span>
<lb n="8402"/><span>thairig chun na cainnte, chun na feirge, chun éinní, me = a thug.</span>
<lb n="8403"/><span>Tá an fhinneóg ag tarac na gaoithe = ag tabhairt, ag leigint,</span>
<lb n="8404"/><span>na gaoithe isteach.  Tán tu ag tarac droch-aigne, feirge,</span>
<lb n="8405"/><span>baochais, na ndaoine ort héinig = á bhailiú anuas ort héinig.</span>
<lb n="8406"/><span>Ní maith liom aghaidh na ndaoine a thabhairt orm héinig = a</span>
<lb n="8407"/><span>tharac orm héinig.  Tá an duais tairricthe buaidhte agam =</span>
<lb n="8408"/><span>tógtha.  Ní maith liom an focal san do tharac chúgham = úsáid</span>
<lb n="8409"/><span>a dhéanamh de.  Thairigíomair do bhuachaillí an pharóiste</span>
<lb n="8410"/><span>sin iad d'imirt.  Tá an trínse sin ag tarac mórán uisce</span>
<lb n="8411"/><span>leis = ag tabhairt.  Tá sé (ualach féir) ró-láidir ansan:</span>
<lb n="8412"/><span>tairig isteach chúghat é.  Tairig chúghat — cainnt a deirean an</span>
<lb n="8413"/><span>fear a bhíon thuas ar an ualach féir leis an té a bhíon thíos</span>
<lb n="8414"/><span>á fhásca.  Tá cuid mhaith den nGaoluinn tairicthe ón Laidin =</span>
<lb n="8415"/><span>tógtha: na préamhacha bheith sa Laidin.  Bhíos ag tarac mo</span>
<lb n="8416"/><span>phípe = ag tarac ar mo phíp = ag baint gail aisti.  Thairi-</span>
<lb n="8417"/><span>gíomair na líonta = thógamair isteach sa naomhóig iad tréis</span>
<lb n="8418"/><span>iad a bheith in sa bhfairrge.  Labhran na sean-daoine an</span>
<lb n="8419"/><span>Ghaoluinn eatora féinig, ach ní mór dóibh teanga eile do</span>
<lb n="8420"/><span>tharac go dtí sna leanbhaí (leanaí).  Níl tarac na gcos, mo</span>
<lb n="8421"/><span>chos, ionnam = me bheith ana-thugtha.  Tá tarac suas orm</span></p>
</div>
<pb n="205"/>
<div><lb n="8422"/><p><span>= seórdán: an anál a bheith briste.  Táim ag tarac (liom)</span>
<lb n="8423"/><span>chun na gnáthóige, chun an tíghe = ag teacht i gcómhngar, ag</span>
<lb n="8424"/><span>déanamh ar.  Níor dheineas ach ceann na circe do tharac as a</span>
<lb n="8425"/><span>píopán = do straca — gan é bhaint di.  Thairig sé an ceann</span>
<lb n="8426"/><span>as an muineál aici.  Ní mór do dhuine a ainm do tharac</span>
<lb n="8427"/><span>= do thuilleamh.  Níl aon tarac chúgham agam = airgead,</span>
<lb n="8428"/><span>cig., go bhféadfainn mo lámh a bhuala air dá mba mhian liom é.</span>
<lb n="8429"/><span>Tá tarac chúghat agat tímpal na Gaoluinne = mórán di agat.</span>
<lb n="8430"/><span>Thug se tarac den mbata anuas sa phlaosc dom = thairig</span>
<lb n="8431"/><span>sé buille den mbata.  Tá leath-tharac ort = gan tu bheith ag</span>
<lb n="8432"/><span>imeacht cothromach: breis taraic ar thaobh éigint díot.</span>
<lb n="8433"/><span>Cearc a mharú is a cuid fola do tharac = do thaosca amach</span>
<lb n="8434"/><span>aisti.  I phrioca is na putóga a tharac aisti = a bhaint</span>
<lb n="8435"/><span>aisti.  Ba mhaith liom do bhaochas a tharac = a thuilleamh, a</span>
<lb n="8436"/><span>dh fháilt i slí éigint.  Tá tarac agam ar sparán maith airgid</span>
<lb n="8437"/><span>= é ar mo chumas é tharac chúgham, earruíocht a bhaint as.</span>
<lb n="8438"/><span>Tán tu ag féachaint tairicthe go maith = caol, seanng.  As</span>
<lb n="8439"/><span>an bpeann a thairigím mo shlí bheatha = a bhainim.  B'fhearra</span>
<lb n="8440"/><span>dhuit bheith níosa thairicthe = níosa chaoile.  Tá na caoire</span>
<lb n="8441"/><span>oiriúnach anois chun pingin mhaith airgid a tharac = a dhéanamh,</span>
<lb n="8442"/><span>a thabhairt isteach.  Má thógais an duais héinig is as an</span>
<lb n="8443"/><span>dteine a thairigís í = bé do dhícheal é dhéanamh; ní raibh puínn</span>
<lb n="8444"/><span>spártha agat.  Bhí na capaill ana-chothrom agus is as an</span>
<lb n="8445"/><span>dteine a thairig an capall tosaigh an rás.  Ní mór an plúr a</span>
<lb n="8446"/><span>tharac caol anois = é spáráilt: gan flúirse de bheith ag</span>
<lb n="8447"/><span>imeacht.  Nuair a bheidh an leabhar so críochnuithe tairiceód</span>
<lb n="8448"/><span>an obair caol go ceann cúpla seachtain = tógfad bog é.</span>
<lb n="8449"/><span>ar a tharac (tarac éinní) a bheidh a spáráil nó a chaitheamh =</span>
<lb n="8450"/><span>dréir mar a deinfar tarac caol nó tarac rabairneach air.</span></p>
<lb n="8451"/>
<lb n="8452"/><p><span>TÁSC — Sé lorg an ghadhair is gan tásc a dhatha agat é =</span>
<lb n="8453"/><span>tuairisc.  Gnó gan deárthamh é sin.</span></p>
<lb n="8454"/>
<lb n="8455"/><p><span>TÁSTÁIL — Ní féidir liom croma síos go dtí an dtalamh</span>
<lb n="8456"/><span>gan na cosa a lúba: is minic tástálta agam é = is minic</span>
<lb n="8457"/><span>a thugas fé.  Sar a gceannód peann deinfead í thástáil =</span>
<lb n="8458"/><span>triail a bhaint aisti.</span></p>
<lb n="8459"/>
<lb n="8460"/><p><span>THATH — Thah, nó hah.  Thah amach = cainnt a deirtear le</span>
<lb n="8461"/><span>capall nó asal á rá leis gluaiseacht amach.</span>
<lb n="8462"/></p>
</div>
<pb n="206"/>
<div><lb n="8463"/><p><span>TÁTH — Ba chóir duit an táth a tharac thar a chéile = an</span>
<lb n="8464"/><span>ceangal a bhíon ag duine ag ceangal choirce.</span></p>
<lb n="8465"/>
<lb n="8466"/><p><span>TATHAG — Tá tathag san éadach san = neart is caitheamh.</span>
<lb n="8467"/><span>Ní bhíon aon tathag sa rud a bhíon bog plubartha.  An rud</span>
<lb n="8468"/><span>go mbíon an tathag ann bíon sé láidir tútach reamhar ríghin.</span></p>
<lb n="8469"/>
<lb n="8470"/><p><span>TÁTHAIRE — Níl ionnat ach táthaire beag = duine beag</span>
<lb n="8471"/><span>suarach gan mhaith is é leisciúil ciotianta.  Táthaire cinn</span>
<lb n="8472"/><span>tealaigh (ceann tealaigh = fear an tíghe).</span></p>
<lb n="8473"/>
<lb n="8474"/><p><span>TÁTHUIGHIM — Níl aon táthú ar an gcíste = níl aon screamh</span>
<lb n="8475"/><span>cruaidh, clúdach cruaidh, air. bhfuil aon táthú tagtha ar an</span>
<lb n="8476"/><span>mbainne fós? = téigheamh; bhfuil sé te (ag an dteine)?</span>
<lb n="8477"/><span>bhfuil na prátaí beirithe?  Nílid ach ag táthú, nílid ach</span>
<lb n="8478"/><span>táthuithe, níl ach an táthú aca = boga bheith ag teacht ortha</span>
<lb n="8479"/><span>(ó bheith ag beiriú), iad a bheith bogtha (bocaithe).  Níl aon</span>
<lb n="8480"/><span>táthú ar an nGaoluinn sin = í bheith ar nós an chíste a bhí 'na</span>
<lb n="8481"/><span>thaos: gan bheith cruaidhte: ach bog plubartha.</span></p>
<lb n="8482"/>
<lb n="8483"/><p><span>TEACHT — Tá sé ag teacht ana-dhian orm an gnó so</span>
<lb n="8484"/><span>a dhéanamh.  Ní ag teacht rómhat air sin é = gabhaim párdún</span>
<lb n="8485"/><span>agat me bheith ag cur isteach ort.  Tá mo pheann basctha is</span>
<lb n="8486"/><span>gan aon teacht suas agam le h-í leigheas thar n-ais = gan aon</span>
<lb n="8487"/><span>tseans go bhféadfainn í —.  Tá ana-theacht aniar i Seán:</span>
<lb n="8488"/><span>pé gnó a thabharfá dhó le déanamh dheinfeadh sé é = tá ana-</span>
<lb n="8489"/><span>thabhairt ann: is féidir leis gnóthaí a thabhairt chuin cinn.</span>
<lb n="8490"/><span>bhí ana-theacht-abhaile ins na h-oileánaigh chun dlithe ann-</span>
<lb n="8491"/><span>chearta do chur ar gcúl = bhí ana-mhianach ionnta, ana-sheasamh</span>
<lb n="8492"/><span>ionnta, chun —: eirígheadh go breá leótha.</span></p>
<lb n="8493"/>
<lb n="8494"/><p><span>TEACHTAIREACHT — Tá sí imithe ar theachtaireacht, ag</span>
<lb n="8495"/><span>déanamh teachtaireachta, dhom.</span></p>
<lb n="8496"/>
<lb n="8497"/><p><span>TÉACHTUIGHIM — Tá an braon ag téachtú im béir = ag</span>
<lb n="8498"/><span>reamhrú, ag dul 'na chéile.  Tá an leite, an rís, an ghlothóg,</span>
<lb n="8499"/><span>téachtuithe = reamhruithe.  Bíon bainne téachtuithe nuair a</span>
<lb n="8500"/><span>bhrisean sé is dheinean meidhg is gruth de.  Tá an sneachta</span>
<lb n="8501"/><span>téachtuithe ar an dtalamh = é greamaithe isteach 'na chéilig is</span>
<lb n="8502"/><span>aon bhrat amháin déanta de.  Déarfá téachtuithe le gráinne</span></p>
</div>
<pb n="207"/>
<div><lb n="8503"/><p><span>reamhar sneachtaidh.  Tháinig an sneachta anuas ana-théachtuithe</span>
<lb n="8504"/><span>= na gráinníacha bheith reamhar téagartha ag teacht anuas.</span></p>
<lb n="8505"/>
<lb n="8506"/><p><span>TÉAD — Bhí bó ar théid agam = téad ceangailte di is</span>
<lb n="8507"/><span>greim agam ar an dtéid.  Téad ualaigh = an téad, an</span>
<lb n="8508"/><span>téadán, a bhíon ag ceangal an fhéir nuair a bhíon sé sa gcairt.</span>
<lb n="8509"/><span>bhí fhios agam go raibh an droch-úmpar in sa mbuachail is</span>
<lb n="8510"/><span>scaoileas leis faid a théide go bhfuaireas greim air =</span>
<lb n="8511"/><span>thugas cead a thoile dhó: thugas téad a dhóthin dó — gur chroch</span>
<lb n="8512"/><span>sé é héinig.  Tabhair faid a dtéide dhóibh = oiread téide is</span>
<lb n="8513"/><span>a theastuíon uatha.</span></p>
<lb n="8514"/>
<lb n="8515"/><p><span>TÉAGAR — Tán tu caol ach bé go dtiocfaidh tu i dtéagar</span>
<lb n="8516"/><span>fós = chuin téagair: go n-eireóidh tu téagartha.  Níl aon</span>
<lb n="8517"/><span>ana-théagar sa leabhar san = é bheith tanuí.</span></p>
<lb n="8518"/>
<lb n="8519"/><p><span>TÉAGRAIM — Nuair a chuala an t-uathbhás do théagair mo</span>
<lb n="8520"/><span>theanga = chuaidh i dtéagar, d'at suas i slí ná féadfainn í</span>
<lb n="8521"/><span>d'oibriú chuin cainnte: deineadh stalca díom is dem</span>
<lb n="8522"/><span>theangain.</span></p>
<lb n="8523"/>
<lb n="8524"/><p><span>TEALLAIRE — Níl ionnat ach teallaire beag = duine beag</span>
<lb n="8525"/><span>gan mhaith go mbíon an iomarca den mion-chainnt aige:</span>
<lb n="8526"/><span>bíon an teanga sa tsiúl go maith aige is gan aon éifeacht:</span>
<lb n="8527"/><span>duine beag crabanta.</span></p>
<lb n="8528"/>
<lb n="8529"/><p><span>TEALLAIREACHT — Cuir uaim do chuid teallaireachta =</span>
<lb n="8530"/><span>cainnt chrabanta: an iomad den ngearr-aighneas: aighneas</span>
<lb n="8531"/><span>beag néamh-úntach.</span></p>
<lb n="8532"/>
<lb n="8533"/><p><span>TEAMHAIR — Níor bh'aon teamhair (nó tseamhair?) liom</span>
<lb n="8534"/><span>siúl go Luimneach = níorbh aon ní, aon dua, liom é: ní chuir-</span>
<lb n="8535"/><span>finn aon tsuím, aon naith, ann.  Bhíos im báistir ar an ngnó</span>
<lb n="8536"/><span>is níor chuireas aon teamhair ann: tháinig sé bog orm.</span></p>
<lb n="8537"/>
<lb n="8538"/><p><span>TEAMPAL — Obair theampail = obair leadaránach mhall.</span>
<lb n="8539"/><span>Tá an ceacht i n'obair theampail agat: brostuigh = é i bhfad</span>
<lb n="8540"/><span>sa tsiúl agat.</span></p>
<lb n="8541"/>
<lb n="8542"/><p><span>TÉALMHUIDHE — Nó téabhuídhe.  Tán tu ag féachaint</span>
<lb n="8543"/><span>téamhuidhe = scáil bheag bhuidhe bheith tríd an mbán agat: gan</span></p>
</div>
<pb n="208"/>
<div><lb n="8544"/><p><span>bheith buídhe ná geal bán: rud beag den mbuidhe bheith</span>
<lb n="8545"/><span>ionnat.</span></p>
<lb n="8546"/>
<lb n="8547"/><p><span>TEANACHAR — Tlú an ghabha.  Tagan béim an ghutha ar an</span>
<lb n="8548"/><span>"ach" is bíon an "ea" ana-ghairid.  Truime an teanachair.</span></p>
<lb n="8549"/>
<lb n="8550"/><p><span>TÉANAM — Téanam liom: téanam leat = seo leat.</span></p>
<lb n="8551"/>
<lb n="8552"/><p><span>TEANGA — Teanga liom leat = teanga a bhíon liom (ar</span>
<lb n="8553"/><span>an dtaobh so) is leat (ar an dtaobh súd): teanga plámáis</span>
<lb n="8554"/><span>a thógan an dá thaobh: a thugan an dá thaobh léi.  Ghluais</span>
<lb n="8555"/><span>ceathrar againn chun cainnt a dhéanamh leis an máistir is</span>
<lb n="8556"/><span>bé Séamas an teanga labhartha a bhí orainn, a bhí againn =</span>
<lb n="8557"/><span>an fear labhartha, an fear a dheinfeadh pé cainnt a bhéadh le</span>
<lb n="8558"/><span>déanamh.  Teanga labhartha = leis, an duine a bhíon ann (i</span>
<lb n="8559"/><span>dtig cúirte, cig.) chun aistriú a dhéanamh ó theangain go</span>
<lb n="8560"/><span>teangain más gá é.  Tá an fear san ana-léigheanta: tá na</span>
<lb n="8561"/><span>seacht dteangcacha (teanngcacha a deirtear) aige = mórán</span>
<lb n="8562"/><span>teangcacha — pé seacht iad.  Is mó rud a deirean an teanga</span>
<lb n="8563"/><span>ná bíon sa chroidhe.  Tán tu go breá bladartha milis ar do</span>
<lb n="8564"/><span>theangain = chó fada is a théighean do chainnt.  Bhí sé ag cur</span>
<lb n="8565"/><span>a theangan amach chúgham (= fúm).  Ní féidir liom mo</span>
<lb n="8566"/><span>theanga a thabhairt di tá sí chó malluithe san = labhairt léi.</span></p>
<lb n="8567"/>
<lb n="8568"/><p><span>TEANGMHUIGHIM — Teanguighim a deirtear.  Ná tean-</span>
<lb n="8569"/><span>gaigh lem chois mar tá sí gortuithe = ná bain.  Má bhíon aon</span>
<lb n="8570"/><span>teangáil (nó teangáilt) agat lem leabhartha brisfead do</span>
<lb n="8571"/><span>phus = aon bhaint, aon ní le déanamh agat leótha.  Ná deinídh</span>
<lb n="8572"/><span>(diníg a deirtear) aon teangáilt leis an dteine go mbeidh</span>
<lb n="8573"/><span>beirthe aici ar a greamana.  Tá tinneas fiacal ag teangáilt</span>
<lb n="8574"/><span>liom = ag tosnú liom, orm: im threó.  Is ana-dheacair</span>
<lb n="8575"/><span>teangáilt leat = aon chainnt a rá leat, aon bhaint a bheith aige</span>
<lb n="8576"/><span>duine leat gan snap a dh'fháilt.  Táid teangálta le chéile</span>
<lb n="8577"/><span>anois — i n-aighneas, i mbruighin, i n-éinní = gabhtha le chéile,</span>
<lb n="8578"/><span>i dtreó a chéilig.  Má théighean tu amach ag imirt chnaipí</span>
<lb n="8579"/><span>teangóidh (nó teangóidh sé) díot (nó duit) = gheóir é: gheóir</span>
<lb n="8580"/><span>droch-ní as: díolfair as.  Teangóidh (sé) díbh amáireach</span>
<lb n="8581"/><span>muna mbeidh na ceachtana agaibh = gheóidh sibh ón máistir ét</span>
<lb n="8582"/><span>Theangaigh dhom dul amach ar an dtír mar tháinig breóiteacht</span>
<lb n="8583"/><span>fhairrge orm = dhíolas as.  Teangóidh díot an fuisce sin a</span></p>
</div>
<pb n="209"/>
<div><lb n="8584"/><p><span>dh'ól mar sé an dial dearg le nímhneacht é = bainfidh droch-</span>
<lb n="8585"/><span>ní dhuit.</span></p>
<lb n="8586"/>
<lb n="8587"/><p><span>TEANN — Tán tu chó teann le lomhnán = an bolg bheith</span>
<lb n="8588"/><span>lán go maith agat: nó tu bheith cruaidh cruinn spriúnlaithe,</span>
<lb n="8589"/><span>agus nách baol go dtrághfaidh do chuid airgid.  Bhí a bholg</span>
<lb n="8590"/><span>teann le bainne.  Is cuma liom gluaisteán a cheannach mar</span>
<lb n="8591"/><span>tá teann ar mo chúlaibh agam = tá neart laistiar díom:</span>
<lb n="8592"/><span>táim go maith as.  Ní raghad leat sa troid: tá's agam go</span>
<lb n="8593"/><span>bhfuil teann ar do chúlaibh agat, rud ná fuil agam-sa =</span>
<lb n="8594"/><span>cabhair laistiar díot: rud gur féidir leat tarac air tráth</span>
<lb n="8595"/><span>an chruatain.  Feirmeóir teann = láidir go maith.  Tá</span>
<lb n="8596"/><span>teann ar mo chúlaibh agam chun pé ní is mian liom a dhéanamh</span>
<lb n="8597"/><span>= neart, airgead, cabhair.  Feic teannaim.</span></p>
<lb n="8598"/>
<lb n="8599"/><p><span>TEANNAIM — Bhítheas ag teanna díghe liom ar an dtóramh</span>
<lb n="8600"/><span>= á chur siar orm dom ainneóin.  Ag teanna bídh.  Bhí</span>
<lb n="8601"/><span>an máistir ag teanna léighin liom le bata = á chur isteach, á</span>
<lb n="8602"/><span>ropa isteach, im cheann leis an mbata.  Ach, dar ndó, ní</span>
<lb n="8603"/><span>d'ainneóin an duine i gcómhnuí é.  Níl teanna ar a cúlaibh</span>
<lb n="8604"/><span>aici = teann.  Teann an téad = dein teann: tairig chun í</span>
<lb n="8605"/><span>dhéanamh tairicthe go maith.  Teann an fhinneóg ansan: tá</span>
<lb n="8606"/><span>sí ag cnagarnaigh = dein díngthe: cuir í ó bheith ar boga.</span>
<lb n="8607"/><span>bhíomair ag teanna na téide ó chéile gur bhriseamair í.</span></p>
<lb n="8608"/>
<lb n="8609"/><p><span>TEANNAS — Teastuíon a thuille teannais ón mála</span>
<lb n="8610"/><span>coirce: tá sé ró-bhog = teastuíon í bheith níosa díngthe,</span>
<lb n="8611"/><span>níosa teinne (ó theann).</span></p>
<lb n="8612"/>
<lb n="8613"/><p><span>TEANNTA — Nuair a bhíon duine ag strapadóireacht</span>
<lb n="8614"/><span>(drapadóireacht) ní mór dó teannta bheith aige = greim</span>
<lb n="8615"/><span>coise: áit 'na gcuirfeadh sé a chos.  Bhíos ag siúl amach san</span>
<lb n="8616"/><span>uisce gur chailleas teannta = go dtí nár bhéidir liom mo</span>
<lb n="8617"/><span>bhuínn a bhuala ar an dtalamh thíos.  Bhfuil teannta agat</span>
<lb n="8618"/><span>fós? = greim ar an dtalamh, ar éinní, le do chosa (nó</span>
<lb n="8619"/><span>le do lámha más ar do lámha a bheifá ag brath chun tu héinig a</span>
<lb n="8620"/><span>choimeád suas).  Trom teannta (a déarfadh an strapa-</span>
<lb n="8621"/><span>dóir) = teanntuigh liom: teanntuigh liom aníos: torm sá</span>
<lb n="8622"/><span>aníos.  Bainimíd ana-theannta as an líon chun maireach-</span>
<lb n="8623"/><span>taint = ana-chabhair, ana-chongnamh.  An bfuairís teannta</span>
<lb n="8624"/><span>fós? — le duine a bhéadh ag snámh.  Tá an Béarla agam i</span></p>
</div>
<pb n="210"/>
<div><lb n="8625"/><p><span>dteannta na Gaoluinne = le, i bhfochair.  Níor tugadh aon</span>
<lb n="8626"/><span>teannta dhom chun dul i n-áirde ar an gcapal.  Táim i</span>
<lb n="8627"/><span>dteannta anso idir an mbórd is an bhfalla = i n-áit nách</span>
<lb n="8628"/><span>féidir liom me héinig a réiteach amach as: táim teann-</span>
<lb n="8629"/><span>tuithe.  Chuir an cheist i dteannta me = i gcruadh-chás: i</span>
<lb n="8630"/><span>bpúnc.  Tá mo chos lag is ní mór dom maide mar theannta</span>
<lb n="8631"/><span>chun siúil = cabhair.</span></p>
<lb n="8632"/>
<lb n="8633"/><p><span>TEANNTÓIR — Bíon an maide agam mar theanntóir =</span>
<lb n="8634"/><span>chun teannta a thabhairt dom: rud a thugan teannta, nó a</span>
<lb n="8635"/><span>dheinean teanntú.  Is éachtach an teanntóir caorach an</span>
<lb n="8636"/><span>madra san.</span></p>
<lb n="8637"/>
<lb n="8638"/><p><span>TEANNTUIGHIM — Bhíomair ag teanntú caorach chun iad</span>
<lb n="8639"/><span>a bhearra = á gcur i dteannta, i gcúinne, i n-áit ná féad-</span>
<lb n="8640"/><span>faidís teacht as; á dtabhairt isteach le chéilig.  Táim</span>
<lb n="8641"/><span>teanntuithe agat, ag an gceist = i bpúnc.  Dhein na saigh-</span>
<lb n="8642"/><span>diúirí na daoine a theanntú tréis an Aifrin = teacht tímpal</span>
<lb n="8643"/><span>ortha is iad a thabhairt le chéile i n-aon scata amháin.  Tean-</span>
<lb n="8644"/><span>tuigh liom, a deirean an strapadóir leis an nduine a bhíon</span>
<lb n="8645"/><span>thíos fé n-a bhun = trom sá aníos: teanntuigh liom aníos,</span>
<lb n="8646"/><span>trom teannta.  An dteastuíon aon teannta uait?</span></p>
<lb n="8647"/>
<lb n="8648"/><p><span>TEARC — Tá na prátaí tearc.  Ní h-aon ghalar tearc é =</span>
<lb n="8649"/><span>gann.  Feic tirceacht.</span></p>
<lb n="8650"/>
<lb n="8651"/><p><span>TÉARMA — Ní féidir liom fanacht thar a cúig a chlog</span>
<lb n="8652"/><span>mar sin é an téarma atá liom = teóra.  Chuireas téarma</span>
<lb n="8653"/><span>liom héinig tímpal bídh = bheartuíos ná h-íosfainn a leithéid</span>
<lb n="8654"/><span>seo, nó ná h-íosfainn ach an oiread so.  Tá téarma curtha</span>
<lb n="8655"/><span>agam liom héinig leis an méid seo coirce bheith bainte</span>
<lb n="8656"/><span>agam fén oíche (oíthe) = an méid sin leagtha amach: ní bhéadh</span>
<lb n="8657"/><span>an teóra sroiste agam go dtí go mbéadh an méid sin ar</span>
<lb n="8658"/><span>lár.  Chaitheas téarma maith den lá ag léigheamh = tamal.</span>
<lb n="8659"/><span>Tá téarma curtha agam leis na cártaí anocht = teóra de</span>
<lb n="8660"/><span>shaghas éigint: ná h-imreóin thar a 10, cig.: nó ná caillfinn</span>
<lb n="8661"/><span>níos mó ná 5s.  Nó, chuireas téarma éigint orm héinig.</span>
<lb n="8662"/><span>Tá an oiread so oibre le déanamh agam i n'oiread so</span>
<lb n="8663"/><span>téarma = an oiread so aimsire.  Is minic a chuir duine</span>
<lb n="8664"/><span>téarma leis héinig, air héinig, roimis héinig amach, is gur</span>
<lb n="8665"/><span>dhícheal dó é thabhairt amach = é chríochnú amach, é dhéanamh.</span>
<lb n="8666"/></p>
</div>
<pb n="211"/>
<div><lb n="8667"/><p><span>Nuair a bhím díomhaoín bíon téarmaí móra agam is braidhnsí</span>
<lb n="8668"/><span>= me bheith ag cuímhneamh ar nua-rudaí móra: cuímhntí</span>
<lb n="8669"/><span>nua, seifteana (pleanana) nua á mbeartú agam.  Ba</span>
<lb n="8670"/><span>mhaith an téarma móin a cheanach anois agus í chó saor =</span>
<lb n="8671"/><span>machtnamh.  Tá téarmaí (nó braidhnsí) nua ag an sagart</span>
<lb n="8672"/><span>chun na Gaoluinne a bhreaca síos = atharú slí, slí nó slite</span>
<lb n="8673"/><span>nua.  Bíon téarmaí nua aige sna Sinnféinithe chun na</span>
<lb n="8674"/><span>póilíní a stop is a dhalla, is is maith na téarmaí iad; ach</span>
<lb n="8675"/><span>fuair na dubhchrónaigh téarmaí nua chun cur-isteach a dhéanamh</span>
<lb n="8676"/><span>ortha san = slite.</span></p>
<lb n="8677"/>
<lb n="8678"/><p><span>TÉARNAMH — Ó théarnaim.  Bhíos ag téarnamh chuin baile</span>
<lb n="8679"/><span>= ag teacht, ag fille, ag teacht i ngiorracht: ag déanamh</span>
<lb n="8680"/><span>ar an mbaile.  Táimíd ag téarnamh amach ar dheire na</span>
<lb n="8681"/><span>h-oibre = ag druidim le —.</span></p>
<lb n="8682"/>
<lb n="8683"/><p><span>TEAS — Tá teas maith fén gcíste — ón dteine.  Feic</span>
<lb n="8684"/><span>teasuíocht.</span></p>
<lb n="8685"/>
<lb n="8686"/><p><span>TEASARGAN — Teasaragan a deirtear.  Bhí beirt ag</span>
<lb n="8687"/><span>troid is nách mór an t-úntas nár tháinig éinne a dheinfeadh</span>
<lb n="8688"/><span>teasaragan ortha = a chosnóch, a scarfadh, a chuirfeadh ó n-a</span>
<lb n="8689"/><span>chéile iad.  Cosantóir seadh fear an teasaragain.  Fuair</span>
<lb n="8690"/><span>sé bás i mbruighin gan teasaragan = gan éinne do theacht á</span>
<lb n="8691"/><span>shaora: bás gan chosaint.  Is minic nár chuaidh fear an</span>
<lb n="8692"/><span>teasaragain as = is minic a fuair sé héinig pleannca:</span>
<lb n="8693"/><span>is minic a greamuíodh é.  Tá teasaragan 'dir Éire is</span>
<lb n="8694"/><span>Sasana anois = suaineas: cosaint i mbruighin.  Ní raibh aon</span>
<lb n="8695"/><span>teasaragan agam ar an dtarbh ach léime i n-áirde ar an</span>
<lb n="8696"/><span>bhfalla.  Is minic a shaor teasaragan duine = teacht isteach</span>
<lb n="8697"/><span>idir é is an té a bhéadh chuige.</span></p>
<lb n="8698"/>
<lb n="8699"/><p><span>TEASBACH — Tá an bhó ag rith le teasbach = í bheith te ínti</span>
<lb n="8700"/><span>féinig (ag an mbrothal, cig., nó ag an gcothú).  Bhí teasbach</span>
<lb n="8701"/><span>maith ar thír na h-Éirean nuair a bhí coga na Frainnce sa</span>
<lb n="8702"/><span>tsiúl.</span></p>
<lb n="8703"/>
<lb n="8704"/><p><span>TEASBÁNAIM — Tá sé teasbánta agat go bhfuilean</span>
<lb n="8705"/><span>tu it 'fhear maith.  Thugas púnt dó ach níl aon teasbána</span>
<lb n="8706"/><span>agam leis = admháil: rud a theasbánfadh gur thugas.  Tá an</span>
<lb n="8707"/><span>cheárd san agam; táim im shagart ach níl aon teasbána</span></p>
</div>
<pb n="212"/>
<div><lb n="8708"/><p><span>agam eis ach mo phortus.  Is gnáth linn teasbána beag a</span>
<lb n="8709"/><span>dhéanamh do stróinséar nuair a thagan sé an treó = rud</span>
<lb n="8710"/><span>éigint suaithinseach a thabhairt dó, rudaí a dhéanamh dó is</span>
<lb n="8711"/><span>a thabhairt dó ná deinfimíst dúinn héinig.</span></p>
<lb n="8712"/>
<lb n="8713"/><p><span>TEASBÚIL — Tán tu ana-theasbúil indiubh = teasbach a</span>
<lb n="8714"/><span>bheith ort (ní h-aon droch-fhocal é).  Ní rabhas ró-theasbúil</span>
<lb n="8715"/><span>nuair a chuala go raibh na traenacha stopaithe is ná tiocfadh</span>
<lb n="8716"/><span>aon bhia chúghainn.  Bím níosa theasbúla nuair a bhíon braon</span>
<lb n="8717"/><span>thiar agam ná roimis sin.</span></p>
<lb n="8718"/>
<lb n="8719"/><p><span>TEASTUIGHIM — Tabhair aire don leabhar san: bé go</span>
<lb n="8720"/><span>dteastóidh sé fós = go mbeidh sé ag teastáil.</span></p>
<lb n="8721"/>
<lb n="8722"/><p><span>TEASUÍOCHT — Táim préachta ag an bhfuacht is teastuíon</span>
<lb n="8723"/><span>teasuíocht uaim = éadaighe teó is deocha teó is rudaí teó a</span>
<lb n="8724"/><span>chur liom.  Tá an mhaidin fuar ach beidh teasuíocht ann ar ball.</span>
<lb n="8725"/><span>Ní bhíon an teasuíocht trom; ní bhíon chó trom leis an dteas.</span>
<lb n="8726"/><span>Ní bhead ag tarac móna indiubh ag an dteas — rud atá trom.</span>
<lb n="8727"/><span>Tá an lá fuar go leór fós, ach raghaidh sé chuin teasuíochta</span>
<lb n="8728"/><span>fé n-a 2.  Thugas púnt uaim (dheineas éinní) as an dteas-</span>
<lb n="8729"/><span>uíocht = nuair a bhíos te: sar ar leigeas dom héinig fuara,</span>
<lb n="8730"/><span>nó ár cuímhneamh ar cad a bhí á dhéanamh agam.  Bhuailfinn</span>
<lb n="8731"/><span>duine as an dteasuíocht (as mo theasuíocht), is ansan bhéadh</span>
<lb n="8732"/><span>cathú orm.  Tá sé chó maith dhúinn tabhairt fén obair fé n-ár</span>
<lb n="8733"/><span>dteasuíocht = as ár dteasuíocht: sa teasuíocht dúinn:</span>
<lb n="8734"/><span>gan leigint dúinn féinig dul chun fuaire chun na h-oibre.</span></p>
<lb n="8735"/>
<lb n="8736"/><p><span>TEICHIM — Sé teiche ón dteas go dtí an bhfuacht agat é =</span>
<lb n="8737"/><span>ó thig an diail go tig an deamhain: deirtear nuair a</span>
<lb n="8738"/><span>dh imeóch duine ó áit chruaidh go h-áit chruaidh eile: ó áit de</span>
<lb n="8739"/><span>shaghas éigint go dtí an taobh eile tímpal a bhéadh chó h-olc</span>
<lb n="8740"/><span>céadna, béidir.  Táid teite (teichte) as an áit.</span></p>
<lb n="8741"/>
<lb n="8742"/><p><span>TEIDEAL — Níl aon teideal agat teacht (nó chun teacht)</span>
<lb n="8743"/><span>isteach anso gan chead = ceart.  Bhíos i dteideal (chun) an</span>
<lb n="8744"/><span>fheirm a dh 'fháilt, ach ní bhfuaireas = bhí tarac agam ar í</span>
<lb n="8745"/><span>dh'fháilt; bhí ceart agam chuige.  Táim i dteideal teacht</span>
<lb n="8746"/><span>isteach anso pé uair is maith liom é agus gan spleáchas leat.</span>
<lb n="8747"/><span>is as an áit sin a thógan an tiarna san a theideal.  Go</span>
<lb n="8748"/><span>mairir do theideal nua — le duine a gheóbhadh teideal nua.</span>
<lb n="8749"/></p>
</div>
<pb n="213"/>
<div><lb n="8750"/><p><span>Ní bhfuairís aon teideal uaim-se mo chamán a thógaint amach</span>
<lb n="8751"/><span>leat.</span></p>
<lb n="8752"/>
<lb n="8753"/><p><span>TEIDEALACH — Fear teidealach = go bhfuil teideal nó</span>
<lb n="8754"/><span>teidil aige: fear a bhéadh i n-inead uasal, nó go mbéadh</span>
<lb n="8755"/><span>céimeana móra léighin aige.  Nách teidealach atán tu ná</span>
<lb n="8756"/><span>h-éisteófá do bhéal? = corráistiúil, máistiriúil.</span></p>
<lb n="8757"/>
<lb n="8758"/><p><span>TÉIDHIM — Deinim te.  Tá an féar ag téidheamh (téamh a</span>
<lb n="8759"/><span>deirtear) san iothlain = ag eiriú te.  Ba cheart go mbeifá</span>
<lb n="8760"/><span>téite go maith ag an dteine anois = déanta te: te: tagtha</span>
<lb n="8761"/><span>te.</span></p>
<lb n="8762"/>
<lb n="8763"/><p><span>TÉIGHIM — Cá raghair anois? = cá bhfuilean tu ag dul?</span>
<lb n="8764"/><span>Suas amach a gheóbhair? = a raghair: atá do thriall.  Níl</span>
<lb n="8765"/><span>aon dul amach agam ar an gceist sin = níl aon eólas agam</span>
<lb n="8766"/><span>air: ní féidir liom í réiteach: táim dall aici.  Níl aon</span>
<lb n="8767"/><span>fhocal Gaoluinne le dul díot ach focal fánach = a theipfeadh</span>
<lb n="8768"/><span>ort: a imeóch díot.  Ní théighean mo chuid fola le Seán</span>
<lb n="8769"/><span>Buidhe = ní théighean mo chroidhe leis; ní maith liom é: ní</span>
<lb n="8770"/><span>ghealan mo chroidhe dhó.  Is mór mar atán tu ag dul as,</span>
<lb n="8771"/><span>mar a chuais as = mar a chaillis an fheóil, mar atán tu ag</span>
<lb n="8772"/><span>loma; ag dul i luimeacht, i dtanuíocht.  Níor mhaith liom</span>
<lb n="8773"/><span>dul gan siúicre = déanamh gan é.  Dá raghadh ar an dtae</span>
<lb n="8774"/><span>cad a dheinfimíst? = dá rithfeadh sí gairid.  Tá an lá</span>
<lb n="8775"/><span>ag dul ort = ag dul id choinnibh: an fear maith á dh'fháilt</span>
<lb n="8776"/><span>ort.  D'imigh an comóras orainn, nó éinní.  Níl an áit</span>
<lb n="8777"/><span>seo (an bia, éinní) ag dul dom = ag dul chuin tairbhe dhom:</span>
<lb n="8778"/><span>ag déanamh maitheasa dhom.  Fliuchán is measa a théighean</span>
<lb n="8779"/><span>dom = is measa a réitíon liom: is mó a dheinean díobháil</span>
<lb n="8780"/><span>dom.  Tá an dínnéar dulta ar an ngort = imithe amach go</span>
<lb n="8781"/><span>dtí sna fearaibh.  Chuaidh san éadach = chrap sé suas.  Tá</span>
<lb n="8782"/><span>na prátaí ag dul ana-dhéanach i mbliana = go mbeidh sé ana-</span>
<lb n="8783"/><span>dhéanach sar a mbeidh ag teacht isteach, aibidh.  Dúirt (dúbh-</span>
<lb n="8784"/><span>airt) sé liom na caoire a chur isteach i n-áit ná raibh aon dul</span>
<lb n="8785"/><span>go deó air = ná féadfaí a shroisint.  Glaoidh abhaile ar</span>
<lb n="8786"/><span>Sheán go raghaidh sé ar scoil.  Chuaidh an gluaisteán cean-</span>
<lb n="8787"/><span>gailte in sa gcairt = cheangail sé.  Tá an slaghdán dulta</span>
<lb n="8788"/><span>ceangailte isteach im scamhóga = tá sé ceangailte istig</span>
<lb n="8789"/><span>ionnta anois.  Chuaidh na mná ceangailte na chéilig: chuas</span>
<lb n="8790"/><span>ceangailte in sa nGaoluinn, i n-éinní.  Chuas ort chó fada</span></p>
</div>
<pb n="214"/>
<div><lb n="8791"/><p><span>is a dh'fhéadas in sa gcainnt = chuas chó dian ort is —.  An</span>
<lb n="8792"/><span>raghaidh tu liom? = an ndeinfidh tu me chómhrac?  An mór</span>
<lb n="8793"/><span>a raghadh isteach sa mbosca san? = a choimeádfadh sé.  Cáil</span>
<lb n="8794"/><span>do dhul? = cá raghair?  Is deacair dul amach ar íntin</span>
<lb n="8795"/><span>Sheáin = is deacair greim a dh'fháilt uirthi, í thuiscint.  Táim</span>
<lb n="8796"/><span>id threó le seachtain is ní ró-mhaith atáim dulta amach ort</span>
<lb n="8797"/><span>fós = imithe i dtaithí ort: ní ró-mhaith a thuigim thu, nó do</span>
<lb n="8798"/><span>shlí.  Cheapas go raibh an dochtúir Pádraig ana-íogair gur</span>
<lb n="8799"/><span>chuas amach ar a shlí = gur bhraitheas is chleachtuíos is fuaireas</span>
<lb n="8800"/><span>amach fios a shlí.  Ar chuaidh an t-ím mórán indiubh? = ar</span>
<lb n="8801"/><span>chosain?  Ní raghaidh an bhó an méid sin airgid ar an aonach</span>
<lb n="8802"/><span>amáireach = ní dheinfidh: ní thabharfaidh isteach.  Bhí an bheirt</span>
<lb n="8803"/><span>bhuachaillí ag faire ar dhul le chéile = ag cuímhneamh ar (ar</span>
<lb n="8804"/><span>bharaoidí) cómhrac a thosnú.  An fad' ó bhaile a raghair</span>
<lb n="8805"/><span>anois?  An raghfá le Séamas? = an dtroidfá é?  Níor</span>
<lb n="8806"/><span>mhaith liom dul leis = tabhairt fé.  Tá na daoine imithe ana-</span>
<lb n="8807"/><span>ghallda = eirithe.  Táim ag dul isteach ar bheith im búinteóir:</span>
<lb n="8808"/><span>ag dul isteach ar phost.  Tá an ghrian dulta fé = imithe síos</span>
<lb n="8809"/><span>fé bhun an íoghair.  Ní dh'fhéadfainn dul a thuille (ar bhia, ar</span>
<lb n="8810"/><span>cheacht, ar obair, ar éinní) = a thuille de a dhéanamh, a chur</span>
<lb n="8811"/><span>díom, a sheasamh.  Chuaidh an mháthair ana-mhór chun bróin</span>
<lb n="8812"/><span>nuair a fuair an mac bás.  Ná h-íosfá a thuille?  Ní</span>
<lb n="8813"/><span>dh'fhéadfainn dul a thuille = a thuille a dh'ithe.  Ní h-aon dul</span>
<lb n="8814"/><span>suas ó dhúchas dhuit an chladhaireacht a bheith ag baint leat =</span>
<lb n="8815"/><span>tá sí ionnat dréir do dhúchais: anuas ó t'athair nó ód</span>
<lb n="8816"/><span>mháthair a tháinig san, a thugais san leat: anuas chúghat a</span>
<lb n="8817"/><span>tháinig dúchas na cladhaireachta.  Théightá = théighthá.  Mar sin</span>
<lb n="8818"/><span>thagtá = thagthá.</span></p>
<lb n="8819"/>
<lb n="8820"/><p><span>TEIGHLACH — Teaghlach in sa bhfoclóir.  Teighlach (nó teigh-</span>
<lb n="8821"/><span>leach) an rí; teighleach an tíghe: an rí-theighleach.  Ach tealach</span>
<lb n="8822"/><span>an ghabha.  Tá airgead ag an ngabha.</span></p>
<lb n="8823"/>
<lb n="8824"/><p><span>TEILGEAN — Níl aon teilgean in sa mbean san = spár-</span>
<lb n="8825"/><span>áilt, coigilt.  Tá sé ag teilgean chuin báistí = ag ullmhú</span>
<lb n="8826"/><span>(ullú), ag cuirneáilt chúichi.  Níl aon teilgean ins na</span>
<lb n="8827"/><span>prátaí i mbliana = níl aon fhaid le dul ionnta: níl an</span>
<lb n="8828"/><span>tsubstainnt cheart ionnta.  Ní mór an teilgean púnt an</span>
<lb n="8829"/><span>aimsir seo = ní sheasóch sé i bhfad: ní h-aon ana-mhaith é.</span>
<lb n="8830"/><span>an té ná bíon an teilgean ann bíon sé ró-rabairneach:</span>
<lb n="8831"/><span>nó ní bhíon sé cruínn: leigean sé rudaí trí n-a ladharacha.</span>
<lb n="8832"/></p>
</div>
<pb n="215"/>
<div><lb n="8833"/><p><span>Níl aon mhaith ionnam chun teilgean a dhéanamh = ní féidir</span>
<lb n="8834"/><span>liom rud a chur i bhfaid.  Bain teilgean as an arán mar níl</span>
<lb n="8835"/><span>a thuille plúir againn = dein spáráilt air.  Ba cheart</span>
<lb n="8836"/><span>breis teilgin a bhaint as na bróga.  Tá an buachail ag teil-</span>
<lb n="8837"/><span>gean go cruínn dó héinig chun na mbróg = ag bailiú na</span>
<lb n="8838"/><span>bpinginí.</span></p>
<lb n="8839"/>
<lb n="8840"/><p><span>TEIMHEAL — Deinean an mh srónú.  Thána as an gcúrsa</span>
<lb n="8841"/><span>gan teimheal = gan smáilc ná smól, díth dochar ná basca.</span>
<lb n="8842"/><span>Níl aon teimheal ar an obair, ar an bpáipéar, ar do chuid</span>
<lb n="8843"/><span>Gaoluinne = locht, smáil, smáilc.</span></p>
<lb n="8844"/>
<lb n="8845"/><p><span>TEIMHEALUIGHIM — Tá do chasóg teimhealuithe = teimheal</span>
<lb n="8846"/><span>curtha uirthi: smeara nó rud éigint mar sin.  Tá do cháil</span>
<lb n="8847"/><span>is do chlú teimhealuithe go maith anois = gan bheith glan: bheith</span>
<lb n="8848"/><span>sailithe: salachar ortha.</span></p>
<lb n="8849"/>
<lb n="8850"/><p><span>TEINE — Tá an teine as againn, nó orainn = múchta.</span>
<lb n="8851"/><span>Cuir síos fód eile: tá sí ag faire ar mhúcha = ag cuímhneamh</span>
<lb n="8852"/><span>ar mhúcha.  Bhíos idir dhá theine = idir dhá amhras: idir dhá</span>
<lb n="8853"/><span>chómhairle, dhá eagla: idir dhá chúrsa nár mhaith liom aon lámh</span>
<lb n="8854"/><span>a bheith agam i n-aon taobh aca; i slí ná béadh suaineasach.</span>
<lb n="8855"/><span>Chaithfá an teine dhearg do chaitheamh ortha chun iad a chur</span>
<lb n="8856"/><span>amach (cuirean an teine dhearg duine ag preabarnaigh chuin</span>
<lb n="8857"/><span>siúil).  Bhíos idir dhá theine Lae Bealtaine = i gcruadh-chás:</span>
<lb n="8858"/><span>i gcruadh-chás idir dhá chúrsa dhiana.  Chuireas teine leis an</span>
<lb n="8859"/><span>gcarn páipéirí = thugas teine dhó.  Tá an tig, éinní, fé</span>
<lb n="8860"/><span>theine = an teine ag oibriú air, á dhógha: tá sé tré theine.</span>
<lb n="8861"/><span>Teine dhia = an galar fáinneach, an screamh fáinneach a thagan</span>
<lb n="8862"/><span>ar bheithíoch nó ar cheann an duine.  Trí teinteacha (tínteacha a</span>
<lb n="8863"/><span>deirtear).</span></p>
<lb n="8864"/>
<lb n="8865"/><p><span>TEINEACHAIR — Tlú an ghabha.  Tineachair a deirtear.</span></p>
<lb n="8866"/>
<lb n="8867"/><p><span>TEINN — Táim teinn breóite = ana-bhreóite: ana-olc.</span>
<lb n="8868"/><span>Duine neamh-theinn seadh me = ní chuirean an saol aon teinneas</span>
<lb n="8869"/><span>orm.</span></p>
<lb n="8870"/>
<lb n="8871"/><p><span>TEINNE — Nó teine.  Ba dhóigh leat gur i Sasana a</span>
<lb n="8872"/><span>cuireadh in sa gcliabhán í le teine a cuid Béarla = blas,</span>
<lb n="8873"/><span>fuaim.  Tá teine ar do chainnt = fuaim a dheinean do-</span></p>
</div>
<pb n="216"/>
<div><lb n="8874"/><p><span>thuisceanta í.  Conac "tuin" mar litriú ar an bhfocal</span>
<lb n="8875"/><span>so.</span></p>
<lb n="8876"/>
<lb n="8877"/><p><span>TEINNEAS — Nó tinneas.  Sé atá ag cur tinnis orm, ag</span>
<lb n="8878"/><span>déanamh tinnis dom, nách féidir liom dul ar an aonach, ná</span>
<lb n="8879"/><span>fuil na prátaí go maith agam, go bhfuilim gann fé airgead;</span>
<lb n="8880"/><span>nó éinní = atá ag déanamh buartha dhom, ag cur buartha orm.</span>
<lb n="8881"/><span>Ní rabhas i mbun an obair a dhéanamh ná puínn dá thinneas</span>
<lb n="8882"/><span>orm = ní rabhas ag cuímhneamh mórán air: ní raibh sé am chrá:</span>
<lb n="8883"/><span>ní raibh aon bhuairt orm aige.  Níor thógas an scrúdú, ach</span>
<lb n="8884"/><span>má seadh nílim 'na thinneas mórán = níl aon ana-bhuairt</span>
<lb n="8885"/><span>orm tímpal air.  Táim i bhfiacha go maith ach ní chuirean san</span>
<lb n="8886"/><span>aon tinneas orm.  Sé an tinneas atá orm go bhfuil droch-</span>
<lb n="8887"/><span>theine agam.</span></p>
<lb n="8888"/>
<lb n="8889"/><p><span>TEIPIM — Tagan daoine anso ná bíon aon teip eile</span>
<lb n="8890"/><span>ortha ach fuaim na Gaoluinne = tagan gach aon ní eile leótha</span>
<lb n="8891"/><span>ach amháin —.</span></p>
<lb n="8892"/>
<lb n="8893"/><p><span>TEIST — Tá sé de theist uirthi go bhfuil sí gan mhaith = ainm.</span>
<lb n="8894"/><span>Tá ana-theist ort = ana-dheigh-cháil.  Thug Tomás droch-theist</span>
<lb n="8895"/><span>orm = droch-ainm, droch-chlú: dúbhairt sé droch-rud éigint</span>
<lb n="8896"/><span>im thaobh.  Tá teist mhaith ar do chuid Gaoluinne.</span></p>
<lb n="8897"/>
<lb n="8898"/><p><span>TEÓRA — Ní mór dom bheith ag imeacht amáireach mar tá</span>
<lb n="8899"/><span>san mar theórain agam = marc, téarma.  Tá na daoine</span>
<lb n="8900"/><span>san lasmuich de theórain na gréine = i n-áit ná fuil an ghrian</span>
<lb n="8901"/><span>ag taithneamh: nó ná bíon an ghrian ag taithneamh.  Tán</span>
<lb n="8902"/><span>tu ag imeacht thar teórain amach leis an salachar cainnte</span>
<lb n="8903"/><span>sin = thar an gceart: thar cailc.  Tá an dá pháirc, an</span>
<lb n="8904"/><span>dá éinní, i dteórain le n-a chéilig = sínte suas le chéilig.</span>
<lb n="8905"/><span>Tá £40 ar bhó thar teórain ar fad an aimsir seo = ró-árd:</span>
<lb n="8906"/><span>an iomarca.  Tá an dá chnámh i dteórain le n-a chéilig ansan</span>
<lb n="8907"/><span>= ag teacht isteach, ag teangáilt, le chéile ansan.  Tá mo</span>
<lb n="8908"/><span>lámh gortuithe i dteórain an dá chnámh = san áit go mbíon</span>
<lb n="8909"/><span>an dá chnámh ceann le ceann.</span></p>
<lb n="8910"/>
<lb n="8911"/><p><span>TÍACHTUIGHIM — Feic téachtuighim.  Tá an braon, an</span>
<lb n="8912"/><span>bainne, an leite, tíachtuithe = eirithe (eighrithe a deirtear)</span>
<lb n="8913"/><span>reamhar.</span>
<lb n="8914"/></p>
</div>
<pb n="217"/>
<div><lb n="8915"/><p><span>THIAR — Chuas amach ag tógaint an aeir dom héinig tráth-</span>
<lb n="8916"/><span>nóna thiar = thiar sa tráthnóna: i n-eirball an lae thiar.</span>
<lb n="8917"/><span>Beidh sé siar sa tráthnóna nuair a bheidh an clausúr ar an</span>
<lb n="8918"/><span>obair agam = déanach go leór — ach gan a bheith thiar.  Tá</span>
<lb n="8919"/><span>cúpla focal suaithinseach thiar i ndeire an leabhair = thiar</span>
<lb n="8920"/><span>'na dheire.  Aon rud a dúbhart id choinnibh ní taobh thiar</span>
<lb n="8921"/><span>díot a dúbhart ach suas le t'aghaidh.  Thógas an bhliain go</span>
<lb n="8922"/><span>breá bog leisciúil agus tá thiar orm anois = gan me bheith</span>
<lb n="8923"/><span>chun cinn: me bheith chun deire: gan an gnó críochnuithe agam</span>
<lb n="8924"/><span>nó breall éigint sa scéal.  Tá an méid sin thiar agam =</span>
<lb n="8925"/><span>thiar im bolg: curtha siar síos.  Beidh thiar orm ag an</span>
<lb n="8926"/><span>ndroch-aimsir muna sínean Dia a lámh amach chúghainn go</span>
<lb n="8927"/><span>tapaidh.  Is baol liom go bhfuil thiar orm sa scrúdú = ná</span>
<lb n="8928"/><span>fuil eirithe liom.  Thiar sa deire do gheallas an t-airgead</span>
<lb n="8929"/><span>do = sa deire ar fad.</span></p>
<lb n="8930"/>
<lb n="8931"/><p><span>TIARGÁLAIM — Bhíos ag tiargáil chuin dul ar an aonach =</span>
<lb n="8932"/><span>ag ullmhú: ag bórdáil, am chur héinig i bhfearras.  Táimíd</span>
<lb n="8933"/><span>ag tiargáil linn = ag obair.</span></p>
<lb n="8934"/>
<lb n="8935"/><p><span>TIARNA — A Thiarna na trócaire.</span></p>
<lb n="8936"/>
<lb n="8937"/><p><span>TIARNÚIL — Nách tiarnúil atán tu! = mar a bhéadh tiarna:</span>
<lb n="8938"/><span>údarás is néamh-úntas ag baint leat.  Mhuise, gan tu</span>
<lb n="8939"/><span>mhór-leigint dom muna tiarnúil atán tu = clóchaiseach, borb,</span>
<lb n="8940"/><span>údarásach: ádhbhar néamh-úntais ag imeacht leat.</span></p>
<lb n="8941"/>
<lb n="8942"/><p><span>TIG — Dein (din a deirtear) do thig féinig den dtig</span>
<lb n="8943"/><span>seo = bí istig leat héinig anso.</span></p>
<lb n="8944"/>
<lb n="8945"/><p><span>TIGHEASACH — Is maith an tigheasach é, nó í = is maith an</span>
<lb n="8946"/><span>fear tíghe é, an bhean tíghe í.  Is maith na tígheasaigh iad</span>
<lb n="8947"/><span>araon.  Ní maith an tígheasach é siúd 'na thig féinig ná</span>
<lb n="8948"/><span>fágfadh an duine bocht istig thar oíche.  Deagh-thígheasach</span>
<lb n="8949"/><span>seadh an té a bhíon go maith is go rabairneach fial istig 'na</span>
<lb n="8950"/><span>thig féinig: bhéadh sé go maith dhuit dá raghfá chuige 'na thig</span>
<lb n="8951"/><span>féinig.  Is féidir do dhuine bheith 'na thigheasach maith amuigh</span>
<lb n="8952"/><span>is na dhroch-thigheasach aige baile.</span></p>
<lb n="8953"/>
<lb n="8954"/><p><span>TÍMPAL — Tán tu tímpal aois do phósta.  Tímpal libh,</span>
<lb n="8955"/><span>a bhuachailí, i mboghsín — a déarfadh máistir scoile.  Tá an</span></p>
</div>
<pb n="218"/>
<div><lb n="8956"/><p><span>bacach san ag cimilt tímpal orm i rith an lae: nó ag cimilt</span>
<lb n="8957"/><span>im thímpal = ag fanacht im fhochair: ag buala suas liom go</span>
<lb n="8958"/><span>minic.  Bhíos ag cimilt tímpal ar an easbog is ag lútáil</span>
<lb n="8959"/><span>air mar gur theastuigh uaim bheith mór leis.  Bhí sé suas</span>
<lb n="8960"/><span>roimis Naomh Pádraig nó tímpal air, am éigint = tímpal</span>
<lb n="8961"/><span>aimsir Naomh Pádraig.  Bíon an ghrian ag tabhairt an</span>
<lb n="8962"/><span>tímpal léi i gcómhnuí = ag imeacht tímpal i mboghsín.  Tá</span>
<lb n="8963"/><span>an dá fhocal san tímpal is mar a chéile = suas is anuas le</span>
<lb n="8964"/><span>bheith mar a chéile.  Táid ana-dhian tímpal airgid, tímpal</span>
<lb n="8965"/><span>na Gaoluinne = ana-scannruithe i dtaobh, mar gheall ar —.</span>
<lb n="8966"/><span>is ana-dheacair mo mháthair a thabhairt tímpal chun me leigint</span>
<lb n="8967"/><span>go dtí an rínce = í mhealla: í atharú ó bheith mí-thoiltheanach</span>
<lb n="8968"/><span>tímpal go dtí bheith toiltheanach.  Beidh an bhó ag teacht</span>
<lb n="8969"/><span>tímpal ar ball.  Tá Tomás imithe siar an cnoc tímpal</span>
<lb n="8970"/><span>na gcaorach = mar gheall ar na caoire, i dtaobh na gcaorach.</span>
<lb n="8971"/><span>Bi daoine ag cimilt tímpal orm ag braith ar dheoch uaim.</span>
<lb n="8972"/><span>Tá ana-thímpal agat = tu bheith ana-théagartha.  Bíon tímpal</span>
<lb n="8973"/><span>an domhain tabhartha isteach ag an ngréin ins (nó ar) na cheithre</span>
<lb n="8974"/><span>h-uaire fichid.  Bhíos ag cainnt tímpal ar an gcúrsa san,</span>
<lb n="8975"/><span>nó tímpal an chúrsa san.  Níl aon tímpal agam ach tímpal</span>
<lb n="8976"/><span>beag = nílim tímpalach téagartha im chorp.  Nó tíompal.</span></p>
<lb n="8977"/>
<lb n="8978"/><p><span>TINNEAL — Tá an guna ar tinneal = i slí gur féidir</span>
<lb n="8979"/><span>urchar a scaoile uaidh: an casúr i n-áirde.  Cuir an guna,</span>
<lb n="8980"/><span>an t-inneal, aon tsaghas gléis, ar tinneal = i slí go mbéadh</span>
<lb n="8981"/><span>sé ullamh chuin preab a thabhairt.  Bhíos ar tinneal chuin</span>
<lb n="8982"/><span>aighnis = sa tslí nár theastuigh ach an rud ba lúgha chuin me</span>
<lb n="8983"/><span>chur chuin aighnis: i riochtaibh aighnis.  Bhíos ar tinneal chun</span>
<lb n="8984"/><span>léime anuas ort dá ndéarfá focal.</span></p>
<lb n="8985"/>
<lb n="8986"/><p><span>TINNEÁLAIGHE — Thuiteas i dtinneálaí gáirí fé Sheán = i</span>
<lb n="8987"/><span>slí nár fhéadas m'anáil a tharac: an anáil á bhaint díom ag</span>
<lb n="8988"/><span>an ngáirí.  Tá sé ag tinneálaí gáirí = á thachta féinig suas</span>
<lb n="8989"/><span>le gáirí, le fáscaí gáirí: obair aige an anáil a tharac.</span>
<lb n="8990"/><span>Bhíomair ag tinneálaí gáirí.</span></p>
<lb n="8991"/>
<lb n="8992"/><p><span>TIOMÁNAIM — Bhí tiomáint mhór ar bha ar an aonach</span>
<lb n="8993"/><span>indiubh = glaoch mór.  Bíon ana-thiomáint agat ar na</span>
<lb n="8994"/><span>bóithre chun na Gaoluinne d'oibriú = ana-éileamh: bíon tu</span>
<lb n="8995"/><span>ana-dhian tímpal ortha.  Táid imithe an bóthar siar is</span></p>
</div>
<pb n="219"/>
<div><lb n="8996"/><p><span>tiomáint mhaith fútha = gluaiseacht.  Tá tiomáint gáirí</span>
<lb n="8997"/><span>oraibh = pléasca gáirí.  Tá tiomáint fén gciteal = teine</span>
<lb n="8998"/><span>maith: an teas ag teacht ann go tiubh.  Tógaidh bog é: tá</span>
<lb n="8999"/><span>ana-thiomáint agaibh = imeacht géar.  Bhí ana-thiomáint ar</span>
<lb n="9000"/><span>an iasc nuair a bhí an coga mór ar siúl = ana-thógaint.</span>
<lb n="9001"/><span>Bhuaileamair isteach i dtig na scoile is níorbh fhada go raibh</span>
<lb n="9002"/><span>an tiomáint ar siúl = tuargain ag an rínce: buala nó</span>
<lb n="9003"/><span>gluaiseacht tréan.  Bhí tiomáint mhaith againn ar an gcúrsa</span>
<lb n="9004"/><span>= dheineamair é chíora go maith.  Nách ort atá an tiomáint</span>
<lb n="9005"/><span>leis an obair? = deabha.</span></p>
<lb n="9006"/>
<lb n="9007"/><p><span>TIOMNUIGHIM — Dhearbhuíos is thiomnuíos ná deinfinn go</span>
<lb n="9008"/><span>deó aríst é = thugas an leabhar.</span></p>
<lb n="9009"/>
<lb n="9010"/><p><span>TIONNLACAIM — Thionnlaic sé me.  Táim ag dul á</span>
<lb n="9011"/><span>thionnlacan abhaile (tiúnlacan).  Thionnlaicíos abhaile í.</span>
<lb n="9012"/><span>Tiúnlacaim a deirtear.</span></p>
<lb n="9013"/>
<lb n="9014"/><p><span>TÍORAIDHEACHAS — Bhí an garsún garbh mí-shíbhíalta ach tá</span>
<lb n="9015"/><span>sé ag teacht chun tíoruíochais = ón bhfásach go dtí an áit 'na</span>
<lb n="9016"/><span>gcómhnuíon daoine daona: chun mánlachta: ó dhroch-bhéasa</span>
<lb n="9017"/><span>go dtí deigh-bhéasa nó go dtí bóthar a leasa.  Tá an bhean</span>
<lb n="9018"/><span>(an pháirc, éinní) tugtha chun tíoruíochais aige = déanta</span>
<lb n="9019"/><span>min séimh.  Níl ag an mbuachail sin ach garbh-eólas is beidh</span>
<lb n="9020"/><span>sé deacair go maith é thabhairt chun tíoruíochais i slí go</span>
<lb n="9021"/><span>bhfuigheadh sé post = é shocrú suas: eólas is múine ceart a</span>
<lb n="9022"/><span>thabhairt dó.</span></p>
<lb n="9023"/>
<lb n="9024"/><p><span>TÍORGÁLAIM — Feic tíargálaim.  Tá sé i n'am dom</span>
<lb n="9025"/><span>bheith ag tíorgáil chun dul abhaile: chun féir a chur isteach</span>
<lb n="9026"/><span>= ag socrú suas: ag déanamh socrú suas: ag déanamh ullmhú.</span></p>
<lb n="9027"/>
<lb n="9028"/><p><span>THÍOS — Pé duine a dhein é tusa a bheidh thíos leis = a chaillfidh</span>
<lb n="9029"/><span>(a bheidh caillte) leis: a bheidh máchailleach aige: ort-sa a</span>
<lb n="9030"/><span>cuirfar, a buailfar, é (= id leith-se a cuirfar é).</span></p>
<lb n="9031"/>
<lb n="9032"/><p><span>TÍR — Chuas (amach) ar an dtír — ó oileán.  Tháinig an</span>
<lb n="9033"/><span>t-árthach i dtír anso = chuir sí i dtír.</span></p>
<lb n="9034"/>
<lb n="9035"/><p><span>TIRIM — Trim a deirtear.  Bhíos trim ag an dtarbh</span>
<lb n="9036"/><span>muna mbéadh gur tháinig fear suas = gan chainnt, marbh.</span>
<lb n="9037"/></p>
</div>
<pb n="220"/>
<div><lb n="9038"/><p><span>Fear ana-fhliuch ar aonach seadh me = a chuirean siar mórán</span>
<lb n="9039"/><span>díghe.  Fear trim = an taobh eile tímpal.</span></p>
<lb n="9040"/>
<lb n="9041"/><p><span>TIUBH — Tá sé seo ana-thiubh ag tuitim amach = ana-chomónta.</span>
<lb n="9042"/><span>Tá na fiacla (nó éinní) ana-thiubh ar a chéile agat = ana-</span>
<lb n="9043"/><span>dhlúth; gan mórán slí eatorra.</span></p>
<lb n="9044"/>
<lb n="9045"/><p><span>TIUC — Tiuc, tiuc, a deirtear ag glaoch ar na cearca.</span>
<lb n="9046"/><span>Fianach, fianach, ar na lachain.</span></p>
<lb n="9047"/>
<lb n="9048"/><p><span>TIUL — Bhí sé ag brise na mbuidéal chó tiubh le tiul = ana-</span>
<lb n="9049"/><span>thiubh: ana-thapaidh — le rudaí a bhíon ag tuitim amach i</span>
<lb n="9050"/><span>ndiaidh a chéile.  Nuair a bhíon an piléar imithe as an nguna</span>
<lb n="9051"/><span>deirean an fear a bhíon i láthair "tiul, tiul" (nuair a</span>
<lb n="9052"/><span>chloisean sé an fhuaim).  Dh'fhéadfadh sé "pléasc, pléasc"</span>
<lb n="9053"/><span>a rá ar an imeacht gcéadna.  Bhí tiul tiul aige sna gunaí is</span>
<lb n="9054"/><span>thuit na coiníní marbh.  Bíon bior dearg ag buachail is</span>
<lb n="9055"/><span>sádhan sé fé bhuachail eile ag rá — "tiul tiul" — chó maith is</span>
<lb n="9056"/><span>dá mbéadh sé á lámhach le guna.</span></p>
<lb n="9057"/>
<lb n="9058"/><p><span>TLÁTH — Nuair a tháinig sé anso ar dtúis bhí sé ana-thláth =</span>
<lb n="9059"/><span>ana-mín, ana-shéimh.  Táimíd ana-thláth le chéile = ana-mhór:</span>
<lb n="9060"/><span>síbhíalta deas: gan bheith gránna garbh.  Tá Seán is Bríd</span>
<lb n="9061"/><span>ag teacht ana-thláth le chéilig = ana-mhór: ana-cheanúil.</span>
<lb n="9062"/><span>ach! nárab eadh = nílid?! an fíor san?!</span></p>
<lb n="9063"/>
<lb n="9064"/><p><span>TLÁTHUIGHIM — Bhíodar ag tláithínteacht liom tímpal an</span>
<lb n="9065"/><span>phuist = iad a d'iarraidh bheith mór liom: iad ag cainnt</span>
<lb n="9066"/><span>liom go mín sleamhain deas a d'iarraidh mé bhogha chuin an</span>
<lb n="9067"/><span>post a thabhairt dóibh.  Bhíos ag tláithínteacht a d'iarraidh</span>
<lb n="9068"/><span>airgead a mhealla uatha = ag cainnt go deas ceanúil, ach bhí</span>
<lb n="9069"/><span>an lorg ar an dtaobh thiar den gcainnt.  Tá an buachail is</span>
<lb n="9070"/><span>an cailín ag déanamh tláithínteachta le n-a chéilig.</span></p>
<lb n="9071"/>
<lb n="9072"/><p><span>TNACHTAIM — Tá sé tnachta = buailte, buailte amach,</span>
<lb n="9073"/><span>sínte siar leis an dtuirse, an puth deireanach as.  Táim</span>
<lb n="9074"/><span>tnachta ag an gcola = cortha traochta buailte amach.  Thnacht</span>
<lb n="9075"/><span>an cola, an obair, é = bhuail, choir.  Táim tnachta ó mhaidin</span>
<lb n="9076"/><span>ó bheith ag baint coirce.  Táim tnachta tnáithe ag an gcola</span>
<lb n="9077"/><span>is an tuirse.</span>
<lb n="9078"/></p>
</div>
<pb n="221"/>
<div><lb n="9079"/><p><span>TNÁTHAIM — Tá ana-thnátha ag baint leis an obair =</span>
<lb n="9080"/><span>choirfeadh sé thu.  Tá ana-thnáth ag baint le Seán, le n-a</span>
<lb n="9081"/><span>chainnt, le n'easba cainnte, le fear maith i gcomórtas:</span>
<lb n="9082"/><span>le fear ná béadh go maith in sa gcomórtas ach a thuirseóch thu</span>
<lb n="9083"/><span>go maith.  Tá tnátha maith san obair sin = traocha, marú.</span>
<lb n="9084"/><span>is tnáite an scéal dom bheith ag obair istig anso = cortha,</span>
<lb n="9085"/><span>tuirsiúil.</span></p>
<lb n="9086"/>
<lb n="9087"/><p><span>TNÚITHÍNTEACHT — Tá sé anso ag tnúithínteacht le digh</span>
<lb n="9088"/><span>is gan aon chúram eile air = ag tnúth le, ag braith ar —.</span>
<lb n="9089"/><span>Táim ag tnúithínteacht tímpal anso ag braith le marcuíocht</span>
<lb n="9090"/><span>= ag súil go dian le —.</span></p>
<lb n="9091"/>
<lb n="9092"/><p><span>TNÚTHAIDHEACHT — Cad é an tnúthuíocht atá anois ort?</span>
<lb n="9093"/><span>= tu bheith ag tnúth coitianta nó ar feadh i bhfad.  Ní h-aon</span>
<lb n="9094"/><span>bhean í chun puínn tnúthuíochta a dhéanamh léi = chun bheith ag</span>
<lb n="9095"/><span>súil le mórán uaithi.  Thánag anso ag tnúthuíocht le tobac =</span>
<lb n="9096"/><span>ag tnúthán le, ag tnúth le, ag tnúithínteacht le, ag súil go</span>
<lb n="9097"/><span>dian le.</span></p>
<lb n="9098"/>
<lb n="9099"/><p><span>TNÚTHAIRE — Nó tnútháluidhe.  Níl ionnat ach tnúthaire</span>
<lb n="9100"/><span>beag = fear beag suarach gan mhaith.</span></p>
<lb n="9101"/>
<lb n="9102"/><p><span>TNÚTHAIRTHÍN — Nó tnúthairín.  Sin fear beag beag ná</span>
<lb n="9103"/><span>béadh lán do dhuirn ann.</span></p>
<lb n="9104"/>
<lb n="9105"/><p><span>TOBÁN — Beiste na muc.  Drabhlach an bhainne.  Scar-</span>
<lb n="9106"/><span>taire an nígheachain.  Sathach an leasuithe. Sin é an baraille</span>
<lb n="9107"/><span>agat ó sháil rinn.</span></p>
<lb n="9108"/>
<lb n="9109"/><p><span>TÓCHAIM — Tá an mhuc ag tóch (túmhach a deirtear).</span></p>
<lb n="9110"/>
<lb n="9111"/><p><span>TOCHAS — Ba cheart duit tochas bheith id shróin mar bhíomair</span>
<lb n="9112"/><span>go léir ag cainnt ort.</span></p>
<lb n="9113"/>
<lb n="9114"/><p><span>TOCHRAISTE — Ceirtlín tochraiste seadh thu = duine cruaidh</span>
<lb n="9115"/><span>fáiscithe fuinte.  Fear tochraiste leathan = ar chuma an</span>
<lb n="9116"/><span>cheirtlín snátha a bhíon tochraiste anuas ar a chéile.</span></p>
<lb n="9117"/>
<lb n="9118"/><p><span>TOCHT — Bhí tocht guil orm = uabhar guil: me bheith tachtuithe</span>
<lb n="9119"/><span>gan chainnt ag an ngol a bhéadh ag buirbeáil ionnam bíodh ná</span></p>
</div>
<pb n="222"/>
<div><lb n="9120"/><p><span>béadh briste amach aige.  Tocht áthais, uaignis, agus mar</span>
<lb n="9121"/><span>sin de.  Ach oibríd go léir ar an gcuma gcéadna.</span></p>
<lb n="9122"/>
<lb n="9123"/><p><span>TOCHTUÍL — Bhíos ag tochtuíl ghuil = tocht trom guil ag</span>
<lb n="9124"/><span>brise amach orm anois is aríst.</span></p>
<lb n="9125"/>
<lb n="9126"/><p><span>TOFÓG — Dheinis tofóg, nó leigis tofóg = breidhm gan</span>
<lb n="9127"/><span>fuaim: breidhm ná bíon aon fhuaim léi: an ghaoth a chuirean</span>
<lb n="9128"/><span>duine nó ainmhí as gan ghlór.  An té a bhíon ag leigint</span>
<lb n="9129"/><span>tofóg bíon sé tofógach.</span></p>
<lb n="9130"/>
<lb n="9131"/><p><span>TOGHA — Phós sé togha a shúl de chailín = cailín ba rí-bhreá</span>
<lb n="9132"/><span>deárthamh.  Chuireas togha an deabhaidh ón dtig ortha = an</span>
<lb n="9133"/><span>chuid do b'fhearr den ndeabha: ana-dheabha.  Amadán</span>
<lb n="9134"/><span>tofa = críochnuithe: stail-amadán: sail amadáin (=</span>
<lb n="9135"/><span>amadán mór).  Tán tu ar na daoine is tofa anso chun</span>
<lb n="9136"/><span>Gaoluinne = is fearr.  Bhí clagarnach thofa ann aréir =</span>
<lb n="9137"/><span>clagarnach bhreá throm.</span></p>
<lb n="9138"/>
<lb n="9139"/><p><span>TÓGAIM — Thóg an capall cíoch, gairbhéal = cloch nó</span>
<lb n="9140"/><span>gairbhéal do dhul isteach ceangailte 'na bhonn.  Thógas an</span>
<lb n="9141"/><span>rás = bhuadhas.  Níor thog sí an scrúdú = níor ruith sí an</span>
<lb n="9142"/><span>scrúdú: níor eirigh léi sa scrúdú.  Níl aon mhaith ionnam</span>
<lb n="9143"/><span>chun rud a thógaint, a thógaint isteach de ghlan-mheabhair = do</span>
<lb n="9144"/><span>mheabhrú.  Tán tu ag féachaint ana-thógtha = ana-chorruithe —</span>
<lb n="9145"/><span>fearg mhór, iminí mór, áthas mór, eagla mór, nó éinní mar</span>
<lb n="9146"/><span>sin, ort.  Thógas leis an mbithúnach le h-aon bhuille dhorn</span>
<lb n="9147"/><span>amháin = do leagas é tréis é thógaint den dtalamh.  Ní</span>
<lb n="9148"/><span>bínn liom an áit seo ach ar an scéal a thógaint le chéile</span>
<lb n="9149"/><span>b'fhearr liom bheith anso ná ansúd = le gach blúire den</span>
<lb n="9150"/><span>gcúrsa a mheágha le chéile.  Is féidir leis an dá chapall an</span>
<lb n="9151"/><span>t-ualach do tharac le h-iad a thógaint le chéile = a chur le</span>
<lb n="9152"/><span>chéilig.  Fuair an Ghaoluinn ana-thógaint cinn le déanaí =</span>
<lb n="9153"/><span>fuair sí árdú i slí nár ghá di aon náire bheith uirthi ach a ceann</span>
<lb n="9154"/><span>bheith san aer.  Tá an gearrachaile tógtha suas go deas =</span>
<lb n="9155"/><span>tabhartha suas.  Tógadh liom go h-oban = leagadh me tréis me</span>
<lb n="9156"/><span>thógaint den dtalamh, tréis me bhaint dem buínn.  Feic</span>
<lb n="9157"/><span>teideal.  Tán tu tógtha (tócaithe) go maith = curtha chuin</span>
<lb n="9158"/><span>feirge nó aon tsaghas mothú.  Ná tóg an obair sin ort</span>
<lb n="9159"/><span>héinig mar nílean tu ábalta dhó.  Ní gá dhuit me thógaint</span>
<lb n="9160"/><span>suas chó capaidh san = mo chainnt a thógaint suas: ceann</span></p>
</div>
<pb n="223"/>
<div><lb n="9161"/><p><span>a thógaint di, is bheith tógtha aici: mo chainnt a thógaint</span>
<lb n="9162"/><span>chúghat héinig.  Nuair a bristear cnámh tógan sé an oiread</span>
<lb n="9163"/><span>so lá chuin snaidhmthe.  Thógas ana-cheann don bhfocal san =</span>
<lb n="9164"/><span>chuireas ana-shuím ann: dheineas ana-naith de (dho a deirtear).</span>
<lb n="9165"/><span>Tá ceann tógtha ag an bpóilín díom-sa = táim tugtha fé</span>
<lb n="9166"/><span>ndeara aige ('e bhreis ar dhaoine eile).  Nuair a tógtar</span>
<lb n="9167"/><span>le duine bíon rith nó gluaiseacht nó boga den dtalamh ag</span>
<lb n="9168"/><span>imeacht leis an leaga.  Shleamhnuíos is tógadh liom (den</span>
<lb n="9169"/><span>dtalamh).  Tá an bhó ar tógáilt ag an ocras = ana-lag: gan</span>
<lb n="9170"/><span>ar a cumas seasamh ná eiríghe 'na seasamh.  Is féidir</span>
<lb n="9171"/><span>liom duine (nó aon tsaghas cúrsa) a thógaint isteach go</span>
<lb n="9172"/><span>tapaidh = a thuiscint; dul amach air; a dhéanamh amach cad</span>
<lb n="9173"/><span>an saghas meóin a bhéadh aige.  Thógas an cluiche (clutha</span>
<lb n="9174"/><span>a deirtear).  Níor thóg sé a lámh chun cabhrú liom = níor</span>
<lb n="9175"/><span>dhein faic.  Tógfad gach cómhngar sa tslí abhaile = gheóbhad.</span>
<lb n="9176"/><span>Ná tóg an leabhar dréir a chlúdaigh.  Ní féidir liom seómra</span>
<lb n="9177"/><span>a sholáthar duit mar tá an tig go léir tógtha cheana = gabhtha:</span>
<lb n="9178"/><span>tógtha suas: gan bheith díomhaoín.  Thógamair mórán éisc</span>
<lb n="9179"/><span>aréir = mharuíomair: riugamair ar —.  Raghad amach</span>
<lb n="9180"/><span>nuair a bheith mo dhínnéar tógtha agam = ithte, caite.  Tóg</span>
<lb n="9181"/><span>deoch eile.  Chuala gur thógais do cheacht aréir ó Éamon =</span>
<lb n="9182"/><span>go bhfuairis greim ar a leabhar ceachta is gur scríobhais</span>
<lb n="9183"/><span>sios an ceacht fé mar a bhí sé sa leabhar san.  Chuir na</span>
<lb n="9184"/><span>póilíní tógaint orm = thógadar me; ghabhadar (nó ghaibhea-</span>
<lb n="9185"/><span>dar) me.  Níor thóg na bróga an smeara = níor shúghadar</span>
<lb n="9186"/><span>isteach é: níor imigh sé tríotha isteach.  Bé gur chuala an</span>
<lb n="9187"/><span>focal, ach má seadh níos thógas (isteach) im cheann.  Ar arán</span>
<lb n="9188"/><span>is bainne (nó, le h-arán is bainne) a tógadh an leanbh san =</span>
<lb n="9189"/><span>sin é an cothú a fuair sé.  Thógas glan ón dtalamh é.  Tóg-</span>
<lb n="9190"/><span>aimíd an focal trom (= tabhair dhom) ana-ghairid ar chuma</span>
<lb n="9191"/><span>éigint = tugaimíd amach gairid go maith é.  Táim rud</span>
<lb n="9192"/><span>beag mall chun scéal a thógaint síos = a chur síos dréir mar</span>
<lb n="9193"/><span>a chloisfinn é, nó tréis é chlos.  Bhíos breóite lag, is chaitheas</span>
<lb n="9194"/><span>an leaba thógaint = dul ag triall ar an leabaidh is isteach</span>
<lb n="9195"/><span>ínti.  Thógas an buachail i n-áirde ón dtalamh leis an dá</span>
<lb n="9196"/><span>chluais.  Nuair a chuala an glór bhíos ag tógaint mo chluaise</span>
<lb n="9197"/><span>= ag cur cluas le h-éistcacht orm héinig.  Tógadh liom</span>
<lb n="9198"/><span>is buaileadh ar bhior mo chinn me = bainead dem bonn (dem</span>
<lb n="9199"/><span>buínn, dem chosa) me.  Dia linn: táimíd tógtha ó thalamh</span>
<lb n="9200"/><span>na h-Éirean anois nó riamh = scriosta, marbh, ídithe (cainnt</span>
<lb n="9201"/><span>a dúbhairt duine nuair a conacthas na dubh-chrónaigh ag</span></p>
</div>
<pb n="224"/>
<div><lb n="9202"/><p><span>teacht).  Táim tógtha ó thalamh na h-Éirean aige sna fiacha</span>
<lb n="9203"/><span>go léir = briste ceart.  Ní tógfar an chainnt sin uait</span>
<lb n="9204"/><span>gan é rá níosa cruinne = ní glacfar le -.  Ní rabhas sásta</span>
<lb n="9205"/><span>sin a thógaint i n'fhírine gan é fhiarthú thar n-ais an tarna</span>
<lb n="9206"/><span>h-uair.  Ní tógth' ort (= tógtha ort) bheith ag mola do</span>
<lb n="9207"/><span>chonndae féinig = ní ceart milleán a chur ort mar gheall ar</span>
<lb n="9208"/><span>tu bheith —.  Thógfainn léighean go tapaidh = d'fhoghlumóin.</span>
<lb n="9209"/><span>Thóg an scéal maith suas me = chuir áthas croidhe orm.  Bíon</span>
<lb n="9210"/><span>tógaint-suas croidhe ag baint le scéal geal.  Thógfadh</span>
<lb n="9211"/><span>droch-scéal duine = chorróch: chuirfeadh ar staid mhí-shuain-</span>
<lb n="9212"/><span>easach.  Ní thógfá an ainm sin "balcaire" i n-aochor mar</span>
<lb n="9213"/><span>tán tu ró-fhada = ní oiriúnóch sé dhuit.  Bíon tu a d'iarraidh</span>
<lb n="9214"/><span>me thógaint i gcómhnuí = me chur suas.  Thógas Tomás chun</span>
<lb n="9215"/><span>cabhruithe liom = thóghas: thugas liom.  Ní ceart duit an</span>
<lb n="9216"/><span>chainnt sin a thógaint chúghat héinig mar ní chúghat-sa a bhíos</span>
<lb n="9217"/><span>= a mheas gur duit-se a bhíos á thagairt.  Thóg Pádraig an</span>
<lb n="9218"/><span>focal san = níor thaithin an focal leis: thóg sé suas é. Níl aon</span>
<lb n="9219"/><span>tógáilt ar phrátaí anois = éileamh, glaoch, tógaint, ruith.  Is</span>
<lb n="9220"/><span>ana-sho-thógtha an duine thu = gur fuirist tu thógaint, tu chothú.</span>
<lb n="9221"/><span>Bíon daoine go tréan chun foghluim a thógaint is daoine</span>
<lb n="9222"/><span>eile mall.  Tá an bhó ag tógáilt = ar tógáilt.  Tá an bád</span>
<lb n="9223"/><span>ag tógaint an uisce (= á thógaint isteach thar a faor) is á</span>
<lb n="9224"/><span>tharac (á tharac aníos).  Ná tóg orm teacht treasna ort:</span>
<lb n="9225"/><span>ná tóg orm gan bheith i láthair, éinní = ná buail a mhilleán</span>
<lb n="9226"/><span>orm.  Tógfaidh sé leath-uair a' chluig uaim an ceacht a scríobh.</span>
<lb n="9227"/><span>Thógfá Máire ar mhná ciallmhara an domhain = mheasfá gur</span>
<lb n="9228"/><span>duine díobh í.  Tóg an focal san ana-fhada.  Tá súil agam</span>
<lb n="9229"/><span>ná tógfaidh Dia orm fanacht istig ón Aifrean = ná leanfaidh.</span>
<lb n="9230"/><span>Dá dtógfá do lámh chúgham bhrisfinn do phus.  Táim ag</span>
<lb n="9231"/><span>tógaint an lae go breá bog.  Má bhris sí an copán féin</span>
<lb n="9232"/><span>ní tógtha uirthi = ní ceart é thógaint uirthi.</span></p>
<lb n="9233"/>
<lb n="9234"/><p><span>TÓGÁLACH — Tá aicíd thógálach orm = aicíd gur fuirist</span>
<lb n="9235"/><span>í thógaint.  Nách tógálach an duine thu! = duine nách fuirist</span>
<lb n="9236"/><span>labhairt leis ná baint leis mar go bpreabfadh sé chúghat:</span>
<lb n="9237"/><span>duine gur fuirist é thógaint, é chur suas, é chur chuin feirge.</span></p>
<lb n="9238"/>
<lb n="9239"/><p><span>TOGHDUITHE — Tán tu chó toghduithe, chó tuathalach, le sean-</span>
<lb n="9240"/><span>asal.  Bíon duine toghduithe nuair a mheasfá go mbéadh</span>
<lb n="9241"/><span>mar a bhéadh ualach trom ar a dhrom: bhéadh sé ag imeacht</span>
<lb n="9242"/><span>trom, marbh.</span>
<lb n="9243"/></p>
</div>
<pb n="225"/>
<div><lb n="9244"/><p><span>TOGHDUITHEACHT — D'fhág an obair toghduitheacht is tinn-</span>
<lb n="9245"/><span>easaí i ngach aon tsnaidhm dem chorp.  Snaidhm anso = alt:</span>
<lb n="9246"/><span>an áit go dtagan na cnámha isteach le n-a chéile.</span></p>
<lb n="9247"/>
<lb n="9248"/><p><span>TOGRAIM — Ní de rogha a thogair sé dul ann ach gur</span>
<lb n="9249"/><span>chaith sé é = a thoibh sé.</span></p>
<lb n="9250"/>
<lb n="9251"/><p><span>TOIL — Tá an seanduine ag fáil bháis, ach caithfimíd an</span>
<lb n="9252"/><span>scéal a dh'fhágaint fé thoil Dé.  Bím ag eascainí ach ní</span>
<lb n="9253"/><span>bhíon mo thoil ach le cuid aca = bíon an chuid eile lasmuigh</span>
<lb n="9254"/><span>dem thoil.  Bhí an máistir ar buile mar gur fhágas an scoil</span>
<lb n="9255"/><span>gan a thoil = gan chead uaidh: gan a thoil do lorg.  Tá</span>
<lb n="9256"/><span>Gaoluinn ar do thoil agat = gur féidir leat í chur ag obair</span>
<lb n="9257"/><span>fé mar is mian leat.  Tá an saol ar mo thoil agam anois =</span>
<lb n="9258"/><span>go breá breá: chó breá is ba thoil liom.  Bhí fhios agam nár</span>
<lb n="9259"/><span>cheart é dhéanamh, ach bhuaidh an toil ar an dtuiscint agam.</span></p>
<lb n="9260"/>
<lb n="9261"/><p><span>TÓIN — Tá tóin an hata briste = an méid tímpal a bhíon</span>
<lb n="9262"/><span>thuas is ós cionn mullach an chinn nuair a bhíon an ceann in sa</span>
<lb n="9263"/><span>hata.  Béal an hata = an oscailt go gcuirtear an ceann</span>
<lb n="9264"/><span>isteach ann.  Duille an hata = an chuid de a bhíon leibhéalta:</span>
<lb n="9265"/><span>a choimeádan taithneamh na gréine amach as an súile.  Bhí sé</span>
<lb n="9266"/><span>ag imeacht tóin thar ceann — dá mbéadh duine suite ar nós</span>
<lb n="9267"/><span>an táilliúra dh fhéadfadh sé a cheann a bhuala anuas ar an</span>
<lb n="9268"/><span>dtalamh agus ansan é héinig a chasa chun cinn ar nós na</span>
<lb n="9269"/><span>liathróide.  Chaitheas an buachail uaim síos den árdán tóin</span>
<lb n="9270"/><span>thar ceann = é ag casa sa tuitim síos: ní bhéadh sé ag tuitim</span>
<lb n="9271"/><span>síos ceann ar aghaidh, ná cosa ar aghaidh.  Bíon an cladhaire</span>
<lb n="9272"/><span>sin ag obair fé thóin = fé cheilt, i gan fhios.  Tá an scéal</span>
<lb n="9273"/><span>tóin thar ceann agat = bun ós-cionn.  Bhí na leabhartha</span>
<lb n="9274"/><span>caite tóin thar ceann aige = soir siar = trí n-a chéile: gan</span>
<lb n="9275"/><span>bheith socair ceart.  Bíon na spiairí ag obair fé thóin i</span>
<lb n="9276"/><span>gcómhnuí.  Tá an tóin bainte as an leath-scéal agam = gan</span>
<lb n="9277"/><span>aon mhaith fágtha ann agam: gan aon bhonn bheith fé.  Cainnt</span>
<lb n="9278"/><span>gan bhun gan bhárr gan tóin gan cheann gan leath-imeal =</span>
<lb n="9279"/><span>cainnt ná féadfá aon tuiscint a bhaint as: a bhéadh measctha</span>
<lb n="9280"/><span>trí n-a chéile go h-olc.  Bhí an teine leis an dtóin agam is</span>
<lb n="9281"/><span>chaitheas teithe = bhí an tóir go dian lem shála.  Ní dh'fhéad-</span>
<lb n="9282"/><span>fadh sí fiche focal cainnte do chur as tóin a chéile = do chur</span>
<lb n="9283"/><span>le chéile: i ndiaidh a chéile i gceart.  Níl sé de mheabhair</span>
<lb n="9284"/><span>ionnam dhá líne filíochta do chur as tóin a chéile.  Tá an tóin</span></p>
</div>
<pb n="226"/>
<div><lb n="9285"/><p><span>as an saol, tuitithe as an saol, an aimsir seo = é bheith</span>
<lb n="9286"/><span>buartha neamh-shocair go maith.  Níl an tóin ró-dhaingean sa</span>
<lb n="9287"/><span>tsaol fós.  Ní féidir le duine suidhe gan a thóin bheith fé.</span>
<lb n="9288"/><span>Tuitfidh an tóin as indiubh (as an spéir, as an lá) = tiocfaidh</span>
<lb n="9289"/><span>ana-bháisteach anuas.  Ní féidir liom tóin ná ceann a chur</span>
<lb n="9290"/><span>ar an scéal = ní féidir liom aon tuiscint a bhaint as, aon</span>
<lb n="9291"/><span>éifeacht a dh'fheiscint ann.  Buail é sin isteach fé thóin</span>
<lb n="9292"/><span>cártaí = fé sna cártaí a geárrtar agus ná bíon san imirt.</span>
<lb n="9293"/><span>an cárta a bhíon fé thóin cártaí bíon sé as radharc is fágtar</span>
<lb n="9294"/><span>ansan é: ní bhíon sé san imirt.  Chuir Seán fé thóin cártaí</span>
<lb n="9295"/><span>me sa scrúdú = bhuaidh sé orm.  Tá an sagart fé thóin</span>
<lb n="9296"/><span>cártaí ag an easbog = caite isteach i gcúinne, i bpóirse</span>
<lb n="9297"/><span>éigint: gan aon mheas ag an easbog air.  Cuireadh fé thóin</span>
<lb n="9298"/><span>cártaí in sa gcomórtas sinn = buadhadh is briseadh orainn:</span>
<lb n="9299"/><span>fuarthas an lá orainn.  Caith isteach fé thóin cártaí é sin.</span>
<lb n="9300"/><span>Tán tu ag titim ar tóin = ag dul siar, ag dul i n-olcas.</span>
<lb n="9301"/><span>Duine ag titim ar tóin i rás = ag titim siar.  Duine a bhí</span>
<lb n="9302"/><span>ag cúla ó chleas a dh'imirt bhí sé ag titim ar tóin.</span></p>
<lb n="9303"/>
<lb n="9304"/><p><span>TÓIR — Tá eagla orm go dtiocfaidh an tóir isteach = an</span>
<lb n="9305"/><span>namhaid is fuadar fé.  Tá an tóir i nbhúr ndiaidh.  Tá an</span>
<lb n="9306"/><span>tóir fén dtóin, leis an dtóin, againn = go dlúth 'nár ndiaidh.</span>
<lb n="9307"/><span>Nuair a bhraith sé an tóir chuige léim sé an fhinneóg amach.</span></p>
<lb n="9308"/>
<lb n="9309"/><p><span>TOIRMEASC — Bhíodar ag déanamh toirmisc ar an lánúin</span>
<lb n="9310"/><span>phósta = á gcur i gcoinnibh a chéile.  Gheóbhaidh sé na flaithis</span>
<lb n="9311"/><span>gan dua gan toirmeasc.  Ná bíodh sé den dtoirmeasc an</span>
<lb n="9312"/><span>leabhar san a leigint uait ná é chailliúint.  Toirmeasc seadh</span>
<lb n="9313"/><span>rud a chailliúint nó aon mhí-ádh mar sin, nó gan é dh'fháilt</span>
<lb n="9314"/><span>dá mbeifá á lorg = clampar, cúis trioblóide.  Níl aon</span>
<lb n="9315"/><span>toirmeasc eadrainn ach toirmeasc na móna = clampar.</span></p>
<lb n="9316"/>
<lb n="9317"/><p><span>TOIRMISCIM — Thoirmisc sé orm é dhéanamh = dúbhairt</span>
<lb n="9318"/><span>sé liom (bhagair sé orm, órduigh sé dhom) gan é dhéanamh:</span>
<lb n="9319"/><span>chosc sé orm -.</span></p>
<lb n="9320"/>
<lb n="9321"/><p><span>TOIRRCHEAS — Tá toirrcheas ar an mbean = í ag úmpar</span>
<lb n="9322"/><span>cloinne.</span></p>
<lb n="9323"/>
<lb n="9324"/><p><span>TÓIRTÉIS — Tá ana-thóirtéis ag baint leat = eiríghe i</span>
<lb n="9325"/><span>n-áirde.  Tá árd-thóirtéis orm mar gheall ar na bróga</span></p>
</div>
<pb n="227"/>
<div><lb n="9326"/><p><span>nua = me bheith mór ionnam féinig aca.  Ní chuirfeadh £20</span>
<lb n="9327"/><span>ar bhó aon ana-thóirtéis ar dhuine an aimsir seo ná compórd</span>
<lb n="9328"/><span>(cúmpórd a deirtear) = árdú croidhe, tógaint cinn.  Tá</span>
<lb n="9329"/><span>tóirtéis agam (nó orm) as mo dhuine muínteartha atá ag</span>
<lb n="9330"/><span>déanamh na ngníomhartha móra.  Bhéadh ana-thóirtéis orm</span>
<lb n="9331"/><span>(chuirfeadh sé ana-thóirtéis orm) a chlos go raibh an tsíocháin</span>
<lb n="9332"/><span>bunaithe.  An raibh aon eagla ort nuair a chonnaicís</span>
<lb n="9333"/><span>na dubhchrónaigh chúghat?  Ní raibh aon tóirtéis i n-aochor</span>
<lb n="9334"/><span>orm = ní raibh aon fhuíghleach den misneach nó den gcroidhe.</span></p>
<lb n="9335"/>
<lb n="9336"/><p><span>TÓIRTÉISEACH — Thóg sé tig mór tóirtéiseach = go raibh tóir-</span>
<lb n="9337"/><span>téis ag baint leis.  Táim ana-thóirtéiseach as an nduais a</span>
<lb n="9338"/><span>bhuadhas = eiríghe i n-áirde, nó mustar, orm mar gheall air.</span>
<lb n="9339"/><span>Táim tóirtéiseach as m'athair mar go bhfuil cáil mhór air.</span></p>
<lb n="9340"/>
<lb n="9341"/><p><span>TÓIRTHNEACH — Ní toran go tóirthneach = an tóirthneach an</span>
<lb n="9342"/><span>toran is mó.  Mheasfá gur thóirthneach bhalbh an fhuaim =</span>
<lb n="9343"/><span>tóirthneach a bhéadh i bhfad uait is ná cloisfá go ró-shoiléir.</span>
<lb n="9344"/><span>Tá tóirthneacha balbha ag imeacht ó mhaidin.</span></p>
<lb n="9345"/>
<lb n="9346"/><p><span>THÓIS — Thóis amach = gaibh amach — le bó.</span></p>
<lb n="9347"/>
<lb n="9348"/><p><span>TOISC — Is ait é toisc an tsaoil = imeacht an tsaoil:</span>
<lb n="9349"/><span>beidh úntaisí ann go deó.</span></p>
<lb n="9350"/>
<lb n="9351"/><p><span>TOISE — Thugas mo thoise don ngréasuí chun feidhre bróg:</span>
<lb n="9352"/><span>don dtáilliúir chun cluth éadaigh.  Thóg an táilliúir mo</span>
<lb n="9353"/><span>thoise.  Thógas mo thoise héinig indé is táim sé troithe is</span>
<lb n="9354"/><span>órlach ar aoirde.  Thógas toise Shéamais le h-aon dorn</span>
<lb n="9355"/><span>amháin = leagas (shíneas)ar an dtalamh é — ar (a) fhaid is ar</span>
<lb n="9356"/><span>a leithead.  Ní ceart duine a thógaint dréir a thoise = dréir</span>
<lb n="9357"/><span>a dheárthaimh, dréir a thoirte, dréir mar fhéachan sé.  Ní</span>
<lb n="9358"/><span>fada a bhíos ag tógaint a toise nuair a tháinig sí chúgham = á</span>
<lb n="9359"/><span>meas: á dhéanamh amach cad é an saghas í.  Fé mar a thógas</span>
<lb n="9360"/><span>do thoise istig im aigne tán tu sé troithe.</span></p>
<lb n="9361"/>
<lb n="9362"/><p><span>TÓITEÁN — Tóiteán teine = teine mhór ghroidhe: bladhma.</span>
<lb n="9363"/><span>Bhí tóiteán tobac ar siúl agam = gal mór as an bpíp.</span></p>
<lb n="9364"/>
<lb n="9365"/><p><span>TOLCA — Feic tulca.</span>
<lb n="9366"/></p>
</div>
<pb n="228"/>
<div><lb n="9367"/><p><span>TÓMHAISIM — Tán tu tómhaiste agam = do thoise tógtha</span>
<lb n="9368"/><span>agam.  Is féidir liom duine a thómhas go tapaidh.  Bhíos</span>
<lb n="9369"/><span>am thómhas féinig leat = beirt ag seasamh suas díreach le</span>
<lb n="9370"/><span>chéile nó i gcoinnibh a chéile féachaint ciaca do b'aoirde.</span></p>
<lb n="9371"/>
<lb n="9372"/><p><span>TÓMHAISÍN — Thógas tómhaisín beag fuisce = deoch bheag:</span>
<lb n="9373"/><span>tómhas beag de.  Is maith liom tómhaisín a bhaint as nuair</span>
<lb n="9374"/><span>a théighim 'on mbaile mór.</span></p>
<lb n="9375"/>
<lb n="9376"/><p><span>TÓMHAS — Is deacair talamh a chur amach as an dtómhas =</span>
<lb n="9377"/><span>nuair a chaithean duine an síol is an leasú a cheannach sa tsiopa.</span>
<lb n="9378"/><span>Cuir an mála siúicre isteach sa tómhas féachaint cad é an</span>
<lb n="9379"/><span>mheáchaint atá ann = gléas chun rud a thómhas.  Bead ag</span>
<lb n="9380"/><span>imeacht anois mar tá tómhas liom = marc, téarma: tá</span>
<lb n="9381"/><span>orm rud éigint a dhéanamh, nó é dhéanamh laistig d'am áirithe.</span>
<lb n="9382"/><span>Tá cuid dár dtómhas aige Seán cheana = cuid dár dtoise</span>
<lb n="9383"/><span>aige, nó tógtha aige.  Ná bíodh peaca an tómhais ort — le</span>
<lb n="9384"/><span>siopadóir = gan bheith spriúnlaithe ag tómhas amach na</span>
<lb n="9385"/><span>n-earraí: leaga an tómhais (na meágha) bheith aige sna</span>
<lb n="9386"/><span>h-earraí: piúnta maith pórtair, cig., a líona amach.  Cad é</span>
<lb n="9387"/><span>an tómhas é sin? = cad é an mheáchaint, an fhaid, atá ann?</span></p>
<lb n="9388"/>
<lb n="9389"/><p><span>TÓMAS — Tá ubh anso i dtómas gach duine = i gcóir: le</span>
<lb n="9390"/><span>h-aghaidh: fé chóir.  Cuireadh ubh síos i dtómas gach éinne</span>
<lb n="9391"/><span>againn.  Tá ceist agam anso id thómas = féd bhráid, féd</span>
<lb n="9392"/><span>chóir.  Cuireadh blúire maith den bhfeóil i leath-taoibh féd</span>
<lb n="9393"/><span>thómas (fé tómas a deirtear).</span></p>
<lb n="9394"/>
<lb n="9395"/><p><span>TÓN — Nó tóin.  Thuit an tón as an lá = d'iompuigh sé</span>
<lb n="9396"/><span>chun báisteach throm, nó chun báistíghe truime.</span></p>
<lb n="9397"/>
<lb n="9398"/><p><span>TÓNACHÁN — Bhí sé ag tónachán leis fan an fhalla a</span>
<lb n="9399"/><span>d 'iarraidh éaló amach as an seómra = an tóin á chimilt fan</span>
<lb n="9400"/><span>an fhalla aige is é ag imeacht.  Bíon duine ag tónachán</span>
<lb n="9401"/><span>nuair a bhíon sé ag teacht anuas fan chliatháin cnuic (nuair</span>
<lb n="9402"/><span>a bhíon an cnoc ana-ghéar) = ag siúl ar a thóin.  D'aistríos</span>
<lb n="9403"/><span>liom ag tónachán.</span></p>
<lb n="9404"/>
<lb n="9405"/><p><span>TONN — Tá tonn maith dem aois caite agam: ní fada</span>
<lb n="9406"/><span>eile a raghad = cuid mhaith: téarma maith fada.  Tá tonn</span>
<lb n="9407"/><span>(nó tamhain) maith dá h-aois tagtha.</span>
<lb n="9408"/></p>
</div>
<pb n="229"/>
<div><lb n="9409"/><p><span>TONN — Chuireas tonn mhór fola aníos, nó amach = mórán</span>
<lb n="9410"/><span>de.  Tagan an tonn taoscach orm nuair a théighim ar an</span>
<lb n="9411"/><span>bhfairrge = úirlicí: taosctar aníos gach ní as mo ghoile.</span>
<lb n="9412"/><span>Nó, tonn taoscach = sconna buinníghe.</span></p>
<lb n="9413"/>
<lb n="9414"/><p><span>TOR — Tor raithníghe = nuair a bhéadh roinnt mhaith de sna</span>
<lb n="9415"/><span>slapair ag fás isteach ana-ghairid dá chéile.  Ní fiú faic</span>
<lb n="9416"/><span>thu ach mar sin héinig is fearr thu ná tor aitin.  Bhí an lá</span>
<lb n="9417"/><span>fén dtor againn = díomhaoín, ar ár dtoil: fé mar a bhéadh</span>
<lb n="9418"/><span>ag duine ná béadh ag obair i lár na páirce ach é cúnlaithe</span>
<lb n="9419"/><span>isteach fé thor.</span></p>
<lb n="9420"/>
<lb n="9421"/><p><span>TORADH — Ní raibh mórán triomaigh ann le chúig bliana is</span>
<lb n="9422"/><span>sé a thora san atá anois ann = an rud atá tagtha as san.</span>
<lb n="9423"/><span>is féidir liom an Ghaoluinn a labhairt ceart go leór, ach dá</span>
<lb n="9424"/><span>mbéadh cainnteóir maith istig liom ní dh'fhéadfainn aon tora</span>
<lb n="9425"/><span>a thabhairt air = ní dh'fhéadfainn cainnt cheart a choimeád</span>
<lb n="9426"/><span>ar siúl leis.  Dóghadh mo thig ach ní bhfuaireas aon tora as =</span>
<lb n="9427"/><span>sásamh  Dá gcuirfá leanbh ag triall ar theachtaireacht ní</span>
<lb n="9428"/><span>bhfuigheadh sé puínn tora = ní cuirfí aon ana-shuím ann. Ní</span>
<lb n="9429"/><span>thugaim aon thora ar mo mháthair = ní dheinim faic uirthi:</span>
<lb n="9430"/><span>ní chuirim aon naith i pé ní a deirean sí.</span></p>
<lb n="9431"/>
<lb n="9432"/><p><span>TÓRAMH — Táim tuirseach ó bheith ar an dtóramh aréir.</span>
<lb n="9433"/><span>Deineadh an corp do thóramh.  Chuir sé tóramh ar a bhean</span>
<lb n="9434"/><span>= dhein í thóramh.  Feic tóruighim.  Bhí tóramh breá uirthi.</span></p>
<lb n="9435"/>
<lb n="9436"/><p><span>TÓRMACH — Tá an bhó ag tosnú thórmaigh = na siní ag at</span>
<lb n="9437"/><span>amach ag an mbainne is an ú anuas teann ag líona amach.</span>
<lb n="9438"/><span>Tá an bhó ag tórmach.  Tá ana-thórmach déanta aici.  Tá an</span>
<lb n="9439"/><span>fuacht ann anois is tórmach aimsire laistiar de = tórmach</span>
<lb n="9440"/><span>chun droch-aimsire laistiar de: é ag buirbeáil chun droch-</span>
<lb n="9441"/><span>aimsire.  Cheannuíos bó thórmaigh = bó go raibh tórmach á</span>
<lb n="9442"/><span>dhéanamh aici.  Is mór an tórmach atá ar an mbó.  Is</span>
<lb n="9443"/><span>éachtach an tórmach a tháinig ar Sheán chúgham = at le feirg:</span>
<lb n="9444"/><span>tháinig sé séidhte amach, lasta suas, le feirg.  Tórmach</span>
<lb n="9445"/><span>mór is gan do theacht as ach mara-laogh, mara-ghamhain = ana-</span>
<lb n="9446"/><span>ullmhú, ana-obair, is beagán tora.  Tá ana-thórmach ar an</span>
<lb n="9447"/><span>oíthe anocht = é ag buirbeáil chuin báistí nó sneachtaidh: an</span>
<lb n="9448"/><span>spéir trom is líonta isteach: cló na báistí nó an tsneachtaidh</span>
<lb n="9449"/><span>go maith air.  Nách éachtach an tórmach atá sa tír an aimsir,</span></p>
</div>
<pb n="230"/>
<div><lb n="9450"/><p><span>seo, tithe á ndógha, saighdiúirí ag marú, agus mar sin de =</span>
<lb n="9451"/><span>fearg, at: agus ansan achran is marú.  Maruíodh póilín</span>
<lb n="9452"/><span>aréir is is dócha go dtiocfaidh tórmach as = at feirge is</span>
<lb n="9453"/><span>droch-obair is buirbeáil.</span></p>
<lb n="9454"/>
<lb n="9455"/><p><span>TORMAISTIÚIL — Duine tormaistiúil = gur deacair é</span>
<lb n="9456"/><span>shásamh: gur beag leis a bhfuighean sé: go mbíon tormas</span>
<lb n="9457"/><span>air.</span></p>
<lb n="9458"/>
<lb n="9459"/><p><span>TORMAS — Tá tormas ar an leanbh, nó tá sé ag tormas =</span>
<lb n="9460"/><span>tá sé mí-shásta: tá pus air.  Tá tormas orm indiubh cheal</span>
<lb n="9461"/><span>tobac = mí-shásamh, mí-shástacht.  Dá mbéadh do chuid móna</span>
<lb n="9462"/><span>goidithe (goitithe a deirtear) uait bhéadh tormas ort.  Bhí</span>
<lb n="9463"/><span>tormas orm mar nár leigeadh isteach sa bhfuirin báire me.</span></p>
<lb n="9464"/>
<lb n="9465"/><p><span>TORRACH — Nó tarrach.  Ní íosfad a thuille bídh ná ní</span>
<lb n="9466"/><span>ólfad a thuille díghe mar táim torrach aca = lán suas.</span></p>
<lb n="9467"/>
<lb n="9468"/><p><span>TORTHACH — Páirc thorthach = saibhir: páirc go mbéadh ana-</span>
<lb n="9469"/><span>thabhairt ínti: torthúil (nó torúil).</span></p>
<lb n="9470"/>
<lb n="9471"/><p><span>TÓRUIGHIM — Tóruíodh an corp = deineadh é thóramh.</span></p>
<lb n="9472"/>
<lb n="9473"/><p><span>TOSACH — Bíodh tosach na breithe ag Dia (ar dhuine éigint)</span>
<lb n="9474"/><span>= is aige Dia ba cheart an chéad bhreith a bheith: is ba cheart</span>
<lb n="9475"/><span>dúinn an chéad bhreith sin a dh'fhágaint Fé.  Tá cáithnín fé</span>
<lb n="9476"/><span>thosach mo shúile = an chuid di is cómhngaraighe don tsróin.</span>
<lb n="9477"/><span>Fé dheire na súile = sa chúinne eile.  Ar radharc na súile =</span>
<lb n="9478"/><span>istig ar a lár.  Táid i dtosach a gcloinne = gan ach tosnuithe</span>
<lb n="9479"/><span>ar an gclainn aca.  Táim i dtosach mo mhaitheasa = ná raibh</span>
<lb n="9480"/><span>aon mhaith ionnam go dtí so.  Níor mhaith liom labhairt leat</span>
<lb n="9481"/><span>chun tosaigh = an chéad chainnt a bheith agam = tosnú na cainnte</span>
<lb n="9482"/><span>a dhéanamh.  Tá leabhar á scríobh aige.  Tá: sé an tosach</span>
<lb n="9483"/><span>aige é = an chéad cheann: an tosnú.  Sé Seóirse tosach na</span>
<lb n="9484"/><span>cloinne aca = an chéad duine cloinne.  Tháinig stróinséirithe</span>
<lb n="9485"/><span>isteach is sagart chun tosaigh ortha = ar an gcéad duine aca.</span>
<lb n="9486"/><span>Cuir tosach fém bróig = an méid den mbróig a théighean ar</span>
<lb n="9487"/><span>an dtalamh is gan an tsál d'áireamh.  Tá na tosaighe ar</span>
<lb n="9488"/><span>fóghnamh ach tá na sála ar lár agam.  Bhí an capal chun</span>
<lb n="9489"/><span>tosaigh ar an láir (= roímpi amach) is an t-asal 'na ndiaidh</span></p>
</div>
<pb n="231"/>
<div><lb n="9490"/><p><span>aniar.  Téir ar tosach = chun tosaigh leat — a déarfadh an</span>
<lb n="9491"/><span>máistir scoile le garsún á chur suas go ceann na buidhne.</span></p>
<lb n="9492"/>
<lb n="9493"/><p><span>TÓSDALACH — An té a bhíon tósdalach bíon sé mórálach</span>
<lb n="9494"/><span>(nó mórdálach) ann féinig: cuirean é héinig ós cionn a</span>
<lb n="9495"/><span>chumais.</span></p>
<lb n="9496"/>
<lb n="9497"/><p><span>TOSNUIGHIM — Tosnuíon páirc le p is críochnuíon le c.</span></p>
<lb n="9498"/>
<lb n="9499"/><p><span>TOST — Thuit sé dhá thost: thuit sí dhá tost = stop den</span>
<lb n="9500"/><span>gcainnt.  Ar an imeacht gcéadna thuiteas dom chola, is</span>
<lb n="9501"/><span>mar sin.</span></p>
<lb n="9502"/>
<lb n="9503"/><p><span>TRÁCHTAIM — Níl aon aithne agam ar an ndochtúir ach</span>
<lb n="9504"/><span>clos trácht (nó tráchta) thairis = gur chuala tagairt bheag dho:</span>
<lb n="9505"/><span>cainnt bheag mar gheall air.  Bhíomair ag trácht an bhóthair</span>
<lb n="9506"/><span>le cois a chéile = ag siúl, ag cur dínn.  Ní raibh aca ach</span>
<lb n="9507"/><span>trácht thar a chéile = sin a raibh d aithne aca ar a chéile — rud</span>
<lb n="9508"/><span>nárbh fhiú é dh'áireamh).  Casadh orm Éamon i dtrácht an</span>
<lb n="9509"/><span>bhóthair = agus an bóthar á chur díom agam.  Bhíomair araon</span>
<lb n="9510"/><span>i dtrácht an bhóthair ag cainnt le chéile.  Bé go bhfuighidh</span>
<lb n="9511"/><span>Éire rud éigint ó Shasana i dtrácht na h-aimsire = leis an</span>
<lb n="9512"/><span>aimsir, le h-imeacht na h-aimsire.  Tá ana-thrácht ag an</span>
<lb n="9513"/><span>bhfear san, ag an siopa san = mórán daoine bheith ag déanamh</span>
<lb n="9514"/><span>air: mórán ceannaigh ar siúl ann: ana-ghlaoch ar pé ní a</span>
<lb n="9515"/><span>bhéadh ann.</span></p>
<lb n="9516"/>
<lb n="9517"/><p><span>TRÁGHAIM — Cloch thráite = cloch go mbíon an t-uisce</span>
<lb n="9518"/><span>imithe anuas di.  Tá mo bholg tráite ag an obair = gach ní a</span>
<lb n="9519"/><span>bhí ann imithe as: folamh.  Tán tu ag féachaint tráite go</span>
<lb n="9520"/><span>leór = an fuinneamh is an neart is an dath imithe asat.</span></p>
<lb n="9521"/>
<lb n="9522"/><p><span>TRÁIGH — Ná bí a d'iarraidh an dá thráigh a thabhairt leat =</span>
<lb n="9523"/><span>an dá thaobh: dá ní.  Bhíos a d'iarraidh an dá thraigh a thabhairt</span>
<lb n="9524"/><span>liom, bheith ag scríobh is bheith ag cainnt.  Ní dh'fhanan tráigh le</span>
<lb n="9525"/><span>h-eadarshuth = pé ní a thárluíon deinean an tráigh, trá na</span>
<lb n="9526"/><span>fairrge, a ghnó feinig.  Lag trágha.  Feic taoide.  Is</span>
<lb n="9527"/><span>fada amach atá an tráigh indiubh = mórán den dtráigh a</span>
<lb n="9528"/><span>bheith nochtuithe.  Fágadh ar an dtráigh me = ar an bhfóghraíl</span>
<lb n="9529"/><span>ar fóghraíl.  Bhris an gluaisteán is ansan bhíos ar an dtráigh</span>
<lb n="9530"/><span>go breá = gan aon rud agam: gan aon tseift ná fuascailt</span></p>
</div>
<pb n="232"/>
<div><lb n="9531"/><p><span>agam.  Nuair a bheidh na prátaí ídithe againn beimíd ar an</span>
<lb n="9532"/><span>dtráigh = follamh: gan bhia.</span></p>
<lb n="9533"/>
<lb n="9534"/><p><span>TRÁIGH-LÍ — Tháinig poll i mála an phlúir sa tslí abhaile</span>
<lb n="9535"/><span>is d fhág san Tráighlí ar an mbóthar againn = d'fhág ar</span>
<lb n="9536"/><span>fóghruíl.  Bhí Tráighlí ar an mbóthar againn nuair a bhris an</span>
<lb n="9537"/><span>cárr is gan ionainn é dheisiú = bhíomair fágtha i bpúnc, i</span>
<lb n="9538"/><span>dteannta.  Thug an seana-thraen Tráighlí ar an mbóthar</span>
<lb n="9539"/><span>dúinn nuair a bhí na rálacha tógtha chuin siúil.  D'fhág</span>
<lb n="9540"/><span>Pádraig Tráighlí ar an mbóthar agam sa rás, sa scrúdú =</span>
<lb n="9541"/><span>d'fhág chun deire go mór me: d'fhág ansan me is d'imigh</span>
<lb n="9542"/><span>uaim.  Nuair a bhíon Tráighlí ar an mbóthar aige duine ní</span>
<lb n="9543"/><span>féidir leis a chás a réiteach-go ceann tamaill ach go h-áirithe.</span></p>
<lb n="9544"/>
<lb n="9545"/><p><span>TRÁLAERACHT — Ag trálaeracht a bhíon an t-árthach san</span>
<lb n="9546"/><span>= ag iascach le trál.</span></p>
<lb n="9547"/>
<lb n="9548"/><p><span>TRANGALÁIL — Feic trangalam.  Bhí téada in sa naomhóig</span>
<lb n="9549"/><span>is seólta is trangaláil eile = rudaí eile trí n-a chéile: nó</span>
<lb n="9550"/><span>rudaí eile a dheinean trangalam is achran (le bheith sa tslí).</span>
<lb n="9551"/><span>Tá ana-thrangaláil ar an mbórd agat = rudaí bun-ós-cionn,</span>
<lb n="9552"/><span>nó rudaí de mhórán saghasana.  Tá trangaláil mhaith im</span>
<lb n="9553"/><span>pócaí.  Bhí trangaláil agam ag dul ar mo laetheanta</span>
<lb n="9554"/><span>saoire = málaí is giúirléidí: ní dh'fhéadfá é thabhairt ró-</span>
<lb n="9555"/><span>mhaith ar aon mhála amháin, ach san am gcéadna pé beag mór</span>
<lb n="9556"/><span>ar an dtaobh amuigh díot féinig is trangaláil é mar</span>
<lb n="9557"/><span>bainean trangalam leis.  Leanan mórán trangalála an</span>
<lb n="9558"/><span>tig seo, nó aon tig go mbíon mórán gnóthaí trí n-a chéile</span>
<lb n="9559"/><span>ann.  Bíon trangaláil mhaith i gcómhnuí ar an gcoirce nuair</span>
<lb n="9560"/><span>a bhíon an droch-aimsir ann = trioblóid: á leaga is á thógaint</span>
<lb n="9561"/><span>is á thriomú.</span></p>
<lb n="9562"/>
<lb n="9563"/><p><span>TRANGALÁLACH — Is trangalálach an fear thu = tran-</span>
<lb n="9564"/><span>galáil a bheith agat i gcómhnuí: nó á dhéanamh agat.</span></p>
<lb n="9565"/>
<lb n="9566"/><p><span>TRANGALÁLTA — Bíon an tig seo ana-thrangalálta</span>
<lb n="9567"/><span>lá aonaigh = trangáil mhór is achran is straca is brúgha ann:</span>
<lb n="9568"/><span>daoine is cairteacha ag teacht is ag imeacht.  Bhí an lá</span>
<lb n="9569"/><span>indiubh trangalálta go maith = trangaláil ag baint leis:</span>
<lb n="9570"/><span>mórán sa tsiúl tré chéile.  Níl aon tslí sa naomhóig dhuit:</span>
<lb n="9571"/><span>tá sí ró-thrangalálta achranach = an iomarca trangalálta ínti</span></p>
</div>
<pb n="233"/>
<div><lb n="9572"/><p><span>is earraí.  Tá sibh trangalálta go maith indiubh = rudaí á</span>
<lb n="9573"/><span>n-aistriú mar seo is mar siúd agaibh gan aon tslí chóir.  Tá</span>
<lb n="9574"/><span>an bórd trangalálta agam = mórán nithe anuas air is gan</span>
<lb n="9575"/><span>iad riaruithe.</span></p>
<lb n="9576"/>
<lb n="9577"/><p><span>TRANGALÁLUIDHE — Duine go mbíon trangaláil ag</span>
<lb n="9578"/><span>baint leis: nó a bhíon ag cur trangalála is toirmisc ar</span>
<lb n="9579"/><span>bun, is a bhíon ag teacht treasna ar dhaoine.</span></p>
<lb n="9580"/>
<lb n="9581"/><p><span>TRANGALAM — Is minic a tháinig trangalam maith as</span>
<lb n="9582"/><span>fhear seóig, as bhean tseóig = bruighin, clampar, crosa.  Tá</span>
<lb n="9583"/><span>an scéal 'na thrangalam eadraibh = meascaithe, achranach,</span>
<lb n="9584"/><span>na bhruighin.  Fear mór trangalaim = fear mór cros:</span>
<lb n="9585"/><span>a bhíon a d'iarraidh daoine a chur amuigh le n-a chéile.  Tá</span>
<lb n="9586"/><span>an lá na thrangalam againn = nuair a bhéadh gach gnó soir</span>
<lb n="9587"/><span>siar: ná béadh obair an lae ag rith le duine is gan éinní dá</span>
<lb n="9588"/><span>bhár aige: bun-ós-cionn.  Tá na cómharsain i dtrangalam</span>
<lb n="9589"/><span>dlí = i n-achran dlí.  Leanan mórán trangalaim gnó feirme.</span>
<lb n="9590"/><span>Táim i dtrangalam = i gcás: i gclampar: i mbruighin.</span>
<lb n="9591"/><span>bhéadh trangalam ar dhuine dá gcaillfeadh sé a chuid stuic, dá</span>
<lb n="9592"/><span>mbéadh sé go h-olc as = ní bhéadh sé réidh.  Bhí trangalam</span>
<lb n="9593"/><span>eatorra ach tá deire leis = aighneas is bruighin.  Dá n-iadhfadh</span>
<lb n="9594"/><span>an bannc ar do chuid airgid bhéadh trangalam ort = trioblóid,</span>
<lb n="9595"/><span>achran.  Bhí trangalam aca mar gheall ar rud éigint.  An</span>
<lb n="9596"/><span>té a bhíon, i bhfiacha bíon sé i dtrangalam.  Bhí trangalam</span>
<lb n="9597"/><span>agam a d 'iarraidh an bhó a thabhairt ar an aonach = trioblóid.</span>
<lb n="9598"/><span>Nó trangalam orm.  Nuair a chuaidh an bád amach riug</span>
<lb n="9599"/><span>trangalam uirthi mar níor fhéad sí teacht isteach ag an</span>
<lb n="9600"/><span>dtarac = achran, dua.  Dhein an bithúnach san ana-thrangalam</span>
<lb n="9601"/><span>eadrainn = chuir clampar is droch-aigne ar siúl, is achran.</span>
<lb n="9602"/><span>Táim i dtrangalam mór mar gur riugadh orm ag goid</span>
<lb n="9603"/><span>caorach.  Nuair a bhíos ag imirt cnaipí chuaidh an chráin</span>
<lb n="9604"/><span>isteach ins na prátaí; á tiomáint amach dhom gheárras í</span>
<lb n="9605"/><span>le sciolpóg cloiche, is ansúd ní trangalam a bhí déanta ach</span>
<lb n="9606"/><span>dhá thrangalam.  Bhí trangalam mór á dhéanamh i dtír na</span>
<lb n="9607"/><span>h-Éirean tamal ó shoin = díobháil is achran.  Bhí lá mór</span>
<lb n="9608"/><span>trangalaim againn = mórán rudaí le h-aistriú: mórán</span>
<lb n="9609"/><span>gnóthaí le déanamh is le réiteach: lá bruigheanta is cros is</span>
<lb n="9610"/><span>achraintí.  Lá trangalaim seadh lá aonaigh i gcómhnuí.</span></p>
<lb n="9611"/>
<lb n="9612"/><p><span>TRAOCHAIM — Bhíodar ag traocha a chéile amach = ag cur</span></p>
</div>
<pb n="234"/>
<div><lb n="9613"/><p><span>ana-thuirse suas ar a chéile.  Ní raghadh aon traocha orm de</span>
<lb n="9614"/><span>lá ná d'oithe dá mbéadh an phíp lán agam.</span></p>
<lb n="9615"/>
<lb n="9616"/><p><span>TRÁTH — Is minic a bhíodh an máistir an meisce, ach lá de</span>
<lb n="9617"/><span>sna laetheanta is tráth de sna tráthana bhuail an cigire</span>
<lb n="9618"/><span>isteach chuige gan choinne.</span></p>
<lb n="9619"/>
<lb n="9620"/><p><span>TRÁTHÁLAIM — Tá an fhairge tráthálta againn ó mhaidin</span>
<lb n="9621"/><span>ar bheagán seilge = cuarduithe le trál: trálaeracht déanta</span>
<lb n="9622"/><span>uirthi.  Thráthalas an t-aonach is ní fhaca oiread is bó a</span>
<lb n="9623"/><span>thaithneóch liom.  Thráthálas an baile ag lorg airgid is ní</span>
<lb n="9624"/><span>bhfuaireas faic.</span></p>
<lb n="9625"/>
<lb n="9626"/><p><span>TRÁTHAR — Tá mo mhéar i bpoll tráthair = i n-áit nách</span>
<lb n="9627"/><span>féidir liom í tharac as go ró-mhaith: táim i bpúnc: bruid</span>
<lb n="9628"/><span>airgid, cig., a bheith orm.</span></p>
<lb n="9629"/>
<lb n="9630"/><p><span>TRÁTHNÓNA — Tráthnóna meala = glórmhar, aoibhin.</span>
<lb n="9631"/><span>Tráthnóintí.</span></p>
<lb n="9632"/>
<lb n="9633"/><p><span>TRÉ — Raghadh an cladhaire sin tríot isteach le dílseacht =</span>
<lb n="9634"/><span>leigfeadh sé air go raibh sé ana-cheanúil ort.</span></p>
<lb n="9635"/>
<lb n="9636"/><p><span>TREABHAIM — Má tán tu ag súil le h-airgead uaim</span>
<lb n="9637"/><span>beidh gan treabha agat, a mhic ó = beidh an gnó gan déanamh:</span>
<lb n="9638"/><span>beidh fuar agat.  Tá Séamas slán aríst, ach ní raibh ann ach</span>
<lb n="9639"/><span>gur threabhaigh sé = bé a dhícheal é teacht as an mbreóiteacht:</span>
<lb n="9640"/><span>ní raibh ann ach gur tháinig sé as.  Táim chun treabhtha, nó</span>
<lb n="9641"/><span>chun treatha, nó chun treabhaite, arís = chun fiadhaigh: ar</span>
<lb n="9642"/><span>fóghnamh, ábalta ar ghnó a dhéanamh.  Táim ag treabha liom,</span>
<lb n="9643"/><span>ag treabha tríd an gceacht = ag saothar liom go mall réidh.</span>
<lb n="9644"/><span>Bhíos ag treabha riamh is choidhche gur bhaineas Bleá Cliath amach</span>
<lb n="9645"/><span>de shiúl mo chos = ag baint as: ag cur díom.  Táim ag</span>
<lb n="9646"/><span>treabha ar dhul abhaile amáireach = ag cuímhneamh, ag faire</span>
<lb n="9647"/><span>ar —.  Bhíos ag treabha a d'iarraidh é dhéanamh = ar mo</span>
<lb n="9648"/><span>dhícheal.</span></p>
<lb n="9649"/>
<lb n="9650"/><p><span>TREAGHDÁN — Treaghdáin = na h-ainmhithe beaga a bhíon</span>
<lb n="9651"/><span>i gceann, nó ar cheann, dhuine: míola cinn.</span></p>
<lb n="9652"/>
<lb n="9653"/><p><span>TREALLA PÓIR — Duine a bhíon ag siúl go trom ainis</span>
<lb n="9654"/><span>(aindeis).</span>
<lb n="9655"/></p>
</div>
<pb n="235"/>
<div><lb n="9656"/><p><span>TRÉAN — Tá teine thréan thíos agat = ana-láidir.  Táim</span>
<lb n="9657"/><span>go tréan = go h-ana-bhreá.  Tán tu go tréan chun gaoil</span>
<lb n="9658"/><span>do thabhairt isteach (do chómhaireamh) = go diail.</span></p>
<lb n="9659"/>
<lb n="9660"/><p><span>TREASÁILT — Nó triosáilt.  Triosáil (ó thriosálaim)</span>
<lb n="9661"/><span>suas bun do bhríste ón bpluda = fill suas é.  Triosáil i</span>
<lb n="9662"/><span>n-áirde an t-éadach ar an mbórd = bailibh, cúnlaigh isteach.</span>
<lb n="9663"/><span>Baineadh treasáilt asam = treascairt, leaga.  Baineadh</span>
<lb n="9664"/><span>treasáilt as mo phágh = íslíodh anuas é.  Thriosáil sé an</span>
<lb n="9665"/><span>leanbh suas go dtí an tsíneáil = thug caitheamh i n-áirde dhó.</span></p>
<lb n="9666"/>
<lb n="9667"/><p><span>TREASCAIRIM — Treascairíodh me = leagadh; baineadh</span>
<lb n="9668"/><span>treascairt asam.  Anso a bheidh do threascairt = a leagfar</span>
<lb n="9669"/><span>thu: a brisfar thu: a gheóbhair bás.  Fuaireas na bróga</span>
<lb n="9670"/><span>so ar a leath-threascairt = ana-shaor: ar leath a gcuid</span>
<lb n="9671"/><span>airgid: ar leath-luacha (nó leath a luacha).  Tá na h-earra</span>
<lb n="9672"/><span>ag imeacht ar a leath-threascairt anois = mórán fé bhun an</span>
<lb n="9673"/><span>méid is fiú iad.  Fan socair ar an gcathaoir nó bé go</span>
<lb n="9674"/><span>bhfuighir do threascairt.</span></p>
<lb n="9675"/>
<lb n="9676"/><p><span>TREASNA — Ná tóg orm teacht treasna ort = dul id</span>
<lb n="9677"/><span>choinnibh: brise isteach ar do chainnt: gan réiteach ná teacht</span>
<lb n="9678"/><span>leat.  Tán tu ag fás treasna = i leithead.  Scéal treasna</span>
<lb n="9679"/><span>= scéal nó cainnt a thagan treasna is a chuirean i leath-</span>
<lb n="9680"/><span>taoibh scéal eile: nó a deirtear chun é chur i leath-taoibh.</span>
<lb n="9681"/><span>Chuireas dhá mhála ar a bhfaid in sa gcairt is mála eile ar a</span>
<lb n="9682"/><span>threasna = chuireas treasna sa chairt é.  Bhuail ceist treasna</span>
<lb n="9683"/><span>orm aréir nárbh fhéidir liom í réitheach = casadh orm.  Chuireas</span>
<lb n="9684"/><span>an mála treasna anuas ar an dá cheann eile.  Ní ar 'fhaid</span>
<lb n="9685"/><span>(a fhaid) ná ar 'aoirde a bhí sé ach ar a threasna.  Níl aon</span>
<lb n="9686"/><span>treasna ionnat = leithead.  Tómhas ar mo threasna me is</span>
<lb n="9687"/><span>ar m'aoirde.  Chuir sé an tómhas ar mo threasna = treasna</span>
<lb n="9688"/><span>orm — táilliúir, cig.</span></p>
<lb n="9689"/>
<lb n="9690"/><p><span>TREASNÁIL — Tá an treasnáil ag baint leat = tu bheith</span>
<lb n="9691"/><span>ag teacht treasna ar dhaoine.  Deinfimíd go maith muna</span>
<lb n="9692"/><span>raghaimíd chun treasnála ar a chéile = chun mion-áitimh.  Nó</span>
<lb n="9693"/><span>treasnuíl.  Bím ag treasnuíl (nó ag treasnáil) ar dhuine</span>
<lb n="9694"/><span>éigint i gcómhnuí.  Fear mór treasnuíle (nó treasnála)</span>
<lb n="9695"/><span>seadh me.</span>
<lb n="9696"/></p>
</div>
<pb n="236"/>
<div><lb n="9697"/><p><span>TREASNÁLTA — Bíon an treasnáluí treasnálta.</span></p>
<lb n="9698"/>
<lb n="9699"/><p><span>TREASNÁLUÍ — Duine a bhíon ag teacht treasna ar</span>
<lb n="9700"/><span>dhuine eile.  Nuair a bhíos ag labhairt ón árdán bhí treasnáluí</span>
<lb n="9701"/><span>éigint thíos a bhí ag síor-bhrise isteach orm.  Cuir amach an</span>
<lb n="9702"/><span>treasnáluí.</span></p>
<lb n="9703"/>
<lb n="9704"/><p><span>TREASNÁN — Rud a bhíon ag gabháilt treasna.  Treas-</span>
<lb n="9705"/><span>náin na cómhlach = na cláracha a bhíon ag gabháilt treasna na</span>
<lb n="9706"/><span>cómhlach is iad greamaithe ar na cláracha a ghaibhean suas</span>
<lb n="9707"/><span>síos.  Treasnán, leis, seadh an maide buaice.</span></p>
<lb n="9708"/>
<lb n="9709"/><p><span>TREASNUÍL — Feic treasnáil.  Dá mbéadh aon fhocal</span>
<lb n="9710"/><span>ann go mbéadh aon treasnuíl ann bé ná tuigfinn é = deaca-</span>
<lb n="9711"/><span>racht: focal a thiocfadh treasna ort.  Bímíd ag treasnuíl</span>
<lb n="9712"/><span>ar a chéilig.  Ní théighean aon laga ar do chuid treasnuíola =</span>
<lb n="9713"/><span>áiteamh is aragóint.</span></p>
<lb n="9714"/>
<lb n="9715"/><p><span>TREIDHNA — Nó tradhna.  Mhuise, cola an tradhna chúghat,</span>
<lb n="9716"/><span>a bhuachail!  Cad é an cola s'ort (so ort)? — le buachail</span>
<lb n="9717"/><span>a bhéadh na chola nuair ba cheart dó bheith dúistithe.  Ceann de</span>
<lb n="9718"/><span>sna colatánaigh seadh an tradhna.</span></p>
<lb n="9719"/>
<lb n="9720"/><p><span>TRÉIGIM — Thréig sé (éadach) = d'imigh an dath as: chaill</span>
<lb n="9721"/><span>sé an dath (a dhath).  Tá mo bhríste tréigithe (tréice a deir-</span>
<lb n="9722"/><span>tear) = tréice na dhath.  Tá tart gan tréigean orm = gan</span>
<lb n="9723"/><span>staona: tart a dh'fhanan, ná fágfadh, ná lagóch.</span></p>
<lb n="9724"/>
<lb n="9725"/><p><span>TRÉINT — Ghluaiseamair linn sa tréint = i n-ana-rás:</span>
<lb n="9726"/><span>go h-ana-thapaidh.  Siúd an girriadh in sna tréintibh siúil</span>
<lb n="9727"/><span>nuair a chualaidh sé chuige na gadhair = ar luas na gaoithe.</span>
<lb n="9728"/><span>Ba dhiail an tréinte siúil a dheineamair = gluaiseacht ghéar.</span>
<lb n="9729"/><span>Siúd ar a thóir na gadhair sa tréint, nó ar tréint = go tiubh</span>
<lb n="9730"/><span>tapaidh.  Nuair a bhí na h-úbhla goidthe (goite) againn chuir-</span>
<lb n="9731"/><span>eamair in sna tréinte.  Nó treidhnt.  I lár na tréinte</span>
<lb n="9732"/><span>chaitheas stad.</span></p>
<lb n="9733"/>
<lb n="9734"/><p><span>TREIS — Cad a bheidh sa treis agat nuair a dh'fhágfad thu?</span>
<lb n="9735"/><span>= ar siúl, ar bun.  Nó i dtreis.  Cad tá i dtreis agaibh</span>
<lb n="9736"/><span>anois? = cad é an gnó, an t-adhbhar cainnte, atá ar bun</span>
<lb n="9737"/><span>agaibh?  Bí ar t'aire mar tán tu sa treis le duine maith</span></p>
</div>
<pb n="237"/>
<div><lb n="9738"/><p><span>anois = sa treó, i gcoinnibh.  Tá fhios agam gur goideadh</span>
<lb n="9739"/><span>an gluaisteán (gur deineadh éinní) ach ní rabhas-sa sa treis =</span>
<lb n="9740"/><span>ní rabhas sáite isteach ann.  Tá rud éigint sa treis ag an</span>
<lb n="9741"/><span>naomhóig ná fuil sí tagtha isteach = ar bun, i gceist, amú.</span>
<lb n="9742"/><span>Nílim i dtreis, sa treis, san obair sin = níl aon lámh agam</span>
<lb n="9743"/><span>ínti.  Níor mhaith liom dul 'na threis = dul 'na choinnibh: dul</span>
<lb n="9744"/><span>i n'ionntaoibh: dul leis, na threó: tabhairt fé.  Táthar sa</span>
<lb n="9745"/><span>treis thall i Lúndain tímpal ceist na h-Éirean = ag cómhrá,</span>
<lb n="9746"/><span>ag troid, gnó ar bun aca.  Ní rabhamair ró-gheal dá chéilig</span>
<lb n="9747"/><span>tamal ó shoin, ach níl faic sa treis eadrainn anois = sa</span>
<lb n="9748"/><span>difir: i gceist.  Tá sé sa treis go bhfuighimíd ár saoirse =</span>
<lb n="9749"/><span>sa tairngireacht: ráite: ag imeacht.  Bím héin is Tomás</span>
<lb n="9750"/><span>sa treis (i dtreis) le chéilig = le chéilig, i dtreó a chéilig, i</span>
<lb n="9751"/><span>dteannta a chéilig.  Ní raibh éinne sa treis liom nuair a</span>
<lb n="9752"/><span>bhriseas mo chos = im theannta.  Tá ceist na h-Éirean sa</span>
<lb n="9753"/><span>treis aca thall = ar siúl.  N'fheadar cé bhí sa treis léi sa</span>
<lb n="9754"/><span>droch-ghnó = sáite isteach léi sa droch-ghnó: ag cabhrú léi:</span>
<lb n="9755"/><span>lámh aige ínti.</span></p>
<lb n="9756"/>
<lb n="9757"/><p><span>TREISE — Is fearr treise aigne (nó treise tola) ná</span>
<lb n="9758"/><span>neart lámh = fuinneamh, neart.  Táim níos treise ná thu</span>
<lb n="9759"/><span>= níos láidre, níos tréine.  Tán tu go treis = go láidir</span>
<lb n="9760"/><span>tréan groidhe: go breá.  Tá an bhreis agam ort ar aoirde =</span>
<lb n="9761"/><span>táim níos aoirde ná thu.</span></p>
<lb n="9762"/>
<lb n="9763"/><p><span>TREISEACHT — Dá threiseacht í an fhiacail seadh is mó an</span>
<lb n="9764"/><span>saigheadh (pian géar) a bhíon aisti.</span></p>
<lb n="9765"/>
<lb n="9766"/><p><span>TREÓ — Táim ag dul i dtreó canna uisce = fé dhéin.</span>
<lb n="9767"/><span>Tán tu ag fágaint treó na díghe = an áit, an treó, go bhfuil</span>
<lb n="9768"/><span>an deoch.  Bhíos ag teacht as threó, nó ó threó, na cainnte.</span>
<lb n="9769"/><span>Cad é an treó atá á thabhairt ort héinig agat anois? = cáil</span>
<lb n="9770"/><span>do dhul?  Treó an aonaigh.  Chuas i dtreó gloine fuisce =</span>
<lb n="9771"/><span>sa treó 'nar cheapas go mbéadh sé, nó ag trial ar dhuine gur</span>
<lb n="9772"/><span>dhóigh liom go bhfuighinn uaidh é.  Chuas 'on oileán Tiar i</span>
<lb n="9773"/><span>dtreó na Gaoluinne.  Táimíd i dtreó a chéilig ó mhaidin =</span>
<lb n="9774"/><span>i dteannta —.  Bhfuil an cheist (an seómra, éinní) i dtreó</span>
<lb n="9775"/><span>agat fós? = réitithe, socair suas, ullmhuithe.  Chuireas an</span>
<lb n="9776"/><span>bhó i dtreó tairbh mhaith.  Chuireas an mhaise id threó = ag</span>
<lb n="9777"/><span>triall ar an áit go rabhais.  Ní ceart scata daoine óga a</span>
<lb n="9778"/><span>dh'fhágaint i dtreó a chéile mar sin.</span>
<lb n="9779"/></p>
</div>
<pb n="238"/>
<div><lb n="9780"/><p><span>TREÓIR — Táim gan chrí gan áird gan treóir = imeacht</span>
<lb n="9781"/><span>seólta.</span></p>
<lb n="9782"/>
<lb n="9783"/><p><span>TREÓRUIGHIM — Táim ag treórú chun imeachta, chun</span>
<lb n="9784"/><span>inní = am dhéanamh féinig suas chun, ag ullmhú chun -.</span></p>
<lb n="9785"/>
<lb n="9786"/><p><span>TRIAIL — Tá triail agam ort is nílean tu go ró-mhaith =</span>
<lb n="9787"/><span>tástáil.  Cuir chúgham feidhre bróg ar triail, le triail =</span>
<lb n="9788"/><span>le tástáil (is níl geárrtha orm iad do choimeád muna</span>
<lb n="9789"/><span>dtugaid triail mhaith uatha).  Thug sé ana-thriail uaidh sa</span>
<lb n="9790"/><span>gcomórtas, sa scrúdú, i n-aon tsaghas cúrsa = dhein sé go</span>
<lb n="9791"/><span>maith: triail leóin.  Thug an gluaisteán droch-thriail uaidh</span>
<lb n="9792"/><span>is níor choimeádas é.  Thug an lá ana-dhroch-thriail uaidh</span>
<lb n="9793"/><span>agus a bhreáthacht a bhí sé ar maidin = iompuigh sé amach go</span>
<lb n="9794"/><span>h-olc: níor sheasaimh sé go maith.</span></p>
<lb n="9795"/>
<lb n="9796"/><p><span>TRIAILIM — Bím ag triail gach éinní lem cheann is ní</span>
<lb n="9797"/><span>féidir liom é leigheas.  Níl trialta agam ar an lampa nua</span>
<lb n="9798"/><span>fós = ní raibh aon triail agam air: níor bhaineas triail as.</span></p>
<lb n="9799"/>
<lb n="9800"/><p><span>TRIALL — Chuireas mo lámh im póca ag triall ar</span>
<lb n="9801"/><span>hainceisiúir.</span></p>
<lb n="9802"/>
<lb n="9803"/><p><span>TRIAN — Tá dhá dtrian an leabhair léighte agam is trian</span>
<lb n="9804"/><span>uaim = dhá dtrian den leabhar.</span></p>
<lb n="9805"/>
<lb n="9806"/><p><span>TRIANTÁN — Triantán aráin = píosa maith: nó císte</span>
<lb n="9807"/><span>slán ar fad.</span></p>
<lb n="9808"/>
<lb n="9809"/><p><span>TRÍD — Bhíos ag imeacht tríd (nó thríd) an sráid = ag</span>
<lb n="9810"/><span>cur na sráide dhíom: fén sráid.  Inis an scéal tríd is tríd</span>
<lb n="9811"/><span>= ó thosach deire.  Bhí gach éinne á rá liom go raibh an tsíoch-</span>
<lb n="9812"/><span>áin déanta, ach tríd is tríd níor chreideas an scéal =</span>
<lb n="9813"/><span>d'ainneóin na cainnte go léir.</span></p>
<lb n="9814"/>
<lb n="9815"/><p><span>TRÍNSEÁLAIM — Trínseáladh me le buille chamán =</span>
<lb n="9816"/><span>cuireadh ar mí-threóir: bíod go mbéadh, béidir, ar mo</span>
<lb n="9817"/><span>chumas obair bheag a dhéanamh.  Táim trínseálta ag mo ghoile</span>
<lb n="9818"/><span>= buailte amach: máchail a bheith orm nách féidir liom me</span></p>
</div>
<pb n="239"/>
<div><lb n="9819"/><p><span>héinig a bhoga as.  Muna bhfuaireas ach 20 fén 100 sa</span>
<lb n="9820"/><span>scrúdú táim trínseálta.</span></p>
<lb n="9821"/>
<lb n="9822"/><p><span>TRIOBLÓID — Chó leisciúil ná cuirfeadh sí de thrioblóid</span>
<lb n="9823"/><span>uirthi héinig an doras a dhúna = dua.  Tá trioblóid mhaith ar</span>
<lb n="9824"/><span>an bhfear bocht indiubh = é breóite go leór: pianta air.</span>
<lb n="9825"/><span>Tá sé trioblóideach a dhóthin indiubh = mhí-shuaineasach: dua</span>
<lb n="9826"/><span>na breóiteachta air.</span></p>
<lb n="9827"/>
<lb n="9828"/><p><span>TRIOLLABHAIT — Triollauit a deirtear.  Buaileadh i</span>
<lb n="9829"/><span>n-aon triollabhait amháin é síos leis an bhfaill ar an dtráigh =</span>
<lb n="9830"/><span>tuitim trom marbh: an fhuaim a dheinfeadh an tuitim sin.</span>
<lb n="9831"/><span>bhí scata mór bollán ag teacht anuas tríd an sráid i n-aon</span>
<lb n="9832"/><span>triollabhait amháin = i n-aon scata amháin is glór trom na</span>
<lb n="9833"/><span>gcos aca.  Is diail an triollabhait daoine iad = scata mór</span>
<lb n="9834"/><span>daoine, cig., a rithfeadh amach as tig a bhéadh tré theine, nó</span>
<lb n="9835"/><span>a bhrúghfadh amach tréis an Aifrin.  Thuit an falla i n-aon</span>
<lb n="9836"/><span>triollabhait amháin.  Thuiteas i n-aon triollabhait amháin</span>
<lb n="9837"/><span>anuas den mbórd = tuitim i n-aonacht, tuitim díreach gan</span>
<lb n="9838"/><span>greim a dh'fháilt ar éinní: tuitim is buille trom.  Cuir</span>
<lb n="9839"/><span>uait an triollabhait = fuaim throm led chosa.</span></p>
<lb n="9840"/>
<lb n="9841"/><p><span>TRIOMACH — Fuaireamair cúpla lá triomaigh = cúpla lá</span>
<lb n="9842"/><span>go raibh triomú ionnta.  Tá breis triomaigh ag eiríghe anois.</span>
<lb n="9843"/><span>Nuair a bheidh an cith imithe bheidh sé 'na thriomach arís =</span>
<lb n="9844"/><span>triomach, triomú, bheith ann.</span></p>
<lb n="9845"/>
<lb n="9846"/><p><span>TRIOMUIGHIM — Thriomaigh an tobar (suas) ar fad =</span>
<lb n="9847"/><span>d'imigh an t-uisce as.  Tá sé 'na bháistigh anois ach triomóidh</span>
<lb n="9848"/><span>sé ar a ball.  Nuair a thriomaigh an bád = nuair a tháinig</span>
<lb n="9849"/><span>sí i dtalamh is gur imigh an t-uisce uaithi.  Thriomóch an</span>
<lb n="9850"/><span>bithúnach me muna mbéadh gur saoradh me = chuirfeadh sé</span>
<lb n="9851"/><span>ó chainnt, ó aighneas, me: mharóch sé me: bhéinn trim aige.</span>
<lb n="9852"/><span>bhí sé ag cainnt go rábach ach nuair a tháinig an máistir</span>
<lb n="9853"/><span>isteach do thriomuigh sé, do thriomuigh sé suas = stad sé den</span>
<lb n="9854"/><span>gcainnt.  Thriomuíos é le h-aon bhuille amháin dem theangain.</span></p>
<lb n="9855"/>
<lb n="9856"/><p><span>TRIOP — Tá triop treap suas síos an staighre agat ó</span>
<lb n="9857"/><span>mhaidin = buala suas síos is cnagarnach cos ar siúl agat.</span></p>
<lb n="9858"/>
<lb n="9859"/><p><span>TRIOPAL — Ní deacair triopal an sparáin a thabhairt i</span></p>
</div>
<pb n="240"/>
<div><lb n="9860"/><p><span>n-áirde nuair ná bíon puínn ann = tóin: é dh'fhollamhú.  Tá</span>
<lb n="9861"/><span>triopal do chasóige (do chóta) fliuch = a h-íochtar thiar.  Tá</span>
<lb n="9862"/><span>triopal an áruis i n-áirde = tá sé follamh.  Bhíomair ag cor</span>
<lb n="9863"/><span>le chéilig ach tugadh mo thriopal i n-áirde = leagadh me.</span>
<lb n="9864"/><span>Nuair a bhíon an triopal i n-áirde bíon duine ar a bhéal is ar</span>
<lb n="9865"/><span>aghaidh le ceart.  Bhí triopal treapal aige ag teacht go dtí</span>
<lb n="9866"/><span>an dtig = é ag siúl go trom: coiscéim fhada fhánach throm</span>
<lb n="9867"/><span>aige.</span></p>
<lb n="9868"/>
<lb n="9869"/><p><span>TRIOPAL — Nuair a dh'fhiarthuíos de an dtiocfadh sé ní</span>
<lb n="9870"/><span>raibh aige ach triopal-treapal = neúmhdar neámhdar.  Bhí</span>
<lb n="9871"/><span>scéal triopal-treapail aca = béidir agus béidir eile agus</span>
<lb n="9872"/><span>mar sin.  Tá an scáth fearthaine 'na thriopal-treapal agat</span>
<lb n="9873"/><span>= gan aon bhonn fé: ag luasca anonn is anall: guagach.</span>
<lb n="9874"/><span>Fáisc an t-árdán go maith le chéile is ná bíodh sé 'na thriopal</span>
<lb n="9875"/><span>treapal agat = ag faire ar thuitim: guagach.</span></p>
<lb n="9876"/>
<lb n="9877"/><p><span>TRIOPALACH — Tá an t-aprún deas triopalach agat =</span>
<lb n="9878"/><span>fáiscithe, gan bheith giobalach.  Gúna triopalach = ná béadh</span>
<lb n="9879"/><span>ag dul síos go dtí bonnuíocha na gcos: ná béadh liobarnach.</span></p>
<lb n="9880"/>
<lb n="9881"/><p><span>TRITHEAMH — Tháinig tritheamh gáirí orm = brise gáirí</span>
<lb n="9882"/><span>gurb é mo dhícheal — nó thairis — é dh'úmpar.  Bhíos i dtrith-</span>
<lb n="9883"/><span>eamh casachtaighe = taom casachtaighe a leanfadh ar feadh</span>
<lb n="9884"/><span>tamail.</span></p>
<lb n="9885"/>
<lb n="9886"/><p><span>TRIUTH — Nó triuch.  Ní thabharfainn deich triuth ort = ní</span>
<lb n="9887"/><span>thabharfainn faic — le rud gan mhaith.  Sé (nó sí) is measa sa</span>
<lb n="9888"/><span>phaca é (í).  Tá triuch ar ceann.  Tá aon triuth agam.</span>
<lb n="9889"/><span>Tagan casachtach 'na trithí troma ar dhuine nuair a bhíon an</span>
<lb n="9890"/><span>triuth (aicíd é sin) air.</span></p>
<lb n="9891"/>
<lb n="9892"/><p><span>TROID — Scaoilfead troid leat — i n-imirt chártaí =</span>
<lb n="9893"/><span>tabharfad fút chun tu choimeád ón gcluiche, nó chun é bhaint</span>
<lb n="9894"/><span>amach dom héinig.</span></p>
<lb n="9895"/>
<lb n="9896"/><p><span>TROIG — Ní raghaidh troig díom an aon aonach = faic: ní</span>
<lb n="9897"/><span>raghad i n-aochor.</span></p>
<lb n="9898"/>
<lb n="9899"/><p><span>TROM — Bean trom seadh í = tá meáchaint mhór ínti.</span>
<lb n="9900"/><span>Nách trom an bhean í?  Ach, tá sí 'na bean throm = tá sí ag</span></p>
</div>
<pb n="241"/>
<div><lb n="9901"/><p><span>úmpar linbh.  Má bhíon múinteóir istig ó scoil cuireann</span>
<lb n="9902"/><span>san leath-trom ar na múinteóirí eile = breis oibre.  Tá</span>
<lb n="9903"/><span>leath-trom ar an dtaobh so den gcárr = leath-cheann air</span>
<lb n="9904"/><span>ag an mbreis mheáchaint.</span></p>
<lb n="9905"/>
<lb n="9906"/><p><span>TROMÁN — Tá tromán im chasóig ag an (nó ón) mbáistigh =</span>
<lb n="9907"/><span>í bheith níos truime: rud trom.  Táim ag dul i dtromán =</span>
<lb n="9908"/><span>i meáchaint.  Tugadh tromáinín beag bíd chúgham mar</span>
<lb n="9909"/><span>dhínnéar.  Sé an tromán a bhíon ag coimeád na feirste sa</span>
<lb n="9910"/><span>turan (nó turn).</span></p>
<lb n="9911"/>
<lb n="9912"/><p><span>TROMLUIGHE — Tagan an obair 'na thromluighe i n-aonacht</span>
<lb n="9913"/><span>ar na daoine san earrach = i n-aon ualach trom amháin.</span>
<lb n="9914"/><span>Cuirtear é i gcomórtas le tromluighe na leapan é nuair</span>
<lb n="9915"/><span>a meastar go mbítear ag tuitim le faill nó i bpúnc</span>
<lb n="9916"/><span>uathbhásach.</span></p>
<lb n="9917"/>
<lb n="9918"/><p><span>TROMMPALÁN — Ainmhí beag ar nós na ciaróige a</span>
<lb n="9919"/><span>bhíon ana-mhall sa tsiúl.  Trommpalán duine = duine gan</span>
<lb n="9920"/><span>siúl, nó gan bheith go maith chun siúil.</span></p>
<lb n="9921"/>
<lb n="9922"/><p><span>TROSCA — Tá trosca ar fheóil ann indiubh.  Táim ag</span>
<lb n="9923"/><span>déanamh trosca ar fheóil, ar éinní.  Bíon troscaí fada le</span>
<lb n="9924"/><span>déanamh agam agus gan orm ach droch-chothú = tamalacha fada</span>
<lb n="9925"/><span>gan bhia.</span></p>
<lb n="9926"/>
<lb n="9927"/><p><span>TRUAGHÁN — Duine nó ainmhí go mbéadh truagh agat dó:</span>
<lb n="9928"/><span>bhéadh laige éigint cuirp ag baint leis.  Truaghán fir, mná,</span>
<lb n="9929"/><span>bó, gamhna = suarach, nó beag dá aois.</span></p>
<lb n="9930"/>
<lb n="9931"/><p><span>TRUAGHNAIRT — Duine go mbéadh luige chorportha air:</span>
<lb n="9932"/><span>go mbéadh truagh agat dó.  Truaghán nó truaghnairtín.</span></p>
<lb n="9933"/>
<lb n="9934"/><p><span>TRUCAIL — Na trucailí fáilte rómhat = mórán díobh —</span>
<lb n="9935"/><span>de sna fáiltí.</span></p>
<lb n="9936"/>
<lb n="9937"/><p><span>TRÚIN — Is mó rud mar thrúin bháis ann = cúis bháis; a</span>
<lb n="9938"/><span>thugan an bás leótha.  Cad é an trúin bháis a bhí aige t'athair?</span>
<lb n="9939"/><span>= bun báis: cúis bháis.  Cad é an trúin go bhfuil na prátaí</span>
<lb n="9940"/><span>caillte i mbliana?  Ceal cré?  Ní h-eadh.  Tá réiteach</span>
<lb n="9941"/><span>níosa fearr ná san air.</span>
<lb n="9942"/></p>
</div>
<pb n="242"/>
<div><lb n="9943"/><p><span>TRUIP — Bhuaileas truip ar an asal = buille chois.  Bhíos</span>
<lb n="9944"/><span>ag gabháil de thruipeana ar an ndoras = á bhuala lem bróig.</span>
<lb n="9945"/><span>Níl aon leigheas ar an scéal de thruip na h-uaire = in san</span>
<lb n="9946"/><span>am fé láthair.</span></p>
<lb n="9947"/>
<lb n="9948"/><p><span>TRUIPEÁLAIM — Thruipeáil sé an doras = bhí ag buala</span>
<lb n="9949"/><span>truipeana air.  Thruipeáil sé mo chaipín tréis é bhaint dem</span>
<lb n="9950"/><span>cheann.  Ní deas an nós bheith ag truipeáil gach aon chloch a</span>
<lb n="9951"/><span>chítear ar an mbóthar.</span></p>
<lb n="9952"/>
<lb n="9953"/><p><span>TRUIST — Baineadh truist as an mbuachail a shuidh síos</span>
<lb n="9954"/><span>ar stól a bhí ar tinneal fé = tuitim trom.  Bhuaileas mo</span>
<lb n="9955"/><span>chos i gcoinnibh cloiche is baineadh truist asam.</span></p>
<lb n="9956"/>
<lb n="9957"/><p><span>TRÚMPA — Ní thabharfainn trúmpa gan teanga ort ná</span>
<lb n="9958"/><span>madra alla gan fiacail = faic.  Ní mór an luach an lá san</span>
<lb n="9959"/><span>thu.</span></p>
<lb n="9960"/>
<lb n="9961"/><p><span>TRUS — Turas.  Bhíos ag cainnt leat trus = uair, aon</span>
<lb n="9962"/><span>uair amháin.  Tá an plúr gann anois is ní bhfuighfá thar cloch</span>
<lb n="9963"/><span>de sa trus sa tsiopa = gach uair a raghfá á lorg.  Bímíd i</span>
<lb n="9964"/><span>mbun na h-oibre ar ár dtrus = mise indiubh, duine eile</span>
<lb n="9965"/><span>amáireach, duine eile an lá 'na dhiaidh sin: ansan mise aríst,</span>
<lb n="9966"/><span>agus mar sin tímpal.  Ní beag liom an cúram san ar mo</span>
<lb n="9967"/><span>thrus = nuair a thagan mo thrus.  Bíon oíthe shaoire aige sna</span>
<lb n="9968"/><span>cailíní ar a dtrus.  Ní bhíon na ceachta foghlumtha agat aon</span>
<lb n="9969"/><span>trus.  Chuas ar na rásana is tá luach mo thruis agam mar</span>
<lb n="9970"/><span>thógas cúpla púnt = luach m' aistir: rud a dhíol me as an</span>
<lb n="9971"/><span>aistear.  Bíon fáilte rómhat gach aon trus a thagan tu.</span>
<lb n="9972"/><span>Thugas trus ar an áit sin.</span></p>
<lb n="9973"/>
<lb n="9974"/><p><span>TRUSÁLAIM — Trusáil suas an mhóin = bailigh, cúnlaigh.</span>
<lb n="9975"/><span>Trusáil suas do ghúna as an bpluda: do mhuinithirle.</span>
<lb n="9976"/><span>Tugadh trúsailt mhaith dhom amuigh ar an bpáirc le h-aon</span>
<lb n="9977"/><span>ghuala amháin = baineadh trusáilt asam = tógadh liom is</span>
<lb n="9978"/><span>síneadh me.  Baineadh trusáilt as mo phágh = íslíodh é: leaga</span>
<lb n="9979"/><span>anuas.  Fuaireas trusáilt is me ag rith síos, mar shleamh-</span>
<lb n="9980"/><span>nuíos is tógadh liom.  Bainean boga den dtalamh le</span>
<lb n="9981"/><span>trusáilt.  Tá na páipéirí trusálta go deas agat ar an</span>
<lb n="9982"/><span>mbórd = curtha le chéile go slachtmhar.</span>
<lb n="9983"/></p>
</div>
<pb n="243"/>
<div><lb n="9984"/><p><span>TRUSÓIREACHT — Bím ag trusóireacht = ag tabhairt truis</span>
<lb n="9985"/><span>bheaga anso is ansúd.</span></p>
<lb n="9986"/>
<lb n="9987"/><p><span>TUAIRGÍN — Tuairgín de bhean theann láidir = bean</span>
<lb n="9988"/><span>chruaidh théagartha.</span></p>
<lb n="9989"/>
<lb n="9990"/><p><span>TUAIRIM — Tabhair tuairim do (de) cé mhéid airgid</span>
<lb n="9991"/><span>atá agam.  Nílim ar aon tuairim leat = aigne: ní mar a</span>
<lb n="9992"/><span>chéile do thuairim-se is mo thuairim-se.  Is dóigh liom gur</span>
<lb n="9993"/><span>focal iasachta é sin, ach tá daoine ann ná fuil ar an dtuairim</span>
<lb n="9994"/><span>sin = nách é sin an tuairim atá aca.  Ní h-aon mhaith dhuit</span>
<lb n="9995"/><span>bheith ag caitheamh thuairimí = bheith ag tuairimiú.  Ní ceart</span>
<lb n="9996"/><span>duit bheith ag cainnt as tuairim = gan ach tuairim nó tuairimí</span>
<lb n="9997"/><span>bheith laistiar den gcainnt agat.  Sé mo thuairim ar do</span>
<lb n="9998"/><span>Ghaoluinn (nó ded Ghaoluinn) go bhfuil sí go maith = sé an</span>
<lb n="9999"/><span>tuairim atá agam di, nó uirthi.  Tuairim an lae seo anuiridh</span>
<lb n="10000"/><span>do buaileadh breóite me = i gcómhaireamh an lae seo, nó</span>
<lb n="10001"/><span>tímpal is mar sin.  Sé an tuairim a thugadar ar chuma na</span>
<lb n="10002"/><span>spéire go raibh aimsir bhreá go deó air = sin é an éifeacht</span>
<lb n="10003"/><span>a bhaineadar as chuma na spéire.  Fuaireas an scian san</span>
<lb n="10004"/><span>áit go raibh mo thuairim = sa mball gur mheasas go bhfuighinn</span>
<lb n="10005"/><span>í.  Ní fearra bheith ag caitheamh tuairimí ar cad a thuitfidh</span>
<lb n="10006"/><span>amach amáireach = ag tuairimíocht ar —.  Níl fhios agam</span>
<lb n="10007"/><span>cáil do dhul ach tá tuairim agam do = 'na thaobh.  Chaitheas</span>
<lb n="10008"/><span>tuairim go mbéadh an lá breá = mheághas.  Tá mo thuairim</span>
<lb n="10009"/><span>le h-í theacht amáireach = sé mo thuairim go dtiocfaidh sí.</span>
<lb n="10010"/><span>bhí tuairim agam go rabhais níos óige ná san = bhíos i n-amhras:</span>
<lb n="10011"/><span>mheasas.  Sé mo mhór-thuairim go — = sé mo thuairim</span>
<lb n="10012"/><span>láidir, go macánta.  Bhíos ag tabhairt tuairime, tuairimí</span>
<lb n="10013"/><span>= ag tuairimiú.  Tá tuairim airgid agam ort = tá tuairim</span>
<lb n="10014"/><span>agam go bhfuil airgead agat.  Tabhair do thuairim fén</span>
<lb n="10015"/><span>gceist = abair cad is dóigh leat tímpal na ceiste.  Fuaireas</span>
<lb n="10016"/><span>post san áit ná raibh puínn tuairime agam do = san áit</span>
<lb n="10017"/><span>nár mheasas puínn go bhfuighinn post.  Tá saibhreas anso</span>
<lb n="10018"/><span>in sna tithe nách tuairim puínn.  Ní chuirfinn féd thuairim</span>
<lb n="10019"/><span>go ndeinfá a leithéid = ní mheasfainn go —; ní chuirfinn</span>
<lb n="10020"/><span>id threó.  An dtabharfá tuairim do cad tá im dhorn? =</span>
<lb n="10021"/><span>cad is dóigh leat atá —?  Dheinis an gníomh uasal is ní</span>
<lb n="10022"/><span>chuirfinn a mhalairt fé tuairim (= féd thuairim).  Ní</span>
<lb n="10023"/><span>cuirfí fém thuairim go deó é = ní bhéadh aon amhras ag éinne</span>
<lb n="10024"/><span>go ndeinfinn é: ní measfaí aon ní eile dhom ach go ndeinfinn</span></p>
</div>
<pb n="244"/>
<div><lb n="10025"/><p><span>é  Tá sé 'na shagart anois is níor mheasas riamh aon rud</span>
<lb n="10026"/><span>eile dho.  Tá na tuairimí go léir dulta i gcoinnibh na</span>
<lb n="10027"/><span>ndaoine a deireadh go mbrisfí an tsíocháin.</span></p>
<lb n="10028"/>
<lb n="10029"/><p><span>TUAIRIMÍGHIM — Thuairimíos go dtiocfadh an bháisteach =</span>
<lb n="10030"/><span>bé mo thuairim.  Ní thuairimeófá cad a fuaireas ar an mbó</span>
<lb n="10031"/><span>= ní bhuailfá le tuairim.  Ní thuairimeóin go deó dho go</span>
<lb n="10032"/><span>n-iompóch sé amach 'na spiaire.  Níor thuairimíos aon lá</span>
<lb n="10033"/><span>riamh go bhféadfá an talamh a thabhairt dom = me leaga.</span></p>
<lb n="10034"/>
<lb n="10035"/><p><span>TUAIRIMÍOCHT — Sé tuairimíocht na ndaoine anso go</span>
<lb n="10036"/><span>leanfaidh an tsíocháin = tuairimí a bhíon ag imeacht is á</span>
<lb n="10037"/><span>ndéanamh is á gcaitheamh.  Bíon tu ag tuairimíocht i gcómhnuí</span>
<lb n="10038"/><span>= ag caitheamh tuairimí.  Ní théighean aon laga ar an áit seo</span>
<lb n="10039"/><span>ach ag síor-thuairimíocht.</span></p>
<lb n="10040"/>
<lb n="10041"/><p><span>TUAIRISC — Tá sí imithe ar thuairisc na gcaorach = á</span>
<lb n="10042"/><span>lorg.  Bhí an máistir ag cur tuairisce (nó tuairiscí) féachaint</span>
<lb n="10043"/><span>cé bhris an fhinneóg = ag fiarthú, ag cur ceisteana, ag lorg</span>
<lb n="10044"/><span>eólais.  Nuair a chuala go raibh sí breóite chuas ar a tuairisc</span>
<lb n="10045"/><span>= féachaint conns a bhí sí: á féachaint.  Bhíodar le bheith</span>
<lb n="10046"/><span>anso ar a 3 ach níl aon tuairisc ortha fós = níl aon bhlúire</span>
<lb n="10047"/><span>díobh le feiscint.  Thugas trus ar thuairisc Sheáin.</span></p>
<lb n="10048"/>
<lb n="10049"/><p><span>TUAIRTEÁIL — Thugas tuairteáil mhaith dhó = súisteáil</span>
<lb n="10050"/><span>mhaith: tuargaint throm: búrdáil: brúgha: buala tréan</span>
<lb n="10051"/><span>trom.</span></p>
<lb n="10052"/>
<lb n="10053"/><p><span>TUAISCEARTACH — Duine tuaisceartach = garbh: mí-</span>
<lb n="10054"/><span>shéimh: duine goirgeach gur deacair réiteach leis.  Ní</span>
<lb n="10055"/><span>ghlacfadh sé aon chainnt uait gan an taobh garbh a theasbáint.</span>
<lb n="10056"/><span>Coitianta bíon sé deacair rudaí a chur i dtuiscint do.</span></p>
<lb n="10057"/>
<lb n="10058"/><p><span>TUAR — Is olc an tuar ar an lá an ghaoth bheith ag aistriú =</span>
<lb n="10059"/><span>cómhartha.  Is maith an tuar ar an lá amáireach an oíthe</span>
<lb n="10060"/><span>anocht bheith chó ciúin.  Is olc an tuar dúinn an scéal bheith</span>
<lb n="10061"/><span>mar sin = droch-chuma ar an gcúrsa seadh an scéal —.  Is</span>
<lb n="10062"/><span>olc an tuar do dhaoine na gais bheith glas is gan faic fútha =</span>
<lb n="10063"/><span>ní dheárthuíon an scéal go maith i n-aochor dóibh.  Is olc an</span>
<lb n="10064"/><span>tuar chun maireachtaint na prátaí bheith chó mion san.  Ní</span>
<lb n="10065"/><span>maith an tuar é má buailtear an coga aríst i n-Éirin = maise.</span>
<lb n="10066"/></p>
</div>
<pb n="245"/>
<div><lb n="10067"/><p><span>Is olc an tuar do sna h-iascairí gan aon cheannach bheith ar an</span>
<lb n="10068"/><span>iasc = bail, slí, cómhartha roim ré.  Is olc an tuar mná óige</span>
<lb n="10069"/><span>thu (deirtear le fear bocht nó fear gan mhaith) = dréir</span>
<lb n="10070"/><span>cosúlachta is olc an taca thu chun í chothú, chun í choimeád suas,</span>
<lb n="10071"/><span>chun cúram ceart a dhéanamh di.</span></p>
<lb n="10072"/>
<lb n="10073"/><p><span>TUARAIM — Líon a thuara = a gheala le h-é chur amach fén</span>
<lb n="10074"/><span>spéir.</span></p>
<lb n="10075"/>
<lb n="10076"/><p><span>TUARGAIM — Tá Máire thíos ag an sruthán ag tuargaint</span>
<lb n="10077"/><span>éadaighe.</span></p>
<lb n="10078"/>
<lb n="10079"/><p><span>THUAS — Níl an chrú thuas ag an ngabha fós = fén gcapal.</span></p>
<lb n="10080"/>
<lb n="10081"/><p><span>TUATH — Ar an dtuath a riugadh me.</span></p>
<lb n="10082"/>
<lb n="10083"/><p><span>TUATA — Éist do bhéal, a thuata = duine gan eólas.</span>
<lb n="10084"/><span>Ceárduí an taobh eile.  Bé go bhfuil an peann agat ach níl</span>
<lb n="10085"/><span>ionnat ach tuata tímpal gréasuíochta.  Nó tuatach.  Níl aon</span>
<lb n="10086"/><span>mheas agam ar thuataigh an pharóiste sin = cábóga.</span></p>
<lb n="10087"/>
<lb n="10088"/><p><span>TUATHAL — Tá an gnó déanta ar dtuathal agat = i slí</span>
<lb n="10089"/><span>cham, sa tslí cham.  Ar deiseal = an tslí cheart.  Tá gach</span>
<lb n="10090"/><span>rud ar dtuathal anso = taobh síos suas.  Thugas casa tuathail</span>
<lb n="10091"/><span>= i leith na lámha clé: sa treó neamhcheart.  Casa deisil =</span>
<lb n="10092"/><span>an taobh eile.  Tá sí ró-ghlic chun an taobh tuathail a theas-</span>
<lb n="10093"/><span>báint = an taobh cam malluithe: an droch-mhianach atá ínti</span>
<lb n="10094"/><span>a theasbáint.  Nuair a bhíon an taobh tuathail (de chasóig)</span>
<lb n="10095"/><span>amach bíon an taobh deas isteach.  Chuir sé air an chasóg</span>
<lb n="10096"/><span>taobh tuathail isteach is an taobh deas amach.  Tuille an</span>
<lb n="10097"/><span>tuathail (tuille den dtuathal) chúghat = tuille an donais, nó</span>
<lb n="10098"/><span>den ndonas.  Tá an áit 'na chíl-tuathail = 'na réaba roilge:</span>
<lb n="10099"/><span>bun-ós-cionn go dona.  Roinnt de sna daoine a bhí ar</span>
<lb n="10100"/><span>dtuathal (= ag taobhú le Sasana) táid ar deiseal anois</span>
<lb n="10101"/><span>(= ar thaobh na h-Éirean, dílis d'Éirin).</span></p>
<lb n="10102"/>
<lb n="10103"/><p><span>TUATHALÁN — Níl ann ach tuathalán fir ná feadair faic =</span>
<lb n="10104"/><span>duine gan eólas gan síbhíaltacht: duine tuathalach, go mbíon</span>
<lb n="10105"/><span>dearúid á ndéanamh aige is mar sin de.</span></p>
<lb n="10106"/>
<lb n="10107"/><p><span>TUBAIST — Bhí an saol ag dul im choinnibh ach buaileadh</span></p>
</div>
<pb n="246"/>
<div><lb n="10108"/><p><span>buille na tubaiste ar fad orm nuair a dóghadh mo thig = an</span>
<lb n="10109"/><span>buille a chuir bárr ar an ndonas: a chríochnuigh amach an mí-</span>
<lb n="10110"/><span>ádh: buille a chuaidh ana-olc dom.  Chuas 'on mbaile mór,</span>
<lb n="10111"/><span>agus ní h-ag áireamh na tubaiste é, thugas fiche púnt ag cean-</span>
<lb n="10112"/><span>nach earraí = gan tubaist an scéil d' áireamh i n-aochor:</span>
<lb n="10113"/><span>gan an méid a dh'imigh briollach do thabhairt isteach (i n-aochor):</span>
<lb n="10114"/><span>lasmuigh de bhreall an chúrsa.</span></p>
<lb n="10115"/>
<lb n="10116"/><p><span>TUGAIM. — Ní féidir linn an obair seo a dhéanamh, is</span>
<lb n="10117"/><span>caithfimíd tabhairt suas = eiríghe as, géille.  Chaitheas tabhairt</span>
<lb n="10118"/><span>suas aige sna cnapáin a bhí ar mo chosa is an rásúr a thabhairt</span>
<lb n="10119"/><span>dóibh, nó ortha = chaitheas an siúl a chur uaim nó pé ní a bhí</span>
<lb n="10120"/><span>á dhéanamh agam.  Ní fada a thug an siopa ann mar chuaidh</span>
<lb n="10121"/><span>sé i bhfiacha.  Thugas seachtain ag obair = chaitheas.  Ní</span>
<lb n="10122"/><span>féidir liom an léim sin a thabhairt = a chaitheamh, a dhéanamh.</span>
<lb n="10123"/><span>Thug an falla = thuit.  Thug iall mo bhróige = bhris.  Thug mo</span>
<lb n="10124"/><span>bhróga = tháinig brise is máchail ionnta is níor fhéadadar a</span>
<lb n="10125"/><span>ngnó a dhéanamh.  Tá an teine ag tabhairt = ag múcha.  Thug</span>
<lb n="10126"/><span>an coiste daor me = dhaoradar me (i pé ní a bhí im choinnibh).</span>
<lb n="10127"/><span>Thugas suas an mhúinteóireacht = d'eiríos as: chrochas suas</span>
<lb n="10128"/><span>i.  Ta sé tugtha suas dó gusab é an duine is fearr chuin</span>
<lb n="10129"/><span>Gaoluinne anso = tá sé ráite admhuithe 'na thaobh.  An</span>
<lb n="10130"/><span>gníomh san a dheineas thug sé mí-chlú orm = thairig.  Tá na</span>
<lb n="10131"/><span>sicíní go léir tugtha amach (as na b-uibhe) ag an gcearc.</span>
<lb n="10132"/><span>Má tán tu chó cruaidh san orm caithfidh me an post a thabhairt</span>
<lb n="10133"/><span>suas = a chaitheamh suas, a chaitheamh uaim.  Ní féidir liom aon</span>
<lb n="10134"/><span>Béarla a thabhairt leis an bhfocal san = do chur air.  Ní</span>
<lb n="10135"/><span>féidir liom an focal san do thabhairt chun cainnte = é chur ag</span>
<lb n="10136"/><span>obair i gcainnt.  Níl ag teacht liom an lá san a thabhairt</span>
<lb n="10137"/><span>chun mo chuímhnte = greim a dh'fháilt air lem chuímhne.  Thuga-</span>
<lb n="10138"/><span>mair a h-aghaidh (aghaidh an bháid) san ngaoith = i gcoinnibh na</span>
<lb n="10139"/><span>gaoithe.  Bhíos ag tabhairt m'aimsire (na h-aimsire) ag</span>
<lb n="10140"/><span>foghluim na céirde.  Nuair a bheidh an aimsir tugtha agam</span>
<lb n="10141"/><span>tosnód ar phágh a tharac.  Níor thugais an déanamh ceart ar</span>
<lb n="10142"/><span>an gcamán = níor chuiris an cló ceart air.  Bhí an ceann</span>
<lb n="10143"/><span>á thabhairt chun an tailimh aige is na cosa ag lúbarnaigh fé ag</span>
<lb n="10144"/><span>an meisce = ag tuitim i dtreó na talún.  Tugaim mo lán-</span>
<lb n="10145"/><span>toil duit leis an gcleamhnas a dhéanamh = tá lán-chead agat</span>
<lb n="10146"/><span>uaim chun —.  Tá an fear bocht tugtha suas ag an sagart</span>
<lb n="10147"/><span>is ag an ndochtúir = deirid go bhfuighfidh sé bás: ná tioc-</span>
<lb n="10148"/><span>faidh sé as.  Tugan an chainnt sin ciall an fhocail amach =</span></p>
</div>
<pb n="247"/>
<div><lb n="10149"/><p><span>nochtan.  Ní féidir liom me héinig a thabhairt r scríobh-</span>
<lb n="10150"/><span>nóireacht na Gaoluinne = m'íntin is m'aigne do chur ag obair</span>
<lb n="10151"/><span>ar an scríobhnóireacht agus gan bac le h-éinní eile.  Níl aon</span>
<lb n="10152"/><span>tabhairt in sa ngort san = ní féidir leis aon rud a chur ag</span>
<lb n="10153"/><span>fás.  Níl tabhairt na féasóige ionnat.  Thugas na cosa don</span>
<lb n="10154"/><span>mbóthar = chuireas sa tsiúl.  Ní feidir liom brí a thabhairt</span>
<lb n="10155"/><span>leis an bhfocal san duit = ciall a bhaint amach as.  Chuirfeadh</span>
<lb n="10156"/><span>sé stró ar éinne a thabharfadh cainnt dó = a labharfadh leis.</span>
<lb n="10157"/><span>Níl tabhairt an fhéir sa pháirc.  As an áit seo a thug mo mhuíntir</span>
<lb n="10158"/><span>a n-ainm = a fuaireadar, a thairigíodar.  Bhí ana-obair ag an</span>
<lb n="10159"/><span>ndlígheadóir na h-oighrí cearta a thabhairt isteach, a thabhairt</span>
<lb n="10160"/><span>chun baile = dhéanamh amach.  Thugas an litir fém láimh =</span>
<lb n="10161"/><span>chuireas m'ainm léi.  Thugas suas i lár an ráis = níor</span>
<lb n="10162"/><span>dheineas a thuille reatha as san amach.  Bhí ana-oíthe 'thabhairt</span>
<lb n="10163"/><span>amach againn = ithe is ól is ceól is amhráin is spórt is mar</span>
<lb n="10164"/><span>sin: agus cainnt leis.  Tán tu ana-thugtha do sna leabhartha</span>
<lb n="10165"/><span>= ana-spéis agat ionnta, is tu ag gabháilt dóibh go minic.</span>
<lb n="10166"/><span>Ní thabharfainn isteach don ráfla san = ní ghéillfinn, ní</span>
<lb n="10167"/><span>chreidfinn é.  Chodaluíos go h-olc aréir, ach an méid nár</span>
<lb n="10168"/><span>chodaluíos aréir tabharfad suas anocht é = an méid a chailleas</span>
<lb n="10169"/><span>aréir codalód anocht é.  An t-am a thugas díomhaoín ar</span>
<lb n="10170"/><span>maidin ní mór dom é thabhairt suas fén oíthe = cúiteamh a</span>
<lb n="10171"/><span>dhéanamh ann: an méid oibre ba cheart dom a dhéanamh ar</span>
<lb n="10172"/><span>feadh an ama san a dhéanamh fén oíthe.  Aon rud a thabhairt</span>
<lb n="10173"/><span>suas mar sin.  Thug sé orm gan dul ann = mheall sé me chun</span>
<lb n="10174"/><span>gan dul ann.  A 6 is a 7 agus sin a 13: cuir síos an 3 agus</span>
<lb n="10175"/><span>tabhair leat an 1.  Bhí furmhór mo nirt tugtha tréis cas-</span>
<lb n="10176"/><span>tuíocha is annró n-a h-oíthe = caite.  Ní bheidh sé ar ár gcumas</span>
<lb n="10177"/><span>an méid sin oibre a thabhairt amach fé n-a 3 a chlog = a</span>
<lb n="10178"/><span>chríochnú.  I n-imirt na gcártaí tugan an má mór breis</span>
<lb n="10179"/><span>leis i gcómhnuí.  Ní féidir liom aon tuiscint a thabhairt</span>
<lb n="10180"/><span>liom as an gcainnt = a bhaint amach dom héinig.  Ba bheag</span>
<lb n="10181"/><span>nár thugas an rás liom = nár thógas, nár bhuadhas.  Is maith</span>
<lb n="10182"/><span>liom bheith ag iománuíocht ach ná deinim-se tuirseach thu = ná</span>
<lb n="10183"/><span>cuirim-se tuirse ort.  Tá Cáit i mbéal a tugtha amach = tá</span>
<lb n="10184"/><span>sí i n-aois a pósta: ullamh chun déanamh di féinig.  Nuair a</span>
<lb n="10185"/><span>bhíon duine amhlaidh bíon sé chun reatha má bhíon go deó.  Bhí</span>
<lb n="10186"/><span>Seán á thabhairt amach agam sa rás = á thraocha.</span></p>
<lb n="10187"/>
<lb n="10188"/><p><span>TUIGIM — Ní féidir liom aon tuiscint a bhaint as an</span>
<lb n="10189"/><span>bhfocal = aon chiall.  Tá an chainnt sin le tuiscint = is féidir</span></p>
</div>
<pb n="248"/>
<div><lb n="10190"/><p><span>í thuiscint.  Tuigim dom héinig go mbeidh an lá breá = tá sé</span>
<lb n="10191"/><span>meáite agam, táim á cheapa: táim á thuiscint dom héinig.</span>
<lb n="10192"/><span>Sé mo thuiscint amach as an bhfocal san duit go — = sé an</span>
<lb n="10193"/><span>tuiscint a bhainim as.  Ní thuigim an Ghaoluinn ach tuigim di</span>
<lb n="10194"/><span>= táim léi: táim ar a taobh, is ba mhaith liom í dhul chun cinn.</span>
<lb n="10195"/><span>Dá mbéadh call-shaoth ar dhuine is truagh agat dó thuigfá dhó.</span>
<lb n="10196"/><span>Tuigim dóibh go maith mar tá's agam nách aon dóichín an</span>
<lb n="10197"/><span>obair atá rómpa.  Tuigean Bríd di féinig ós (as a deir-</span>
<lb n="10198"/><span>tear) cionn chách eile = bíon sí gairid di féinig: ní chuirean</span>
<lb n="10199"/><span>cúrsaí éinne eile aon tinneas uirthi ach a cúrsaí féinig.</span>
<lb n="10200"/><span>Dheineas é sin ar an dtaobh amuigh dem thuiscint = níor</span>
<lb n="10201"/><span>thuigeas an cúrsa: níor thuigeas cad a bhí á dhéanamh agam.</span></p>
<lb n="10202"/>
<lb n="10203"/><p><span>TUILE. — Bhailimh na tuiltiacha gach aon phioc ruide amach</span>
<lb n="10204"/><span>leótha sa bhfairrge (nó ar an bhfairrge).  Tá sí (an fhairrge)</span>
<lb n="10205"/><span>'na tuile = ag tuile: 'na taoide thuile: ag líona.</span></p>
<lb n="10206"/>
<lb n="10207"/><p><span>TÚILÍN-TSEABHRACH — Táim ar mo thúilín-tseabhrach = ar</span>
<lb n="10208"/><span>mo thoil ceart: ar mo chraedó: ar mo chothrom.  Bhíomair</span>
<lb n="10209"/><span>ar ár dtúilín tseabhrach = ar ár suaineas: 'nár luighe fén</span>
<lb n="10210"/><span>ngréin, ag siúl go breá bog: ag déanamh oibre a thaithn go</span>
<lb n="10211"/><span>breá linn: ag imeacht le h-aer an tsaoil i ngluaisteán:</span>
<lb n="10212"/><span>suite go seascair cois na teine.</span></p>
<lb n="10213"/>
<lb n="10214"/><p><span>TUILLE — Oibreóinn tuille is dhá thuille dá mba ghá é.</span></p>
<lb n="10215"/>
<lb n="10216"/><p><span>TUILLEAMH — Ní raibh aon tuilleamh agam ar an airgead</span>
<lb n="10217"/><span>san = níor thuilleas é ar aon tsaghas slí.</span></p>
<lb n="10218"/>
<lb n="10219"/><p><span>TUÍNCÉIREACHT — Nílean tu ach ag tuíncéireacht ar an</span>
<lb n="10220"/><span>lampa a d'iarraidh é dheisiú = ag útamáil, ag srimileáil,</span>
<lb n="10221"/><span>ag slimideáil.  Bhí sé ag tuíncéireacht ar an nGaoluinn leis</span>
<lb n="10222"/><span>an bpeann = a d'iarraidh í scríobh is gan é ar a chumas ach i</span>
<lb n="10223"/><span>slí stracaithe thútach.</span></p>
<lb n="10224"/>
<lb n="10225"/><p><span>TÚIRLICÍGHIM — Bé go dtúirliceóch an Spioraid Naomh</span>
<lb n="10226"/><span>air is é spreaga chun a bhéal a dhúna = go mbuailfeadh Dia</span>
<lb n="10227"/><span>isteach 'na cheann.</span></p>
<lb n="10228"/>
<lb n="10229"/><p><span>TUIRSIÚLACHT — Táim ag dul i dtuirsiúlacht = tuirse</span></p>
</div>
<pb n="249"/>
<div><lb n="10230"/><p><span>bheith ag teacht orm: nó, an tuirse a thagan le h-ainise nó le</span>
<lb n="10231"/><span>críneacht is a dh'fhanan.</span></p>
<lb n="10232"/>
<lb n="10233"/><p><span>TÚIS — Léigheas an leabhar ó n-a thúis go dtí n-a dheire.</span>
<lb n="10234"/><span>i dtúis an lae scríobhaim paiste beag = tosach.</span></p>
<lb n="10235"/>
<lb n="10236"/><p><span>TÚISCE. — Labhraim amach an focal is túisce chúgham =</span>
<lb n="10237"/><span>an chéad fhocal a thagan chun mo bhéil.  Cé's túisce chúgham?</span>
<lb n="10238"/><span>= cé is túisce a bheidh críochnuithe? — máistir scoile a déar-</span>
<lb n="10239"/><span>fadh le buidhin tréis ceist a thabhairt dóibh le réiteach.</span></p>
<lb n="10240"/>
<lb n="10241"/><p><span>TUISCEANACH — Ba cheart duit bheith tuisceanach dom =</span>
<lb n="10242"/><span>tuiscnit dom.  Ní bhíon gach múinteóir tuisceanach don</span>
<lb n="10243"/><span>scoláire.</span></p>
<lb n="10244"/>
<lb n="10245"/><p><span>TUISLE — Brise na tuisle.  Tá na tuislí briste.</span></p>
<lb n="10246"/>
<lb n="10247"/><p><span>TUITIM — Sciob an aicíd Seán, agus ba dhóigh leat go</span>
<lb n="10248"/><span>gcaithfeadh an cnoc titim (sin é a deirtear) air chun é chur ar</span>
<lb n="10249"/><span>mí-threóir = go dtógfadh sé mórán chun é bhuala amach: fear</span>
<lb n="10250"/><span>go raibh ana-chuma sláinte air.  Cheapas dá dtitfeadh an</span>
<lb n="10251"/><span>cnoc air ná maróch sé é.  Thit sé orm fanacht istig i bhfeighil</span>
<lb n="10252"/><span>an tíghe = bé m'uain é, mo thrus.  Thit mór-chuid oibre liom</span>
<lb n="10253"/><span>indiubh = dheineas mórán.  Beidh na leathanaigh seo ag titim</span>
<lb n="10254"/><span>liom 'na gceann is 'na gceann go mbeidh deire leótha = á gcur</span>
<lb n="10255"/><span>díom, á scríobh.  Táimíd titithe amach le chéile = an caradas</span>
<lb n="10256"/><span>briste eadrainn.  Ba cheart duit leigint dod bhia titim</span>
<lb n="10257"/><span>agat tréis dínnéir = socrú síos id ghoile.  Caithfar titim</span>
<lb n="10258"/><span>is eiriú leis an saol = gluaiseacht leis an saol, leis an aimsir.</span>
<lb n="10259"/><span>Táim titithe san aois is sa gcríneacht = imithe.  Bhí sé titithe</span>
<lb n="10260"/><span>amach (i n-earaid) liom ach táimíd ag teacht isteach le chéilig</span>
<lb n="10261"/><span>(á dhéanamh suas) aríst.  Beidh Gaoluinn agam nó titfead</span>
<lb n="10262"/><span>léi = caillfar me á foghluim.  Tá sé ag titim chun ceóigh,</span>
<lb n="10263"/><span>chun báistí.  Is fada gur thit liom mórán oibre a dhéanamh.</span>
<lb n="10264"/><span>Ní thitean mórán oibre liom na laetheanta so pé cúis atá</span>
<lb n="10265"/><span>leis.  Fág mise i mbun an ghnótha: is mise is fearr a thitfidh</span>
<lb n="10266"/><span>leis = a thabharfaidh aire dhó.  Tá an aimsir ag titim chun</span>
<lb n="10267"/><span>brothail, chun maruíochta = ag dul: ag teacht.  Tán tu ag</span>
<lb n="10268"/><span>titim chun feóla, chun builg, chun aoise = an fheóil, bolg mór,</span>
<lb n="10269"/><span>an t-aos ag teacht ort.  Tá sé ag titim chun ciúinis, seaca,</span>
<lb n="10270"/><span>colata, sneachtaidh, agus mar sin de.  Ní orm a thit an</span></p>
</div>
<pb n="250"/>
<div><lb n="10271"/><p><span>oighreacht = ní chúgham-se a tháinig: ní mise a fuair.  Níl</span>
<lb n="10272"/><span>titim focail ort = ní shleamhnuíon aon fhocal thar ceart uait:</span>
<lb n="10273"/><span>ní féidir breith amuigh ar do chainnt.  Táim ag titim chun</span>
<lb n="10274"/><span>laige = an neart bheith am fhágaint.  Ach rud eile seadh bheith</span>
<lb n="10275"/><span>ag titim i laige.  Raghad nó ní raghad dréir mar a thitfidh</span>
<lb n="10276"/><span>amach = dréir mar a thitfidh an cúrsa amach, dréir mar a</span>
<lb n="10277"/><span>thárlóidh.  Ní maith liom aon titim amach do chur idir tu agus</span>
<lb n="10278"/><span>= aon titim amach le chéile.  Thit ana-shaibhreas orm =</span>
<lb n="10279"/><span>thiteas mórán chun saibhris.  Cáil Séamas?  Tá sé thiar</span>
<lb n="10280"/><span>ansan: thit braon díghe air = bhain an braon an bonn uaidh:</span>
<lb n="10281"/><span>chuaidh sé ar meisce — is féidir leis an mbraon duine a leaga</span>
<lb n="10282"/><span>chó maith le cloich.  Tit an cupán uaim = as mo láimh.  Tit-</span>
<lb n="10283"/><span>fead amach leat muna n-éistir.  Is mór mar do thitis le</span>
<lb n="10284"/><span>déanaí = mar do chuais chun olcais, siar.  Táim ag titim =</span>
<lb n="10285"/><span>ag dul chun críneachta, chun laige, agus mar sin.  Táim titithe</span>
<lb n="10286"/><span>leis an ocras = séite: gan aon neart fágtha ionnam.  Tán</span>
<lb n="10287"/><span>tu ag titim isteach leis na daoine móra = ag eiriú mór</span>
<lb n="10288"/><span>leótha: ag dul 'na n-aithne is 'na gcoidreamh.  Tá an fhairge</span>
<lb n="10289"/><span>ag titim = ag ciúiniú.  Ag eiriú, ag árdú, an taobh eile:</span>
<lb n="10290"/><span>nó ag bolga.  Thit an fear bocht leis aon ól is thóg an bás é =</span>
<lb n="10291"/><span>dhruid sé leis.  Táim ag titim chun meádhon-aoise, chun</span>
<lb n="10292"/><span>inní.  Níl na h-earraí ag titim in sna siopaithe = ag teacht</span>
<lb n="10293"/><span>anuas san airgead.  Beidh paiste maith déanta againn</span>
<lb n="10294"/><span>dréir mar thitfidh = dréir mar thitfidh amach, nó dréir mar</span>
<lb n="10295"/><span>thitfidh an obair linn.  Táim titithe dubh amach leat = amach</span>
<lb n="10296"/><span>is amach.</span></p>
<lb n="10297"/>
<lb n="10298"/><p><span>TULCA — Tá an bháisteach ag titim 'na tulcaí = go trom</span>
<lb n="10299"/><span>trom.  Bhí an chainnt ag teacht uaidh 'na tulcaí = 'na srutháin</span>
<lb n="10300"/><span>mhóra mhaithe.  Tá tulca ar an lá indiubh = deárthamh an</span>
<lb n="10301"/><span>tulca.  Dhein sé tulca trom aréir = tháinig tuile mhór throm</span>
<lb n="10302"/><span>anuas.  Tulca báistí, sneachtaidh; ghoil sí tulca deór.  Tá</span>
<lb n="10303"/><span>tulca ceóigh ann = mórán de.</span></p>
<lb n="10304"/>
<lb n="10305"/><p><span>TULCUÍL — Bíon sé ag tulcuíl chainnte = ag cur cainnte</span>
<lb n="10306"/><span>as 'na tulcaí.  Bhí sí ag tulcuíl ghuil = ag sile na ndeór</span>
<lb n="10307"/><span>go tiubh te.  Beidh sé ag tulcuíl shneachtaigh ar a ball: nó</span>
<lb n="10308"/><span>ag tulcuíl bháistí = á leigint anuas go tiubh trom.  Bhí an</span>
<lb n="10309"/><span>fear ag tulcuíl le feirg = an oiread san feirge air ná</span>
<lb n="10310"/><span>féadfadh sé an chainnt a chur de i gceart ach tulca di anois is</span>
<lb n="10311"/><span>tulca di aríst. bhéadh amhlaidh, leis, dá mbéadh tocht mór guil</span></p>
</div>
<pb n="251"/>
<div><lb n="10312"/><p><span>ar dhuine.  An té a bhíon ag tulcuíl ghuil bíon an scéal</span>
<lb n="10313"/><span>céadna aige, uaireanta: agus chloisfá ag gol é is ach tarac</span>
<lb n="10314"/><span>isteach anála.</span></p>
<lb n="10315"/>
<lb n="10316"/><p><span>TULMUS — Níl aon tulmus prátaí ná Gaoluinne agam,</span>
<lb n="10317"/><span>ná tulmus d'éinní = cuid mhaith: radhairse (nó raidhirse).</span>
<lb n="10318"/><span>Níl puínn tulmuis ag teacht isteach chúgham an aimsir seo.</span>
<lb n="10319"/><span>Níl aon ana-thulmus den nGaoluinn agam.  Níor bhuail aon</span>
<lb n="10320"/><span>tulmus díghe ná éinní eile liom indiubh.  Thógamair tulmus</span>
<lb n="10321"/><span>mór éisc aréir.  Ná bí ag súil le h-aon airgead uaim mar</span>
<lb n="10322"/><span>níl aon tulmus agam = saibhreas mór.</span></p>
<lb n="10323"/>
<lb n="10324"/><p><span>TÚMAIM — Thúm sé a cheann san uisce = chuir sé a cheann</span>
<lb n="10325"/><span>fé loch, isteach san uisce.  Thug sé tuma do féinig = thúm sé é</span>
<lb n="10326"/><span>héinig.</span></p>
<lb n="10327"/>
<lb n="10328"/><p><span>TÚMHAS — Thugas túmhas de dhorn dó = buille maith.</span>
<lb n="10329"/><span>Damhas i gCo. an Chláir.</span></p>
<lb n="10330"/>
<lb n="10331"/><p><span>TÚN — Tún ar boga, nó tón ar boga = áit bhog sa tsliabh</span>
<lb n="10332"/><span>nó i bportach agus dá siúlófá ann raghfá ar lár is bhéadh an</span>
<lb n="10333"/><span>talamh tímpal ort ar crith.  Tonn in sa bhfoclóir.</span></p>
<lb n="10334"/>
<lb n="10335"/><p><span>TUNUAR — Tá tunuar beag colata titithe air = snap</span>
<lb n="10336"/><span>beag, is ní bhíon aon mhotháilt aige féinig air (ní bhraithean</span>
<lb n="10337"/><span>sé é).</span></p>
<lb n="10338"/>
<lb n="10339"/><p><span>TUR — Arán tur = gan annlan: gan im, gan feóil, gan</span>
<lb n="10340"/><span>ubh, gan tae.  Tae thur = gan faic agat ach í is an t-arán.</span></p>
<lb n="10341"/>
<lb n="10342"/><p><span>TURACH — Nó torach.  Táim turach ag an gcainnt sin, nó</span>
<lb n="10343"/><span>den gcainnt sin = lán suas di: an iomarca di fachta agam.</span>
<lb n="10344"/><span>Ag, nó de, éinní eile.</span></p>
<lb n="10345"/>
<lb n="10346"/><p><span>TURMAS — Feic tormas.  Tán tu i dturmas indiubh pé</span>
<lb n="10347"/><span>ní atá i gceist.</span></p>
<lb n="10348"/>
<lb n="10349"/><p><span>TÚRTAOIBH — Táim i dtúrtaoibh le púnt = ag braith ar</span>
<lb n="10350"/><span>phúnt: gan agam ach é: i dtaoibh le (nó i dtiúntaoibh le)</span>
<lb n="10351"/><span>púnt.</span>
<lb n="10352"/></p>
</div>
<pb n="252"/>
<div><lb n="10353"/><p><span>TÚTACH — Bróga tútacha reamhra seadh bróga an ghréasuí =</span>
<lb n="10354"/><span>garbh: gan bheith mín deas sleamhain.  Níl aon droch-bhrí le</span>
<lb n="10355"/><span>tútach reamhar a thabhairt ar dhuine ach amháin ná bíon sé</span>
<lb n="10356"/><span>munlaithe go mín.  Tá sé ana-thútach ar a chneatha (cinneacha</span>
<lb n="10357"/><span>an litriú comónta) = garbh.</span></p>
<lb n="10358"/>
<lb n="10359"/><p><span>TUTANÁLUIDHE — Thabharfainn tutanáluí ar an ndroch-</span>
<lb n="10360"/><span>spealadóir.  Fág an áit sin, a thutanáluí, uaim.  Feic</span>
<lb n="10361"/><span>leat potanáluí is útamáluí.</span></p>
<lb n="10362"/>
<lb n="10363"/><p><span>TÚTAR — Tá tútar gail agaibh anso = gal mór: búirthé.</span>
<lb n="10364"/><span>Bhéadh tútar ann dá scaoilfí blúire feóla nó éadaigh isteach</span>
<lb n="10365"/><span>sa teine a thabharfadh droch-bhlath uaidh.</span></p>
<lb n="10366"/>
<lb n="10367"/><p><span>TUT-BHALBH — Táim tut-bhalbh = beagán bailíochta (bailbh-</span>
<lb n="10368"/><span>ídheacht) ag baint liom: gan é ar mo chumas an chainnt a</span>
<lb n="10369"/><span>thabhairt amach go breá pras.  Bíon duine amhlaidh nuair a</span>
<lb n="10370"/><span>bhíon na fiacla caillte aige i dtosach an bhéil.</span></p>
<lb n="10371"/>
<lb n="10372"/><p><span>U.</span></p>
<lb n="10373"/>
<lb n="10374"/><p><span>UABHAR — Tháinig uabhar goil orm nuair a chuala go raibh</span>
<lb n="10375"/><span>m'athair caillte = saghas tocht uaignis is bróin.  Tagan</span>
<lb n="10376"/><span>uabhar ar dhuine nuair a chloisean sé gur dhein duine muín-</span>
<lb n="10377"/><span>teartha olc air = luighean sé ar a chroidhe is deinean goine</span>
<lb n="10378"/><span>géar air.  Beidh uabhar orm nuair a bheir-se imithe = uaig-</span>
<lb n="10379"/><span>neas go mbíon troma-chroidhe ag imeacht leis.  Bíon</span>
<lb n="10380"/><span>uabhar ar na daoine a bhíon i n-áit uaigneach, nó ar na príos-</span>
<lb n="10381"/><span>únaigh nuair a bhíd ag cuimhneamh ar a bhfuil caillte aca.  Ná</span>
<lb n="10382"/><span>tagadh aon uabhar ort — deirean an té a bhíon ag imeacht</span>
<lb n="10383"/><span>thar lear leis an té a dh'fhanan is an té a dh'fhanan leis an té</span>
<lb n="10384"/><span>a bhíon ag imeacht.</span></p>
<lb n="10385"/>
<lb n="10386"/><p><span>UACHTAR — Ní h-é ár dtoil a bheidh ar uachtar sa scéal = i</span>
<lb n="10387"/><span>n-uachtar: a gheóbhaidh an lámh uachtair: ní h-é a cuirfar i</span>
<lb n="10388"/><span>bhfeidhm.  Uachtar na bróige = an chuid di a bhíon ós cionn an</span>
<lb n="10389"/><span>bhuínn is na sáile.  Ní h-é ár gcainnt a bhí ar uachtar ag a</span>
<lb n="10390"/><span>gcruinniú ach cainnt na muinntire thuaidh.  Ba mhaith liom ár</span>
<lb n="10391"/><span>nguth bheith i n-uachtar (ar uachtar) ach ní h-é a chuaidh chun</span>
<lb n="10392"/><span>uachtair = chun cinn, chun tosaigh.</span>
<lb n="10393"/></p>
</div>
<pb n="253"/>
<div><lb n="10394"/><p><span>UAIBHREACH — Chuala gol uaibhreach san oíthe = gol uaig-</span>
<lb n="10395"/><span>neach.  Bí sí ag caoine go h-uaibhreach.  Capall uaibhreach =</span>
<lb n="10396"/><span>a bhéadh ag rínce ar an mbóthar chun imeachta.</span></p>
<lb n="10397"/>
<lb n="10398"/><p><span>UAIBHREACHT — Ní leigfeadh an uaibhreacht dom labhairt =</span>
<lb n="10399"/><span>uaigneas agus brise-croidhe, nó an mothú a bhéadh ag duine</span>
<lb n="10400"/><span>dá ndeinfeadh cara leis droch-bheart air (ní bhéadh an mhotháilt</span>
<lb n="10401"/><span>chéadna i gceist más duine eile a dheinfeadh).</span></p>
<lb n="10402"/>
<lb n="10403"/><p><span>UAIM — Uaim (nó ughaim) = an dá chléibh le chéile a bhíon</span>
<lb n="10404"/><span>ar an asal.  Ag brise na h-uaime.  Cheithre h-úmacha.</span></p>
<lb n="10405"/>
<lb n="10406"/><p><span>UAIM — Caithim m'uain a thógaint ar fhuireach (nó chun</span>
<lb n="10407"/><span>fuireach, fanacht) i mbun an tíghe = mo thrus nuair a thagan sé</span>
<lb n="10408"/><span>an treó tímpal.  Thógas m'uain ar an dtig (nó chun an</span>
<lb n="10409"/><span>tíghe) a choimeád, nó a dh'aodhaireacht.  Sé m'uain é chun an</span>
<lb n="10410"/><span>tíghe a dh'aodhaireacht = chun fanacht i bhfeighil an tíghe.  Fuair</span>
<lb n="10411"/><span>Seán uain na ceártan uaim = thugas uain na ceártan dó:</span>
<lb n="10412"/><span>leigeas do a ghnó ag an gceártain a dhéanamh rómham bíodh</span>
<lb n="10413"/><span>is go rabhas ag an gceártain roimis.  Sé t'uain-se anois é</span>
<lb n="10414"/><span>(chun) an liathróid a bhuala amach.  Uain na taoide ní fhanan</span>
<lb n="10415"/><span>le h-éinne = aon imeacht amháin a bhíon fén dtaoide pé</span>
<lb n="10416"/><span>rud eile a thárluíon: nuair is mithid di líona nó trágha</span>
<lb n="10417"/><span>deinean sí amhlaidh díreach.  Is olc an uain í anois = an</span>
<lb n="10418"/><span>aimsir atá ann i láthair na h-uaire.  Bhí ana-uain againn ar</span>
<lb n="10419"/><span>an bhfear bocht, ar an rínce, ar éinní = spórt, seó, greann.</span>
<lb n="10420"/><span>Bí ana-uain bháistí ann nuair a bhíos ag teacht isteach = ana-</span>
<lb n="10421"/><span>thitim báistí an tráth san.  Bhog an uain ar a dó.  Bhíos</span>
<lb n="10422"/><span>ag fanacht leis an uain chun preaba amach = tamall oiriúnach.</span>
<lb n="10423"/><span>Ghlasuigh (ar) an uain.  Bhí uain bhreá againn ag dul amach is</span>
<lb n="10424"/><span>an droch-uain ag fille thar n-ais.  Ba mhór an uain seóig a</span>
<lb n="10425"/><span>bhí againn = tamal.  Nuair a bhíomair i lár an bhóthair d'eirigh</span>
<lb n="10426"/><span>an uain orainn = do neartuigh.  Tugtar droch-aimsir ar</span>
<lb n="10427"/><span>aimsir a bhíon olc ar feadh tamail: bé ná seasóch an droch-</span>
<lb n="10428"/><span>uain ceathrú an chluig.  Beidh an uain ag breaca ar ball beag</span>
<lb n="10429"/><span>= ag glana, ag triomú.  Tá an uain agam ort = tosach</span>
<lb n="10430"/><span>aimsire — duine a bhéadh ag an gceártain a déarfadh, nó</span>
<lb n="10431"/><span>buachail a thosnóch ar rás roim buachail eile.  Ní mór duit</span>
<lb n="10432"/><span>fanacht le t'uain mar táimíd go léir anso rómhat.  Bhíos ag</span>
<lb n="10433"/><span>fanacht, ag fuireach, ag braith, lem uain chun an dochtúir a</span></p>
</div>
<pb n="254"/>
<div><lb n="10434"/><p><span>dh'fheiscint.  Tá m'uain suas anois = istig.  Bí anso ar</span>
<lb n="10435"/><span>an uain cheart = ar an am ceart.</span></p>
<lb n="10436"/>
<lb n="10437"/><p><span>UAINÍOCHT — Bhíomar ag uainíocht ar a chéile san obair =</span>
<lb n="10438"/><span>a uain féinig á thógaint aiges gach éinne dréir mar thagadh:</span>
<lb n="10439"/><span>gachara tamal againn san obair go dtí go mbíodh uain gach</span>
<lb n="10440"/><span>inne istig, agus ansan an scéal céadna tímpal aríst.</span>
<lb n="10441"/><span>Bhíodar ag uainíocht ar an rothuíocht = ag rothuíocht dréir mar</span>
<lb n="10442"/><span>do thagadh trus gach éinne tímpal san uain cheart.  Ní</span>
<lb n="10443"/><span>thugaimíd aon uainíocht ar a chéile anso = ní bhíon aon uain-</span>
<lb n="10444"/><span>íocht ar siúl anso: an té go mbíon gnó aige bíon sé sa</span>
<lb n="10445"/><span>ngnó san gan faoiseamh ó éinne eile.</span></p>
<lb n="10446"/>
<lb n="10447"/><p><span>UAIR — Thabharfadh an madra so fé mhadra a bhéadh trí</span>
<lb n="10448"/><span>h-uaire chó mór leis héinig.  Bí anso ar an dá uair déag =</span>
<lb n="10449"/><span>ar a dódhéag.  Ón uair gur tugadh an leabhar dhuit coimeád é</span>
<lb n="10450"/><span>= ós rud (é) gur —.  Tagan uair na h-aichiní = an uair go</span>
<lb n="10451"/><span>mbítear ag guidheachtaint air.  Bhíos ag máineáil liom</span>
<lb n="10452"/><span>d'uair is de thamal gur bhaineas an baile mór amach =</span>
<lb n="10453"/><span>tamal sa tsiúl agam is tamal sa stad.</span></p>
<lb n="10454"/>
<lb n="10455"/><p><span>UAIREADÓIR — Is breá an t-uaireadóir í.</span></p>
<lb n="10456"/>
<lb n="10457"/><p><span>UAITHNE — Tá dath na h-uaithne ort = dath an bháis, na</span>
<lb n="10458"/><span>h-iúire.</span></p>
<lb n="10459"/>
<lb n="10460"/><p><span>UALACH — Má tán tu mall tán tu trom-ualaigh = ualach</span>
<lb n="10461"/><span>trom a bheith ort.  Cainnt é seo a bhainean le h-ualach féir.</span>
<lb n="10462"/><span>Tairrig isteach é ón dtaobh san.  Fáisc chúgham é — a déarfadh</span>
<lb n="10463"/><span>an fear a bhéadh ag ceangal thíos.  Ceangail é — leis an bhfear</span>
<lb n="10464"/><span>thíos.  Gaibh air = faigh greim air leis an dtéad a chasa</span>
<lb n="10465"/><span>tímpal an leath-luighe (leachluí a deirtear).  Tairig as,</span>
<lb n="10466"/><span>tairig é, stath é.  Deirtear "bain uaidh" leis an gcoca,</span>
<lb n="10467"/><span>leis.</span></p>
<lb n="10468"/>
<lb n="10469"/><p><span>UALACHAS — Chuirfeadh sé ualachas ort a chlos gur daoradh</span>
<lb n="10470"/><span>duine san éagcóir: agus chuirfeadh, leis, uaireanta dá</span>
<lb n="10471"/><span>mbéadh sé cionntach, ach ní bhéadh sé chó mór = maoineachas,</span>
<lb n="10472"/><span>corruighe croidhe.  Chuir sé ana-ualachas orm a dh'fheiscint</span>
<lb n="10473"/><span>gur cuireadh an fear bocht isteach i bpríosún aríst.  Sé</span>
<lb n="10474"/><span>an taobh eile den lúcháir (lúthgháir) é.</span>
<lb n="10475"/></p>
</div>
<pb n="255"/>
<div><lb n="10476"/><p><span>UAN — Tá an chaoira i n-uan = uan ínti; ag úmpar uain.</span></p>
<lb n="10477"/>
<lb n="10478"/><p><span>UATHBHÁS — Uafás a deirtear.  Sé an t-uafás saoil an</span>
<lb n="10479"/><span>méid Gaoluinne atá agat = úntas: scannra.</span></p>
<lb n="10480"/>
<lb n="10481"/><p><span>UBH — Ní fiú uisce na n-ubh thu (nó deoch d'uisce na n-ubh) =</span>
<lb n="10482"/><span>an t-uisce 'nar beiríodh ubh nó uibhe.  Chuireas an chearc</span>
<lb n="10483"/><span>anuas ('na suidhe) ar na h-uibhe.  Ubh guir, uibhe guir = ubh (nó</span>
<lb n="10484"/><span>uibhe) go raibh an chearc 'na suidhe ortha.  Ubh fiaidh (fiaig a</span>
<lb n="10485"/><span>deirtear) = ubh ná béadh aon phlaosc air ach an scannán: bogán.</span>
<lb n="10486"/><span>Sé is mó a gheítear iad so nuair a bhíon ruagairt ar na cearca.</span></p>
<lb n="10487"/>
<lb n="10488"/><p><span>UBHAL — Ubhal na scórnaighe = an cnámh a bhíon ag sá amach</span>
<lb n="10489"/><span>i lár na scórnaighe.</span></p>
<lb n="10490"/>
<lb n="10491"/><p><span>ÚBHLÚIRD — Bhíos i lár na h-úbhlúirde = páirc nó gort</span>
<lb n="10492"/><span>'na mbíon úbhla go tiubh.</span></p>
<lb n="10493"/>
<lb n="10494"/><p><span>ÚGH — Ú a deirtear.  Tá úgh bhreá bhainne ag an mbó = an</span>
<lb n="10495"/><span>áit thiar 'na mbíon an bainne aici.  Lár na h-úgha.</span></p>
<lb n="10496"/>
<lb n="10497"/><p><span>UGHAIM — Feic uaim.  Tá mo dhóthin d'uaim orm = de</span>
<lb n="10498"/><span>chúram, de strus.  Cuirtear an té a bhíon ag obair go</span>
<lb n="10499"/><span>cruaidh i gcomórtas le h-uaim an asail.  Nó, tá mo dhóthin</span>
<lb n="10500"/><span>d'uaim tharraic orm.</span></p>
<lb n="10501"/>
<lb n="10502"/><p><span>UGÁN — Níl ionnat ach an t-ugán is an chreatalach ag an</span>
<lb n="10503"/><span>obair = gan puínn díot fágtha.  Nó iogán.</span></p>
<lb n="10504"/>
<lb n="10505"/><p><span>ÚGHDAR — Is údar ar an aimsir me = duine me go bhfuil</span>
<lb n="10506"/><span>mór-eólas agam tímpal na h-aimsire: gur fiú mórán</span>
<lb n="10507"/><span>mo thuairim.  Is dóigh liom gur fíor an chainnt sin a deirim</span>
<lb n="10508"/><span>mar tá údar maith agam leis = chuala é ó dhuine go mbéadh</span>
<lb n="10509"/><span>eólas maith aige 'na thaobh: údarás.  Focal údair i mbéal</span>
<lb n="10510"/><span>amadáin-seanfhocal.</span></p>
<lb n="10511"/>
<lb n="10512"/><p><span>ÚGHDARÁS — Ba mhór an t-údarás uait (nó duit) mo</span>
<lb n="10513"/><span>sheómra a chuardach = dánuíocht.  Bheifá údarásach go leór</span>
<lb n="10514"/><span>chun píp a chaitheamh i láthair an easbuig = dána: tiarnúil.</span></p>
<lb n="10515"/>
<lb n="10516"/><p><span>ÚGHDARUÍOCHT — Bíon tuiscint na bhfocal so agam</span></p>
</div>
<pb n="256"/>
<div><lb n="10517"/><p><span>coitianta ach bé go raghaidh an údaruíocht díom an trus so =</span>
<lb n="10518"/><span>an t-údarás: me bheith im údar: bé go dteipfidh sí orm.</span></p>
<lb n="10519"/>
<lb n="10520"/><p><span>ÚGHMACHA — Feic leat uaim is úghaim.  Chuir an cheist sin</span>
<lb n="10521"/><span>trím úmacha mc = thug sé mo dhóthin — nó breis — dom í</span>
<lb n="10522"/><span>réiteach.  Chuir sé trím úmacha an obair a dhéanamh = bhí sé</span>
<lb n="10523"/><span>air agam, bé mo dhítheal, é dhéanamh.  Cuireadh trím úmacha</span>
<lb n="10524"/><span>mc go maith aréir nuair a chonac cló an duine in sa ndorchadas</span>
<lb n="10525"/><span>= baineadh triail mhaith asam: scannruíodh me go maith.</span></p>
<lb n="10526"/>
<lb n="10527"/><p><span>UILE — I nGaoluinn uile an Oileáin níl aon abairt is</span>
<lb n="10528"/><span>deise ná é sin.  Ó bhíos chun faoisdine cheana dheineas é</span>
<lb n="10529"/><span>seo is é seo is é seo eile: sin uile = sin a bhfuil: sin a</span>
<lb n="10530"/><span>bhfuil le h-ínsint agam.</span></p>
<lb n="10531"/>
<lb n="10532"/><p><span>UIMHIR — Cad é an uimhir a thógan tu i mbróga?  Uimhir a</span>
<lb n="10533"/><span>9.  Tá uimhreacha cothroma agus uimhreacha corra ann.</span>
<lb n="10534"/><span>Feic leat cruiceach.</span></p>
<lb n="10535"/>
<lb n="10536"/><p><span>ÚIR — Tá dath na h-úire ort = dath báiteach bán baoth</span>
<lb n="10537"/><span>buidhe: dath an bháis: dath na cré.</span></p>
<lb n="10538"/>
<lb n="10539"/><p><span>UIRC — Gheall sé na h-uirc is na h-eairc ach níor dhein sé</span>
<lb n="10540"/><span>faic = gheall gach éinní.  Tá na h-uirc is na h-eairc agat =</span>
<lb n="10541"/><span>gach éinní.</span></p>
<lb n="10542"/>
<lb n="10543"/><p><span>UIREASBA — Uirisa a deirtear.  Níl easba ná uirisa</span>
<lb n="10544"/><span>orm = nílim i ngátar éinní.  Ar an dtarna i a thitean béim</span>
<lb n="10545"/><span>an ghutha.</span></p>
<lb n="10546"/>
<lb n="10547"/><p><span>UIREASBACH — Táim nea'-uirisach go maith = mo dhóthin</span>
<lb n="10548"/><span>go maith agam.</span></p>
<lb n="10549"/>
<lb n="10550"/><p><span>UISCE — Bíon an mháthair 'na h-uisce beirithe mar gheall ar</span>
<lb n="10551"/><span>an leanbh nuair a théighean sé amach ar eagla go dtárlóch</span>
<lb n="10552"/><span>aon droch-ní dhó = bíon sí neamh-shuaineasach go maith.  Táim</span>
<lb n="10553"/><span>im uisce beirithe agat ar eagla go scéidhfá orm.  Nuair a</span>
<lb n="10554"/><span>ghluaisean lán árthaigh de dhaoine sall bíon a muíntir 'na</span>
<lb n="10555"/><span>n-uisce beirithe go bhfuighid cúntas uatha.  Tá na báid i</span>
<lb n="10556"/><span>gcómh-uisce = ar aon rian (ar aon scór) amháin san uisce.</span>
<lb n="10557"/><span>An fear a bhíon crosda nó a bhíon ag ól nó amuigh san oíthe</span></p>
</div>
<pb n="257"/>
<div><lb n="10558"/><p><span>bíon a bhean 'na h-uisce beirithe aige.  Fear idir dhá uisce =</span>
<lb n="10559"/><span>fear a thugan an dá thráigh leis: go mbíon lámh thall aige</span>
<lb n="10560"/><span>is lámh i bhfus: go mbíon lámhuíocht aige le gach taobh.  Bíon</span>
<lb n="10561"/><span>sé ag obair idir dhá uisce.  Ná bí ag caitheamh aon uisce</span>
<lb n="10562"/><span>shalaigh orm = ag déanamh aon tromuíochta orm.  Bíon tu</span>
<lb n="10563"/><span>ag imeacht idir dhá uisce = ag tabhairt an dá thaobh leat.</span>
<lb n="10564"/><span>Bhí uisce óm fhiacla agam, nó orm, le bár dúlach ins na rudaí</span>
<lb n="10565"/><span>a chonac.  Bhéadh uisce le t'fhiacla ag óráiste searbh nó</span>
<lb n="10566"/><span>úbhal géar = bhainfidís uisce ó t'fhiacla. Nílean tu ach ag</span>
<lb n="10567"/><span>caitheamh uisce ar fhranncach báite = obair nea'-thairbheach sa</span>
<lb n="10568"/><span>tsiúl agat: nó ag déanamh rud lag níos measa ná mar</span>
<lb n="10569"/><span>atá sé.  Bíon a thuille de sna gnóthaí i gcómh-mheas leis</span>
<lb n="10570"/><span>gan gcúrsa san = gan ach an tairbhe chéadna ionnta.  Uisce</span>
<lb n="10571"/><span>iarainn = uisce go mbíon dath an iarainn air.</span></p>
<lb n="10572"/>
<lb n="10573"/><p><span>UISCIÚIL — Tá an lá so uisciúil go maith go dtí so =</span>
<lb n="10574"/><span>fearthanach, fliuch, báistiúil.</span></p>
<lb n="10575"/>
<lb n="10576"/><p><span>UISE — Nó uisin.  Mo dhá uisin = taobhana an chinn siar</span>
<lb n="10577"/><span>ós na súile beagán.  Tá m'uiseana tinn deóchaileach.  Sidí</span>
<lb n="10578"/><span>m'uisin chlé.  Lár na h-uisine deise.</span></p>
<lb n="10579"/>
<lb n="10580"/><p><span>ULFAIRT — Últhairt a deirtear.</span></p>
<lb n="10581"/>
<lb n="10582"/><p><span>ULLAMH — Táim ullamh suas chun éinní = socair suas.</span></p>
<lb n="10583"/>
<lb n="10584"/><p><span>ULLMHUIGHIM — Ulluím a deirtear.  Thugas ullú maith</span>
<lb n="10585"/><span>dhó nuair a chuir sé chuige me = socrú, cóiriú, deisiú, buala:</span>
<lb n="10586"/><span>cuma-bhrú.  Féadtar é sin a rá gan aon droch-bhrí.</span></p>
<lb n="10587"/>
<lb n="10588"/><p><span>ÚLTHAIRT — Ná bí ag últhairt = ag glamuíl, ag glaoch</span>
<lb n="10589"/><span>amach, glór mór láidir agat.  Thabharfadh sé últhairt agus</span>
<lb n="10590"/><span>snap ort gan aon chúis = snap.</span></p>
<lb n="10591"/>
<lb n="10592"/><p><span>ÚLTHARTACH — Tá an madra ag últhartaigh = ag sceamhuíl,</span>
<lb n="10593"/><span>ag glóruíl: glór mór á dhéanamh aige.  Dh'fhéadfá glaoch</span>
<lb n="10594"/><span>orm go séimh is gan bheith ag últhartaigh sa tslí gharbh láidir</span>
<lb n="10595"/><span>sin.  Nó úalthartach.</span></p>
<lb n="10596"/>
<lb n="10597"/><p><span>UMHAL — Táim úmhal do Phádraig = tá leaga, agam leis is</span>
<lb n="10598"/><span>deinim rud air.</span>
<lb n="10599"/></p>
</div>
<pb n="258"/>
<div><lb n="10600"/><p><span>UMALL — Imeall an litriú in sa bhfoclóir.  Chuas i</span>
<lb n="10601"/><span>n-umall an dainnséir = i n'aice.</span></p>
<lb n="10602"/>
<lb n="10603"/><p><span>UMÁN — Nó iomán.  Tá umán ag scríoba na talún ag</span>
<lb n="10604"/><span>an ngné = cnapán blonaige a bhíon fé n-a bolg nuair a bhíon</span>
<lb n="10605"/><span>sí reamhar go maith.  Tá umán ag an ngné: titithe ag an</span>
<lb n="10606"/><span>ngé.</span></p>
<lb n="10607"/>
<lb n="10608"/><p><span>UMAR — Táim i n-umar na h-aimiléise = i lár an donais:</span>
<lb n="10609"/><span>i bpoll na h-ainise.  Ag imeacht ó lár an donais go h-umar</span>
<lb n="10610"/><span>na h-aimiléise = ó thig an diail go tig an deamhain.  Ar mo</span>
<lb n="10611"/><span>chraedó, ar mo thúilín-tseabhrach, an taobh eile.</span></p>
<lb n="10612"/>
<lb n="10613"/><p><span>UMHLATA — Uisce umhlata nó umhalta = uisce cos: uisce</span>
<lb n="10614"/><span>go mbeidís nighte ann.</span></p>
<lb n="10615"/>
<lb n="10616"/><p><span>ÚNÁMH — Tá an bád ag únámh di féinig = ag imeacht go</span>
<lb n="10617"/><span>breá socair mall: gan mór-shiúl.  Bhuaileas (nó ghaibheas)</span>
<lb n="10618"/><span>an bóthar siar ag únámh dom héinig = á thógaint go breá</span>
<lb n="10619"/><span>bog.  An t-iasc a bhíon ag pileáil bíon se ag únámh.  Ní ag</span>
<lb n="10620"/><span>obair atáim ach ag únámh = gluaiseacht mall sa tsiúl agam.</span>
<lb n="10621"/><span>An té a bhíon tréis eiriú tréis breóiteachta bíon sé ag</span>
<lb n="10622"/><span>únámh = cos leis thall is cos leis i bhfus is gan ann siúl ceart</span>
<lb n="10623"/><span>a dhéanamh.  Ní mór an siúl a dheinim fós ach ag únámh dom</span>
<lb n="10624"/><span>héinig.</span></p>
<lb n="10625"/>
<lb n="10626"/><p><span>ÚNÁN — Cúbhrán: an bárr bog bán a bhíon ar bhainne bó</span>
<lb n="10627"/><span>(an bainne a bhíon te tréis a chrúite), a bhíon ar phórtar nó</span>
<lb n="10628"/><span>ar an bhfairrge: cúbhar.</span></p>
<lb n="10629"/>
<lb n="10630"/><p><span>ÚNCAM — Faighean fear post le scrúdú is fear eile le</span>
<lb n="10631"/><span>h-úncam na ndaoine = lé na ndaoine bheith leis.</span></p>
<lb n="10632"/>
<lb n="10633"/><p><span>ÚNDÚIR — Is mór an t-úndúir ar do ghnó thu = duine</span>
<lb n="10634"/><span>go bhfuil eólas maith ar a ghnó agus fhios aige conus é dhéanamh.</span>
<lb n="10635"/><span>Úndúir ar éinní = údar.</span></p>
<lb n="10636"/>
<lb n="10637"/><p><span>ÚNDÚIREACHT — Is mór an úndúireacht atá ag baint</span>
<lb n="10638"/><span>leat = feiste is cnúisciún is cruinneas: duine nár mhaith</span>
<lb n="10639"/><span>leis éinní a leigint ar bóiléagar.  Tá úndúireacht mhaith</span>
<lb n="10640"/><span>ag baint lem chuid oibre = cruinneas.  Tá úndúireacht na</span></p>
</div>
<pb n="259"/>
<div><lb n="10641"/><p><span>teangan ag dul chun cinn = cruinneas tímpeal uirthi.  Úndúir-</span>
<lb n="10642"/><span>eacht = cruinneas is eólas ar ghnóthaí is ar chainnt, agus</span>
<lb n="10643"/><span>fé mar a dh'oirean sé don gcruinneas gnótha oirean sé</span>
<lb n="10644"/><span>don gcruinneas cainnte i slí an té go mbíon briolláil</span>
<lb n="10645"/><span>chainnte aige ná bíon an úndúireacht ann.</span></p>
<lb n="10646"/>
<lb n="10647"/><p><span>ÚNRACHAS — Nó ionrachas.  Táim tréis 100 cloch prátaí</span>
<lb n="10648"/><span>a dhíol leat is tabharfad 5 clocha breise dhuit mar únrachas</span>
<lb n="10649"/><span>duit = gan díol asta: saor i n-aisce.  Thugas an méid</span>
<lb n="10650"/><span>sin únrachais dó; nó an méid sin mar únrachas.  Chuas ann ar</span>
<lb n="10651"/><span>únrachas go bhfuighinn prátaí = le súil.  Chuas 'on mbaile</span>
<lb n="10652"/><span>mór ar únrachas prátaí a dh'fháilt mar thabharthas nó le</span>
<lb n="10653"/><span>ceannach = ag súil le.  Bhuaileas isteach ar únrachas dínnéir.</span></p>
<lb n="10654"/>
<lb n="10655"/><p><span>ÚNSA — Is fearr únsa aire ná púnt leighis.  Níl únsa</span>
<lb n="10656"/><span>meabhrach agat = splinc (meabhrach).</span></p>
<lb n="10657"/>
<lb n="10658"/><p><span>ÚNTHAIRTEACH — Fear únthairteach = fear ná fanann socair</span>
<lb n="10659"/><span>cúnláisteach, ach a bhíon corrathónach ag imeacht ó ghnó go gnó</span>
<lb n="10660"/><span>bíon ag aistriú is ag strampáil.</span></p>
<lb n="10661"/>
<lb n="10662"/><p><span>ÚNTHAIRTEÁLUIDHE — Duine a bíon ag únthairt, ag</span>
<lb n="10663"/><span>únthairteáil: duine únthairte.</span></p>
<lb n="10664"/>
<lb n="10665"/><p><span>ÚNTHAIRTÍGHIM — Bhraitheas an bithúnach ag únthairt lem</span>
<lb n="10666"/><span>pócaí féachaint an raibh aon airgead ionnta = á mbraith</span>
<lb n="10667"/><span>le n-a láimh ón dtaobh amuigh.  Fear únthairte = fear a</span>
<lb n="10668"/><span>bhíon corrathónach, ag gabháilt do rudaí nua gachara uair.</span></p>
<lb n="10669"/>
<lb n="10670"/><p><span>UNÚMHA — Níl an t-unúmha ag an mbó fós = an t-am</span>
<lb n="10671"/><span>ceart chun beirtha.  Bhfuil sé i n'unúmha Aifrin fós? =</span>
<lb n="10672"/><span>i n'am, i n'aimsir.  Is geairid go mbeidh unúmha an choirce a</span>
<lb n="10673"/><span>bhaint ann = an t-am ceart chuige (bíodh is ná béadh an coirce</span>
<lb n="10674"/><span>féin ullamh chun a bhainte).  Níl an t-unúmha ann fós chun dul</span>
<lb n="10675"/><span>ar scoil.  Ba cheart go mbéadh an dínnéar ullamh mar tá</span>
<lb n="10676"/><span>an t-unúmha ann- tá an t-unúmha aige (ag an ndínnéar).</span>
<lb n="10677"/><span>Tá a unúmha féinig chun gach aon ní.  Tá an cabáiste sin as</span>
<lb n="10678"/><span>unúmha anois = an saosúr chun é dh'ithe imithe.  Tá sé i</span>
<lb n="10679"/><span>n-unúmha fós.  Tá sé thar unúmha = a unúmha imithe.  Níl an</span>
<lb n="10680"/><span>bia san tagtha i n-unúmha.  Tá sé roim unúmha.  Níor tháinig</span>
<lb n="10681"/><span>an t-unúmha fós chun breith ar an mbithúnach = an neómat</span></p>
</div>
<pb n="260"/>
<div><lb n="10682"/><p><span>ceart.  Bé go mbeidh an t-unúmha chun dul ag snámh imithe</span>
<lb n="10683"/><span>má dheinimíd a thuille moille.  Tá sé san unúmha ag an</span>
<lb n="10684"/><span>aimsir bheith ag boga anois.  Tá unúmha maith ann anois chun</span>
<lb n="10685"/><span>snámha.  Thánamair díreach i lár an unúmhaig.  Tá na</span>
<lb n="10686"/><span>h-unúmhaig go léir imithe anois is an geimhre dubh ann =</span>
<lb n="10687"/><span>unúmha gach éinní.  Is minic a bhíon an t-unúmha caite ag an</span>
<lb n="10688"/><span>té a bhíon ag braith ar fhear an neúmhdar-neámhdair.  I</span>
<lb n="10689"/><span>mbliana beidh unúmha na bprátaí ann is gan na prátaí</span>
<lb n="10690"/><span>aibidh.  Tá unúmha na h-aimsire ann chun na prátaí a bhaint</span>
<lb n="10691"/><span>= an t-am ceart (pé rud eile a bhéadh ceart nó ná béadh).</span>
<lb n="10692"/><span>Tá unúmha na móna i leath-taoibh is sé unúmha an choirce an</span>
<lb n="10693"/><span>chéad unúmha eile.</span></p>
<lb n="10694"/>
<lb n="10695"/><p><span>UNÚMHACH — Lá unúmhach é seo = lá aoibhin breá pé tráth</span>
<lb n="10696"/><span>den mbliain é: oiriúnach.  Tá an aimsir seo unúmhach chun</span>
<lb n="10697"/><span>laetheanta saoire = oiriúnach.  Tá an lá indiubh unúmhach chun</span>
<lb n="10698"/><span>pé ní is maith leat.</span></p>
<lb n="10699"/>
<lb n="10700"/><p><span>URA — Téighean an t-ura isteach sa mbannc leat chun an</span>
<lb n="10701"/><span>t-airgead a dh'fháilt ar iasacht duit.</span></p>
<lb n="10702"/>
<lb n="10703"/><p><span>URCHAR — Ruchar a deirtear go minic.  Ní d'ruchar a</span>
<lb n="10704"/><span>dh'fhéadfá é dhéanamh = de gheith.  Rith sé isteach d'ruchar =</span>
<lb n="10705"/><span>go h-ana-thapaidh.  Ghlan sé an claidhe d'aon ruchar amháin.</span>
<lb n="10706"/><span>Tá an t-urchar (truchar) cruinn id láimh = is féidir leat rud</span>
<lb n="10707"/><span>a dh'aimsiú go cruinn.  Dhíol sé an bhó agus bé an truchar</span>
<lb n="10708"/><span>deireanach aige é = an tseilft dheireanach: bé deire a nirt</span>
<lb n="10709"/><span>is a chómhachta é; deire a chumais.  Tá an truchar deireanach</span>
<lb n="10710"/><span>caite agam = deire na bpiléar: gan aon tseift eile fágtha</span>
<lb n="10711"/><span>agam le tarac chúgham.</span></p>
<lb n="10712"/>
<lb n="10713"/><p><span>ÚRLAICEACH — Tá an bhean bhocht ag úirlicigh ag an mbreóiteacht</span>
<lb n="10714"/><span>fhairrge = ag cur amach: ag úirliocan.  Táim ag</span>
<lb n="10715"/><span>gabháilt d'úirlicí folamha ó mhaidin = ag úirlicigh is gan aon</span>
<lb n="10716"/><span>ní ag teacht.  Tá úirlicí, úirlicí folúna, orm.  Beidh</span>
<lb n="10717"/><span>fonn úirlicíghe ort le bárr Gaoluinne = is beag ná beir</span>
<lb n="10718"/><span>ag cur amach beidh tu chó lán de Ghaoluinn.</span></p>
<lb n="10719"/>
<lb n="10720"/><p><span>ÚRLÁR — Tán tu ag cainnt (ag rínce, ag éinní) fada go</span>
<lb n="10721"/><span>leór anois agus tabhair an t-úrlár do dhuine éigint eile =</span>
<lb n="10722"/><span>leigint dó rínce nó cainnt: tabhair seans dó.</span>
<lb n="10723"/></p>
</div>
<pb n="261"/>
<div><lb n="10724"/><p><span>ÚRLÚR — Tá sí gan chainnt gan úrlúr = urlabhra.</span></p>
<lb n="10725"/>
<lb n="10726"/><p><span>URRÚS — Chuas i n-urrúr ar Phádraig sa mbannc = chuas</span>
<lb n="10727"/><span>mar ura, mar thaca, go ndíolfadh sé thar n-ais an t-airgead a</span>
<lb n="10728"/><span>thóg sé ar iasacht.  Téightear i n-urús ar a chéile sa mbannc</span>
<lb n="10729"/><span>go tiubh: nó ar aon tsaghas slí eile.</span></p>
<lb n="10730"/>
<lb n="10731"/><p><span>URTHLACH — Saghas mála a bhíon aige duine nuair a bhíon</span>
<lb n="10732"/><span>sé ag sá phrátaí.</span></p>
<lb n="10733"/>
<lb n="10734"/><p><span>ÚSÁID — Tá mo chos (mo lámh, éinní) as úsáid = ní féidir</span>
<lb n="10735"/><span>liom í úsáid.  Tá an rothar as úsáid ag an gcuma-bhrú a</span>
<lb n="10736"/><span>fuair sé i gcoinnibh an fhalla.  Tá úsáid mhaith agat ar</span>
<lb n="10737"/><span>éadach, ar phrátaí, ar pháipéar scríobhtha = úsáidean tu</span>
<lb n="10738"/><span>mórán díobh: ithean tu, caithean tu.</span></p>
<lb n="10739"/>
<lb n="10740"/><p><span>ÚSÁIDIM — Ní dh'fhéadfainn an focal "giobalach"</span>
<lb n="10741"/><span>d'úsáid leat = do chaitheamh leat, do thabhairt ort, do rá</span>
<lb n="10742"/><span>leat.</span></p>
<lb n="10743"/>
<lb n="10744"/><p><span>USTAS — Nó ostas.  Níl puínn ostais in sa dtír i</span>
<lb n="10745"/><span>mbliana = cothú, bia.  Chaitheas cuid den stoc a dhílol 'cheal</span>
<lb n="10746"/><span>an ostais.  Ostas seadh féar, cabáiste, turnapaí, arán,</span>
<lb n="10747"/><span>is gach ní mar sin.  Nó oráiste.  Níl puínn oráiste againn</span>
<lb n="10748"/><span>istigh ná amuigh = ustas.</span></p>
<lb n="10749"/>
<lb n="10750"/><p><span>ÚTAMÁIL — Nuair ná béadh ach beagán de rud i siopa is</span>
<lb n="10751"/><span>mórán á lorg bhéadh útamáil 'na thímpal = brú is straca ar</span>
<lb n="10752"/><span>a chéile siar uaidh.  An té nách féidir leis gnó a dhéanamh go</span>
<lb n="10753"/><span>slachtmhar bíon sé ag útamáil = slí gharbh neamh-eólgaiseach</span>
<lb n="10754"/><span>aige.  Ní bheidh an lampa i dtreó agat go deó: nílean</span>
<lb n="10755"/><span>tu ach ag útamáil air = ag gabháilt do i slí thútach.  Níl agam</span>
<lb n="10756"/><span>tímpal seómra a chur i gcóir ach útamáil.</span></p>
<lb n="10757"/>
<lb n="10758"/><p><span>ÚTAMÁLUIDHE — Duine a bhíon ag útamáil: duine,</span>
<lb n="10759"/><span>cig., ná béadh ag cur ceirte ar lámh theinn i gceart.  Más</span>
<lb n="10760"/><span>maith leat aon tslacht bheith ar an gcamán ná bíodh aon lámh</span>
<lb n="10761"/><span>aige Tomás ann mar níl ann ach útamáluí.</span>
<lb n="10762"/></p>
</div>
<pb n="263"/>
<div><lb n="10763"/><p><span>FUIGHLEACH BEAG.</span></p>
<lb n="10764"/>
<lb n="10765"/><p><span>Tá an teanga aibidh agat = lúthmhar, pras.  Cad é an</span>
<lb n="10766"/><span>t-Aifrean a bhí agat indiubh? = ar a rabhais.  Chómh siúrálta</span>
<lb n="10767"/><span>is atá Pádraig mar ainm orm.  Bé an bronntanas ceart</span>
<lb n="10768"/><span>i n-aisce do b'fhearr liom.  Fágaimíst i n'aon marbh é = ná</span>
<lb n="10769"/><span>deinimíst é dh' áireamh mar seo ná mar siúd — rud go mbéadh</span>
<lb n="10770"/><span>díospóireacht na thaobh, Níl aon tuiscint aige ach mar an asal.</span>
<lb n="10771"/><span>Tá barraliobar ar an lá leis an bhfuacht = é chó fuar san go</span>
<lb n="10772"/><span>gcuirfeadh sé barraliobar ort — na méireasta bheith lúbtha</span>
<lb n="10773"/><span>isteach ar a chéilig is ná féadfá iad a dhíriú amach.  Bhí sé</span>
<lb n="10774"/><span>ag cimilt baise dhom (díom) = é bheith bladartha liom.  Béal-</span>
<lb n="10775"/><span>bach chasta = an bhéalbach go mbíon an t-iaran casta ann,</span>
<lb n="10776"/><span>Béalbhach mhór = an ceann go mbíon slabhra ag imeacht léi</span>
<lb n="10777"/><span>fé chorrán an chapaill.  Tá na leanbhaí imithe beó beathaidheach</span>
<lb n="10778"/><span>= nochtaithe.  Nuair a bhéinn ag buachtaint i rás bhéadh sé</span>
<lb n="10779"/><span>(= an scéal) go bínn agam.  Stuacánuidhe de bhodhránuidhe</span>
<lb n="10780"/><span>mío-thuisceanach.  Beir bog ort héin = tóg bog é.  Tá gach</span>
<lb n="10781"/><span>aon fhocal chó fada le bogha báistí agat = le h-éinní riamh,</span>
<lb n="10782"/><span>Ní maith liom na bóithre atá fút = na cúinsí atá agat:</span>
<lb n="10783"/><span>lúbaireacht, is mar sin.  Is mó bóthar 'na bholg = cleas is</span>
<lb n="10784"/><span>cúinse ar siúl aige.  Buacas = an rud a bhíon i lár na</span>
<lb n="10785"/><span>coinnle nó ar lasa ins an lampa.  Ní bhíon aon bhuancas sa</span>
<lb n="10786"/><span>rud ná bíon aon tseasamh ann = tabhairt: seasamh: caitheamh,</span>
<lb n="10787"/><span>Is mór an bhúrlóg fir é = fear téagartha: chó téagartha san</span>
<lb n="10788"/><span>go dtaidhseóch sé beag dhuit: cloch mhór, chómh-chruinn.  Búr-</span>
<lb n="10789"/><span>lóg mná, greachaile (gearr-chaile), buachala.  Tá bús báistí</span>
<lb n="10790"/><span>ann = báisteach ana-throm.  Tá ana-bhús ag an ngluaisteán</span>
<lb n="10791"/><span>= ana-ghlór, bhéadh bús ag cloich dá gcaithfá le fuinneamh í</span>
<lb n="10792"/><span>ag an ngearra a dheinfeadh sí tríd an aer.  Cac an tsiopa =</span>
<lb n="10793"/><span>dríodar an tsiopa.  Tháinig deire an lae 'na chac báistí —</span>
<lb n="10794"/><span>is mó a deirtear le tráthnóna nuair ná béadh aon choinne</span>
<lb n="10795"/><span>leis an mbáistigh agus an lá féinig go maith.  Tháinig sé</span>
<lb n="10796"/><span>chúgham díreach fé mar do chacfadh an t-asal é — liathróid,</span>
<lb n="10797"/><span>cig,, i gcomórtas báire = rud éigint a thárlóch díreach fé</span>
<lb n="10798"/><span>mar ba mhian leat é.  Cacamus leabhair = leabhar gan mhaith.</span></p>
</div>
<pb n="264"/>
<div><lb n="10799"/><p><span>Éadach cairte: bróga cairte = iad so a bhíon á ndíol i</span>
<lb n="10800"/><span>gcairt lá an aonaigh: is tugtar ar earraí leath-nua bíodh</span>
<lb n="10801"/><span>gur i siopa istig a gheófá iad.  Tá an chainnt go calma agat</span>
<lb n="10802"/><span>= go tréan, go binn.  Ná bíodh aon leath-phingin cam agat in</span>
<lb n="10803"/><span>sa gcómhaireamh = gan bheith ceart.  Tá an focal san cam</span>
<lb n="10804"/><span>agat = neamh-cheart.  Sháigh sé a cheann in sa gceannraigh</span>
<lb n="10805"/><span>agus greamuíodh air.  Tugtar biorán ar leath-chearchail =</span>
<lb n="10806"/><span>cearchail thanuidhe.  Gura buan a bheidh tu ós cionn do ghnótha</span>
<lb n="10807"/><span>= i mbun.  Bhíos ag cíosú Sheáin = ag tabhairt cíosú dhó:</span>
<lb n="10808"/><span>ag tabhairt scalla dhó le cainnt nó le scríobh: nó bheith ag</span>
<lb n="10809"/><span>priocaireacht air: nó don mbladhgaire nuair ná tabharfá</span>
<lb n="10810"/><span>aon chluas do n-a chainnt.  Gheóbhfadh (gheóch) an bháisteach</span>
<lb n="10811"/><span>trí chlár daraighe bhí an oiread san fuinnimh fúithi.  Gheóch</span>
<lb n="10812"/><span>an lá indiubh trí chlár daraighe leis an bhfuacht = trí éinní.</span>
<lb n="10813"/><span>Cláir-fhiacail = fiacail leathan i dtosach an bhéil thuas.  Dhá</span>
<lb n="10814"/><span>cheann díobh an chuid is mó a bhíon ag imeacht.  Cleithire =</span>
<lb n="10815"/><span>rógaire (bíon brígheana eile ag imeacht leis chó maith),</span>
<lb n="10816"/><span>Cleithiúnach = fear téagartha láidir.  Chuaidh cloch i mbonn an</span>
<lb n="10817"/><span>chapaill = chuaidh greamaithe.  Buail do chos ar an scéal</span>
<lb n="10818"/><span>san, ar éinní, agus fág mar sin é.  Má choimeádan tu leis</span>
<lb n="10819"/><span>an ngnó san ní baol duit = má chlaoidhean tu.  Bhí coiscéim á</span>
<lb n="10820"/><span>bhaint as an mbóthar agam = me á chiorrú.  Cuirfí do lámh</span>
<lb n="10821"/><span>suas mar gheall ar bheith ag déanamh cómharthaí dod pháirtí i</span>
<lb n="10822"/><span>n-imirt chártaí.  Th'anam 'on riabhach is do chorp.  Tá Seán</span>
<lb n="10823"/><span>chó lom san go ngeárrfadh a chorrán tobac dhuit.  Tá ana-</span>
<lb n="10824"/><span>chorruíocht ag baint libh — le daoine a bhíon corra, ait, crosta:</span>
<lb n="10825"/><span>corrathónach.  Tá an trus fada, ach deinfidh £10 an costas =</span>
<lb n="10826"/><span>díolfaidh.  Ní raibh aon chostas mór orm leis an obair.</span>
<lb n="10827"/><span>Chuas ar an aonach is thug mo mham costas an lae dhom = pinginí</span>
<lb n="10828"/><span>póca i gcóir an lae.  Tá mo chóta bán déanta — buachail,</span>
<lb n="10829"/><span>cig., go gcasfaí cailín air le pósa go mbéadh mór-chuid airgid</span>
<lb n="10830"/><span>aici a déarfadh.  Tugtar cráin ar ghé a bhíon tímpal is dhá</span>
<lb n="10831"/><span>bhliain d'aois.  Tá na crathacha (creathacha) ag teacht amach</span>
<lb n="10832"/><span>tríd an mbó = na cnámha: na h-easnuíocha.  Níl aon chrí</span>
<lb n="10833"/><span>ar Sheán chun cainnt a dhéanamh = níl aon mhaith ann.  Bhain-</span>
<lb n="10834"/><span>feadh an gála an croicean de chat.  Chuirfeadh sé cosa</span>
<lb n="10835"/><span>cruinne fé chearca = dheinfeadh sé (d'fhéadfadh sé) éinní.</span>
<lb n="10836"/><span>Tá crústach maith agam = urchar, buille.  Ní cú atá againn</span>
<lb n="10837"/><span>ach coite = níos mó ná aon chú amháin.  Chuireadar cona</span>
<lb n="10838"/><span>fiana liom = na madraí: oiread buala is léasa a thabhairt</span>
<lb n="10839"/><span>dom ná féadfainn gan cuímhne a choimeád air.  Ní raibh</span></p>
</div>
<pb n="265"/>
<div><lb n="10840"/><p><span>aon lá dá chuimhne agam cúig bliana ó shoin go mbéinn á</span>
<lb n="10841"/><span>scríobh so = níor tháinig aon lá dá chuimhne chúgham: ba bheag</span>
<lb n="10842"/><span>a mheasas.  Cuasnóg = an áit go mbíon na meacha (beacha)</span>
<lb n="10843"/><span>bailithe chun meala a dhéanamh.  Cruic = an geóbosca go mbíd</span>
<lb n="10844"/><span>ann.  Bhfuil cruiceóga agaibh?  Ní mór atá, bhíomair</span>
<lb n="10845"/><span>i gcuibhrean-cárn = ag ithe is ag ól le chéilig: i dteannta a</span>
<lb n="10846"/><span>chéilig, is aon bhia, aon phláta amháin againn.  Bhí an bia i</span>
<lb n="10847"/><span>gcuibhrean-cárn aca.  Ní raibh madra ar cheithre cúinní an</span>
<lb n="10848"/><span>pharóiste ná raibh in sa bhfiadhach = bhí gach aon mhadra in sa</span>
<lb n="10849"/><span>bparóiste ann.  Thugas cheithre cúinní an pharóiste isteach im</span>
<lb n="10850"/><span>shiúl = shiúlas mór-thímpal an pharóiste go léir.  Bhí cuiripe</span>
<lb n="10851"/><span>cloiche ag sá aníos as an dtalamh = cloch ghéar fhada.  Is</span>
<lb n="10852"/><span>dialta an cúmadóir thu = duine chun scéalta, leath-scéalta,</span>
<lb n="10853"/><span>bréaga agus mar sin a chuma, a cheapa.  Cúthalach = cúthail,</span>
<lb n="10854"/><span>Bhíos ag obair, ag scríobh, ag éinní, ar dalla = go dian</span>
<lb n="10855"/><span>dícheallach i slí ná féachainn rómham ná im thímpal.  Tá an</span>
<lb n="10856"/><span>dial ar a bhfuil de chainnt agat = is díolta an méid cainnte</span>
<lb n="10857"/><span>atá agat.  Cad é an dial atá ag teacht ort?  An dial</span>
<lb n="10858"/><span>fhios agam cad ba cheart duit a dhéanamh.  Bhéadh ana-</span>
<lb n="10859"/><span>dhamaint ag baint leis an té a bhéadh ag priocaireacht ort is</span>
<lb n="10860"/><span>a chuirfeadh ag eascainí thu.  Dheinfeadh peaca marathach</span>
<lb n="10861"/><span>duine a dhamaint.  Bhí ana-thrácht ar na bróga nua = ana-</span>
<lb n="10862"/><span>éileamh.  Níl ach difríocht an fhocail eadrainn.  Is measa</span>
<lb n="10863"/><span>thu (is daille) ná an t-each meascaithe = each a shíolruíon ó</span>
<lb n="10864"/><span>asal is láir — agus ní miúl é.  Tá fuairthneamh ar mo</span>
<lb n="10865"/><span>mhéireasta = iad ríghin marbh ag an bhfuacht.  Féith-ar-</span>
<lb n="10866"/><span>boga = tón-ar-boga: áit sa tsliabh go raghfá ar lár ann,</span>
<lb n="10867"/><span>Ainm flúirseach é sin.  Ó tháinig sí abhaile ón gclochar ní</span>
<lb n="10868"/><span>fhliuchfadh sí a méar dom.  Tá goile fallsa agat = goile</span>
<lb n="10869"/><span>nách cóir, mí-nádúrtha.  Raghad ann fé bheith slán dom =</span>
<lb n="10870"/><span>má bhím amhlaidh: é sin mar agó.  Tá an teanga fuaighte</span>
<lb n="10871"/><span>agat den lasca in sa mbróig go dtí an cúigiú poll.  Bhfuil</span>
<lb n="10872"/><span>teanga fuaighte agat ins na bróga nua?  Cuir uaim an</span>
<lb n="10873"/><span>ghalúnach = an bladar, an chainnt bhog.  Bhéadh aghaidh duine</span>
<lb n="10874"/><span>géar nuair ná béadh aon fheóil uirthi.  Gaibhim orm gur</span>
<lb n="10875"/><span>dheinis ana-chainnt = bíodh orm gur —.  Capall geitiúil =</span>
<lb n="10876"/><span>sceinneadach; go bhfuil geit ann.  Tán tu gigealach thar</span>
<lb n="10877"/><span>fóir = gur fuirist gigilis a chur ort thar an gcoitiantacht: go</span>
<lb n="10878"/><span>léimfá ,dá mbuailfí lámh ort.  Tá an tseana-chairt ag</span>
<lb n="10879"/><span>gíoscán ar an mbóthar = ag scréacháil toisc gan aon smeara</span>
<lb n="10880"/><span>uirthi.  Gline = an gléas, an fráma beag, go gcuirean an</span></p>
</div>
<pb n="266"/>
<div><lb n="10881"/><p><span>t-iascaire an darúgha air: glinne.  Níl oiread airgid</span>
<lb n="10882"/><span>agam is a dheinfeadh glór ar ghrideal.  An té a bhíon 'na</span>
<lb n="10883"/><span>ghliogaire (nó glugaire) bíon sé gliuganta.  Glúnacha na</span>
<lb n="10884"/><span>gcathaoireacha, táim greamuithe agat = teanntuithe: greim</span>
<lb n="10885"/><span>agat orm.  Ní raibh sé ach ag cainnt trí n-a sheana-hata =</span>
<lb n="10886"/><span>san aer.  Droch-imeacht air mar asal.  Is láidir ná fuil</span>
<lb n="10887"/><span>na stampaí nua tagtha fós = úntach, éachtach.  B'fholláin duit</span>
<lb n="10888"/><span>nách indiubh a thánaís isteach agus an bháisteach go léir atá á</span>
<lb n="10889"/><span>dhéanamh aige.  Má theastuíon uait rud ar an gceaint cuir</span>
<lb n="10890"/><span>do dhá láimh air = faigh greim daingean air — agus láithreach.</span>
<lb n="10891"/><span>Lataí = na maidí beaga tanuidhe a bhíon ag imeacht laistig</span>
<lb n="10892"/><span>den bplástaráil i dtig.  Tá an leacoidhir briste agat = an</span>
<lb n="10893"/><span>chéad chuid de rud déanta — rud nár mhaith leat tosnú air.</span>
<lb n="10894"/><span>Tá na leaga liatha aca.  Feic leaga-laithe.  Leag an ghrian</span>
<lb n="10895"/><span>= chuir taom breóiteachta air nó mearathal leis an mbrothal.</span>
<lb n="10896"/><span>Duine faid-fhoidhneach.  Ghlaodhfá lúbaire ar dhuine go</span>
<lb n="10897"/><span>mbíon cleasa ag baint leis, bíodh is ná béadh sé cam.  Lúbán</span>
<lb n="10898"/><span>duine — fir nó mná = duine caol is gur fuiriste dhó lúba.</span>
<lb n="10899"/><span>Lúbán rógaire.  Níl aon luighe agam leis an áit seo = níl aon</span>
<lb n="10900"/><span>chion asam air: gan aon lé agam leis: gan aon fhonn orm</span>
<lb n="10901"/><span>chuige.  Níl aon luighe agam le h-iománuíocht = gan aon</span>
<lb n="10902"/><span>éileamh agam air.  Luigh an ghrian orm = ghoill: dhóigh.  Scian</span>
<lb n="10903"/><span>mhaide níor mhairbh sí éinne riamh = scian adhmaid.  Tógadh</span>
<lb n="10904"/><span>dem báithreacha (máithreacha) me = baineadh ana-phreab asam,</span>
<lb n="10905"/><span>Tá an mála air ag an ól = chaith sé breith ar an mála is dul</span>
<lb n="10906"/><span>ag lorg na déirce.  Níor cuireadh an mála riamh orainn go</span>
<lb n="10907"/><span>dtí an méid seo = an méid seo a dh'imir lár an donais</span>
<lb n="10908"/><span>orainn.  Thánag isteach máluatha = go tapaidh.  Tá fear</span>
<lb n="10909"/><span>máluatha ag teacht go dtí an t-Aifrean = daoine (fir) ag</span>
<lb n="10910"/><span>teacht go tapaidh.  Bíon fear máluatha ag teacht i gcómhnuí</span>
<lb n="10911"/><span>san áit go marbhuightear an t-iasc (chun a thuille a mharú).</span>
<lb n="10912"/><span>San áit go dtuitean úntas amach bíon fear is bean máluatha</span>
<lb n="10913"/><span>ag teacht — nó ag teithe (teiche) ó láthair an donais.  Tán</span>
<lb n="10914"/><span>tu marbh ach tu níghe = in sa gcéim is giorra do bheith marbh:</span>
<lb n="10915"/><span>ní theastuíon uait ach níghe an chuirp chun bheith marbh amach ar</span>
<lb n="10916"/><span>fad.  Ní beag a bhfuil déanta agat le 2 uair an chluig is ar</span>
<lb n="10917"/><span>dheinis roimis sin a dh'fhágaint marbh = gan trácht air; gan é</span>
<lb n="10918"/><span>dh'áireamh.  Chuirfeadh sé masmus orm bheith ag labhairt le</span>
<lb n="10919"/><span>lucht na droch-Ghaoluinne.  Níl lán méaracáin den nGaoluinn</span>
<lb n="10920"/><span>aici = níl aon phuínn.  Meathtachán nár dhein faic nuair a</span>
<lb n="10921"/><span>bhí an coga ar siúl = fear meathta, lagmhisniúil, gan mhaith.</span></p>
</div>
<pb n="267"/>
<div><lb n="10922"/><p><span>Bhí ana-mhiangas chun an óil air = dúil mhór — níos láidre ná</span>
<lb n="10923"/><span>mian.  Tá mianach an bhéarla imithe isteach in sa nGaoluinn</span>
<lb n="10924"/><span>atá againn.  B'éigin dom mo mhionna is mo mhó d a thabhairt</span>
<lb n="10925"/><span>gur liom-sa an bhó = gach saghas deimhniú a thabhairt.  Níl</span>
<lb n="10926"/><span>misneach cait aige = an chuid is lúgha de.  Tugtar mogal,</span>
<lb n="10927"/><span>leis, ar, sméar mór dubh, .mhún an leanbh fé aréir — nuair</span>
<lb n="10928"/><span>a bhí sé na chola.  Nuair a chífir dhá cheann ar an nóinín chífir</span>
<lb n="10929"/><span>do chuid airgid thar n-ais ón rógaire sin, bhíodar ag cur</span>
<lb n="10930"/><span>uatha le scannra = ag breith phiscíní.  Crobh phréacháin =</span>
<lb n="10931"/><span>salachar nó fiaghaile a bhíon ag imeacht in sa dtalamh.  Tá</span>
<lb n="10932"/><span>an focal san agam ó phréimh = ó thúis m' óige.  Tabharfad</span>
<lb n="10933"/><span>réasún duit (chuin) gan bheith ag cainnt mar sin = cúis, a</span>
<lb n="10934"/><span>chúis.  Faid a bheidh an saol 'na shaol beidh daoine aite ann.</span>
<lb n="10935"/><span>Chaitheas an t-úbhal i n-áirde ar sciob-sceab = ar chlibirt.</span>
<lb n="10936"/><span>Bhí ana-sciob-sceab againn.  Casóg sciotaithe = maol: gairid:</span>
<lb n="10937"/><span>gan bheith fairsing go leór.  Tabhair scóp go leór dos na</span>
<lb n="10938"/><span>fuaimeana leathana = slí.  Ní mór scóp a thabhairt don</span>
<lb n="10939"/><span>dteangain chun an focal san a thabairt amach = gan í bheith</span>
<lb n="10940"/><span>crapaithe, cúnlaithe.  Bhí sé ag smiota an chrainn = ag baint</span>
<lb n="10941"/><span>an chroicin de: ag spreóitseáil air.  Sleagh: sleathana.</span>
<lb n="10942"/><span>Ag smiotuíl gháirí = ag mion-gháirí.  Bhí spórt na h-oíthe</span>
<lb n="10943"/><span>againn ar an rínce = ana-oíthe spóirt: spórt feadh na</span>
<lb n="10944"/><span>h-oíthe.  Chuir sé streanncán buile orm = taom maith den</span>
<lb n="10945"/><span>bhfeirg.  Sin é an talamh anois agat = rud éigint nár bhain</span>
<lb n="10946"/><span>aon amhras leis.  Ní féidir teacht tímpal ar an gceist</span>
<lb n="10947"/><span>sin = greim a dh'fháilt uirthi: cur chúichi.  Bhíos a d'iarraidh</span>
<lb n="10948"/><span>teacht tímpal air chun an speal a dh'fháilt uaidh = é mhealla-</span>
<lb n="10949"/><span>Bhí ana-thinneas orm i dtaobh ná raibh aon Ghaoluinn agam le</span>
<lb n="10950"/><span>labhairt leat.  Tá tinneas orm le h-eagla gur chuireas</span>
<lb n="10951"/><span>trioblóid ort.  Tháinig tuile cainnte chúgham = ana-ruith.</span>
<lb n="10952"/><span>Tuit (tit a deirtear) id chola is ná bí am bodhra.  Níl aon</span>
<lb n="10953"/><span>leigheas beó ar an saol ar an gcúrsa san = níl aon réiteach</span>
<lb n="10954"/><span>i n-aochor.</span></p>
<lb n="10955"/>
<lb n="10956"/><p>
<lb n="10957"/></p></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Réilthíní Óir II

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Réilthíní Óir II

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
