RÉILTHÍNÍ ÓIR

LÁ — Táim chó tréith le leanbh lae = leanbh ná béadh ach lá ar
an saol. An leabhar a thugais dó — san gheóbhair uaidh é lá Philib
an Chleite = lá deire an domhain. Lá Pheadair is Phóil. Tá
trí lá 'le Muire ann. Lá maith agat = go raibh lá maith
agat: beannú é sin. Lá tSin Seáin. Fuaireadar an lá
orainn = an lámh uachtair: an fear maith. Lá 'le Muire na
gCoinneal sa Teampal. Lá beirithe brothail é seo = ana-
the. Ní bhíon ar éinne ach cómhrá naoi lá = 'na dhiaidh sin
ní tráchtar thairis a thuille. Lá na gcéadta blian é seo =
lá úntach ná tárlóch ach uair fhada fhada fhánach. Bíon an
focal san á úsáid gach aon lá sa tseachtain. Ní h-aon lá
cnuic díbh é seo = lá chun dul ar an gcnoc.

LAB — Fuair sé lab ar na muca = mór-chuid airgid. Tá
lab ag imeacht ar na ba an aimsir seo. Tug an cliain-isteach
lab chuige = póca maith airgid. Ní mór an lab é = ní mór an
ní is fiú é. Ní mór an lab na bróga san ar phúnt = marga,
luach airgid. Tá lab agat, a mhic ó = rud gan mhaith — nuair a
bhíon searús sa chainnt.

LABHAR — Criochán práta. Labhair = criocháin phrátaí.

LÁDÁIL — Chuamair 'on nDaingean le ládáil éisc = ualach.

LADAR — Rud chun ainirthe do scaoile amach ar phlátaí.
Nách maith a chaithis do ladar a chur isteach sa gcainnt = do rá
féinig: do cheann a shá isteach. Dheineas ana-ladar ar an
ndínnéar mar bhí ocras buile orm = ana-lámh: é dh'ithe go
maith. Dheineas ladar ar an nGaoluinn = mór-chuid di a

dh'fhoghluim. Dhein na saighdiúirí agus na h-óglaigh ana-
ladar ar a chéile = marú maith. Dheineamair ana-ladar ar
an móin = ana-obair. Bíon roinnt mhaith oibre nó díobhála
sa ladar. Deineadh ladar maith orm ar an aonach = mealladh
go maith me — duine gur ceannuíodh bó uaidh tamal maith fé
bhun an méid do b'fhiú í. Dheineas ana-ladar sa scrúdú =
ana-obair: d'eirigh go binn liom: dheineas ladar maith ar
an gcuid eile aca. Thugas lán mo ladair liom de sna
milseáin = lán mo ladhaire.

LADHARÓG — Tá trí ladharóga ag an lachain sin ar a cois.
Casúr ladhaire = go mbéadh oscailt thiar 'na chúl chun tairgní a
tharrac. Ní raibh lámh ná ladhar agam san obair sin = ní
raibh baint ar bith agam leis. Tá ladhar na bó teinn = ladhar
a coise: an oscailt a bhíon ins an gcrúib. Tugtar ladhróg
ar leapa phrátaí go mbéadh dhá leaba eile nó níos mó ag fás
amach as, ar nós méireana na lámha: nó dhá leapa ag fás
amach as aon bhun amháin.

LADHGAIRE — Duine gur béas aige é héin a mhola. Bladh-
gaire, leis. Cuir uait an bhladhgaireacht, an ladhgaireacht =
cainnt mhór, bhaoth, thóirtéiseach.

LADHGAR — Fear mór ladhgair = áiféis molta: mola
tar ceart. Bíon a leithéid ag breis le n-a bhfuil aige, agus
fear an cheistnimh ag baint de.

LÁGHACH — Bíon gach duine lághach go dtéighean bó 'na
gharraidhe.

LAGAIM — Ní théighean aon laga ort ach ag plé is ag achran
= stop: sos.

LAGHAR — Feic ladhar. Ní bheidh lámh ná laghar agam sa
rud san = ní bheidh faic le déanamh agam leis. Ní raibh
lámh ná laghar ná baint agam leis. Ní bheidh laghar ná baint
agam leis. Cad tá idir ladharacha agat? = ar bun, ar siúl,
idir lámha.

LAGHARÁIL — Tán tu ag obair, bail ó Dhia ort! Nílim,
mhuis, ach ag lagharáil gan éifeacht = obair bheag éadrom sa

tsiúl agam. Bhíos ag lagharáil leis an gcoirce, féar, móin,
ó mhaidin = ag gíotáil. Ag lagharáil leis an mbia atán tu
agus ní á dh'ithe. Cad é an lagharáil atá ort? Táim ag
lagharáil ag lorg na tlú = ag cuardach leis na ladhracha,
lámha. Níl sí ach ag lagharáil ar fuaid an tíghe. Tá lagha-
ráil mhaith sa bhosca = roinnt mhaith mion-rudaí: cleataráil
mhaith.

LAG-FHUAR — Bhí an leite lag-fhuar sa mhéis = pat-fhuar.
Tá an tae lag-fhuar. Lag-chroidheach = lagroidheach. Lag-
shláinteach.

LAG-SPRID — Níl aon phúcaí ann, agus sé lagsprid an
duine fé ndeár an t-eagla = easba mhisnigh. Nó, laige
spride an duine.

LAGUIGHIM — Laguigh sé ar mo mhisneach go mór = bhain sé
dem bisneach (mhisneach) go mór.

LÁIDIR — Is láidir ná fuil ach an solus comónta anso =
úntach, éachtach. Is láidir a sheasuíon an tsláinte dhóibh agus
an obair atá á dhéanamh aca. Is láidir a fuairis seómra
agus gan é i n-áirithe agat. Táimíd go lán láidir = go
h-anamhaith as. Tá an lá ana-láidir = garbh, gaothmhar. Nó,
tá an-fhairrge láidir.

LÁIDREACHT — Tóg an bainne mar deinfidh sé láidreacht
(nó láidríocht) ort = cuirfidh breis nirt ionnat.

SLÁIGE — Thuit sé i laige = as a sheasamh: i bhfanntais.
Thuit sé chun laige = chaill sé a chuid nirt. Bhí sé ag tuitim chun
laige i n-aghaidh an lae = an fuinneamh is an neart ag imeacht
uaidh. Tháinig laige orm. Chuaidh sé chun laige go mór ó
anuiridh.

LAIGEACHT — Dá laigeacht é níl sé ró-olc fós.

LAINNCIDE — Ceangal a bhíon fé bhó, capall, caoira — ón
gcois tosaigh go dtí an gcos deire.

LAISTIG — Bhíos ag déanamh cleamhnais leis an gcailín sin,
ach tháinig fear eile laistig díom = idir me agus an cailín:

bhuaidh orm. Thánag laistig díot sa scrúdú = fuaireas an lá
ort. Tá an galar so am basca, agus caithfidh me teacht
laistig de i slí éigint = é shárú.

LAISTÍOS — Dheinis go h-olc orm é, ach má thagan tu
laistíos díom gheóbhair uaim é agus breis = má thagan tu
fém chómhacht, féin láimh: má gheibhim an greim, an lom, ort:
an tseans.

LÁMH — Bhí sí ag siúl agus leanbh ar láimh aici = greim aici ar
láimh an linbh. Dhein an mada-rua ana-lámh ar na cearca = ana-
lot: ana-mharú. Tá obair idir lámha agam = á dhéanamh.
Tá obair ar láimh agam = tógtha, is me chun é dhéanamh, ach gan
bheith ar siúl. Ní bheidh aon lámh agam sa chúrsa san = aon
bhaint agam leis: ní dheinfead pioc de. Ní chorróch sé
a lámh im chabhair, nó i gcabhair dom. Tá an chéad chuid de
sna Réilthíní seo curtha ó láimh agam = scríte. Chuas fé láimh
dochtúra. Níl againn ach ó láimh go béal = fáil agus caitheamh.
Tá sé imithe as mo láimh aon phioc den nGaoluinn a scríobh.
Tabhair lámh liom ó tán tu díomhaoín = tar im chabhair: i
gcabhair dom. Ní bhead i bhfad ó láimh nuair a thiocfair = ó
bhaile. Níor dheinis aon lámh ar an ndínnéar, ar an gceacht;
nó den gceacht = níor ithis puínn de. Tá lámh á dhéanamh ar na
h-úbhla = iad á ngoid An áit a dhíon i bhfad ó láimh bíon sé
míochothromach = gan chothrom. Lean ar do láimh = lean den
obair atá idir lámha agat. Thugas mo lámh leis an obair sin
= chuireas uaim é: thugas druim lámha leis. Chuireas uaim
le cómharthaí lámha é. Is minic muna ndeinean daoine uacht
(uadhacht) go bhfágaid ar láimh an tsagairt a gcuid airgid = ó
thabhairt dó á rá leis cad ba cheart a dhéanamh leis. Dheinis
ana-lámh ar an scrúdú = é dhéanamh go maith — nó go h-olc.

LÁMHACH — Sé an chéad lámhach a dhein sé a phíopa do tharrac
chuige = an chéad ní, an chéad ghnó. Nuair a shroiseas an baile
bé an chéad lámhach a dheineas tig ósta a bhaint amach. Beidh
an chéad lámhach agam ar an liathróid nua, ar éinní = buala,
iarracht, tabhairt fé.

LÁMHANCÁN — bhí sé ag lámhancán leis = ag imeacht ar a
dhá láimh is a dhá chois (nó a dhá ghlúin).

LAMHNÁN — Nár thaga chúghainn ach do lamhnán agus poll
ansan féin. Is féidir éadromán do thabhairt air nuair a

tógtar amach é is é líona le h-aer. Bolgán = an rud a bhíon
i n-iasc is é lán d'aer chun é choimeád suas: bolgán snámha.
Lamhnán = an rud a bhíon istig i liathróid choise.

LAMPA — Tá lampaí móra bána uisce ar an spéir =
caisleáin mhóra bhána.

LÁMHUÍOCHT — Chuir sé lámhuíocht chúgham = síntiús: fághal-
tas; cabhair. Tá sé ag tabhairt lámhuíochta liom = cabhair:
ag cabhrú liom: cabhair airgid: cabhair oibre: aon tsaghas
cabhair earraí. Tabhair lámhuíocht leis an mbochtán, leis an
obair fhóghanta.

LÁN — Bhí lán mór fúm ag dul isteach sa scrúdú; ach ní raibh
ag teacht amach, mar d'eirigh go h-olc liom = eiríghe ó thalamh:
tóirtéis: meas. Tán sibh ithte le lán = le meas. Ach!
táim lán díot = dóthanach, cortha, leamh. Bhíos ann lán-
mhinic = ana-mhinic. Níl aige m'athair ach lán dhá bhó thalamh =
dóthin, féar, an dá bhó. Lán bó, seacht mba, is mar sin de.
Tá sé lán = an fhairrge lán suas 'na barra taoide. Bhí
lán mór fé Sheán tamall, ach is suarach le rá é anois. Tá sé
lán de lán. Fear mór láin seadh é. Tá lán orainn = an
t-uisce tagtha isteach orainn i mbád: nó, an taoide líonta
isteach orainn.

LÁN-CHRUAIDH — Tá an obair seo lán-chruaidh orainn = ana-
chruaidh. Mar sin de sna focla eile.

LANNTÁN — paiste deas báin: paiste réidh glas talún.
Bhíodar ag súgra ar an lanntán.

LAOCHAS — Chuirfeadh sé laochas ort bheith ag éisteacht leó =
misneach, méadú croidhe, tógaint croidhe, móráil. Tá
laochas orm toisc an duais a bhuachtaint. Tá mac leis 'na
shagart agus tá laochas maith air dá bhárr, tímpal air.

LAOI — Caith uait na briathra boga binne mar ní chuirfidh tu
aon laoithe suain orm = ní thiocfaidh leat me mhealla, me
dhalla.

LAPA — Tá lapa ar an lachain, ar an ngé.

LAPADÁN — Duine ná béadh go cruinn chun rudaí a
dhéanamh: tútach: a bhíon ag lapadáil. Bíon an madra ag
lapadáil san uisce = ag lapadáil a shnámhan sé. An té a
bhíon ag foghluim chun snámha ar dtúis bíon sé ag lapadáil.
Bíon leanbh ag lapadáil sa log uisce. Fág san, a lapadáin.

LAPRACHÁN — Laprachán linbh = nuair a bhíon sé ag
tosnú ar shiúl.

LÁR — An rud ná bíon i gceart bíon sé ar lár. Cheapas
go raibh rud éigint ar lár ag baint leat = amú; ar iarraidh:
i n-easnamh. Tá an grogaire (an geárrcach a bhíon ag an
bhfaoilean) nótálta i lár na n-éan go léir = thar na h-éin go
léir. Táim ar lár indiu = rud éigint a bheith orm: ní
féidir liom mo cheart oibre a dhéanamh. Chuaidh an cleas ar
lár = níor oibrigh sé. D'imir an capall lár an donais orm.
Sin croidhe-lár na fírine. Tá sí go maith i gcuideachtain:
ní leigfeadh-sí an chainnt ar lár.

LASAIM — Bhí sé lasta suas le feirg agam. Lasfadh
Seóirse chúghat ar bheagán cainnte = eireóch sé chúghat:
eireóch sé chun feirge chúghat. Níor las gaoth ná grian riamh
ar éinne ba dheise ná é = níor shoillsigh, ná níor shéid. Má
thagan feirg (fearg) ar dhuine lasan a chuid fola. Las an
t-iasc = tháinig ar barra sa bhfairrge — chífá athrú cló ar an
uisce sa ló aca, nó gealas san oíche. Féach lasta thall é (an
t-iasc). Ach, mhúch an t-iasc = chuaidh síos ón mbarra.

LASAIR — Tá an sliabh fé bhár lasrach = barra lasta bheith
air: tré theine, agus lasracha ann.

LASÁNTA — Nách lasánta an dial é? = duine a eireóch
chúghat go tapaidh: gur ana-fhuirist é lasa suas chun feirge:
a thógfadh suas ana-thapaidh pé rud a déarfá leis.

LASCA — Tá lasca mo bhróige scaoilte = an chuid di go
mbíon na greamana ann ón dtrácht thíos suas go dtí i n-aice
na h-áite 'na gcuirtear an iall isteach. Thugas lasca den
mbróig dó = trip, buille.

LASCAIN — Tá an lascain agat anso = fosca, fuithin.

Ba mhaith liom bheith le h-ais na lascaine aimsir bháistí =
i dtreó léi.

LAST — Cad a bhí mar lasc ag an árthach? = ualach, ládáil.

LASTUAS — Shocruíos an scéal mar seo ach ghaibh an t-uacht-
arán lastuas díom = chuir sé mo shocrú ar neamh-ní. Beidh sé
air ag an nGaoluinn gabháilt lastuas den mBéarla =
buachtaint air, an lámh uachtair a dh'fháilt air. Ní féidir
gabháilt lastuas den nGaoluinn atá agat = í shárú. Tá an
díomhaointeas ag gabháilt lastuas díot — le duine ná
feadair cad a dheinfeadh sé leis an ndíomhaointeas. Táim
gabhtha lastuas díot san áiteamh. Tá an salachar ag gabháilt
lastuas de sna gais = ag fáilt an lae ortha. Bímíd a
d'iarraidh gabháilt lastuas de n-a chéilig. Ghabhas lastuas de
Sheán ins an scrúdú.

LÁTHAIR — Láthair tíghe, láthair chruaiche, láthair rínce,
agus mar sin de. Is féidir linn na cheithre h-áird a dh'fheis-
cint gan láthair ár mbonn a dh'fhágaint = an áit 'na bhfuilimíd
'nár seasamh. Chuireas leitir (tuairisc) 'na láthair = chuige,
go dtí é. Thugas ar láthair a bháite é, agus scaoileas isteach
= áit.

LATARACH — Tá latarach mhaith fhairsing talún agam =
paiste maith. Tá sé amuigh ansan ar an lataraigh.

LE — Bhí sé ag labhairt go fórsach agus mise ag mola, ag
mola na cainnte, leis = ag tabhairt creidiúna dhó: á rá leis
go raibh an ceart aige: go rabhas ag teacht leis, agus mar
sin de. Ní thuigim an Ghaoluinn ach táim léi = leaga is lé
a bheith agam léi: mé bheith ar a taobh. Deirtear leis an
mbó go mbíon sí ag búirthigh = tímpal na bó: 'na taobh.
Chaitheas cuid mhaith dem shaol leis an nGaoluinn = ag gabháilt
di. Bíon an fhéasóg ag fás léi i gcómhnuí. Tán tu go
h-uafásach le maitheas, le feabhas = is éachtach a fheabhas is
atán tu: chó maith is atán tu. Cé leis imirt? — i gcluiche
cártaí = cé leis an imirt?: cé hé gur ceart dó imirt?
Leat-sa imirt. Cé leis léigheamh? — i mbuidhin. Níor
fhéadas Seán a thuiscint, agus bhí an galar céadna aige liom
= ba dhocht air, leis, mise a thuiscint. Cuir an madra leis

an mbó = 'na diaidh. Tá an madra leis an mbó. Tá do
chosa leis an bhfuacht = gan bheith clúduithe 'na choinnibh. Níl
aon naomh le Murcha = go bhfuil an ainm sin air. Thugas
grá dhó le n-a bhreáthacht d'fhear = mar gheall ar é bheith chó
breá d'fhear. Tá meas agam ort le feabhas do Ghaoluinne.
Is le droch-chómhartha agus le droch-aimsir a chítear na
scamaill sin ar an spéir = gabhaid le droch-chómharthaí is le
droch-aimsir. Sé seo an Domhnach deireanach agat le bheith
'nár measc. Is éachtach an obair é seo a scrí: uaireanta
bhéadh seacht leathanaigh scríte le leathanach = uaireanta
tógan leathanach oiread aimsire le agus gcinn díobh. Bé a
thuairim go n-oibreóch an t-inneal mar seo, agus thug sé
teasbána le n-a thuairim = theasbáin conus oibreóch a thuairim:
conus oibreóch an gléas dréir a thuairime. Tabhair sompla
leis an bhfocal = á chur i n-úil conus a cuirfí an focal i
gcainnt.

LÉ — Tá lé agam leat = leaga: is maith liom tu: táim
leat, ar do thaobh, i ngrá leat, tagaim leat. Bhuaidh sé
an post toisc an lé a bheith leis = na daoine go raibh tabhairt
an phuist aca bheith mór leis. Tá duine éigint ag teacht fé
n-ár lé = 'nár dtreó: fé n-ár mbráid; chúghainn. Cuirim
mo pheacaí go léir fé lé na faoisdine seo = fé bhráid. Ní le
n-a mheabhair a thóg sé an scoil ach leis an lé — máistir scoile
a bhí i gceist.

LEABA — Buaileadh breóite me agus b'éigin dom an
leaba a thógaint (dom féinig) = an leaba a bhaint amach.
Níl aon chodla orm ach raghad 'on leabaidh. Bhíodar ag imirt
ar a chéile is ag maga, ach ba ghearr gur tháinig an maga
chun leaba an dáríribh = nách maga a bhí ann, nó imirt mhagaidh,
ach a mhalairt. Tá an t-árthach ag teacht ar leaba anncaire
= áit 'na bhféadfaidh sí anncaire a chur amach. Bhain sí leaba
anncaire amach. Tá sí 'na leaba luighe-sheóil: i leaba
an luighe-sheóil — bean go mbéadh teinneas beirtha uirthi.
Tán tu ag coimeád na leapan = ag fanacht ínti. Bhíos im
chodla i gceann na leapan, i gcosa na leapan. Níl aon tslí
agat anso: téir síos chun cos = chun cosa na leapan. Ní
raibh agam ach réidhleaba = leaba ar an úrlár: leaba tuighe,
agus mar sin. Leaba shuidheacháin = a bhíon 'na leaba istoiche
is 'na suidheachán sa ló. Ionntuigh an tocht agus bog é:

socruigh ansan ar do thoil é: leat an bairlín agus fill
suas an léine. Bhíos ag cóiriú na tleapthacha.

LEABHAC — An saghas íle a bhíon sa bhfairrge san áit go
mbíon bannc raice nó bannc éisc.

LEABHAIR — Ith suas do leabhair-dhóthin = do lán-dóthin:
an méid a dh'fhéadfair.

LEABHAR — Ní chreidfinn é sin uait dá dtabharfá na seacht
leabhartha dhom ann = na seacht mionnaí. Tá an leabhar ort =
tugtha agat. Cuireadh an leabhar orm. Bhíos curtha ar an
leabhar = an leabhar tugtha agam. Ar dheinis é? Ar mo
leabhar nár dheineas. Táim ar an leabhar, ar mo leabhar =
an leabhar a bheith orm.

LEABHRÚ — An chéad dá scríb a iompuightear nuair a
deintear treabha. Tá sé ag leabhrú = ag cur an chéad dá
scríb isteach i gcoinnibh a chéile.

LEABHRUIGHIM — Leabhróinn gur tusa a bhí ann = thabhar-
fainn an leabhar.

LEAC — Níor dhíol sé na fiacha fós; ach chuireas ar a lic dhó,
as a lic dhó, go gcaithfidh sé iad a dhíol amáireach = dheineas é
dheimhniú go maith dhó: thugas órdú maith láidir ná beidh aon
teacht as.

LEACHTA — Táimíd leachta anuas ort = lán de chion ort.
Feic leaghaim.

LEADRÁN — Críochnuigh an scéal: tá sé imithe chun
leadráin ort = é bheith ró-fhada. Tá an cith (cioth) seo ag
dul chun leadráin = gan críochnú do theacht air go ceann i
bhfad. Ní leadránuí me go dteastuíon uaidh seacrán ná
leadrán. Bíon an leadránuí mall. Tá an slaghdán so ag
dul chun leadránaighe orm = moilleacht: ag leanúint orm
ar feadh i bhfad. Sé an dial é chun leadráin. Bhí ceist na
h-Éirean ag dul chun leadránaighe, chun leadrántuíochta.
leadrán = moilleacht.

LEADRÁNACH — Tá an lá so leadránach, salach = ana-
bhraistint le faid ag baint leis: mhothófá ana-fhada é: gan é
dh 'imeacht tapaidh.

LEAGAIM — Tá ana-leaga agat leis an nGaoluinn = lé:
cion mór agat uirthi. Teastuíon uaidh £20 ar an mbó, agus
ní leagfaidh aon phingin anuas den mhéid sin = ní ísleóidh, ní
bhainfidh, anuas. Tá na bróga leagtha anuas beagán sa luach
le déanaí. Ní ceart duit bheith am leaga anuas = am chur
as m 'ainm: am rith síos. Ní maith liom lámh a leaga ort =
a bhuala ort. Táim leagtha ar dhul abhaile = meághaite,
beartuithe. Tá an long ag leaga ó thuaidh = ag tuitim ó
thuaidh: ag imeacht ó thuaidh — leis an dtaoide nó eile. Tá
sí leagtha ó thuaidh. Tá leaga agat, a bhuachail = gan tu bheith
díreach — leath-cheann, leath-ghuala, leath-rud-éigint bheith ort.
Is féidir leaga mar sin a bheith ag éinní. Tá ana-leaga
leis an sruthán = ana-fhánaidh anuas leis. Tá an obair seo
go h-uafásach chun duine a leaga síos = a bhrise síos, a
thraocha. Ní deifir leagáil bheag muna ngortófí thu =
leaga, tuitim. Bhfuil aon leaga ag dul ins na h-earraí
fós? = tuitim, teacht anuas. Ba cheart go mbéadh
an leaga ag an earra ar an bprás sa tómhas =
go mbéadh an earra níos truime ná é. Ní bhéadh sé
sásta aon phingin a leaga fé bhun na bhfiche púnt. Tá Seán
ana leagtha i n'íntin leat = bheith go mór ar aon aigne amháin
leat: ana-chion 'na chroidhe ort. Ar leaga na súl bhí sé
marbh = ar chrapa na súl. Bíodh bobhta leaga againn = bobhta
iomrascála. Téanam ag leaga. Bhaineas seacht leaga as
sa díospóireacht = mórán leagaí: leagas é, bhuadhas air,
go minic. Leaga marbh, nó leaga madra = an tuitim
a dheinean beirt a bhíon ag leaga, ag iomrascáil, nuair a
thuitid araon ar an dtalamh le chéile — ar a dhá gcliathán.
Ní bhéadh éinne aca thíos; ach dá n-iompóch duine aca ar an
nduine eile agus é chur fé thíos déarfá gur bhain sé iompó as.

LEAGHAIM — Bhí sé ag gol is ag leighe = á shnaoidhe amach.
Leigheadar ó n-a chéile tréis an Aifrin = do scaradar.
Leigh ó chéile iad = scar. Táimíd leachta ó n-a chéilig =
scartha le, imithe ó, n-a chéile. Mhuise, leighe is leatha ort,
a bhreallsúin. D'imigh leighe na h-abhan ar mo chuid airgid =
leighe millte.

LEAGA-LAITHE — Tá na leaga-laithe (?) ag an bhfear úd
thall = radhairse mhór saidhbhris: ana-rachmus: cnoc airgid.

LEAISTEÁLAIM — Leaisteáil sé = chuaidh isteach ins an
arm: luigh leis.

LEAMH — bhí mórchuid den gcainnt leamh go maith = gan
bhonn: gan mórán brí. Táim leamh díot = mo dhóthin díot
fachta agam cheana

LEAMHAN — Tá iobach déanta aige sna leamhain ar an
éadach = é bheith ídithe aige sna cnuigeana beaga a dh'ithean
éadach muna bhfuighean sé grian is gaoth anois is aríst — é sin
nó cosaint éigint.

LEAMHAS — Tá leamhas agam air = me bheith leamh de.
Bíon rud leamh nuair ná bíon a cheart-bhlas air — feóil, cig.,
gan salan. Tae leamh gan siúicre. Bhí sé ag leamh-gháirí =
ag gáirí istig i n'aigne féin: nó gáire beag go mbéadh
cló an gháire air ach gan é bheith ró-oscailte. Nó, an gáire
bheith searbh. Leamhas = tógaint croidhe, teasbach beag,
áthas, leis. Cuirean an pinsiún leamhas ar na sean-daoine.
Chuirfeadh an lá breá leamhas orm, nó a chloisint go raibh na
príosúnaigh go léir leigthe amach.

LÉAN — Tá léan orm tu choimeád chó fada ag feitheamh =
aithreachas: ní maith liom gur choimeádas. Mo léan gur
dheineas riamh é.

LEANAIM — Leanan mórán trioblóidí an t-airgead =
gabhan leis. Tá árdeólas ag an ndochtúir tímpal na gcluas
agus a leanan iad. Chun leanúint ar an scéal — tréis é
leigint ar lár.

LEANBH — Ní leanbh ó aréir me go mbeifá ag maga fúm
mar sin = leanbh a tháinig ar an saol aréir.

LEANNÁN — Conus tá do bhean? 'Na leannán sídhe sa
chúinne = gan mór-mhaith.

LEANÚNTAS — Tá leanúntas aca ar a chéile = cion:

táid baoch dá chéile, leanúnach ar a chéile: is maith leó a
chéile, agus bheith i dtreó a chéile. Má tá an leanúntas
agat ar an nGaoluinn siad na Gaedhilgeóirí is annsa leat =
cion uirthi, caitheamh 'na diaidh.

LEAS — Go dtuga Dia ár leas dúinn = an rud is tairbhe
dhúinn. Leas-mháthair a thógfadh ort é, a stóirín — gráinne
beag siúicre a thógaint = duine gan croidhe, gan daonacht.
Seólfaidh an sagart i mbéal ár leasa sinn = i slí, ar shlí, ár
leasa.

LÉAS — An blúire den mboghsín a bhíon ar dhá fhioghar na
spéire nuair a bhíon an chuid eile imithe. Nó, tugtar léas
ar scamall fada caol a bhíon ar an spéir. Léasacha = mór-
chuid díobh.

LEASTAR — Soitheach (sathach a deirtear), bád beag.

LEASUIGHIM — Bhí sé ag leasú éisc = ag cur salainn air.
Leasuigh sé an t-arán go trom leis an ím = chuir brat maith
ime air. Thug sí leasú na leidhbe dhom = leasú den dtean-
gain, ana-chuid di. Tugtar seana-leasú ar an leasú a
cuirtear amach ar pháirc nó ar ghort sar a ndeintear treabha.

LEATH — Ní bheifá gann ar leath an méid Gaoluinne atá
agat = ba leór duit, níor bheag, leath an méid di atá agat:
bhéadh do dhóthin agat ar a leath. Ná dein dhá leath ded
dhícheal = dein do dhian-dícheal: ná bí ann as: gan bheith á
dhéanamh, agus gan bheith gan é dhéanamh. Gheófá gach ní sa
tsiopa so ar leath an méid sin — an méid sin airgid.

LEATH — Níor leath liom an saothar ach rud éigint bheith á
bharra agam = ba chuma liom: ní bhéadh aithmhéala (aiféala)
orm mar gheall air, ach mórtas. Níor leath dhuit airgead a
chailliúint le h-áit go mbainfí as aríst é, agus breis 'na
theannta.

LEATHAIM — Nuair a bhuaileas isteach chúichi bhí a croidhe
ar leatha chúgham le h-áthas = ar oscailt, ar sciobthaigh (sciob-
aig). Táim leathta ag an bhfuacht = fuacht agus fuacht
maith féinig bheith orm, i slí ná féadfainn me héinig a

thabhairt le chéile. Bhí búird ar leatha ann ag an bhféasta =
fé bhia is fé dhigh.

LEATHANTAS — Fuair an ráfla leathantas = leathadh amach
é: deineadh é leathnú: tugadh leathnú dhó.

LEATH-BHRÓG — Bíon leath-bhróg ar dhuine nuair ná bíon
air ach aon bhróg amháin. Mar sin bíon rud éigint i n-easnamh
air, agus ní bhíon sé cruinn baileach. Tá leath-bhróg ar
Sheán = é bheith i gcás idir dhá chómhairle: bráca air: scéal,
cig., a bheith aige; ach gan é bheith lán, cruínn. Tá leath-
bhróg orm mar gheall ar an gceist sin = breallaighe éigint.
Tá leath-bhróg ar na prátaí agat = gan iad a bheith mar ba
chóir. Tá leath-bhróg mhaith ag breith orm na laetheanta so =
bruid: cruatan — oibre nó maoine: bráca.

LEATH-CHEANN — Tá leath-cheann ar Sheán = gan an ceann
bheith díreach idir an dá ghualain aige. Tá leath-cheann ar an
ualach féir, ar an gcoca, ar ghloinne an lampa = gan é bheith
díreach, ach leaga aige le taobh éigint. Ní fheicfead leath-
cheann ort go deó = bruid airgid nó eile. Nó, ní leigfead
leath-cheann ort. Tá leath-cheann go maith ar mo shláinte an
aimsir seo = gan í bheith ar fóghnamh.

LEATH-CHUMA — Ba leath-chuma liom púnt a chailliúint =
ní chuirfinn aon ana-shuím ann. Tá an leath-chuma agat orm =
bonntáiste — duine, cig, go mbéadh aithne aige ar dhuine eile
ach ná béadh aige-seo air siúd.

LEATH-ÉAN — Tugtar leath-éan ar an té ná pósan go
deó.

LEATH-IMEALL — Ní ceart duit-se bheith ag cainnt mar
nuair a bhí an coga ann ní rabhais-se ach ar leath-imeall = ar
an gclaidhe: ní rabhais istig i gceart-lár na h-oibre.

LEATH-IMEALLACH — Táim leath-imeallach anso = ar leath-
imeall, ar an leath-imeall: gan bheith i lár an ghnótha, i
lár na slí, agus mar sin de.

LEATH-LÁMHACH — Táim ana-leath-lámhach i láthair na

h-uaire = ana-bhruid orm: gan é ar mo chumas mo chúraimí
do fhreagairt.

LEATHNUIGHIM — Bhíodar bocht go maith tamall ó shoin ach
tá ag leathnú fútha ana-mhór le déanaí = táid ag tuitim chun
saibhris ana-mhór: ag dul chun cinn go tiubh i dtaobh airgid.

LEATH-PHRAGHAS — Níl ach leath-phraghas ar na ba anois =
leath-airgead. Ní théighean ach leath-phraghas ar uibhe beaga =
sin a bhfuightear ortha. Ach, scoth-phraghas = praghas cuíbhsach.

LEATH-SCÉAL — Ní camán ceart é seo ach deinfidh sé leath-
scéal dom = an gnó i n-inead camán ceart. Bhí leathscéil
an domhain aige dhom. Ná bí ag tabhairt aon leath-scéal
dom. Fuaireas cead dul amach 'on mbaile mór ar an
leath-scéal gur theastuigh iallacha bróg uaim. Dheineas ar
an leath-scéal céadna é = an leath-scéal céadna, an chúis
chéadna, a bhí agam.

LEATH-THARRAC — Nó, leath-tarrac. Tá leath-tarrac briste
ort = ceann de sna tairric, de sna rudaí le n-a ndeinean
capall nó asal cárr a tharrac. Tá leath-tarrac ar an
gcapall = an iomarca den dtarrac beith ar thaobh éigint:
gan an tarrac bheith i n-ionanas ón dá thaobh. Bhéadh leath-
tarrac ar bhuachaill dá mbéadh póca leis trom, agus póca
ar an dtaobh eile folamh: nó dá mbéadh coiscéim bhacaighe
ann. Bíonn leath-tharrac ar an té a bhíon bocht. Tá leath-
tharrac ionnat.

LEATH-THUAIRIM — Thugas leath-thuairim fé cad é an
sagas Gaoluinne a bhí agat = tuairim chuíbhsach: tuairim
na béadh ró-chinnte. Níl fhios agam cad is ciall leis an
bhfocal ach tá leath-thuairim mhaith agam dó.

LEIBHÉAL — Ní chuirfinn me héinig ar aon leibhéal amháin
leat = aon scór, aon imeacht amháin. Dhein an ghaoth leibhéal
ar na stácaí = iad do leaga. Tá an tig ar leibhéal =
leagtha síos go talamh: leibhéaladh go talamh é. Ná téir ar
aon leibhéal amháin leis an spiaire sin = aon rian amháin,
aon scór amháin. Níl an t-úrlár so ar leibhéal = leibhéalta:
cothrom. Tá an bata 'na leath-sheasamh i gcoinnibh an fhalla =

leath-cheann a bheith air: gan bheith 'na sheasamh díreach. Ná bí
ag leibhéal ar an obair sin, mar béidir nách fearra a dheinfá
féinig é = á lochtú: ag déanamh droch-chur-síos air. Dhein sé
leibhéal orm, ach tiocfad suas leis = droch-chainnt ghéar. Nó,
bhí sé ag leibhéal orm = ag déanamh cur-síos orm, ar mo
thréithe, ar mo shlí bheatha, agus mar sin.

LEICTHE — Tán tu leicthe go maith = gan bheith láidir:
deóchailleach: gan fulag: drochshláintiúil: i ndroch-shláinte.

LEIDHB — Thug sí leasú na leidhbe dhó = leasú na teangan:
paiste maith di.

LEIDHBÁLAIM — Nó, leidhbaim. Tá an pláta leidhbálta
(leidhpálta a deirtear) aige go glan = an teanga tugtha
aige dhó. Thug sí ana-leidhbáil dó = ana-leasú den dtean-
gain. Tá sé leidhbtha agam (leidhpa a deirtear) = leidhbálta.

LÉIG — Tá an focal san ag dul i léig = ar ceal: ag
imeacht: as úsáid. Tá an t-iascach ag dul i léig mar ná
fuil aon airgead ar an iasc. Is olc a deineadh teanga na
tíre seo a leigint i léig = leigint di imeacht.

LEIGHBÁN — Tá leighbán teangan aige = ana-theanga
teanga ana-mhór. Cuid den iasc seadh an leighbán.

LEIGHBÓG — Nó leidhbóg. Leidhbóg óinsíghe = óinseach a
bhéadh liobarnach bog ínti féinig — ar nós an phlubaire
amadáin.

LEIGHCIDE — Tá mo bhróga 'na leighcidí = iad a bheidh lag,
gan aon ana-chaitheamh ná neart ionnta. Táid 'na leighcidí
ag an mbáistigh anois bíodh is go rabhadar ar fóghnamh go dtí
so. Leighcide búird, fir, leighcide d'aon ní — nuair a bhíon
an rud lag, agus gur fuirist é bhrise as a chéile. Tá poll i
lár na leighcide bróige sin. Fág an áit sin, a leighcide.

LEIGHEASAIM — Leighis an dochtúir me ó ghalar, ar ghalar:
leighis sé mo ghalar. Beart gan leigheas foighne is fearr
air.

LEIGIM — Leig anuas an fhinneóg = ísligh. Leig an braon

= leig amach, scaoil amach, as an rud tinn. Mar sin:-
leig do chos, leig do mhéar. Bhfuil an braon leicthe (licithe)
amach fós? Bé go leigfeadh Dia seans éigint orainn = go
mbuailfeadh Sé seans éigint orainn, nó linn. Chuala an
focal ach do leigeas thar mo chluasa é = níor thógas isteach im
cheann é: níor thógas ceann do. Tig le leigint = le cur.
Leig liom is leigfead leat = ná bac liom, is ní bhacfad leat.
Tán tu ag leigint leat féinig ró-mhór = an iomarca ceada a
thabhairt duit féinig: gan srian a choimeád ort héinig — i
gcainnt nó i ngníomh. Má leigeas gáire leat féin bíodh
fhios agat nárbh í do chainnt do b'annsa liom = gáire a
dhéanamh mar gheall ar an gcainnt a dúbhraís. Nuair a
leigtear an lámh theinn tagan an braon amach. Aithneóinn thu
ar leigint na súl = gan ach mo shúile do leigint ort. Muise,
nár leigidh Dia dhúinn sibh féin is bhúr gcainnt = eascaine ana-
éadrom: droch-rath oraibh agus ar bhúr gcainnt. Gan tu
leigint dom (nó, gan tu mhór-leigint dom), chun teacht
isteach anso chó luath ar maidin = ón ndial go bhfuighir a
thairbhe agus teacht isteach chó luath so. Gan tu leigint
dom chun bheith ag cainnt i n-árd do ghutha i gcómhnuí. Gan
tu leigint, nó mhór-leigint, dúinn chun éinní. Ligim a
deirtear.

LÉIGHIM — Tá an cigire go h-éachtach chun léigheamh ar dhuine
= chun a thuiscint cadh é an saghas thu ó bheith ag féachaint ort:
cad a bhíon ar siúl agat, agus mar sin de. Léigh sé orm =
d'aithin sé orm cad a bhíos chun a dhéanamh, cad a bhí déanta
agam, cad a bhí ar íntin agam, cad a bhí im chroidhe. Is
maith an duine léigheamh (nó léighte) thu = chun duine a bhrath,
a thabhairt fé ndeara. Léigheas air go raibh sé chun marú a
dhéanamh ón imeacht a bhí fé. Sin é mar do léigheas ar an
gcainnt = sin é mar thuigeas í, sin é an t-adhmad a bhaineas
aisti. Ar chualaís go bhfuair an pápa bás? Seadh, léigheas,
air sin cheana = chuala cúntas tímpal air: nó, léigheas na
thaobh sa pháipéar. An raghair ar an gcnoc? Táim ag
léigheamh air = ag cuímhneamh air. Tá sé léighte agam dul =
beartuithe, meághaite. Is mó rud go mbím ag léigheamh air
nuair ná bíon éinne im theannta = ag cuímhneamh, ag
smaoineamh.

LÉIM — léim ruthaig = léim a tugtar tréis fásca reatha a

thabhairt chuige. Thug sé fásca ruthaig fén léim, fén gclaidhe.
Léim sheasta, nó léim chuirp = léim a thugan duine as a
sheasamh, as féinig — gan rith a thabhairt chuige. Léimfeadh
seana-bhean na maidí croise an méid sin. Baineadh léim
asam = preab, geit. Léim fhásca ruthaig = léim ruthaig.
Níl aon mhaith ann chun léime. Chaith sé léim fhásca ruthaig.

LÉIMIM — Chuireas ag léime chun feirge é = fraoch feirge
do léimim chur air.

LÉIMREACH — Tá an choinneal ag léimrigh.

LÉINSEACH — Tá an fhairrge 'na léinsigh ghil = ana-chiúin:
'na plána: ana-íseal. Ní raibh sí 'na léinsigh indé mar bhí
imeacht na gaoithe rud beag uirthi.

LÉIR — Tá Séamas ana-léir = ana-ghéar: ana-shlachtmhar
tímpal gnótha. Is deacair é shásamh mar tá sé ró-léir.
Bíon sé ag obair go luath léir = go tapaidh agus go slachtmhar.
Fear luath léir seadh é. Deirtear ná raibh luath is léir
riamh le n-a chéile.

LEIRG — paiste maith talún a bhéadh leibhéalta: nó
cliathán cnuic ná béadh cnapánach garbh.

LEISCE — Conus tá giolla na leisce? — le duine leisciúil.

LEISCIÚLACHT — Ag dul i leisciúlacht atáim = ag árdú
orm atá an leisce.

LEITH — Teasbáin i leith chúgham an leabhar = an treó so.
Tá muíntir an tíghe imithe agus gach ní im leith; nó, dh'fhágadar
gach ní im leith = é ar mo chumas lámh a leaga ortha go léir:
cead agam chúcha go léir. Chailleamair smut den Aifrean i
leith is ná raibh an sagart istig = chó maith agus ná béadh sé
istig — ní raibh fhios againn é bheith ann. Cheannuíos droch-
chapal a cuireadh 'na luighe gaidhte orm i leith capaill mhaith
= cuireadh orm i leith capaill mhaith é: i n-inead capail
mhaith — an fear a dhíol á ínsint go raibh sé 'na chapall mhaith
agus do cheannuíos é á mheas san. Ní ceart dúinn dul a
chodla fós i leith is go bhfuil an Saor-Stát againn = á rá linn

féinig go bhfuil sé againn. Glaodhas air, ach do lean sé den
obair i leith is nár chualaidh sé me = á leigint air nár chualaidh:
chó maith agus dá mba nár chualaidh sé me: fé mar ná clois-
feadh sé me. Labhair sé im leith = ar mo thaobh, im fhabhar.
Ghabhas siar agus bhí gach poll is pruais fém leith sa treó
san = im choinnibh. Dá bhféadfainn é ní h-iad mo chluasa
ba mhian liom a dh'fhágaint fé leith do dhuirn = féd dhorn chun
buille a dh'fháilt: fé threó do dhuirn. Tá Muíntir na
h-Éirean i leith Dháil Éirean = ag brath air. Tá na feir-
meóirí i leith na h-aimsire chun a gcuid earraí do shábháilt.
Táim i leith na déirce, fóiríor = ag imeacht leis an ndéirc,
i n-aon treó amháin leis, ag brath air.

LEITE — Níl ann ach ceann leitean = ceann ná bíon aon
ana-thuiscint ann, ná aon ana-ní eile.

LEITHEAD — Thómhais an gréasaí mo chos ar a faid agus
ar a leithead agus ar a h-aoirde. Níl againn ach dhá leithead
an tíghe seo de bhlúire prátaí.

LEITHÉID — Tá an fear san scópúil rábach leithéid Sheáin
= ar chuma Sheáin. Tá sé go h-olc do leithéid-se. Tá sé
conntabharthach (cúntúrthach) bheith ar an bhfairrge leithéid an
lae indiu = lá de shaghas an lae indiu. Ní thuigean mise ná
mo leithéid eile fadhb den tsaghas san = éinne eile mar me,
cosúil liom. Dá bhfeicfeadh sé tusa nó do leithéid eile
chuirfeadh san lán a chroidhe d'áthas air.

LEITHÉISE — Bean fhuar chun gnóthaí a dhéanamh. D'fhágfadh
sí 'na diaidh gan déanamh iad. Bean chliste an taobh eile.
Dheiseóch sí na stocaí, cig, ach scaoilfeadh an leithéise iad agus
mórán eile trí n-a ladhracha. Is éachtach na leithéisí ban
iad.

LEITHILIG — Chuireas an méid sin airgid ar leithilig = i
leath-taoibh, i n-áit dó féinig. Shuidh an stróinséar ar
leithilig, nó ar leithirig = i n-áit dó féinig: i gcúinne as an
slí choitianta. Fear ar leithirig é sin = fear ann féinig:
fear de shaghas ar leithirig: de shaghas fé leith.

LEITIR — Nó litir. Ní bhfuaireas aon fhreagra ar mo

litir, as mo litir. Thugas an litir fém láimh = chuireas
m'ainm léi.

LEITHREACHAS — Tá leithreachas agam á dhéanamh ort =
táim ad chur ar leithirig — ar aon tsaghas slí: cóir fé leith á
chur ort — pé aca i dtaobh dúthrachta nó faillíghe. Tá
scamaill leithreachais sa spéir = a bhíon ag imeacht leó
féinig: scamaill aonracha. Is mór an fear leithreachais é =
fear ar chuma dá chuid féinig: go mbíon imeacht fé leith ag
baint leis. Nó, leithreachais. Bhíodar 'na gcómhnuí ar
leithreachais.

LEITHREACHAISEACH — Is leithreachaiseach an fear é =
fear a bhíon ag imeacht i leath-taoibh: a bhíon ag imeacht
leithreachasach. Nó, leithreachasach.

LEÓMHAIM — Ní leómhfainn dul ann = ní bhéadh sé de
mhisneach agam. Deinean an mh srónuíocht do chur i bhfeidhm
ar an ó. Ní leómhaite dhom buala amach ag an leanbh ar
eagla na teine = ní dh'fhéadfainn, nó níor cheart dom, a
leómha. Ach, ní lamhálfadh an tsláinte dhom buala amach = ní
leigfeadh: agus labhartar é fé mar do bhéadh sé scríobhtha
lauálfadh.

LEÓN — Lá leóin = lá léin, lá bascaithe. Nuair a bhíon
duine chun rud éigint díobhálach a dhéanamh bailíon sé an
león chuige = droch-fhuadar: bhéadh león an ghnímh sin bailithe
roim ré. Tá an león bailithe indiu chun tabhairt fé thruacail-
saighdiúirí.

LEÓNAIM — León sé a alt. Ach rud eile seadh é chur as
inead.

LEÓR — Is cuma liom mar gheall ar an bhfeóil mar
gheóbhainn leór leis an ainirthe (anbhruith) = mo dhóthin. Gheóbh-
ainn leór le prátaí chun dínnéir = sásamh mo ghoile.

LÍ — Níl lí na lé aige = tá sé dealbh bocht: gan faic: gan
seóid-a-bharra. Níor fhág na dubhchrónaigh lí na lé sa tig
agam = éinní.

LIA — Ní liatha tír ná nós (sin é mar a deirtear é) = ní
iomadúla tíortha ná nósana an domhain.

LIACHT — Níl an focal san agam fós agus a liacht uair a
chuala uait é = agus a mhinicí a chuala. Dá liachtaighe uair
a déarfá liom é ní dh'fhéadfainn é choimeád. Nó liathacht.
Níl sé déanta fós agus a liathacht uair a dúbhart leat é
dhéanamh. Dá liathacht uair a chuireas chun é dhéanamh níl sé
críochnuithe fós.

LIADHAIRNE — Duine leisciúil: ná téighean ag triall ar
a ghnó: fear fuar aimsir ghnótha. Ní gná iasc sa líon ag an
liadhairne díomhaoín — sean-fhocal.

LIAG — Bhí liag mhór chloiche ann.

LÍAN — Úirlis a bhainean le saor cloch — chun an mairtéal
a leatha.

LIATH-BHUIDHE — Liafuí a deirtear. Bhí an liath-bhuidhe
orm le scannra — tógan sé ana-eagla chun an liath-bhuidhe a
chur ar dhuine. Chuir sé an liath-bhuidhe orm — duine a shocruigh
féin ar nós spride sa doiritheacht (doircheacht).

LIATH-DHEARG — Gné datha é sin. Liathghorm = bán-ghorm:
gorm ná fuil láidir.

LÍGHIM — Bhí an cat ag líghe mo lámha = ag tabhairt na
teangan di.

LÍNE — Tá líne mhór fén gcirc = an méid ubh go mbíon
cearc ghuir 'na luighe ortha.

LÍNTÉAR — Slí chun uisce a thabhairt treasna fé bhóthar
agus é scaoile ar aghaidh. Bíon siad i bpáirceana, leis, chun
an t-uisce a thabhairt leó. Tá an gort so lán de líntéirí.
Tá rud éigint ag stop an líntéara. Nó, linntéar.

LÍOBAIM — Deinean an bhó an gamhain do líoba. Tá sé
líobtha (líopuithe). Tugadh líoba den dteangain dom —
nuair a bhéadh scobhlaeracht ar siúl = scríob, leidhb, buille.

LIOBAR — Thug an fear liobar den hata, den dtúáille,
dhom = buille de rud éigint bog a lúbfadh. Liobar de
théadán, de scothán feamanaighe. Tugtar liobar ar an
té a bhíon neamh-chruinn, neamh-shlachtmhar. Dá mbéadh an
t-aer imithe as liathróid bhéadh sí 'na liobar. Bhuaileas
liobar den leabhar, dem láimh, air = buille bog liobarnach.
Thugas liobar don liathróid = buille neamh-chruínn. Thugas
liobar fé — buille fé i slí ná béadh fhios agam cá mbuailfinn
é, nó an mbuailfinn i n-aochor é.

LIOBARNACH — Nách liobarnach ataoí'n tu — dá dtuitfeadh
leabhar as láimh dhuine. Bhéadh na lámha liobarnach dá mbéadh
barraí na méireana crapaithe leis an bhfuacht.

LIOBÓG — Bean a leigean mórán gnóthaí trí n-a lámha.
Ní bean ghasta í, agus leigean sí mórán neithe uaithi a
choimeádfadh an bhean ghasta suas.

LIOCHTÁN — Carn cloch. Nó leachtán.

LÍOMÁNUIGHIM — Bhíodar ag líománú orm = ag eascainí
go trom.

LÍOMÓIT — Tora buidhe cosúil le h-óráiste. Líomóid
sa bhfoclóir.

LÍONÁIL — Tá líonáil ar bharra an uisce = snas gorm,
nó aon tsaghas clúdaigh. Bhéadh ar bharra an tae dá mbéadh
sí i bhfad stadaithe (stataithe), nó ar an dtobar. Deirtear
níonáil, leis.

LÍONAIM — Tá an ioscóid ag líona, ag bailiú = an braon
ag teacht ínti. D'fhanamair ar an gcarraig gur líon
orrainn = gur líon an fhairrge isteach orainn.

LIONN DUBH — Galún leanna duíbhe.

LÍON-RUITH — Tá líonruith air = preabarnach 'na chroidhe:
(go minic) mearathal. Tháinig líon-ruith agus mearathal orm
nuair a chonnac an taidhse (taidhbhse) = scannra: léim mo
chroidhe isteach im béal, agus dhein ana-phreabarnach Dá

mbéadh buachail ag foghluim conus snámh a dhéanamh thairicéóch
sé a anáil i slí ait nuair a cuirfí isteach san áit doimhin é,
agus thiocfadh líon-ruith air ar feadh leath-nóiminte. Bíon
líon-ruith ar shean-duine i gcoinnibh an chnuic = builean an
croidhe níos tiubha (tiúa) aige.

LÍONTÁN — Líon beag: nó, gabhlóg agus líon ar a barra,
'na barra.

LIOPA — Tá liopa mo bhéil teinn = ceann de sna beóla.
Liopa na cluaise = an chuid íochtarach di a bhíon bog leabhair.

LIPÍN — Bhíodar 'na lipíní maol-bháite, 'na lipíní báite:
bhí sí 'na lipín mhaol-bháite: bhí sé 'na lipín mhaol-bháite — ag
an gclagarnach bháistí = fliuch báidhte: chó fliuch is is féidir
fliuch a bheith.

LIUCUIGHIM — Nó, liocuighim. Tá turtóga thall is i
bhfus anso, ach dá mbéadh an áit liucaithe bhéadh sé go deas =
ar leibhéal: leibhéalta. Táim á liucú = á leibhéalú.

LIÚDAR — Thugas liúdar dhó = buille bhais: buille den
tslait: liúdar den maide: hainnse: ach ní cnag é.

LIÚTAR-ÉATAR — Cad é an liútar-éatar atá oraibh?
= ana-screadaíl: ana-gheóin. Tháinig sé isteach agus
liútar-éatar aige cá raibh na ba imithe = ana-screada
glóir: screaduíl. Nó, liútar-léatar. Beidh sé 'na
liútar-éatar i n-Éirin againn aríst muna ndeinfar socrú =
tré-chéile: 'na phraisigh. Bhí sé 'na liútar-eatar idir
ire is Sasana.

LOBHAIM — Tá na prátaí ag lobha, nó ag lobhachtaint,
orainn. Táid lobhaite, nó lobhtha, cheana.

LOCH — Chuaidh sé fé loch = fé uisce — fear a léim isteach san
uisce ceann ar aghaidh. Chuireas mo cheann fé loch-bíodh is
ná béadh i gceist ach tobán uisce.

LOC — Saghas póna chun caorach. Gleann luic — sin ainm
áite. Bhailigh na saighdiúirí na daoine isteach i n-aon loc
amháin = áit 'na mbéadh daoine nó aon tsaghas ainmhithe
teanntuithe isteach le chéile Bíon an pobal i n-aon loc

amháin nuair a bhíd istig i dtig Dé — istig sa tsáipéal
(séipéal): ní gá dhóibh bheith brúite. Bíon na daoine agus
na beithígh i n-aon loc amháin ar pháirc an aonaigh.

LOCA — Nó luca. Luca olla (olna) = lán do dhuirn di:
an méid a thógfadh do lámh amach. Bhí lucaí cúráin (cúbhráin)
le béal an mhadra, an chapaill: ar an bpórtar; ar
dtráigh = blúirí beaga cúrain.

LOCÁISTE — Fuaireas locáiste ins na bróga = lagú:
an méid airgid a maithtear. Fuaireas ar leath a luach'
iad: ar leath a bhfiacha.

LOCHT — Ní hé do locht do luighead = má tá locht ort ní hé
tu bheith ró-bheag é.

LÓCHTAINT — Ní raibh ann ach an lóchtaint ar a sé ar
maidin indiu = geala an lae.

LOCHTUIGHIM — Tá an t-éadach rud beag bun-ós-cionn 'na
dhath im shúile-se, ach ní lochtóch an méid sin é = ní h-aon ana-
locht air é.

LOG — Leighe na log ort — eascaine é sin. Is tapaidh an
leighe é; mar, nuair a thagan an ghrian, bhíon an log leachta
imithe trim i gceann nóiminte agus gan aon phioc de fágtha.
D'itheas, nó d'ólas, an iomarca, agus tá sé 'na log ar mo
chroidhe = i n'ualach, stadaithe, ar mo chroidhe. Is mó a
bhainean log leis an ndigh, agus an stalca leis an mbia.

LOGHA — Nách mór an logha nár cailleadh éinne anso riamh
gan an sagart = fuascailt ó dhlí: tabharthas fé leith — ó Dhia
anso. Sin é an logha fuair an cailín — dhá oíche sa tseachtain
bheith saor aici = cead. Bíon loghana ag dul le paidreacha,
leis.

LOGAL — An poll 'na mbíon an tsúil.

LOGARTHA — Tán tu ag féachaint lom logartha = log anso
is ansúd ort: na pluic tuitithe isteach — agus na súile

súighte isteach sa cheann uaireanta. Oirean sé dos gach
aon ainmhí.

LOIGÍN — Buaileadh anuas i loigín an bhaithis me = an lag
a bhíon isteach sa cheann idir an mullach agus an t-éadan
Ísleán seadh é a bhíon isteach i gceann an linbh go mór mór.

LOILÍGHEACH — Bó ar a bainne: bó a bhíon ag tabhairt
bhainne.

LOINGEAS — Tá mórán loingeasa ag gabháilt an treó
anois = árthaighe.

LÓIPÍN — Sneachta na lóipíní = sneachta lóipíneach:
sneachta cáithte; sneachta a thuitean go breá bog.

LOISCIM — Níor loisc seana-chat é héinig riamh — toisc é
bheith ró-aireach gasta chuige.

LOM — Níor chuireas lom díreach chun na h-oibre fós =
díreach díreach. Chuir sé 'na luighe lom orm go raibh an
ceart agam = 'na luighe go daingean. D'eirígheas lom
díreach as an bpost = díreach ar fad. Táim ana-lom sa
tsaol = ana-bhocht. Bhíos i bhfad ag faire ortha agus fuaireas
an lom (ortha) sa deire chun iad a threascairt = an tseans,
cothrom, caoi, faill. Níl sa méid adúbhart ach lom na
fírine, lom an chirt = an fhírine ghlan; an ceart ar fad.
Fuaireas an t-eiteach uaidh lom díreach. Coirce lom =
cáithte, glan.

LOM-AOSTA — Tá sí lom-aosta = cuíbhsach aosta. Bíon
duine amhlaidh nuair a bhíon an 40 fágtha 'na dhiaidh aige, an
léim ag cailliúint, agus mar sin.

LOMA-CHAITHTE — Tá sí loma-chaite tréis a clann a
thógaint.

LOMA-CHEART — Bhí an loma-cheart agam chun na páirce —
bun-ós-cionn leis an éagóir agat-sa = an ceart ar fad.

LOMA-LEATH — Deineadh dhá loma-leath dem chamán =
dhá leath lom díreach: dhá leath chothroma.

LOMHNÁN — Is éachtach an lomhnán fir é = bolg mór a
bheith air: bíon a leithéid neamh-chúnláisteach agus tógan
mórán slí. Ní dh'fhéadfainn a thuille a dh'ithe mar táim chó
teann le lomhnán = ana-lán: ní dh'fhéadfadh a leithéid a
thuille a chur siar. Lamhnán.

LOMRA — Tá lomra na gcaorach (nó na caorach) sa spéir,
ar an spéir = scamaill mhóra bhána. Ach, bearra na gcaorach
= scamaill chaola dréimreacha a chuirean deárthamh na
caorach beárrtha ar an spéir.

LON — Raghainn 'on mbaile mór dá bhfuighinn an lon air =
ciúineas idir dhá ghála: nó triomach idir dhá chith (cioth).
Tá lon tagtha = stad báistí, gaoithe, is mar sin de. Thabharfá
lon ar thamal saoire idir dhá bhobhta oibre.

LÓN — Lón síorruídhe = an Chomaoine a thógan duine ag
imeacht as an saol dó.

LONNA — Lonna an mhaide rámha = an áit go mbíon an
lámh air. Níos sia amach bíon an caol — caol an mhaide
rámha: agus níos sia amach arís an bhas. Cluas an mhaide
rámha seadh blúire leis héinig go mbíon an dola aníos tríd.

LONNUIGHIM — Cá mbíon na caoira ag lonnú aimsir an
bhrothail? = 'na gcómhnuidhe coitianta. Ní ceart duit bheith
ag lonnú an tíghe sin = bheith ag dul ann agus bheith ann, go
minic.

LORGAIREACHT — Táim cortha ó bheith ag lorgaireacht na
scine ó mhaidin = bheith sa lorg — lorg fada.

LOSCA — Tá losca doighe orm = an dógha a bhíon i gcroidhe
dhuine nuair a dh'íosan sé rud ná taithníon leis: bíon an
croidhe ag dógha.

LOSNA — Córda beag a bhíon ar an spiléar (spléar) agus
go mbíon baoite air agus dubháin. Losnaí.

LOT — Ní bheidh Rialtas Shasana sásta ár srón ar fad a

thabhairt dúinn gan lot éigint do chur ar an ngnó = é mhille, é
chur siar, i slí éigint.

LUACH — Tá luach an airgid, luach do chuid airgid, go maith
agat sa bhó a cheannuighis. Tá cheithre luacha ar gach aon ní sa
tsiopa san = gach ní bheith cheithre uaire níos daoire ná mar ab
fhiú é — nó, ná mar a bhí sé. Tóg leat na bróga ar £2 agus
beidh cheithre luacha an airgid agat (ionnta) — an siopadóir a
déarfadh le lé is leaga leat. Tá luach na bpúnt d'fheabhas
tagtha ort = ana-fheabhas. Torm, nó trom, luach tuistiúin
d' arán. Dá gcaithfá an tobac dhéinfadh sé luach mór de
mhaitheas duit = ana-mhaitheas. Is mór é luach na foighne = is
fiú mórán é.

LUADHAIM — Tá Seán agus Máire luaidhte le chéilig le
fada = geallúint phósta bheith eatora: geallta. Is oth go
deó liom é bheith luaite liom gur dheineas an droch-ní sin =
bheith ráite liom, curtha im leith.

LUADAR — Cuireadh deire le n-a luadar = le n-a lúth,
imeacht, réim. Bhain na dathacha dem luadar me. Níl
puínn luadair agam, nó ionnam = fuinneamh, coisíocht, siúl.
Dá mbéadh mo luadar agam is tapaidh a ghlanfainn an claidhe
— adéarfadh sean-duine crapaithe. Nár bhainidh Dia do
luadar díot. Sé an feall é nár baineadh dá luadar é le
h-aon phléar (piléar) amháin.

LUATH — Tá sé ró-luath an geimhre theacht fós. Is leath-
chuma liom cathain a thiocfair — leath-uair luath nó déanach.
Tán tu luath láidir lúthmhar (lúfar) = tapaidh.

LUATH-BHÉALACH — Táid ana-luath-bhéalach = ana-thapaidh 'na
gcainnt. Tá an luath-bhéalaighe ón ndúchas aca.

LUATH-ÍNTINEACH — Táim luath-íntineach = tapaidh im'
aigne: tá luath-íntin agam. Lua-thíntineach a deirtear.

LUATHUIGHIM — Luathuigh ort, nó leat = brostuigh, cuir anam
ionnat héinig. Caithfar an clog do luathú = do chur chun
cinn. Luathaigh an óspairt sin chun na h-uagha an fear bocht.

LÚB — Tán tu im lúib = im chómhacht. Táim i lúib = i
ngreim, i gcruadh-chás. Tá an leabhar léighte agam ó lúibh
lúib agus ó chlúid clúid = ó thosach deire: gach leathanach
riamh de. Is fearr an chú a bhíon sa tsiúl ná an chú a bhíon sa
lúib = ceangailte. Níl aon lúb ar lár ar an gcainnt, ins
an gcainnt, sin — nó i n-éinní = aon rud amú, bun-ós-cionn.
Ní hé a thoil féinig i n-aochor a dheinean sé mar tá sé ró-mhór
i lúib Sheáin Bhuidhe = fé n-a láimh: 'na ghreim, ag brath air.
Tá lúb as an slabhra, as an stoca. Tá an lúb istig ag an
athair sa mhac, ag éinní i n-éinní eile = cion aige air. Lúb
ar lár is gairid go mbeidh 'na pholl — sean-fhocal. Bhíos i
lúib a 40 ins na cártaí, ach níos thógas an cluiche 'na dhiaidh sin.
Chaitheas pinginí maithe ar chleas na lúb lá an aonaigh. Táid
chó cam le cleas na lúb = cam go maith. Tá lúb mhaith bhóthar
(de bhóthar) as so tímpal go dtí an Scairbh. Lúb ruthaig =
an saghas lúibe a cuirtear fé mhuineál dhuine nuair a bítear á
chrocha. Ach, snaidhm ruthaig = an tarna snaidhm a chuirfá id
bhróig. Dá dtabharfá fé bheith chó mór lúb istig san nGao-
luinn agus atán tu sa bhothántuíocht bhéadh sí agat = chó mór
ceangailte isteach ínti. Tá ana-lúb istig agam sa gcapal
san = ana-fhonn bheith orm é bheith agam: ana-chion agam air:
ana-dhúil ann: ana-leisce scarúint leis.

LÚBAIM — Bhí sé ag lúba is ag lúbarnaigh = an chamastuíl
sa tsiúl aige: gach seift á dh'imirt aige a d'iarraidh teacht as
cruadhchás. Coir is lúba a dh' fhuascail amach as an bpríosún
= seifteana.

LÚBAIREACHT — Bhí sé ag tabhairt gach aon chor agus
lúbaireacht uaidh san áiteamh = ag casa is ag lúbarnaigh ar a
dhícheal toisc a bheith ag dul air (ag dul na choinnibh).

LÚDRACH — Tá an chómhla, an doras, ar a lúdracha =
crochta: ar na pocáin: oiriúnach le h-í, h-é, dh'oscailt
isteach nó a dhúna amach. Baineadh an chómhla dá lúdracha =
na rudaí ar a ndeintear í chasa. Casan sí ar a lúdracha.
Cuir an doras ar a lúdracha. Tá sí dá lúdracha = gan
bheith ar na lúdracha.

LUG — Leighe na lug ort = log.

LUID — Níl oiread is luid den éadach, de sna balcaisí,
ortha = faic. Níl luid móna, prátaí, agus mar sin de,
againn = níl aon bhlúire de sna h-earraí sin. Níl luid
againn = níl seóid-a-bharra, faic.

LÚIDÍN — Bhí sé fliuch báite ó lúidín a choise go mullach a
chinn.

LUIGHIM — Cuirim gach ní fé luighe na faoisdine seo = fé
bhráid: fé fheidhm. Chuireas gach ní fé luighe m'fhaoisdine don
tsagart. Níl sé chun luighe leis an gcreideamh gallda =
ní luighfidh sé isteach leis: ní ghlacfaidh é: ní iompóidh air.
Luigh bás a mháthar ana-mhór ar a chroidhe = ghoill. Tá Seán
luite (luighte) ana-mhór chun an óil, leis an ól, le déanaí.
Ní féidir Béarla a chur 'na luighe ar an mbaile seo = a chur
i bhfeidhm. Luigh sé ró-mhór leis an nGaoluinn sa tslí gur
bhris ar an sláinte aige. Bhí sé ag luighe a shúile orm =
ag caocha. Más áil leat an gnó so a chríochnú fé n-a sé, ní
mór duit luighe amach ort héinig = an méid is mó is féidir
leat a dhéanamh (mar a bhéadh buachail ag rith). Ní mór dó
luighe amach air héinig chun coimeád chun tosaigh = bheith ar a
dhícheal. Is fada a bhíomair ag cur chuige, ach táimíd luite
chuige anois = tá tosnuithe againn air dáríribh. Luigheamair
chun cainnte le n-a chéilig = thosnuíomair (go dúrthatach).
Bhí an tsúil luite aige uirthi. Tá an tsúil cnagtha (cnacaithe)
aici air = luite, iadhta. Tástáil na bróga ort féachaint
an bhfuilid ag luighe go maith ort, ar do chosa. Táim luite
amach ar é dhéanamh = beartuithe, meáite (meághaite).

LUIGHEACHÁN — Tá ana-luigheáchán aige sin leis an ól =
luighe — ach é bheith níos láidre: bíon sé ag luighe i gcómhnuí.

LUIGE-SHEÓIL — Tá luighe-sheóil ar an mbád = í luite ar a
cliathán: leath-cheann uirthi. Tá luighe-sheóil ar an ualach =
leaga aige go dtí taobh éigint: leath-cheann. Tá luighe-
sheóil maith ar Phádraig aníos chúghainn = é ag siúl cam agus
leath-cheann air.

LUIGÍOCHT — Nó, laigíocht. Tá luigíocht éigint orm indiu
= me bheith ag braistint lag.

LUIMEACHT — Tán tu ag dul i luimeacht = i dtanuíocht, ag
cailliúint na feóla.

LÚTÁIL — Bhí an madraí ag lútáil orm, nó liom. Bhí an
cailín agus an buachail ag lútáil ar a chéile = ag déanamh
caradais le n-a chéile. Bíon na h-iascairí ag lútáil leis an
iasc nuair a bhíd sa líon = á mbaint amach as na mogaill is
an líon: á láimhseáil. Bíon lútáil mhór ag leanúint an ime
sar a mbíon sé ullamh. Aon uair a bhím díomhaoín bím ag
lútáil leis na leabhartha = á bhfoghluim, á gcur tharam: á
láimhseáil. Bíon an feirmeóir ag lútáil leis an gcré, an
cócaire leis an mbia, agus an madra le duine — le n-a dhá
lapa tosaigh. Is mó lútáil a bhíon fachta ag an gcoirce sar a
mbíon sé sábhálta.

LUTHARNACH — Tá mórán lutharnaighe ag fás sa ngáirdín
= salachar: buachaláin bhuidhe agus cupóga agus gach aon
tsórt: nó an féar féin.

LUTHÓG — Luthóg phrátaí = dorn prátaí a cuirfí isteach san
(fén) ngríosaigh. Tá luthóg sa teine agam.

M

MAC — N'fheaca aon mhac máthar ba mheasa ná me héinig
= éinne. Ní mac do t'athair thu = nílean tu cosúil leis.
Sé Liam mac a athar mar a chaithfeadh sé amach as a bhéal é =
sé an t-athair 'na steile-bheathaidh é. Ó Mhac Uí Mhathúna a
fuaireas an focal.

MÁCHAIL — Ní dheinfeadh braon báistí máchail d'éinne =
díobháil. Sin é an t-aon mháchail amháin atá agam ar an
áit é bheith ró-fhada ó láimh = locht. Bhí seacht máchailí an
tslé (sléibhe) air dar leis féinig = gach aon tsaghas. Ní
h-aon locht ar an mbó an mháchail bheag san. Níl aon máchail
ar an bhfeóil = aon rud bun-ós-cionn.

MÁCHAILÍGHIM — Tá an prátaí seo máchailithe ag an
sioc = máchail ortha: díobháil déanta dhóibh.

MACALLA — Tá na Gearmánaigh ag baint macalla as na
Sasanaigh = ag baint cheóil asta; á thabhairt dóibh go bínn:
ag baint rammsaigh asta.

MACÁNTA — Chreideas go macánta deimhnitheach é = go
fíor. Tán tu ag dul as go macánta = gan aon bhréag. Tá
an leanbh mín macánta = gan bheith crosta malluithe. Nuair
a deintear an neanntóg a bheiriú bíon sí macánta, mar
bainean an beiriú an nimh aisti. Madra macánta = ná
fuil malluithe, nímhneach.

MACHTNUIGHIM — Mhachtnuíos nuair a dh'fhéachas ar dtúis
gur fear a bhí ann = chuímhníos (chuímhnígheas). Is deacair
aon difríocht a dh'fheiscint eatorra, ach ar mhachtnamh cruínn
dhéinfá beagán beag amach = tréis machtnamh cruínn a
dhéanamh.

MÁDH — Cárta a bhíon ar aon dath amháin leis an gcárta a
iompuightear ar barra. Sin é an má is mó a bhíon ar na
cártaí = a bhíon istig, a bhíon ar imirt. Cad tá 'na mhá?
Cad ba mhá mór ann? = cad é an cárta a bhí 'na mhá mór?
Fuair sé an má mór orm = fuair an lá, an fear maith, orm.
Máite (máidhte) ar fad atá im dhorn-sa agam. Tá chúig
mhá, sé mhá, seacht má, agam = an oiread san de dhath an chinn.
Tá hartana 'na má an trus so. Bhí naoi na má agam = an
cárta go raibh naoi marcana air. Tá aon an mhá agam.
Agus deirtear — seacht a' mháig (an mháidh) bíon sé ádhmharach.

MADRA — Madra gaoithe = gaoth mhór láidir. Ar an
slí chéadna madra taoide = taoide mhór láidir. Nó,
madra gaoithe = sórt scamall a bhíon ar an spéir a theas-
bánan gaoth i gcómhnuí agus a thugaid leó í: scamaill chaola
bhána go mbíon cosa fútha. Bíon gaoth ortha = cuirid gaoth
i n-úil: tugaid an ghaoth leó.

MAGA — Ní cúram mar mhaga é sin, ach cúram le h-éifeacht
= cúram go mbíon éifeacht ann.

MÁGÁINE — Níl mágáine ort = níl pioc, puínn, faic,
seód-a-bharra. Níor dhein an fuacht ná an fliuchán mágáine
liom = níor dhein éinní riamh. Níor dhein an fuisce

mágáine liom = aon droch-ní: níor eirigh sa cheann agam.
Ní bhfuaireas mágáine ar an mbó = éinní gur fiú é dh'áireamh.
Níl mágáine fágtha agam tréis na gcártaí.

MAIDE — Níl i Máire ach maide marbh = duine gan bhrí,
gan anam. Maide siúicre: maide dubh siúicre. Maide
lámha = maide siúil. Tá sé 'na mha de marbh ag an mthal.

MAIDE I N-UMAR — Maidinumar a deirtear. Tá
maidinumar (de ghnó) le déanamh againn = go leór agus
breis. Tabharfaidh sé maidinumar dom é seo a chríochnú =
mo dhóthin go maith-agus breis. D'fhág an sagart maidi-
numar agam, nó orm. Conus? an méid seo bheith déanta
agam uair a' chluig, i n-uair a' chluig (aimsire). Nuair a
gheibhean fear an tíghe bás, cig, fágan sé maidinumar ag,
nó ar, an gcuid eile = breis gnótha nó achrainn. An maide a
bhíon i n-umar bíon sé á chasa i gcomhnuí, agus ní bhíon deire go
deó leis an nglór a dheinean sé-fé bhun é thógaint amach.
mar sin is cúis achrainn agus duaidh é i gcómhnuí.

MAIDIN — Cad a thug anso thu chó moch sa maidin: an
t-am so de mhaidin?

MAIDIR — Ní mór duit bheith maidir le gach éinne anso =
ar nós gach éinne: ar aon imeacht amháin. Ní maith le mórán
daoine an socrú san, ach maidir liom-sa de — = chó fada
liom-sa de: chó fada is a bhainean an scéal liom-sa. Nílean
tu go h-olc maidir le Gaoluinn = chó fada le Gaoluinn.
Cuir síos an Ghaoluinn agus an Béarla maidir le chéile =
ar aon imeacht amháin le chéile: ar aghaidh a chéile amach:
agus mar sin de. Chuir ag obair maidir le chéile iad. An
dá chléibh atá ar an asal táid maidir le chéile = i n-áireamh
a chéile: chó beag is chó mór le chéile. Dein an dá chíste
maidir le chéile = chómh-thoirt: dein chómh-thoirt iad. Tá
finneóga an tíghe maidir le chéile. Tá an dá chléireach
maidir le chéile i bpost ach nílid i dtoirt.

MAIG — Tá maig ar mo hata = leath-cheann. Tá maig ar
mo cheann, ar mo mhuineál = cas mí-nádúrtha tóirtéiseach:
leath-cheann.

MAIGHDEAN — Maighdean bhuaille = bó ná raibh aon laogh
riamh aici. Caoira nár rug uan riamh, agus mar sin.

MAIGIÚIL — Nách maigiúil an blúire beag fir é? — fear
go mbíon maig air.

MÁILE — Tá gach aon mháile den bhfear san cúmtha córach
= blúire, cuid, páirt. Tá gach aon mháile dem rothar
briste. Níl aon mháile a bhainean liom ná fuil imithe ar
fuaid an bhaile = gach éinní dá mbainean liom. Má bhrisean
aon mháile den inneall tá an gluaisteán 'na stop. Tá an
máille seo briste ar mo bhróig, an máile seo dem bróig —
an strupa thiar, ceann de sna súile, aon pháirt di. Máilí
seadh casúr, siséal, corrán, speal. Tá a lán máilí sa
tseómra so = mórán neithe.

MÁINEÁIL — Bíon duine ag máineáil nuair a bhíon sé
ag imeacht go mall: ag cur na coise thar an gcois eile:
nó, nuair a bhíon sé ag gabháilt gho mall d'éinní. Nílean sí
ach ag máineáil ar fuaid an tíghe = gan puínn anama bheith
ínti. Cuir uait an mháineáil siúil sin agus brostuigh. Ag
máineáil ar an litir sin atán tu = á scríobh go mall ríghin.
Ag máineáil ar éinní, le h-éinní.

MAINGISÍNÍ — Tá cuid mhaith maingisíní ar an mbórd
agam, sa mála = neithe. Ní raibh mórán maingisíní ag an
sróinséar san: ní raibh aige ach aon cheann amháin = málaí,
giúirléidí.

MÁINLÉAD — Máilléad a deirtear. Sin casúr adhmaid
a bhíon ag buala siséal agus armáil eile. Tá ceann máilléid
ar Thomás = ceann adhmaid: ceann mór gan tairbhe: gan
puínn istig ann, dall.

MAIRBHNE — Mairn a deirtear. Fuair a fear bás
agus bhí sí ag déanamh mairne ós a chionn = ag gol is ag caoine.
Ba bhreá an mhairn a dhein sí = ranna géara bróin. Marbhna
sa bhfoclóir.

MAIRC — Tá na páipéirí go léir ar mhuin mhairc a chéile
agat ar an mbórd = anuas ar a chéile, agus trí n-a chéile.

Bhris an t-árdán agus thuit a raibh air anuas ar mhuin mhairc
a chéile = anuas ar a chéile gan aon eagar. Nuair a bhíon an
iomarca i naomhóig bítear ar mhuin mhairc a chéile ínti =
brúite ar a chéile. Bíon na siopadóirí ag buala seacht
n-oiread anuas sa mhairc ar gach éinní a bhíon aca = ag éileamh
ana-airgid ortha. Tá an dúthaig (anuas) sa mhairc ar na
bróga nua atá tagtha = dírithe ortha: ana-éileamh aca ortha.
Tá an sagart sa mhairc orm a d' iarraidh focla a mhíniú dhó.
bíon gach éinne sa mhairc ar an nduine bocht = anuas i
mullach an chinn air. Tuigim go bínn go bhfuilean tu sa
mhairc ar an mbeagán beag feóla, ach níl a thuille agam.
Tá £20 sa mhairc orm i leabhar an tsiopadóra = im choinnibh.

MAIRG — Ní chuirfeadh sé aon mhairg orm siúl as so go
Luimneach = teinneas: níorbh éinní liom é dhéanamh. Níl
aon mhairg sa tsaol orm = níl éinní ag déanamh trioblóide,
buartha, dhom. Bíon cúram agus mairg ar an nduine
saibhir = teinneas: rud éigint ag dógha a ghirbe: ní bhíon sé
ar a thoil. Is mairg a dh'iarrfadh ciall ar leanbh.

MAIRIM — Bead ar an aonach so chúghainn má mhairim
beó. Sé an tath. Seóirse atá chúghainn má mhairim beó =
chó cinnte is atáim beó. Go mairir is go gcaithir is nára
fada go stracair — le duine a gheóbhadh ball nua éadaigh.
Beidh an aimsir bhreá ann fós an té a mhairfidh = pé mhairfidh:
don té a mhairfidh. Go mairir do chluth (culaith) nua = go
mairir chó fada léi. Go mairidh sibh bhur gclann óg — le
lánamha (lánúa) go mbéadh bunóc tagtha ar an saol dóibh.
Tá obair aca ar mhaireachtaint = ní ró-fhuiriste dhóibh é. Slí
mhaireachtaint. Mhaireas ar arán is bainne = b'in é mo
chothú. Mairfeam (mairtheam), nó mairfimíd, araon bliain
eile — deirean duine nuair a bhéadh sé ag oscailt a bhéil chun
rud a rá díreach nuair a bhéadh duine eile á rá = bhainis an
focal as mo bhéal.

MAISCEALACH — Nách maiscealach an cailín í? = breá,
deas, naoidheanta.

MAISE — Seo dhuit púnt agus gura maith an mhaise dhuit
é. Tán sibh ag imeacht i mbun slí bheatha díbh féinig agus
gura maith an mhaise dhíbh é. Beidh Gaoluinn do dhóthin agat

go deó, gura maith an mhaise dhuit í. Thóg na cruitíní teine
agus ba mhaith an mhaise ag Seán é, do léim sé i n-áirde
agus mhúch iad.

MAISLE — Tá Gaoluinn gan mhaisle gan mháchail agat =
gan locht ar bith. Mhuise, maisle is máchail chúghat, a 'mhadáin.

MAIST — Is éachtach an mhaist adhmaid, árthaigh, í sin =
alpachán mór: bun maith, reamhar, cruínn.

MÁISTIR — Táim im báistir ort sa nGaoluinn = níos
fearr ná thu. Tán tu id mháistir ar do ghnó = ábalta go
maith ar é dhéanamh: nó, tu héin do mháistir héinig tímpal
air.

MAITH — Thuigeas focail mhaithe den nGaoluinn uaidh =
roinnt mhaith di. Tá a maith héin i Nóra = maitheas. Ní
maith liom ná rabhas ann = b'fhearr liom go mbéinn ann.
Ní bhfuaireas aon mhaith as an obair a dheineas = tairbhe.
cáil (cá bhfuil) an fear maith agaibh, nó oraibh, a dh'fhéadfadh é
sin a dhéanamh? Níl aon mhaith ag dul ar an mbreóiteachán
= aon fheabhas. Tá sé ró-imithe agus ní féidir leis aon
mhaith a dhéanamh anois = aon bhiseach do theacht air. Dhein
Seán ana-mhaith orm = dhein rud a chuaidh go mór chun tairbhe
dhom. Tháinig dhá shúil mhaithe mhóra dhó nuair a dh'fhéach sé
orm = iad a bheith mór go maith. Duine gan mhaith, gan olc,
gan sult, gan greann. Is fearr an mhaith atá ná an mhaith a
bhí = dearúdtar an mhaith a bhí, nó a deineadh. Dhein an lá
indiu ana-mhaith = ana-mhaitheas (sé seo is gnáthaighe). D'imigh
an fheóil gan mhaith mar ná raibh éinne chun í dh'ithe = i bhásta.
Níl aon mhaith chóir ar Shéamas fós = aon ana-mhaith; níl aon
fheabhas ceart tagtha air. Ní mór an mhaith iad na seana-
phrátaí anois. Chuala an focal úd có maith le h-é dh'fheiscint.

MAITHEAMHAIL — Duine neamaithiúil (neamh-maithiúil) =
duine neamaitheasach: gan bheith áisiúil chun éinní a dhéanamh
d'éinne eile.

MAITHEAS — Bhí sé breóite is níl sé ag déanamh puínn
maitheasa fós = níl mórán feabhasa ag teacht air: nó, níl sé
ag déanamh puínn den obair fhóghanta fós. Níl aon mhaitheas

air fós = feabhas. Ach, níl aon mhaitheas ann, ná ní raibh
riamh = tairbhe — lasmuigh de bhreóiteacht ar fad. Táim i
ndeire mo mhaitheasa = tá deire mo mhaitheasa agam: gan
aon mhaith a bheith ionnam feasta. Tá ana-mhaitheas ag
teacht orm le déanaí. Níl éinní á ithe agam atá ag dul
chun aon mhaitheasa dhom = ag déanamh aon tairbhe dhom.
Nílim ag casa ar aon mhaitheas fós = gan aon mhaitheas ag
tosnú ar theacht orm.

MAITHIM — Tóg t'aimsir agus beidh braon beag cruaidh
againn. Ó! maithim dhuit: ní bheidh = ní gá dhuit é: ní
chuirfead d'fhéachaint ort é: ní bheidh, ná é. Raghaimíd ag
goid caorach, a Mhichíl. Ach! má sé sin an saghas thu maithim
dhuit feasta = ní bheidh aon bhaint agam leat feasta. Dein-
fimíd paiste beag oibre aríst tráthnóna. Gabhaim párdún
agat, a dhuine: maithim dhuit aríst indiu = ní bheidh aon
bhobhta eile againn indiu aríst.

MÁITHREACHA — Thóg na tóirthneacha as mo mháithreacha
me = bhain ana-phreab asam: bhain dem buínn me. Nó,
dem báithreacha. Thóg sé óm báithreacha me nuair a chuala
an droch-scéal = tógadh i n-áirde ó thalamh me go maith.
bhain an tiarna talún dem báithreacha me = bhain treascairt
asam: bhain seilbh na talún díom.

MÁLA — Tá gach aon chleas sa mhála aige sin = gach aon
chleas riamh. Mála an éithigh = mála go gcuirfí ticéidi
isteach ann, ceann díobh marcálta agus duais le fáil ar an
gceann san dá ráineóch go dtabharfá an ceann san leat:
mála go mbíon seans mar sin ag baint leis na rudaí a
bhíon ann.

MALABHAIR — Tá sí (an fhairrge) 'na malabhair = an
taobh eile den rabharta — nuair ná bíon aon ana-fhuinneamh
ag baint leis an dtaoide. Tá an mhalabhair ann an aimsir
seo.

MALAIRT — Tháinig malairt cruit ort ó chonac cheana
thu = crot eile — péaca crot ar feabhas nó crot ar olcas é.
Tá mhalairt cruit air ná raibh air. Thugas pleannc dó ar
mhalairt an tarna focail = sar a raibh puínn aighnis déanta

againn. Uaireanta gheóbhfá malairt ainmneacha tugtha ar
dhaoine = níos mó ná aon ainm amháin. Tá daoine adeir ná
fuil malairt aon áite ann ach an áit a chíon súil an pheacaigh =
ná fuil ann ach an domhan so a chímíd. Níor bhéidir liom an
gnó a dhéanamh ar an gcuma san agus chaitheas malairt slí
d 'oibriú = slí eile. Thug sé leabhar dom agus thugas
leabhar dá mhalairt thar n-ais dó = leabhar eile a mhalairt
de leabhar. Ní h-é mo pheann féinig atá agam ach
peann dá mhalairt. Scríobhas an litir i malairt seómra
leis seo = seómra nách é seo. Bíon earraí ag imeacht ar
malairt = á malartú — mála coirce, cig, do thabhairt ar an
oiread san prátaí. Dhein sí amhlaidh mar ná raibh fhios a
mhalairt aici = aon eólas eile. Bíon malairt éadaigh ar
sagart le daoine eile. San aragóint bhí daoine á chómhrac
so agus daoine eile ag cómhrac a mhalairt = ag cosaint, ag
cur i n-úil an taobh eile den scéal. B'éigin do malairt
bóthair a thabhairt air féinig ag fille abhaile dhó = bóthar eile
a thógaint. Mar sin a thárlaigh ach ní bhéadh súil le n-a
mhalairt agat = le h-éinní eile. Tá focal á mhalairt sin á
úsáid anso = a mhalairt sin d'fhocal. Bím i malairt áite
gach aon lá.

MALARTUIGHIM — Malartóchad mo scian leat ar do
thop = tabharfad duit mar mhalairt ar —. Malartuímíst
(ár) hataí. Malartóchad hata leat. Deinimíst hataí do
mhalartú.

MALLA-BHOG — Uisce malla-bhog = bog-the: casta ó bheith
fuar. Mar sin a bhíon bainne na ngamhan — sé sin, an bainne
a tugtar dóibh.

MALLUITHE — Níor mhaith liom bheith san áit is malluithe i
n-Éirin — ní gá dhom dul i n-aon tír eile = san áit is crosta,
is feargúla, is mó droch-mhianach — gan trácht ar aon tír eile.
Fear beag malluithe = crosta: gur fuirist é thógaint, é
chur chun feirge. Cuir uait an mhalluitheacht.

MÁM — Lag talún i maolchnoc, nó idir dhá chnoc

MANGALAM — Níl orm indiu ach mangalam bríste,
casóige; mangalam aon ní = rud a bhéadh reamhar thar

ceart. Ins an mangalam bríste bhéadh an mianach tútach
reamhar. Tugtar mangalam, leis, ar rudaí a bhéadh measctha
trí n-a chéile — leite is arán is ím, cig, trí n-a chéile. Tá
an phuirseach (praiseach) 'na mangalam = ana-reamhar —
níos raímhre ná an leite 'na cáilíocht féinig.

MANNTA — Tá mannta sa sciain = mannt. Manntaí.

MANNTACH — Bhéadh an abairt maol manntach gan an
spalla san do chur isteach = rud a bheith i n-easnamh uirthi.

MANNTÁIL — Ní rabhas ag ithe faorúil ach ag manntáil
liom = ag bainnt mannta beag as an mbia anois is aríst:
ag ithe go mall: ag gliúmáil le bia.

MAOIDHIM — Ní mhaoidhim a bheatha uirthi mar níl aon ana-
shuaineas aici. An cailín ná maoidhtear is minic gurab
í is fearr = ná moltar: ná bítear ag maoidheamh aisti.

MAOIDHTEACH — Ní gá dhuit bheith chó maoidhteach san orm =
ag maoidheamh rud éigint orm.

MAOINEACHAS — Tá maoineachas ós meón (meódhan) orm
i ndiaidh mo chéile fóghanta = cumha: brón: cuirean sé pian
im chroidhe. Chuirfeadh sé maoineachas ort, chuirfeadh chun
maoineachais thu, bheith ag féachaint ar na páistí bochta gan
bróga gan éadach gan teine = bhéarfadh sé greim isteach ar do
chroidhe. Chuir sé ana-mhaoineachas orm a chlos go raibh óglaoch
éigint sínte. Lúthgháir (lúcháir) an taobh eile. Tháinig
maoineachas orm. Bíon an scéal amhlaidh uaireanta aige
sna seandaoine ag cuímhneamh dóibh ar an neart agus an
fuinneamh a bhí ionnta.

MAOL — Tá an t-uisce ag beiriú thar maol amach = thar
faor pé árthaigh 'na bhfuil sé. Duine maol macánta seadh
(leanan an dá fhocal a chéile) = duine ná béadh ró-ghéar:
ná bíon ró-mhaith chun dul i gcóir a choda nó a chirt: chun a
cheart a chómhrac, ná an t-anncheart a dhéanamh ar dhuine
eile. Fear bocht maol macánta símplí ná labhran puínn —
bun-ós-cionn leis an gcabaire.

MAOLÁN — Nách tusa an maolán! = duine maol — ar aon
tsaghas slí. Tán tu ag imeacht id mhaolán ó mhaidin = gan
hata, gan chaipín. Maolán cnuic = cnoc ná béadh géar, ach a
bhéadh maol 'na bharra.

MAOL-BHRISTE — Tá tonnuíocha maol-bhriste sa bhfairrge
indiu = an bárr agus an faor imithe dhíobh. Bíd mar sin
i gcómhnuí ar an dtráigh.

MAOLCHLUASACH — Nuair a bhagruíos ar an madra rith
sé uaim go maolchluasach = na cluasa scúite leagtha luite
siar aige ar a cheann.

MAOLOBHAR — Saghas péiste agus clúmh dubh air. Dómh-
naillín an chlúimh: Seáinín an chlúimh. Bíon sa chabáiste,
agus mar sin tímpal.

MAOLUIGHIM — Ba cheart duit maolú ar an obair = í
thógaint bog: gan bheith ag gabháilt di chó géar. Bhíos ag
maolú an droch-scéil dó = á dhéanamh bog: ag baint an fhaoir
de. Ach, bhíos ag géarú an scéil = an taobh eile. Beidh
easba páipéir ort muna maolóir an peann = í thógaint
mall i gan oiread siúil bheith fúithi. Tá an ghaoth ag séide
isteach orainn, ach má dhúnan tu an fhinneóg deinfidh san
maolú. Tá maolú ag teacht oraibh = gan sibh a bheith chó géar
chó fuinniúil agus a bhíomhair. Tá suaineas oraibh go fóil, ach
béidir go ngéaróidh sibh.

MAORGA — Cailín maorga = mín, macánta, deas: scéimh
bhreá uirthi: pléisiúrtha. Tá an taoide maorga ciúin.
Lá breá maorga = gan locht, gan cháim.

MAOTHAL — Sí an mhaothal céad bhainne na bó tréis beirthe
dhi.

MAPA — Tá mapa maith gruaige air = mothal. Tá
mapa maith sróna ort = srón mhaith reamhar. Tá mapa
breá tarraidh agam = ball a leibhéalan tarra ar bharra
tíghe nó ar bhád.

MAR — Deinfead an gnó mar is fearr a dh'fhéadfad =

chó maith is (sa tslí is fearr) a dh'fhéadfad. Is fearr fé
dhó mar d'eirigh leat sa scrúdú ná mar d'eirigh liom. An
mbeidh mórán ar an rínce anocht? N'fheadar: ní bhead-sa
mar éinne amháin = mise aon duine amháin ná beidh. Tá
an obair déanta go bínn agat mar an gcéad uair a thugais
fé n-a leithéid = don gcéad iarracht: don gcéad uair a
thugais —. Bhí sé ag obair mar a dh'fhéad sé = chó maith is
a dh'fhéad sé. "Bhí Seán ar an rínce aréir. Mar ná raibh.
Mar do bhí." Paiste áitimh é sin.

MAR-A-CHÉILE — Bé an dá mhar-a-chéile dhuit bheith ag
cainnt leis nó ag cimilt do mhéire de chloich = ba mhar-a-
chéile an dá ghnó. Bhí an dá cheannathóir ag tabhairt mar-
achéile ar an siorrach (searrach) = aon airgead amháin.

MARATHÓIR-Saghas luinge é sin a bhíon ag obair aimsir
chogaidh ag cosaint árthaighe eile.

MARBH — Cailleadh é i n-am mhí-mhairbh na h-oíche = ar uair
an mheádhon-oíche. Tá sé i n'am mhí-mhairbh na h-oíche anois.
Tá mí-mhairbh na h-oíche ann — an t-unúmha atá ceapaithe do
sna púcaí. Le h-anam an mhairbh = an duine atá marbh.
Aonach ana-mharbh ar stoc do b'eadh é = gan aon éileamh bheith
ortha. Thuit sé fuar marbh. Bhí mara-leanbh (marbh-leanbh)
aici = a tháinig marbh ar an saol. Níl aon phioc den léighean
marbh im cheann, ná den bhfeóil mharbh ar mo chnámha = is
féidir liom earruíocht a bhaint asta araon. Tháinig an
ghráin mhairbh agam ar an dtobac = ana-mhór. Tá's agam ná
fuil aon teine chóir thíos istig mar níl ach mara-ghal (marbh-
ghal) ag teacht as an simné. Is cuma liom mo bheó nó mo
mharbh = me bheith beó nó marbh. Uisce marbh = ná béadh ag
rith. Pian marbh = ná bíon géar, ach fanan sé. Ní fhágfad
an gnó so ach marbh = nuair a dh'fhágfad é bead marbh. Ní
chothuíon na mairbh na beó. Bhí an leanbh marbh á bhreith dhó.
Feóil mharbh = a bhíon ar crith: gan mhaith, gan fuinneamh.

MARBHÁN — Duine neamh-anamúil, marbhánta: ná béadh
fuinneamh ann: mall chun bídh.

MARBHÁNTA — Tá sé ana-mharbhánta ann féinig = marbh:
neameó (neamh-beó).

MARBH-CHAT — Nách tu an mara-chat ag gabháilt don mbia!
= duine ana-mhall: duine ná béadh éinní déanta go deó
aige.

MARBH-SHRUTH — Mara-shruth. Taoide shocair. Má bhíon
an taoide ag gabháilt andeas beidh mara-shruth ar an dtaobh
thuaidh den oileán. Bhéadh i ndiaidh árthaigh, leis, beagán.

MARBHUIGHIM — Ag marú éisc a thugan sé an lá. Tá a
mharú san agam — marú an chárta san = cárta níos fearr ná
é. Tá marú na gcártaí go léir agam. Mhairbh sé mo rí
breá leis an aon. Bíon marú againn ach cioca againn a
bhíon ceart = ana-aighneas: ana-chlampar. Thugas marú an
daimh dhó = marú maith: buala bínn. Cad a mhairbh me ach
ag tabhairt amach tímpal na Gaoluinne, agus nár dhein sé
féin aon faic riamh ar a son = sin é a mhill me le n-a dhánuíocht:
nárbh fhéidir liom a thuiscint.

MARBHUIGHTHEACH — Marathach. Obair mharathach = ana throm:
a mharóch duine Nách é an marú é ná fuil cead ár gcos
againn? = nách é an dial é? cúrsa gan chuímse.

MARBHUÍOCHT — Maruíocht. Tá maruíocht orm le teas
na h-aimsire = me bheith ag braistint marbhánta: neamh-
anamúlacht: mairbhitíghe. Bainean sé le codla, tuirse,
slaghdán, agus mórán neithe eile.

MARC — Tá marc maith agat i Seán chun do rún a thabhairt
dó = urra maith: coimeádfaidh sé é. Tá marc maith agat
ionnam chun na focla cruadha do réiteach dhuit = taca maith.
Tá marc maith agat chun do chuid airgid a thabhairt dó le
coimeád = duine diongabhálta. Ní chuirfead peig leis an
mbó mar ní h-aon mharc í: tá sí ró-éaganta = ní dh'fhéad-
fainn ionntaoibh léi. Ní leigfí dhom an naomhóg do stiúrú
mar nár bh'aon mharc me. Sé an Domhnach marc an phostaire
(fear a' phuist) chun dul amach aríst = an lá atá ceapaithe
aige. Sé an Chéadaoin 'na dhiaidh sin mo mharc-sa — mar
bead ag fágaint an lá san. Bead ag obair go dtí n-a
dódhéag, ach is féidir liom pé marc is mian liom a chur liom
héinig = téarma. Bhí cainnt ar siúl aca ach n'fheadar cad é
an marc é = cad a bhí ar bun aca: cad é bonn na cainnte.
Marc maith dhuit chun airgead a dh'fháilt sa bhannc duit seadh

Tomás mar tá carn maith aige féinig ann. Ba mhaith liom
marc éigint a thabhairt leis an mbó dhuit = rud éigint a
chuirfidh i n-úil, i n-aithne, dhuit í. Níor ritheas an scrúdú
mar ná rabhas suas leis an marc. Sé an captaon marc na
luinge = ceann uraid. Sé Séamas marc an tíghe seo =
ceann an tíghe. Tán tu ag tosnú ar an mbróig a dheisiú?
Táim, agus is olc an marc me chun é dhéanamh = ní h-aon
taca cóir me. Ó Sheán a chuala an focal san ach ní h-aon
mharc é: ní dh'fhéadfainn bheith cinnte go raibh an focal go
ceart aige. Sé an t-uachtarán marc an choláiste = an
marc atá leis an gcoláiste = ceann an choláiste: gach ní a
thárluíon caithfar é chur fé n-a bhráid.

MARCUÍOCHT — Trom marcuíocht sa chairt sin.

MARGADH — Tá an lá i marga na h-olna anois chun é sin a
dhéanamh = ró-dhéanach: ró-mheilte. Tán tu i marga na
h-olna (d'éinní). Ní marga bó ná capall é an pósa. Tá
an tig seo á thógaint ar marga = an oiread so tugtha don
margóir chun é thógaint. Ní págh lae i n-aochor a tugtar sa
chás san.

MARGÓIR — Duine a dheinean oibreacha ar marga.
Faghan sé an oiread san chun an gnó go léir a dhéanamh.

MÁRTA — Ní bhéarfadh gaoth na Márta air bhí sé ag
gluaiseacht chó tapaidh san. Tá sé, sí, siad, i Márta trí =
i n aoirde, 'na h-aoirde, 'na n-aoirde lán (le mustar,
le h-eiríghe ó thalamh, chó maith is is féidir a bheith; duine
bheith ar a thoil; ar aon tsagas slí). Bím i Márta trí nuair
a bhíon mo shláinte agam, agus mo shaol agus gach aon ní eile
= chó maith is is féidir liom a bheith: go breá.

MÁSEACHT — Tugan sé trus orainn uair máseacht = uair
fhánach: anois is aríst. Ní bhím ag obair ach uair máseacht.

MASMUS — Bhí masmus orm Domhnach na Cásca aige
sna h-uibhe = an saghas san mothú breóiteachta a bhíon ar
dhuine nuair a bhíon an iomarca ithte aige. Fuaireas mas-
mus fuachta = fuacht trom: breis is mo dhóthin. Masmus
go gcuiridh sé ort — le duine a bhéadh ag ithe an iomarca, nó

go grabhasach. An té go mbíon masmus ithte aige bíon
cur-amach air, uaireanta.

MÁTHAIR — Máthair úig = máthair an uilc = rud beag
suarach a bhíon na bhun le mórán díobhála uaireanta: deilgín
an fheóchadáin, cig. Is minic a thagan droch-rud le cúis
bheag.

MEABHAIR — Ní féidir liom aon mheabhair a bhaint as án
bhfocal san = aon adhmad, aon tuiscint. Chuir cainnt mhna
an tsiopa meabhair agus cuímhneamh an tobac as mo cheann —
chuas isteach ag ceannach tobac, agus do dhearúdas é. Thógas
an dán de ghlan-mheabhair = chuireas isteach im cheann de
ghlan-mheabhair. Faigh an ceacht de ghlan-mheabhair = foghluim —.
Nó, cuir an ceacht de ghlan-mheabhair. Ní féidir liom aon
mheabhair a bhaint as do chainnt = ciall. Tá sí as a meabhair
chun Gaoluinne = scúite: ana-dhúil aici ínti. Níl meabhair
chirce agat = an mheabhair nó an chuímhne is lúgha. Tá neam-
eabhair (neamh-mheabhair) orm = gan é ar mo chumas rudaí a
thabhairt chun mo chuímhnte. Níl meabhair sicín aici. Tháinig
mo mheabhair thar n-ais dom. D'imigh sé gan aon mheabhair =
as a mheabhair.

MEABHREÓITE — Bíon duine amhlaidh nuair a bhíon breóit-
eacht bheag air: nuair a bhíon sé ann as.

MÉADMHAR — Méid, toirt mhaith, a bheith ann. Bíon
mór méadmhar = tómhaisean sé breis — a bhreis ar an ní a
bhíon beag.

MEÁDHON-AOS — Duine meádhon-aoise = duine meádhon-
aosta; cuíbhsach críona.

MEADHRÁN — Meidhreán. Ní raibh mearathal ná meidhreán
air nuair a chualaidh sé an scéal = corrabhuais: thóg sé go
socair é.

MÉADÚ — Méadú ar a ghlóire ins na flaithis — guidhe é sin.

MÉADUÍOCHT — Tá ana-mhéaduíocht ag an mbeirt sin le

chéilig = báigíocht: iad a bheith go mór le chéile is i dtreó a
chéile go minic. Méaduíocht mhór.

MEÁGH — Bhí an fear bocht olc go maith indé ach tá sé idir
dhá cheann na meágha anois = níl ann ach tar nó imigh: ní
féidir a rá cioca imeacht nó teacht atá i n-áirithe dhó. Táim
idir dhá cheann na meágha tímpal dul 'on mbaile = idir dhá
aigne: gan bheith socair. Tá an cheist sin i dhá gceann ná
meágha, nó idir - = gan bheith socruithe fós. Cuir an
siúicre isteach sa meágh.

MEÁGHAIM — Ní mheághaim gurab aon díobháil tobac a
chaitheamh = ní mheasaim. Bhíos ag meághachtaint im aigne chun
dul abhaile, ar dhul abhaile = ag cuímhneamh. Táim meáite
ar gan é dhéanamh = ceapaithe. Sin é an meágha a bhí agam
nuair a chonac cad a deineadh = íntin, aigne, machtnamh.
Bhain ana-dhuadh leis an leabhar, ach ní mheághan san puínn 'e
bhreis ar a thairbhe = ní mórán é ar ghualain na tairbhe. Do
mheáigh an mála prátaí fiche cloch. Táim meáite glan ar
dhul ann = meáite, meáite. Ní mheághan mo thuairim brobh
(faic) sochas (seachas) do thuairim-se = ní fiú éinní é. Cad é
an meágha atá anois fúibh? = an fuadar: cá bhfuilean sibh
meáite ar dhul; cad tán sibh meáite ar a dhéanamh: cá
bhfuil bhúr gcuímhneamh chun dul, agus mar sin de.

MEÁGHCHAINT — Tá 20 cloch meáchaint sa mhála coirce.

MÉALA — Bhíodar ag tuilleamh a méala i n-ifrean (ufran
a deirtear).

MEALLAIM — Dhíolas an capall ar £20 ach mealladh me
go mór — dhíolas é i bhfad níos lúgha ná a luach. Deineadh
me mhealla go maith mar mheasas gur liom-sa an litir a bhí
ar an mbórd = baineadh mealla maith asam.

MEALLAIREACHT — Dheinfeadh scéal deas meallaireacht
ar an aos óg chun é léigheamh = mhealltfadh (mheallfadh) sé an
t-aos óg.

MEÁM — Druid aníos chun na teine, a mheám — le bean
uasal.

MEANMNACHT — Dá ndéarfaí droch-ní lem chine lagóch sé
mo mheanmnacht = mo mheón: mo mhisneach.

MEANNDÁIL — Ní raibh sé ach ag meanndáil ar an ngnó
— ceárduí ná raibh fios a ghnótha aige agus ná raibh á dhéanamh
mar ba cheart: nó, gan bheith leanúnach air ach tamall anois
is tamall aríst. Bhéadh buachaill aimsire ag meanndáil ar a
chuid oibre muna mbéadh ach snap thall is snap i bhfus aige, is
gan é ag luighe air féinig. Buachaill ag scríobh ceachta, is
focal aige anois is árist agus féachaint tímpal. Cailín
ag meanndáil ar an dteine — muna mbéadh fhios aici conus
í chur síos. Is mar-a-chéile meanndáil agus gliúmáil;
nó manntáil — tímpal an bhídh. Tán tu ag ithe? Táim ag
gliúmáil leis. Ag baint na bprátaí? Ag gliúmáil
leótha. Tán tu ceangaile ins na páipéirí. Seadh, bím
ag gliúmáil liom leótha.

MEAR — Bhíodar ag siúl chó mear le giorraithe. Conus
tán tu indiubh? Go mear suairc. Bhí cuma mhear mhalluithe
ort = te, crosta: é bheith de chuma ort go léimfá go tapaidh.
Tán sibh ag siúl go mear tapaidh maidir le fearaibh críona
do (de) = agus a rá gur fearaibh críona sibh.

MÉAR — Méireana, nó méireasta. Méar na h-órdóige:
an mhéar mheádhon: méar na lúidíne: an lúidín: an órdóg.
Tá an scríobhnóireacht sa mhéir aige = gur féidir leis é gan
puínn duaidh. Tá Seán casta ar do mhéir agat = tugtha féd
thoil — i slí go ndeinfidh sé pé ní is toil leat. Cuir an donas
ar an méir fhada = ná bí ag cuímhneamh air go mbeidh sé
buailte suas leat. Chuala an focal chó minic is atá méireana
orm. Tá an Ghaoluinn agat id mhéir, id shúil, agus id
theangain = é ar do chumas í scríobh, í léigheamh, í labhairt.
Bhíos ag siúl ar bharruíocha mo mhéireana = ar bharruíocha mo
chos: ar mo bhairricíní. Táim ag baint (nó á bhaint) go
tiubh as na méireana na laetheanta so = á gcur ag obair:
ag baint saothair asta — agus as an inithin (inchin) leis.
"Cuir do mhéar ansan," adeirean fear an toirmisc ag
gríosa buachaillí chun a chéile = cuir anuas ar mo mhéir (a
bhéadh fliuchaithe aige).

MEARBHALL — Ag dul i mearúl, i mearúlacht, i mearath-

alacht atáim = rudaí bheith ag dul sa mhuilean, sa bhfraoch,
orm.

MÉARACÁN — Méaracáin dhearga = méaracáin na mban
sídhe.

MEARATHAL — Tá an cúrsa so ag déanamh mearathail
(aigne) dhom: nó, ag cur mearathal aigne orm. Tá mear-
athal orm i dtaobh an chómhairimh — fear a bhí ag cómhaireamh ubh
= tré-chéile aigne: táim i n-amhras nár dheineas i gceart é.
Tá sé ag déanamh mearathail dom cad a dheinfead amáireach.

MEARATHALACH — Tá mo cheann ana-mhearathalach
= dearúdach.

MEARGUIGHIM — Tá rud éigint ag meargú fút ná
fanfá socair = ad spreaga: ag séide fút: id phrioca.
Bhíodar ag meargú fúm riamh is choidhche gur ólas an iomarca.

MÉARNÁIL — Bíon na h-iascairí ag lorg an éisc ar
méarnáil = á lorg oíche dhuibhe-réig, agus gan de sholus chuige
ach é sin a dheinean an t-iasc nuair a lasan — sé ar barra an
uisce. Tá na báid ag dul ag méarnáil anocht ag lorg an
éisc = ag cuardach agus an mhéarnáil á dtreórú — sé sin an
teine ghealáin a dheinean an t-iasc san uisce. Bhí an seó
d'iasc méarnála ann aréir ar barra = na h-éisc go mbíon
an solus san asta. Tógadh mórán éisc ar méarnáil aréir.
bhí na buachaillí ar méarnáil aréir ag feitheamh le trucail na
saighdiúirí = gan de solus ná de chómhartha aca ach solus an
ghluaisteáin. Chromas ar bheith ag méarnáil i measc na
leabhar féachaint an bhfuighinn mo phíp = ag cuardach lem
béireana is gan aon tsolus agam. Bhíos i bhfad ag méar-
náil a d'iarraidh an tig a bhaint amach le doiritheacht na
h-oíche = ag cur eólais na slí lem lámha, agus mar sin.
bhíodar ag méarnáil ag lorg na pingine, na snáthaide, an
bhioráin = ag scríoba na talún leis na méireana. Cad é
an mhéarnáil (nó mhéirneáil) é sin ort?

MÉARÓG — Sin méaróg dheas chloiche = cloch bheag (chruínn)
go bhféadfadh dhá mhéir nó trí í chaitheamh. Tugadh fúm le
h-urchar méaróige = méaróg a bhí i gceist, nó rud éigint a

caitheadh ar nós na méaróige: caitheadh an rud 'na mhéaróig.
Ni h-é an té is fearr ar an méaróig is fearr ar an ngiulc =
an tslí 'na gcaithtear an mhéaróg nó aon rud beag mar é-
lastuas. Chaitheas mo scian 'na méaróig uaim. Tá méaróg
maith ag an bhfear san. Sé is fearr agaibh ar méaróig = chun
méaróige. Ná caith 'na ghiulc é, ach 'na mhéaróig lastuas.
Thairigíos geall scillinge dhó ar mhéaróig = an oiread san
go sáróinn é le méaróig.

MEAS — Tá Bríd breóite go maith agus ní mór an meas
a thabharfainn uirthi = ní déarfainn go bhfuil aon ana-sheans
go dtiocfaidh sí abhaile, as. Ní maith é mo mheas uirthi chun
teacht as an eitin. Níl aon mheas agam go dtiocfaidh sí —
as an ndroch-ní. Ní maith é mo mheas ort go bhfuil mórán
Gaoluinne agat = ní dóigh liom ró-mhór go —. Tá meas
maith aige sna daoine orm agus árd-mheas fúm féinig =
ard-mheas agam orm héinig agus me á theasbáint. Dá
mbéadh aon mheas agat ort féinig ní dheinfá é sin = uraim
(oirim) duit féinig. Sin é an rud a thug meas dom ar
Sheán: a chuir meas agam air. Tá meas aerach fút = meas
fút agus lán agus eiríghe ó thalamh. Bíon meas éaganta
ann, agus meas fódúil. Tán tu ithte ag an meas.

MEASA — Is measa tu chothú ná triúr = is cruadha, is
deacara. Ní maith linn an fuacht, ach béidir nár mheasa
dhúinn ar domhan é ná an brothal = gurab é seo is measa
amuigh dhúinn: nár mheasa dhúinn ar domhan éinní (= é)
ná —.

MEASCAIM — Measc an leite = suaith, corruigh.

MEASTÚIL — Táim meastúil go maith orm héinig =
ana-mheas agam orm héinig. Tá sí ana-mheastúil aige sna
daoine = ana-chreidiúnach, fé mheas mór, aca. Ach, táim
meastúil asam héinig = as mo chló, as m'oibreacha, agus
mar sin: iad so fé ndeár an meas.

MEATHAIM — Ní foláir liom nó gur síol maith é agus a
luighead meath a dheinean sé. Mheath an síol = d'imigh siar,
fuair bás thíos sa cré. Ach, tháinig sé aníos go breá agus

ansan do cheiliúir sé-ní mór dó bheith tagtha ar barra chuige
sin. Tá sé ceiliúrtha orm.

MEATHALÓIR — Rud beó a bhíon gan mhaith — sicíní óga:
sean-fhear: leanbh dá gcuirfeadh éinní siar é, agus é suarach
i n'aois (dréir 'aoise, dá aois). Is beag an t-ál n á bíon
meathalóir ar deire ortha = suarachán. Tá an leanbh 'na
mheathalóir an aimsir seo aige sna fiacla.

MEATHALÓIREACHT — An glór a dheinean an meathalóir.
Tá na sicíní óga, na géana óga, ag meathalóireacht.

MEATH-CHODLATACH — Táim meath-cholatach ó mhaidin =
saghas colatach. Ar an gcuma gcéadna meath-thuirseach,
meathleisciúil, meath-fhoghlumanta. Ach, neamhcholatach, neamh-
thuirseach.

MEATH-THEINE — Teine mhall — ná dóghfadh: gan bheith
tréan.

MÉID — Seo dhuit púnt agus dein an méid is mó a
dh'fhéadfair de. Dein an méid is mó is féidir leat den
tseans a fuairis.

MEIDHBHÁN — Tá meidhbhán im cheann = mearathal.

MEIDHG — Meidhg dhá bhainne = leamhnacht agus bainne géar
meascaithe ar a chéile. Bé go mbainfinn-se meidhg asat =
ceól: an smúsach.

MEIDHIR — Níl aon chainnt agat indiu. Níl: níl aon
mheidhir orm — 'e cheal tobac = árdú croidhe.

MEIDHRÉIS — Ní thógfad an bia mar níl aon mheidhréis
orm chuige = ana-fhonn. Nó meidhréis chun oibre. Chuir
sé ana-mheidhréis orm é sin a chlos = árd-áthas, dian-áthas.
Is láidre é ná meidhir.

MEIDHRÉISEACH — Tán tu meidhréiseach go maith indiubh =
árd-mheidhir, nó mire, ort: tu bheith mear: do chroidhe ana-
éadrom, agus scóp ort.

MEIG — Tá an mheágh meig ar mheig, nó meig le meig =
cothrom. Bhíomair meig ar mheig le chéile sa rás = i n-ionanas.
Tá an prás agus an tae i meig an óir ins na scálaí = ana-
chothrom — ní bhíon aon rabairne ag baint le tómhas an óir.
Tá sé 'na mheig sa leabaidh = 'na chola go sámh, gan anam gan
chorruí. Níl aon mheig sa duine breóite, nó as = anam,
corruí, bhí sé ar meisce ar thaobh an bhóthair agus d'fhágas
ansan na mheig é. Dheineas meig de sa díospóireacht =
oiread san áitimh a dhéanamh air gur fhágas gan focal cainnte
é: stopas suas ar fad é. Táim i n-aon mheig amháin ag an
slaghdán = gan anam, gan chainnt, gan sult.

MEIGEAL — Tá meigeal fén ngabhar, leis an ngabhar.

MEIGEALACH — Bíon an gabhar ag meigealaigh fé mar a
bhíon an bhó ag búirthigh.

MEILIM — Táimíd ag meilt an lae dúinn féinig = ag
caitheamh: ag brise síos: ag cur dínn. An té a bhíon ag
síor-chainnt meilean sé mín agus garbh = tugan amach gach
aon tsaghas cainnte. Meilean síor-shile an chloch ghlas =
téighean cómhacht lag i bhfeidhm sa deire — ach é choimeád ag
síor-oibriú. Beidh solus an lae meilte ar a 6 tráthnóna =
tugtha: deire bheith leis. Tá an téarma scoile seo meilte
anois = an chuid is mó mó de brúighte síos againn. An saol
agus an aimsir a mheilean na daoine = a chaithean, a cháthan.

MEIRG — Tá meirg ar mo chnámha le díomaoínteas.
Bhéadh meirg orm dá mbéadh ceal an tobac orm = crosdacht,
míchéata. Bain an mheirg díot féinig agus brostuigh.

MEIRGEACH — Bhíos meirgeach míchéatach go maith.

MEISCE — Bhí sé bog go leór ag an ndigh. Bhí a choisce
ólta aige = a dhóthin. Bhí sé súgach = meidhreach: ar leath-
mheisce. Bhí sé maith go leór. Lán a bhuilg ólta aige. Ar
bog-mheisce. Ar stealla-mheisce. Caoch ar meisce. Ar
dearg-mheisce. Ní raibh taimhilt aige = léas. Ag tabhairt
dá thaobh an bhóthair isteach sa tslí abhaile dhó = ag tabhairt dá
thaobh an bhóthair leis. Lán go poll an phaidrín = go bun na
scórnaighe. Lán go smig = níos sia suas fós. Bhí an oiread

san ólta aige go mbuailfá do mhéar air = an deoch bheith
aníos isteach na bhéal. Ní raibh aithne na bhfeart aige =
gan fios aige cad a bhí á dhéanamh aige. Ní fheidir sé soir
sochas siar. Ar na stárthaibh = ar buile le meisce. Bhí sé
chó lán san go marófá (marbhófá) an dreanncaide ar a
imleacán.

MÉISCRE — Tá méiscrí im chosa. Bhuaileas mo chos anuas
ar chloch ghránna mhéiscreach. Tá salachar istig i lár an
mhéiscre = an gearra a thagan ar chois nó an láimh dá mbeidís i
bhfad gan níghe: nó an rian a bhéadh fágtha tar éis gearra.
Tagan sé aimsir bhrothail, leis.

MEISCEÓIREACHT — Bíon sé ag meisceóireacht i gcómhnuí
= ag luighe leis an meisce. Ní rabhas cionntach i bpeaca na
meisceóireachta.

MÉISEÁIL — Bíon Nóra ag méiseáil ar fuaid an tíghe =
ó mhéis go méis agus ó árus go h-árus: ag imeacht ar
fuaidh an tíghe is í ag déanamh blúire des gach aon ní.
Saghas tuín céireachta seadh é a bhainean le h-áraistí.

MÉITHREAS — Tá méithreas sa mbuachaill sin = feóil go
leór air: blonag, geir, saill. Téighean an méithreas go
maith dhom = rudaí a bhíon méith — feóil agus a leithéid.

MEÓN — Tá aighneas as meón aige = níos fearr ná an
choitiantacht: thar meón. Do dhoirithigh an oíche aréir as
meón. Tá an lá indiu as, nó thar, meón = bheith ró-láidir,
ró-bhrothalach, ró-aon-ní. Tá mian agus meón agam ins na
prátaí = ana-mhian. Tá meón deas aige Seán = slí dheas
aigne: déanamh deas aigne. Ní h-é an meón céadna
atá againn. Is breá an meón atá aige — ní bhéadh sé crosta
garbh, ach síbhíalta: agus b'fhuiriste cainnt leis. Nílimíd
ar aon mheón amháin ná ar aon tslí amháin. Caith do mheón
den bhfeóil = oiread is is mian leat. Nó, miún. Ól suas
do mhiún de sin.

MEÓNÚIL — Táim meónúil go maith tímpal páipéirí
falla = nách mór don bpáipéar bheith oiriúnach go maith chun me

shásamh. Fear meónúil = go bhfuil meón deas aige agus
galántacht ann: ba mhaith leis gach ní a bheith aige mar ba
chóir — na bróga glan, na h-éadaighe slachtmhar, agus mar sin
de. Tá sé meónúil (nó miúnúil) ag siúl na slí, ag caitheamh
an bhídh. Tá sé miúnúil leis an mbia, leis an ndig.

MEÓNUÍOCHT — Ná deinfá meónuíocht ar an mbia? =
gan dul ró-dhian air: gan dul thar cosúlacht. Ní mheilfá
an oiread san tobac sa tseachtain dá gcaithfá meónuíocht
leis = gan bheith ag dul thar teórain leis. Níor ghlac sé aon
mheónuíocht leis an mbia ach sádha chuige = ní raibh sé go deas
sa tslí 'na raibh sé á ithe ach é alpa suas.

MIAM — Ní raibh miam as an spéir = an puth is lúgha
gaoithe.

MIANACH — Tá mianach na báistí sa spéir is beimíd gan
an triomach. An té go mbíon mianach na Gaoluinne ann is
fuiriste dhó í dh'fhoghluim = go bhfuil féith na Gaoluinne ann.
Tá mianach teangcacha (iománuíochta, éinní) ionnat. Bhís
árd go maith sa droch-mhianach an uair sin = bainte go maith
chun feirge: malluithe go leór. Aon mhianach amháin atá
ins an dá fhocal = aon bhrí, aon bhun, amháin. Bhí mianach sa
bhfear san chun cómhrac dá thír. Tá mianach cainnte; mianach
feargach: mianach feirge: mianach malluithe: mianach
pléisiúrtha, ann.

MIANADÓIR — Fear a bhíon ag lorg mianaigh: fear,
cig, a bhéadh ag scrúdú déanamh na gcarraigreacha.

MIANFUIGHEACH — Mianfuch. Bhíos ag mianfuch. Cuir
uait an mhianfuch. Cúis na mianfuíghe.

MIAS — Chuir sí an bainne ar an méis, ar na miasa, thar
oíche.

MÍCHÉATA — Bhí an cigire míchéatach go maith = mí-shásta;
crosta; i slí gur dheacair é shásamh; as an slí. Tá súil
agam ná beidh aon mhíchéata eadrainn = míothaithneamh, mí-
shástacht, crostacht. Tá míchéata éigint ort toisc gan tu
bheith ag cainnt = míshástacht, gan tu bheith baoch: míbhaochas.

MÍCHÉATACH — Táid míchéatach le chéile. Táim míchéatach
ort. Tá meas míchéatach agam ort = tá meas agam ort go
bhfuil tu míshásta, nó gur deacair tu shásamh. Tá m'aigne
míchéatach ó bhíos ag cainnt leis siúd go bhfuil an chainnt
ghránna aige. Ní gá dhuit bheith ag cainnt chó míchéatach san =
árd; as an slí; go trom ar dhruím dhuine éigint eile
(mar gheall ar —). Bhí sé ag labhairt mhíchéatach go maith
ort indiubh = milleánach, gan bheith baoch díot 'na chainnt.

MÍGHLÉAS — Tá an t-inneall ar míghléas = as órdú: gan
bheith ag oibriú i gceart. Is minic a théighean mo rothar ar
míghléas pé sa dial rud atá bun-ós-cionn ann.

MIL — Tráthnóna meala: aimsir (nó bliain) mheala:
lá meala = aoibhinn: glórmhar.

MÍLCHEÁRD — Tá mílcheárd im chois = boghsín beag a
thagan thíos fén gcois go mbíon ana-thochas ann agus ballín
beag istig 'na lár.

MÍLE — Míle gairid: míle fada: míle Gaolach: míle
Gallda (Gall-a).

MILIS — Is minic a bhí daoine milis go maith le chéile
agus a bhí searbh go leór 'na dhiaidh sin. Ceól binn milis
na n-éan.

MÍLÍTHEACH — D'ionntuigh sé mílítheach nuair a chualaidh
sé scéal an bháis = d'iompuigh a líth air, ann í d'athruigh sé
'na dhath i bhánuigh sé.

MILLEÁN — Fuaireas ana-mhilleán i dtaobh fanúint istig
ó scoil = milleánadh me go mór.

MILLIM — Tá an aimsir bog, ach níl ann mhille ann =
díobháil. Bíon duine millte nuair a théighean sé amach as an
éadach agus gearánta air. Bíon sé gan mhaith an uair sin.

MILLTEÓIREACHT — Millteóireacht atá ar Nóra = í bheith
breóite ana-fhada agus droch-ní éigint á snaoidhe amach:

meath éigint go dtéighean sé coitianta den ndochtúir é
leigheas.

MILSÍGHIM — Ní mhilseóch an méid sin siúicre an tae
dhom = ní chuirfeadh blas milis uirthi, nó air.

MÍMHÁRD — Mí-rath: droch-rath: mí-ádh.

MÍN — Tá an spideóigín ana-mhín = gan bheith fiain —
tagan isteach sa chistin. Tá na buachaillí ag féachaint chó
mín macánta gur dhóigh leat gur naomh gac éinne aca.

MÍNEÁIREACH — Bhí teist mhíneáireach ar an mbean = é
ráite go raibh sí gan náire: nó í bheith malluithe tuaiscear-
tach: gan bheith cneasta, ach leanfadh a slí féinig. Tá an
capall so míneáireach go leór mar thug sé snap orm indiubh.

MINICÍOCHT — Dá mhinicíocht a thagan tu seadh is minicí
ba mhian linn tu theacht.

MÍNÍGHIM — Níl na Cláirínigh mínithe síos fós ag arm
Shasana.

MÍOCHOTHROM — Bhíos ar míochothrom sa leabaidh toisc gan i
bheith fada mo dhóthin = gan bheith socair ná ar mo thoil: níor
fhéadas me héinig a réiteach i gceart. Bhéadh bó amhlaidh
dá mbéadh sí tuitithe isteach i bpoll. Chuas ar míochothrom
isteach sa mhála = sa tslí ná rabhas cothromach. Bíon ana-
mhíochothrom orainn ag teacht aníos i gcoinnibh an chnuic ach
bíon an cothrom síos againn. Is minic a bhíon an focal chó
gairid le míochrom, nó míochorom.

MÍOGARNACH — Tá sé ag míogarnaigh, nó ag míogarnaigh
cholata = nuair a bhíon a chola ag tuitim ar dhuine, agus é
idir bheith 'na chola is 'na dhúiseacht. Dh'fhéadfá míogarnach
cholata bheith ort agus tu ag cainnt. Ach sa tsrúmartáil bíon
sórt sranntarnaighe ag teacht ar an nduine.

MÍOL — Bhí na bricíní ann chó tiubh leis na míola corra = na
diail bheaga de chuileóigíní a bhíon ann tráthnóna fóghmhair.
Míola críona = na míola a bhíon san adhmad. Tá ceann an

linbh (leinbh) ithte aige sna míola. Corra-mhíola = míola
corra.

MIONA-GHÁIRÍ — Bhí sé ag miona-gháirí chúgham = gáire
beag á dhéanamh aige chúgham.

MIONGÁN — Raghainn isteach i bpoll miongáin uaidh le
neart náire nó scannra = áit ana-bheag. Crapan an náire
nó an scannra duine isteach ar a chéile. Chuirfá isteach i
bpoll miongáin é bhí sé chó mion san.

MIONN — Tar éis na mionn is fearr na mná = sin é nuair
is buige iad nuair a bhíon cainnt chruaidh ráite aca.

MIONRAMH — D'imigh an claidheamh 'na mhionramh i gcoinnibh
an fhalla = 'na bhrúscar: 'na ghiotaí fogha: 'na smidiríní.
Dheineas mionramh den arán le h-é chimilt idir mo dhá bhais.
Tá an long 'na mionramh ar barra an uisce is an t-uisce ag
gabháilt tríthi sall is anall.

MIONUIGHIM — Mionuigh an focal san, an scilling sin,
dom = bris: dein mion, beag. Ba mhaith liom an chainnt
sin a thuiscint níos mionuithe = é thuiscint nuair a bhéadh sé
briste 'na mhion-choda dhom, agus na mion-choda féinig a
thuiscint níos fearr. Caithfidh me an focal a dh'fháilt níos
mionuithe = níos briste: i gcoda is lúgha ná san. Ní mór
dom na téarmaí síochána a dh'fháilt níos mionuithe sar a
mbeidh fhios agam cad is fiú iad.

MÍ-ÓRDÚ — Chaith sé an t-airgead ar mí-órdú = i ndroch-
shlí. Tá gach ní ar mí-órdú ar an mbórd agam = gan bheith
i n-eagar ceart.

MIOTAMUS — Bhí an spiaire ag dearbhú bréige im
choinnibh sa chúirt chun miotamus mo chrochta a sholáthar dom =
órdú scríobhtha.

Mí-SHÁSAMH — Tá mí-shásamh éigint ort.

MISDE — Nára misde é é an té a dheinean an gníomh
fóghanta.

MÍSHEÓL — Níor bhain aon mhísheól dúinn ar an mbóthar =
tionóisc, óspairt; chuamair slán. Thug an long an trus
isteach gan aon mhísheól = gan mhaisle, gan mháchail. Fuaireas
do litir gan aon mhíseól = gan aon dul-amú ná éinní do dhul
uirthi. Cuirtear an focal ag obair tímpal gach saghas
cúrsa.

MISIÚR — Rud chun tómhas a dhéanamh — chun éadach, cig, a
thómhas.

MÍSHLACHT — Ní slacht a chuiris ar an scéal ach míshlacht =
a mhalairt.

MISNEACH — Ní bhfuaireas im mhisneach (bisneach) é rá =
ní raibh sé de mhisneach agam. Conus tá an misneach agat
indiu, a Shéamais? = conus tán tu? conus tá an croidhe
agat? Nó, do mhisneach. Chailleas mo mhisneach nách mór
nuair a chonac na fiacha a bhí anuas sa mhairc orm. Bhí an
breóiteachán olc go maith indé, ach tá sé ag dul i misneach,
ag fáil mhisnigh, indiu — agus é i n'am aige = ag dul i bhfeabhas:
tuille den gcroidhe ag teacht dó. Bhí sé bocht go leór ach
thugas fé n-a thuille misnigh a spreaga ann. Bhíos a d'iarraidh
an misneach do choimeád suas pé droch-chuma a bhí ar an
gcúrsa. Ní mór an misneach a bhí sa litir a fuaireas uait =
rud a spreagfadh duine chun misnigh — airgead, cainnt
mhisniúil, mola. Nuair a scríobhfair aríst bíodh breis
mhisnigh orm sa litir agat. B'olc an misneach ar fhearaibh
bochta gan aon éileamh bheith ar an stoc. Ní h-aon mhisneach
orm mo ghoile bheith ag dul im choinnibh = ní chuirean sé aon
tógaint croidhe ionnam.

MITHID — Ní dh'fhanfad-sa anso, a bhuachaill, ag feitheamh
led mhithidí = le pé tráth is mian leat teacht; nó é seo nó é
siúd a dhéanamh. Ní bhéinn ag brath le n-a mhithidí, ná bheith
im buachaill aimsire aige.

MÍ-THOP — Baineadh míthop asam an droch-scéal a chloisint
= mí-phreab, mí-gheit.

MÍ-THRÁTHÚIL — Thána i n-am míthráthúil = ná raibh tráthúil:
ná oiriúnach.

MIÚN — Tá an cailín sin óg 'na miún is óg na croidhe.
Feic meón.

MÓ — Tá an oíche mós dorcha chun dul amach = ró-dhorcha.
An lá mós fuar, nó mó-is-fuar, chun snámha = rud beag ró-
fhuar. Tá na bróga mós mór dom: an obair mó-is-cruaidh:
an t-ualach mó-is-trom. Éinní mó-is-éinní. Tá sé mó-is-
maith don árthach gabháilt ó thuaidh i gcoinnibh na gaoithe =
ró-mhaith, ró-chruaidh.

MOCH — Nách moch atán tu as an leabaidh? Tá na maidi-
neacha ag dul i moiche aríst = i bhfaid. Deinean gach moch
a ghnó, ach ní le h-eiríghe d'oíche é = gach duine a eiríghean go
moch.

MOCHÓIRÍ — Is éachtach an mochóirí thu = duine a eiríghean go
moch. Nuair a chuireas mo cheann amach ar mhochóirí na
maidine = go moch ar maidin. Nó muchóirí.

MODAIR-CHEÓ — Tá modair-cheó ann indiu = ceó salach
modartha. Bhí sé i n'oíche mhodair-cheóig aréir agus ba
dheacair feiscint i bhfad uait.

MODAR-CHEÓDHACH — Deinfidh sí oíche mhodarcheóch anocht
= ceóch gan bheith ró-olc.

MODAR-DHORCHA — Tá an lá modar-dhorcha go leór =
gan bheith glan is gan bheith ró-dhorcha. Bíon sé modar-
dhorcha an aimsir seo tímpal is a 6 tráthnóna = i n' eascara
lae is oíche. Nó mudar —.

MOILL — Táim ag coimeád, nó ag cur, moille ort = ad
mhoilliúint, ad mhoilliú. Chuireas moill ar an gclog =
chuireas siar é: nó chuireas 'na stop é ar feadh tamaill.
Ná bí am chur chun moille = ag coimeád moille orm. Bhíomair
ag gluaiseacht chun cinn go breá go dtí an méid seo moille =
lasmuigh den moill seo. Fuair an sagart glaodhach ola
agus beidh moill air ón Aifrean dá dheascaibh. Cuireadh
moill seachtaine ar an ngnó.

MOILLIGHIM — N'fheadar cad tá ag moilliú Thomáis
indiubh = ag coimeád moille air.

MÓIN — Cnuchaire = trí fóid, nó mar sin, 'na seasamh
agus fód eile i n-áirde ortha. Bhíos ag cnuchairt mhóna =
ag déanamh cnuchairí. Cnucharuightear í. Stualain = cnuch-
aire mór; bíon níos mó go maith ná an cnuchaire. I lár
na stualainne. Mórchuid stualainní. Tá sé ag stualáil
(mhóna). Tá an mhóin stualálta. Táimíd ag cur fórach
ar an gcruaich = na fóid a cuirtear i n-eagar ar an dtaobh
amuigh chun an bháisteach do choimeád amach. Fiacail an
phortaigh = ciúmhais i an áit ar a gcaithtear i n-áirde na
fóid nua-bhainte. Drom an phortaigh = an portach féin
siar ón bhfiacail — an áit i n-áirde ar a gcuirtear an mhóin
chun triomú. Gabhal an phortaigh = an áit íseal thíos go
mbíon an mhóin bainte amach as: bíon screamh brúscair
air agus cuirtear an mhóin ag triomú ann. Uisce portaigh.
Spairt, nó spadal = droch-mhóin. Móin fhuinte = móin a
deintear as an mbrúscar le h-uisce a scaoile air agus é
fhuine ar a chéile.

MÓIREACHT — Táimíd ag dul i móireacht le chéile le
tamall = chun muínntearais: ag dul i gceanúlacht ar a
chéile: ag eiríghe mór.

MOLAIM — Ní mholfainn an té go mbéadh bolg mór aige
= ní mhaoidhfinn air é. Níl an obair sin le mola, chun
molta = níl sé go maith. D'fhágamair an t-achran fé mhola
Sheáin = go ndeinfimíst pé réiteach a thabharfadh sé. Bhí sé
ag baint na bputóg as rialtas Shasana agus mise ag mola
an scéil leis = ag mola na cainnte (an chúrsa) leis: á
rá leis go raibh an ceart aige, go rabhas ag teacht leis, go
n-aontóinn leis, agus mar sin de. Ag mola an cheachta
leis an scoláire = ag mola an cheachta fé mar a bhí sé á
scríobh nó á thabhairt amach ag an scoláire. Bíon Sasana
ag mola leis an bhFrainnc nuair a bhíon sí ag tabhairt ropa
fén nGearmáin. Ní mholfadh an dochtúir aon fheóil dom.

MÓR — Tá sí ana-mhór aige sna daoine = ana-mheas bheith
aca uirthi. Is mó go mór púnt ná scilling = tá sé i bhfad
níos mó.

MÓRÁN — Ní mórán ná gur mar a chéile an dá fhocal =
ní mór ná —.

MÓRCHÚISEACH — An te go mbíon substainnt mhaith aige
bíon sé mórchúiseach go minic agus bun aige leis. Is dó is
cóir.

MÓRCHÚRAMACH — Duine mórchúramach = go mbíon mórán
cúraim air. Ní mór an chabhair an méid sin airgid chun tig
mórchúramach do chur chun cinn = tig go mbíon mórán cúraim,
nó mórán cúraimí, le freastal ann.

MÓRDHACHT — Tá an iomarca mórachta ag baint leat =
tu bheith ró-mhór ionnat féinig: bheith ró-mheastúil ort
féinig. Bíon an mhóracht ar an dtaobh amuigh. An té go
mbainean san leis bíon a leath san aer, uaireanta, agus ní
le n-a chuid substainnte é, go minic.

MÓRTAS — Thógas tig mórtais = grianán tíghe: tig mór.

MOTHÁILEACH — Táim motháileach go maith = braithim rudaí
go maith, is go tapaidh — b'fhuiriste me mhúscailt, nó chloisfinn
fothram ana-bheag: braithteach.

MOTHALLACH — Nách mothallach an fear é! = mór-chuid
gruaige aige is í ag imeacht gan cóiriú.

MOTHALUIGHIM — Tá sé ag mothalú as a chola = ag mothú,
ag braistint, ag dúiseacht.

MOTHUIGHIM — Níor mhothuíos indiu go dtí n-a 9 = níor
bhraitheas, níor dhúisíos: níor mhothuíos as mo chola. Tá
an mac imithe uaim agus mothuighim uaim go maith é — agus
a ghnó. Táim im chola ó mhaidin gan mhotháilt = gan bhraistint,
gan dúiseacht. Níor mhothuíos do theacht isteach = níor
bhraitheas, ní raibh aon mhotháilt agam ar do theacht.

MUC — Tháinig muc ar gach malain liom = ana-chuma feirge.

MUCH — Feic moch. Bhuaileas amach scoth-mhuch ar maidin
= cuíbhsach much.

MUCADÁIL — Nách ort atá an mhucadáil chúgham! = bheith
ana-mhí-shíbhíalta: freagraí gan phléisiúr a thabhairt go

lasánta tapaidh crosta — inghín, cig, ag imeacht fé dhéin rínce
agus an mháthair ag baint earruíochta aisti.

MÚCHAIM — Ná leig di múcha — don dteine. Táim marbh
le múcha aníos (nó suas) = me bheith múchta. Tá ana-mhúcha
suas ínnti sin. Mhúch an t-iasc = d'imigh síos ó bharra an
uisce. Tháinig ana-mhúcha aníos ar mo chroidhe. Is ins na
scoileana a mhúch an Ghaoluinn = fuair bás. Táim múchta
píopálta suas, agus gan é ar mo chumas m'anál a tharrac.

MUDAR-CHEÓCH — Lá mudar-cheóch — go mbéadh brat salach
ceóig ann. Feic modartha.

MUILEAN — Bíon gach éinne ag tarac uisce go dtí n-a
mhuilean féinig = 'na chúram féinig: ní bhíon i gcúram an fhir
thall. Bhí sé neamhchainnteach, ach tá ag teacht fé n-a mhuilean
anois = breis chainnte bheith ag teacht chuige: fé n-a theangain.
Muilean gaoithe — deintear é le blúire adhmaid nó páipéir
láidir a cheangal de chórda, an córda a chasa go maith agus
ansan é scaoile: deinean sé glór maith.

MUIN — Feic mairc. Ar mhuin mhairc a chéile: nó ar
mhuin bhaic a chéile.

MUINE — Dar muine = dar fia.

MUINEÁL — Táim síos go dtí mo mhuineál ag obair, nó
san obair = go doimhin. Chuas 'na mhuineál = rugas greim ar
a scórnaigh.

MUÍNG — Tá muíng gruaige ort = gruaig fhada: mothal:
feirc — an paiste fada a fágtar i dtosach an chinn. Muíng
= an ruaimneach a bhíon ag fás ar mhuineál capaill nó ar a
eirbal: nó an snáithín a bhíon ar shlat iascaigh.

MUIR — Ba cheart an cladhaire do chur le mór-mhuir is le
fairrge = é chaitheamh isteach sa pholl, sa bhfairrge.

MUIRBHEACH — Gainneamhail (gainniúil).

MUIRIR — Tá muirir ar Mhicheál = clann air. An mór
do mhuirir anois?

MUIRIREACH — Fear bocht muirireach = go bhfuil muirir
throm air: atá fé mhuirir throm. Duine muirireach = trom,
aindeis. Bó mhuirireach. Capall muirireach = mór, garbh;
gur deacair é chothú.

MÚIS — Múis mhná = bean mhór leathan bheathuithe agus
feóil ar crith uirthi. Tá múis ar fad déanta díot = tán
tu id mhúis: tuitithe go mór chun feóla. Nó, bean go
mbéadh cuid mhaith feóla uirthi.

MÚISIÚNTA — Nuair a bhíon an fheamanach tamal ar an
dtráigh bíon blath múisiúnta uaithi, nó bhéadh ar an bhfeóil dá
mbéadh sí ag lobha, geall leis = blath go mór thar ceart:
níos measa go mór ná bheith cabhruithe. Oíche mhúisiúnta =
tais, trom, salach ínti féinig. Oíche mhúisiúnta dhorcha.

MULLÓG — Mullóg cnuic = maol-chnoc. Ar bharra na
mullóige.

MÚN — Dhein sé a mhún ar a bhríste.

MÚNLA — Deineadh i n-aon mhúnla amháin iad. As an
múnla amach a tháinig an cailín sin = í bheith ana-dheas:
naoidheanta. Níl an lampa san as múnla = níl sé gan
an scéimh agus an crot ceart a bheith air. Múnlálta =
córach (ó mhúnlaim).

MÚR — Níl aon phioc den salan againn fé mhúir an tíghe =
sa tig: fé fhallaí an tíghe. Múr báistighe = tuitim trom
báistí.

MÚRÁLAIM — Tá an t-árthach ar múráil = ar a h-ann-
caire. Nó, mórálaim.

MURAN-Níl sé i gcúram na Gaoluinne muran mó atá
sé 'na coinnibh = maran, mara, muna.

MURCHA — Chonaic sé Murcha — nó an tor ba ghiorra dhó =
fuair sé an bás nách mór: chuaidh i n-árd-chonntabhairt, i
n-ana-chruadh-chás. Nuair a tháinig sé isteach ón lá ar éaló

ó scoil thugas Murcha dhó = ana-léasa: scannra, agus mar
sin.

MURDAL — Nuair a chonnaic sí na saighdiúirí ag teacht
liúgh sí "Míle murdal."

MÚSCLAIM — B'fhearr liom ar fear thíos a mhúscailt
ná bheith ag rith síos na gcómharsan = ainm an diail do tharrac
anuas, do thabhairt ar barra, do lua. Is mó focal múscailte
agat le 3 seachtaine = tugtha ar barra aniar as mo cheann.
Dá mbéadh salachar i gcopán uisce agus go gcorrófá é
mhúsclófá ar barra é = chuirfá, thabharfá. Ní gá dhuit droch-
bhrí an fhocail a mhúscailt ar barra mar ní h-é a mheághas a
chur i n-úil. Tá Eilís go maith chun a gátar a mhúscailt = a
chur i n-úil. Do múscluíodh slí nua dhom chun púdar a dhéanamh
= nochtadh, teasbánadh.

MUSTAR — Tá mustar air as a chuid Béarla = eiríghe ó
thalamh: tógaint croidhe: mór-chúis. Mustar gan ghustal
fé bhean a' t-aon bhó. Mustar gan dúchas is deacair é
dh'úmpar = eiríghe i n-áirde gan sínsearacht.

MÚTÚIL — Bíon bia mútúil nuair a bhíon sé borb saibir
agus ná féadfá mórán de a dh'ithe. Bíon amhlaidh gan aon
chabhruitheacht ná lobhthacht ag baint leis. Tá cré an ghuirt
seo mútúil borb = saibhir: mhúsclóch an síol aníos go maith.
Nó, mútúlta.

N

NÁ — An ndúbhraís go dtiocfá? Ní dubhart ná go
dtiocfainn = go deimhin ní dúbhart: ní dúbhart go dtioc-
fainn, ná ní dubhart go dtiocfainn — an ní céadna fé dhó.
Nílim ná tuirseach. An é a bhí ann? Ní hé ná é. Ar
thugais an púnt dó? Níor dheineas ná é thabhairt. Béidir
go bhfuilim ag cur aon chur-isteach ort? Nílean tu ná tu.
Ní thuigim an focal ná é thuiscint.

NÁCH — Cad nách maith? Ceist é sin tímpal cainnt mar

seo — "Ní maith liom é." = Cad é féin?: cad é nách maith
leat?

NÁDÚIR — Tá ana-nádúir i Seán, nó ag baint leis =
tá ana-chroidhe aige: dá dteastóch éinní uait thabharfadh sé,
nó dheinfeadh sé, dhuit é dá bhféadfadh sé: fial agus croidhe
maith aige: truaighmhéileach duit dá mbéadh aon trioblóid
ort: go maith do sna cómharsain agus do sna bochtaibh. Tá
nádúir aige dhom = croidhe maith: ball bog 'na chroidhe.
Tá galar ar an mbó 'na nádúir — nó ar aon ainmhí
baininscineach.

NÁDÚRTHA — Bhí sé nádúrtha riamh = an nádúir a bheith
ann. Tá sé nádúrtha do n-a thír, domh-sa.

NÁIRE — Mo náire dhearg thu, a Mháire, é sin a dhéanamh =
mo náire dhóighte. Níl aon náire ort ná ionnat — ach ní mar-
a-chéile an dá ní san. Ní raibh náire ná allus ná faic orm
roimis an easbog. Ní raghainn ag tabhairt náire dom féinig
i gcuideachta an rógaire sin = am ísliú féinig i súile na
ndaoine. Ní thabharfainn náire dom héinig é dhéanamh. Is
minic a thug do chainnt náire dhuit agus gan aon náire ort
dá bhárr.

NAITH — Ní chuirfinn aon naith ins na páipéirí nuachta =
aon tsuím. Ní chuirfinn aon naith ins an leabhar le n' fhaid =
ní thógfainn aon cheann do n' fhaid: ní raghadh a fhaid 'na
luighe orm. Tá naitheana an domhain ag baint leat = slite,
neithe, ar leithilig: bóithre fé leith, béasa fé leith, slite
cainnte leithreachaiseacha. Tá an focal san mar naith againn
anso le fada — "an bhean dhearg," cig, do thabhairt ar an
dteangain.

NAMHADACH — Duine críona namhadach = crosta, goir-
geach, ná féadfá baint leis ná bagairt air. Duine críona
sochma an taobh eile de. An madra a bhíon namhadach i
mbéal a dhoiris féin ní leigfeadh sé éinne thairis. An duine
namhadach dá n-imreóch an leanbh cleas beag air béidir go
dtabharfadh sé clobhta nímhneach dhó. Bíon sé íogair: gan
bheith pléisiúrtha.

NAOI — Níl i n-aon ní ach cómhrá 9 lá = bíon sé 'na sheana-
scéal fé sin. Ba cheart rud a thabhairt do naoi na truagha =
díol na truagha: duine dealbh bocht. Ana-naoi truagha
seadh é: níl faic aige. Naoidhe na truagha a deirtear.

NAOIDHEANTA — Nách deas naoidheanta an cailín í
siúd? = ana-chúmtha: gan mháchail i n-aon bhall dá h-aghaidh.
Má bhíon an cóntanós deas ag duine tá sé rithte naoidheanta.
Peictiúir gleóite naoidheanta.

NAOIDHNÁN — Leanbh tamall beag tréis bheith 'na bhunóic.

NAOMH — Níl aon naomh le Murcha, le mathúna = den
ainm sin.

NAOMHÓG — Na tochtaí = na suidheacháin a bhíon sa naomhóig.
Tochta seóil = an tochta go mbíon an seól-chrann suidhte
isteach ann. Na maidí cos = na cláracha beaga ar a gcuir-
tear na cosa. Tosach agus deire na naomhóige, agus bogha.
An tochta láir. Na h-easnuíocha = na blúiríacha adhmaid a
bhíon ag dul tímpal na naomhóige agus go gceangluightear an
croicean díobh. Croch na líonta = an chroch ar a gcuirtear
ag triomú iad. Snáithín deisiúcháin = snáithín chun na líonta
a dheisiú.

NEAC — Neacanna = na tairngí beaga beaga a cuirtear
isteach i mbonn bróige, nó tríd an bhfonnsa (fúnsa) ag
deisiú camáin.

NEAD — Tá an t-éan ag bailiú nide.

NEADUIGHIM — Bíon mór-chuid éanlaithe ag neadú ins na
crannuíocha so = na neada a bheith aca ionnta.

NEAFUISEACH — Mairean daoine neafuiseach 'e bhreis ar
a chéile = go bog: slí bheatha a dh'fháilt go bog. Is breá
neafuiseach atán tu ag cur do shaoil díot: atá do bheatha ag
teacht ort = gan puínn duada. Is breá neafuiseach atá
cúis na h-Éirean ag teacht ar dhaoine 'e bhreis ar chuid eile
aca atá a d 'iarraidh cirt a dh'fháilt di. Tagan an Ghaoluinn a
scríobh ana-neafuiseach ort = go breá, bog, símplí. Docht

an taobh eile. Táim ag imeacht go breá neafuiseach fé
sheól dom héinig, agus na maidí rámha díomhaoín.

NÉAL — Thuit néal orm = néal codlata. Tháinig néal
orm = néal feirge: néal buile. Níor fhan aon néal aige
nuair a chualaidh sé an cúntas = aon mheabhair — le feirg nó
le h-áthas. Tháinig néal feirge, néal áthais, air = ana-
fheirg, ana-áthas.

NEAMH — Dá mbéinn chó siúrálta dul (suas) ar neamh is
atáim nár bhriseas an lampa = siúráil nách beag: táim
siúrálta go maith nár bhriseas é.

NEAMH-AISTEAR — Níl aon neamh-aistear ag baint liom
an aimsir seo = díomhaoínteas, easba cúraim.

NEAMH-AISTEARACH — Táim neamh-aistearach = díomhaoín:
nó gnó gan mhaitheas, nó gan puínn maitheasa, sa tsiúl agam.
Bíon Seán neamh-aistearach = bíon ana-spárálach air féinig:
tógan gach ní bog: ní théighean chun puínn trioblóide: gabhan
gach aon chómhngar: bíon bonntáisteach ar an obair. An té
ná bíon ach rudaí beaga gnótha le déanamh aige bíon sé
amhlaidh. Tabhair lámh chongnanta dhom mar tán tu neamh-
aistearach go leór chuige. Táimíd ag maireachtaint go
socair sásta neamhaistearach. An madra a bhí ag taighde na
gainímhe nó an buachaill a bhí ag caitheamh cloch leis an
ndíomhaoínteas bhíodar neamh-aistearach go maith.

NEAMH-BHREÁ — Neamreá a deirtear. Nách neamreá an
lá é? = gan bheith breá.

NEAMH-CHEART agus RUDAÍ EILE — Tá an ceacht go
léir neamh-cheart agat. Tán tu ana-neamh-chruínn = gan
bheith cruínn. Táim neamh-chruínn ins na ladhracha ag an
bhfuacht = cig, gan greim ceart beith ionnta. Neamh-chuis.
Le neamh-chuis a dúbhart an focal = gan aon tsuím a chur ann:
gan é rá dáríribh. Nách neamh-chuiseach a dheinis an cleas? =
gan puínn duadha: símplí: nách neamh-chuiseach a tháinig
leat é dhéanamh — saoráideach. Bhíomair ag imirt na gcártaí
go neamh-chuiseach aréir toisc gan aon airgead a bheith ann =
go breá bog, gan cúram a dhéanamh díobh: go neafuiseach.

Ba neamh-dheas an obair dhó é = gan bheith deas: ní raibh sé
ceart le déanamh. Is neamhdheas an lá é: nó éinní. Neamh-
iongantach = néamh-úntach. Tá neameabhair (neamh-mheabhair)
ag teacht orm = me bheith ag cailliúint na meabhrach, nó ag
imeacht ar buile. Is minic a chuirean an t-ól duine ar
neameabhair = as a mheabhair: gan chuímhne. Neamh-ruchóid-
each = neamh-urchóideach. Bíon duine amhlaidh más fuirist
an saol do réiteach leis: ní bhíon sé glic, géar, aibidh. Bíon
an duine neamh-thógálach ná tógan rud suas go ceann i
bhfad: a chuirfeadh suas ar feadh i bhfad: a bhíon faid-
tsaolach: ní fuirist é thógaint, é lasa chun feirge. Fuaireas
an leabhar a chailleas i n-áit neamh-thuairimeach = i n-áit ná
raibh aon tuairim agam do, i n-áit ná raibh súil agam leis
ann: san anndóth. An té a bhíon neamh-thuiscionach bíon sé
ádhbhar glas ann féinig, agus uaireanta ba dheacair gabháilt
leis. Fear neamh-uireasbach seadh an té a bhíon go maith as:
a bhíon neamh-ghanntarach: ná bíon aon cheal air: go mbíon
a dhóthin go maith aige.

NEART — Ní fheicim go bhfuil aon neart ag dul ort = ag
teacht ionnat. Tá gníomh mo nirt déanta agam anois =
oiread is Is féidir lem neart a dhéanamh. Gníomh mo
dhíchil — cainnt den ndéanamh céadna.

NEARTUIGHIM — Deinfidh an bainne neartú ort = tu
neartú. Chuireas an spalla san isteach mar neartú ar an
gcainnt = daingeanú: chun é dhéanamh níos diongabhálta.

NEÚDAIMÍ — NEÁDAIMÍ — Níl sa duine sin ach neúdaimí-
neádaimí = duine go mbíon neúdar-neádar ar siúl aige;
nó neúmha-neámha: duine ná deinfeadh dána ort: ná
gheóbhfá uaidh ach "seadh" agus "ní h-eadh," nó chainnt ghairid
mar sin: ná féadfadh béile ceart a dh'ithe: spreasán gan
fuinneamh.

NEÚDAR-NEÁDAR — Bhí neúdar-neádar aige tímpal
an bhó a cheannach = ná raibh fhios aige an gceannóch sé í nó ná
deinfeadh: béidir go ndeinfeadh agus béidir eile ná dein-
feadh, agus ní raibh fhios aige. An bhfuighir an rothar uaidh?
N'fheadar: neúdar-neádar a bhí aige = ní bhfuaireas freagra
díreach uaidh mar seo ná mar siúd: ní bhfuaireas uaidh ach

neúdar-neádar — "ba mhaith liom é thabhairt, ach ansan tá
sé leath-bhriste, agus béidir go dteastóidh sé uaim féinig,
agus n'fheadar cad a dheinfead." Bhí neúdar-neádar aige
gur chuma leis aige nó uaidh an lá saoire.

NEÚMHA-NEÁMHA — Deinean an mhi srónú a chur suas.
Neúdar-neádar: cainnt gan fonn.

NÍ — Is beag an ní nuair a ghuidhfinn duit gan crí ná áird
a bheith ort go deó = ní thógfadh sé mórán me mhúscailt chun
na guidhe sin. Is suarach an ní (ná) go dtabharfainn mo
mhallacht ar Rialtas Shasana. Chonac chúgham é agus ní raibh
aon ní ach gur aithníos gurbh é Seán é = níor bhéidir liom
dul thairis sin san aithniúint. Deirimíd céad ní gan aon ní
ach chun bheith ag cainnt = deirimíd mórán gan aon chúis ach chun
an chainnt do choimeád ar siúl. Is cuma liom éinní mar
gheall ort ná ar do mhadra = is cuma ar fad. Níor dheineas
aon ní den mbuille a fuaireas = níor chuireas aon naith ann:
níor thógas aon cheann do.

NÍANTA — Nó naoidheanta. Is féidir leat an ceacht do
scríobh go naoidheanta = go néata deas.

NÍGHIM — Tá an t-árthach ag imeacht go nighte (nite) is
go gleóite = go néata. Cailín, buachaill, capall, obair,
leaba, seómra nite = néata córach deas — ach is beag an ní
a chuirfeadh siar iad. Níghe éadaighe. An t-uisce a chur ag
téigheamh: iad do thuma san uisce: gealúnach a chur chúcha
(fútha): iad do shuatha is do níghe: iad d'fhásca aníos as an
mbeiste agus an sobul a bhaint asta (bíon sobul ar an
uisce): beith ag cur guirme agus stairs ionnta: iad do
chur amach ag geala, nó ar tuar.

NIMH — Chuir sí scréach nímhe aisti = í bheith géar. Bhíomair
ag trácht thar an ath. Seóirse, agus fé mar a bhéadh an nimh ar
an aithne seadh bhuail sé isteach an doras chúghainn = fé mar a
bhéadh fhios aige cad a bhí ar siúl againn. Feic leat aithne.

NOCHT — Tá Gaoluinn aiges gach éinne anso bocht agus
nocht = gan éadaighe.

NOCHTAIM — Bhíomair ár nochta féinig chun snámha = ag
baint na n-éadaighe dínn féin. Dréir mar a bheidh tu ag cur
an chnuic díot suas seadh bheidh an dúthaig ag nochta ort = á
thabhairt héin le feiscint. Tá an t-árthach ag nochta adtuaidh
orainn = ag teacht 'nár radharc.

NÓIN — Chuala guth ar nóin = sa tráthnóna.

NÓS — Tugadh deoch bhainne dhom i nós na h-áite = dréir
nós na h-áite: san nós atá san áit. Tá Gaoluinn agat ar
nós uisce na h-abhan = go líomhtha pras, fuigheach. Chodluíos
ar nós na muice aréir = go sámh trom. Tá an nós san na
dtuitíní ag teacht amach le déanaí = ag dul i bhfeidhm, ag
breith ghreama, ag leathnú. Buachail téagartha ar nós
Sheáin. Ar do nós-sa ní chaithim aon tobac. Thug sé an
t-airgead uaidh ar nós mar a bhí sé i n'amadán = ar nós an
amadáin fé mar atá sé: fé mar atá sé (a bhí sé) i n'amadán.

NUADHUÍOCHT — Beidh blúire scadáin againn indiubh mar
nuadhuíocht = rud nua ná béadh taithí ag duine air. Nuadhuíocht
dúinn seadh an ceangal a thugais ar an gcoirce.

O

Ó — Tá smut den nGaoluinn agat, agus smut uait fós =
gan bheith agat. Ní fada anois ón dtraen (é) = ní fada go
mbeidh sí ag gluaiseacht, nó ag teacht isteach. Is mó rud a
theastóch ó dhuine go gcaithean sé fanacht uaidh = fanacht gan é.
Chúghat uaim as san = bailigh chúghat: glan uaim amach as
san. Fág an áit uaim. Bhí fiche duine ón dtaobh ag imirt
sa gcluiche = ar an dtaobh: ar gach taobh. "Bail ó Dhia
uait" — le duine ná dúbhairt "Bail ó Dhia ort," nuair ba
chóir dó, á chur i n-úil dó gur fhág sé ar lár é.

OBAIR — Is mór an obair nár bhuaileas thu = is úntach an
scéal é. Bris an chloch. Bé go bhfuil obair agam: go bhfuil
obair (agam) air = béidir nách aon ghnó bog é. Bhí obair
mhaith agam ar an leabhar a scríobh. Ní féidir liom an focal
neúdar-neádar a chur ag obair = obair a bhaint as. Ní
bhéinn san obair sin dá bhfuighinn a mhalairt = ní bhéinn á

dhéanamh. Ní h-obair dom bheith ag lorg a thuille airgid ar
an mbhó = ní ceart; ní h-non tairbhe.

ÓCÁID — Cad í an ócáid a thug anso thu? = cad í an chúis?
cad é an gnó?

OCHLÁN — Cad é an t-ochlán so ort mar gheall ar an mbó?
= brón is buairt agus glór á gcur i n-úil: ologón.

OCRAS — An bhfuil sé i n'ocras agat fós? = bhfuil ocras
ort? Níl sé i n'am ocrais fós. Tá sé i n'ocras orm =
tá ocras orm.

ODHAR — Caoira cheann-odhar = caoira go bhfuil pus dubh
uirthi. Caoira odhara seadh na caoira so.

ÓG — Bíon gach éinne ag dul i gcéill ó óg go h-aois dó =
ó óige. Tá ag teacht liom go h-óg san obair seo = go breá.
Tán tu ag déanamh go h-óg = go h-ana-mhaith.

OGHAM — An t-ógham craobh.

ÓGUACHTAR — Uachtar friseáilte.

OIBRÍGHIM — Ní mar a chéile a oibríon an mheisciúlacht ar
gach éinne = a théighean i bhfeidhm. Oibríon an focal san trí
teangcacha — an focal "bó" atá san nGaoluinn, sa Laidin,
sa nGréigis. Tá na focla go léir oibrithe agat anois =
obair bainte agat asta. Thug an dochtúir purgóid dó ach
níor oibrigh sí air = níor chuaidh i bhfeidhm. Bhíos ag oibriú
ar m 'úncal féachaint an bhfuighinn aon phinginní airgid uaidh =
a d 'iarraidh teacht tímpal air, é mhealla, é thabhairt tímpal.

OIDHCHE — Bhíos ag siúl na h-oíche go dtí gur bhuail tig
liom = ar feadh na h-oíche. Bhí sí ag teacht abhaile oíche
Shathairn = aon oíche Shathairn amháin, gan a rá cad é an Satharn
é. Bhíos ag teacht abhaile istoíche Dé Sathairn = oíche an
tSathairn seo ghaibh tharainn. Feic féile.

OIDHEAR — Tá oidhear ar mo chois. Ná bí ag tarrac
oidhir an tsagairt ort féinig = feirg, faor.

OIDEAS — Thug an dochtúir oideas dó a chuaidh i bhfeidhm
air = leigheas: nó a scríobh síos ar pháipéar cad iad na
stuifeana a raghadh chun an leigheas a dhéanamh. Mórán
oideasaí. Tá a h-oideas féin ann dos gach aon aicíd.

ÓIGE — Níor smachtuíodh it óige thu = nuair a bhís óg:
as t'óige. Níor cothuíodh go maith í as a h-óige. Tá sé
meidhreach mar tá an óige aige fós. Ní raibh an Ghaoluinn
agam as m'óige = ón gcliabhán. Tá an óige agat orm, 'e
bhreis orm = tán tu níos óige ná me. Chuais fiche bliain
i n-óige ó chonac cheana thu.

ÓIGÍNEACH — Táid óigíneach fós = cuma na h-óige bheith ar
dhuine aosta. Féachan sé óigíneach go maith.

OIGHRE — Níl aon oighre sa tsaol ort ach peig = tá sí
ana-dheárthatach leat.

OIGHREACHT — Thána i n-oighreacht an airgid a bhí ag m'úncal
= thuit an t-airgead san orm. Is cuma leat éinní anois
agus tu ag teacht i n-oighreacht priúnsa = oighreacht chó mór
le h-oighreacht priúnsa ag tuitim ort.

OILIM — Táim oilte ceart go leór ar an nGaoluinn =
eólas maith go leór agam uirthi. Táim oilte go maith ort =
aithne mhaith agam ort: me bheith imithe amach go maith ort.

ÓINSEACH — Trom é agus bí féin it óinsigh. Sean-rá é
sin. Tabhair uait rud a theastuíon uait agus bí féin á cheal,
gan é. Gnó na h-óinsíghe é sin.

OIREACHTAS — Cad é an t-oireachtas atá ar bun agaibh
anso? = gnó, gnóthaí, cúrsa, cainnt. Mhuise, ní mór atá.
Bean ag déanamh aráin, fear ag léigheamh, cluiche cártaí
— oireachtaisí iad san.

OIREAD — Cuir an focal san ag obair i n-oiread slite
is is féidir = ins an oiread. Bhí an oiread so oibre le
críochnú againn i n'oiread so aimsire. Thabharfá fé gharsún
go mbéadh do thrí oiread ann = a bhéadh chó mór fé thrí leat
héinig. Shiúbhluíos dhá oiread leat = oiread eile leat. Ní

íosfá é, agus ní íosfainn-se ach oiread leat. Tá dhá oiread,
trí oiread, ar gach aon tsaghas earraí ins na siopaithe anois.
íosfá oiread go leith liom-sa. Chonac sé me ag ól fuisce
ach níor mhaith liom oiread an méid sin a thabhairt le rá dhó.
Níl oiread Gaoluinne ag éinne leat. Cad é an feabhas
atá ionnat-sa ach oiread le h-éinne eile? = thar éinne eile.
Tá airgead agat-sa a thrí oiread liom-sa; agus a sheacht
n-oiread aige Séamas linne araon (de). Tá a dheich n-oiread
Gaoluinne agat liom-sa. Tugadh feóil dom oiread is ná
féadfainn a dh'ithe = níos mó ná mar a dh'fhéadfainn a dh'ithe.

OIRIM — An chainnt a dh'oirean dúinn indiu oirean sé
amáireach = atá oiriúnach dúinn, fíor 'nár dtaobh.

OIRIÚINT — Tá an gunna as oiriúint = gan bheith mar ba
cheart: ar míghléas i slí éigint. Bhí mo chasóg as oiriúint =
gan bheith sa chló ceart. Ceannuigh pé oiriúint a theastóidh
uait chun na h-oibre. Níl aon oiriúint agam chun na bróga
a dheisiú = gléas, slí. Oiriúintí.

OIRIÚNACH — Tá na bróga oiriúnach glan dom = gan bheith
aon phioc ró-bheag ná ró-mhór. Tá an coirce oiriúnach le
baint, le ceangal = sa treó ceart, ullamh. Ní scríobhfad
an litir go dtí amáireach mar ná fuilim oiriúnach chuige
(chun í scríobh) go dtí amáireach = ní bheidh neart agam air:
ní bheidh an aga agam chuige — toisc me bheith gabhtha ag cúram
eile. Nílim oiriúnach ar litir a scríobh mar ní rabhas ar
scoil riamh; toisc go bhfuilim ró-bhreóite = níl ionnam é
dhéanamh. Níl na fearaibh oiriúnach (riúnach is mó a deir-
tear) chun na fairrge fós = ullamh. Ba dhóigh leat gur
oiriúnach dom ghunna-sa a deineadh (a ceapadh) na piléir sin.
Beúd oiriúnach don sagart chun na Gaoluinne a scrúdú
nuair a bheidh an dínnéar caithte agam = ullamh.

OIRIÚNUIGHIM — Oiriúnuighean an hata thu = níl sé ró-
bheag ná ró-mhór dhuit. Oiriúnuíon an hata dhuit = tagan
sé deas duit — 'na dhéanamh, 'na dhath, i ngach slí. Tá sé ag
oiriúint dom lampa den tsaghas san a bheith agam. Ní
bhfuair an priúnsa éinne dá raibh ar an ndínnéar go
n-oiriúnóch an bhróg í.

OLA — Tá an sagart imithe ag cur ola, ag cur na h-ola,
suas. Tá sé imithe ar ghlaoch ola chun —.

OLAN — Olan ghabhair. Tá sé, tá an lá, i n-eirbal na
h-olna = buna-chaite, caite amach nách mór. Táim i marga na
h-olna ag teacht chúghat = an marga is déanaighe; táim
déanach.

OLC — Tá ana-olc ort indiu = ana-fheirg. Tá an t-olc
mór orm ag an gcainnt sin = an t-olc is measa: buile
feirge. Is minic a eirigh cúis bheag chun uilc mhóir = is
minic a tháinig ana-olc as: a eirigh sé chun ana-dhroch-ní.
Níor dheineas go h-olc ar an ndínnéar mar bhí an faor orm
chuige = bhaineas rammsach go maith as. Ní dúbhart olc ná
maith leó = ní dúbhart éinní. Is olc a chreidim an ráfla =
is ar éigin, is beag: ní chreidim go ró-mhaith é. D'imigh an
t-olc díom. Ní rabhas ag cuímhneamh ar aon olc = ar aon
droch-ní, díobháil. Níor dheinis go h-olc ar an gceacht =
níor chuais go h-olc 'na threó: dheinis lámh mhaith air. Dul
go holc ort, nó imeacht go h-olc = eascainí.

OLCAS — Tá atharú ar olcas, atharú olcais, tagtha ar an
saol = é bheith imithe i n-olcas. Níl feabhas ná olcas ar an
mbreóiteachán = níl sé tagtha chun cinn ná imithe chun deire.

OLOGÓN — Tá an madra ag ologón = ag gol, ag caoine:
mheasfá gur duine é agus cara leis fé chlár.

ÓRDÓG — An bhfuil aon órdóg abhrais ort? = aon rud
beag gnótha le déanamh agat.

ÓRDUIGHIM — Tá an clog as órdú = as oiriúint, ar mí-
ghléas. Níl éinne ag cur órduithe orm = á rá liom é seo ná
é sin a dhéanamh. Pé rud a dheineas do dheineas dréir
róduithe is riaruithe é = órdú a bheith fachta agam chuige.
Táim ag obair fé riar is fé órduithe.

ÓRLACH — Níl órlach de ghnó le déanamh agam = níl aon
bhlúire, níl an chuid is lúgha. Táim chó maith leat chun Gaol-
uinne gach aon órlach = gach aon bhlúire, gach aon faic. Chuas
i ngiorracht órlaigh (an órlaigh, bioráin, poinnte bioráin)
do bheith báidhte, don mbás = chó gairid is a dh'fhéadas dul. An
raghair go dtí an rínce? Ní raghad órlach (ann) = an tamall
is lúgha slí. Ní fearr míle ná órlach — duine a chuaidh i

ngiorracht poínnte bioráin do bheith gabhtha aige sna saigh-
diúirí, agus gur bh'aon chosaint, aon tairbhe, amháin an méid
sin nó fanacht míle slí uatha. Ó chaitheamair (fé mar a
chaitheamair) an choinneal caithimíst an t-órlach = ó dheinea-
mair an gnó a chríochnú amach go deire nách mór, deinimíst
an rud beag fuighligh, leis. Tá Éire siúbhalta 'na h-órlaighe
beaga agam = gach blúire di: go mion. Ní fearr Éire ná
órlach = ní fearr míle ná órlach. Ní thabharfainn ceathrú
órlaigh dá thoil dó.

OSCAD — Nó ioscad. Tá croicean m' oscaide tinn.

OSCAIL — Caith an chloch san siar fé pholl t'oscaile. Shághas
mo lámh síos im póca go dtí an oscail. Tar i leith fém
oscail mar tá na glúine ag lúbarnaigh fúm = ag teanntú
liom chun siúl a dhéanamh.

OSCALÁN — Blúire a cuirtear isteach fén oscail sa
léine. Tabhair isteach oscalán féir = lán phuíll t'oscaile.

OSCLAIM — Nó oscluíghim. Fear oscailte = a labharfadh
a chroidhe, a aigne, amach. Ar éigin atá an obair oscailte
agam fós = curtha ar bun, tosnuithe. Oscluíodh air san
óispidéal féachaint cad a bhí bun-ós-cionn = cuireadh fén
sciain é. Nuair a chloisim an Ghaoluinn oscluíon mo chroidhe
amach = leathan, leathnuighean. Ní h-áil liom an cúrsa go léir
d'oscailt = do chur i n-úil, do theasbáint. Ní féidir liom
aon tuiscint a bhaint as an bhfocal san muna n-oscluíon sé
(amach) níos (nó níosa) fearr = muna gcuirean sé é féin i
n-úil níosa fearr.

ÓSDUÍOCHT — Thug sí ósduíocht na h-oíche dhom = lóisdín
agus bia. Fear an ósda = fear tíghe an ósda.

ÓSPAIRT — Fuaireas ana-óspairt indé = tionóisc — cairt
a leagadh orm. D'eirigh óspairt mhaith dhom. Tá an cupán
'na mhionramh anois, ach mise a dhein an chéad óspairt air =
an chéad díobháil — scoilt a chur ann. Tá na h-óspairtí id
dhiaidh = tá an mí-ádh ort — duine go dtárluíon mórán
óspairtí dhó.

OTHAR — Tá othar ag teacht as mo láimh = braon. Tá sí
ag sile othair. Tá an chneadh ag déanamh othair, lán d'othar.
Tá an gortú tuitithe chun othair = tagtha chun braoin.

P

PACA — Tá rogha an phaca im láimh agam = na cártaí is
fearr: an cluiche buidhe.

PACÁLAIM — Bhí sé ag pacáil na leabhartha isteach sa
mála. Poll a phacáil.

PAIDIR — Tá an scéal 'na phaidir agat = de ghlan-
mheabhair i slí go bhféadfá é thabhairt amach dá mbeifá geall
le bheith id chola, agus é rá gan árdú ná ísliú glóir. Ná
dein paidir fhada den scéal = ná bíodh sé ró-fhada agus den
ínsint seo thuas. Tá sé 'na phaidir-eaidir agat (dán, cig) =
cainnt fhada de ghlan-mheabhair agus é ar bheag-bhrí (gan aon
bhonn nó bun fé, nó leis). Abair paidir dom = urnaighe-
Tá an ráfla san 'na phaidir aiges gach éinne ar fuaidh an
bhaile = go pras.

PAIDRÍN — Paidríní beannuithe ag cailleacha malluithe.
paidríní fada agus paidreacha an chapaill = gan aon phaid.
reacha; nó paidreacha gan éifeacht, gan mhaith. Sí Máire
an chloch is mó (is lúgha, is aon ní) ar mo phaidrín = is uirthi is
mó atá mo mheas. Bhíos ar mo phaidreacha an uair sin =
ag rá mo phaidreacha ar mo ghlúna. Tá sé lán go poll an
phaidrín den meas = ana-fhada suas: go muineál.

PÁIRT — Ba mhaith liom tusa bheith sásta, ach i bpáirt éinne
eile is cuma liom faic mar gheall ortha = tímpal éinne eile;
mar gheall ar —. I bpáirt Sheáin; i bpáirt na coda eile.
Tá sé chó maith agat an cúrsa a thógaint, nó a ghlaca, i bpáirt
mhaitheasa = chun maitheasa, bheith sásta leis, gan bheith míshásta
aige. Thug sé cúpla lá oibre dhom i bpáirt chómharsanachta
toisc an bhruid a bheith orm = chun cómharsanachta. Táid ag
seasamh go teann i bpáirt na h-Éirean = d'Éirin: ag
seasamh di. Tá lán-chuid againn ag seasamh i bpáirt na

teangan = don dteangain. Chuaidh na fiaguithe i bpáirt
le chéile chun na seilge = shocruíodar go roinnfidís an tseilg
go cothromach. Táimíd asaon i bpáirt san ngluaisteán.
is cuma liom cad é an saghas éadaigh a bhíon orm; ach i
bpáirt na mbróg, bím ana-cháiréiseach 'na dtaobh = tímpal
i dtaob. Ní féidir an focal "báinní" do chur an obair i
bpáirt leis an áthas ach leis an bhfeirg. Tóg an copán tae
sin i bpáirt mhaitheasa: ní dheinfidh sé díth ná díobháil (dochar)
duit = chun go ndeinidh sé maitheas duit.

PÁIRTEACH — Bímíst páirteach sa ngnó = i bpáirt. Tá
an naomhóg san páirteach = i bpáirt ag beirt nó breis: na
daoine gur leótha í bheith ag obair i bpáirt léi.

PAISTE — Ní h-aon ana-phaiste an áit seo nuair a thagan
an dúbhluachair = áit. Thugamair paiste den lá ag cainnt.
Ní dheinfeadh an peann paiste don inneal chun scríobh a
dhéanamh = gan bheith i n-aon ghiorracht don inneall. Ní
dheinfinn paiste do (de) Sheán chun Gaoluinne = me bheith
fiche míle slí ó bheith chó maith leis.

PÁISTE — Ní páiste me agat, a mhic ó, agus ná tagadh sé
i ngan fhios ort = gan me bheith ró-shímplí.

PANTALÓG — Alpachán maith cailín, linbh, mná. Panta-
lóg de leanbh maith, de bhean = bheith reamhar beathuithe.
Alpachán fir nó buachala a deirtear.

PAOITHIREACHT — Bhíodar ag paoithireacht fén bhfear
deire = beithé agus maga aca fé: ag faoithrigh.

PAOR — Bhíos im paor aige: dhein sé paor díom — le
ceisteana a chur orm nár bhéidir liom a fhreagairt.

PAPAIREACHT — Níl ach papaireacht sa ráfla go bhfuil
pápa nua toghtha = cainnt gan bhonn: cainnt á rá is gan
fhios ag éinne an bhfuil sé fíor.

PARATHAIS — Tá parathais orm = me bheith crapaithe
suas.

PASÁISTE — D'oibrigh sé an pasáiste, a phasáiste, sall
go Meirice ar bheagán páigh = an tslí sall.

PASÚR — Píosa adhmaid, caol sa chois, leathan amuigh
agus ceann cearnógach air chun éadach a níghe. Nó, maide
corcáin. Tá dhá phasúr mhaithe agat = dhá chois mhaithe láidre.

PAT — Tá an leite pat-fhuar = gan bheith te ná fuar:
ann as: fuar go leór. Pat-reamhar = gan bheith reamhar ná
tanuidhe. Bhí sé fliuch ar maidin is tá sé pat-fhliuch fós =
béal-fhliuch. Móin phat-fhliuch, phat-thrim. Fear pat-láidir
go maith seadh é = láidir go leór. Níl an máistir ansan
amuigh ach pat-uasal. Tig pat-bhreá = réidh-bhreá, cuibhsach
breá. Pat-fheargach = feargach go leór: idir bheith ann as.
pat-ghlórach = glórach i gcómhnuí, ach gan an glór bheith ró-
láidir: cainnteach, ag cur ceisteana, rud éigint ar bun
coitianta.

PATALÓG — Pantalóg.

PÁTRÚN — Thógas an bhean úd mar phátrún = chun me
héinig a mhúnla dá réir. Cunathaobh ná tógfá pátrún
liom-sa agus rud beag den nGaoluinn a dh'fhoghluim i n-aghaidh
an lae? Deineadh an dá lampa ar aon phátrún amháin.
Bhí a shúile go géar orm ag tógaint mo phátrúin = ag tarac
mo pheictiúir — ar pháipéar nó istig i n'aigne féinig.

PÉ — Tabharfad an leabhar duit nuair a theastóidh sé uait,
pé lá é (pé nóimint, pé tráth, é).

PÉAC — Tá an bhó pollta mar thug an bhó eile péac di =
ropa. Ní bhíon tu sásta gan bheith ag tabhairt péac fúm = am
ropa — le cainnt. Cúis na péice.

PEACA — Bhíos ag ínsint, ag rá, éithigh. D'ínseas éitheach.
bhíos ag cúl-chainnt ar na cómharsain. Thugas leabhar éithigh.
Thugas toil do smaointe mígheanmnaidhe (nó salacha). Bhíos
ar meisce agus ar díth céille. Bhíos ag rá cainnteana
borbraithe (salacha). Níor dheineas le déanaíghe ach peacaí
(rudaí) beaga gan éifeacht. Cheileas peaca an trus déanach
a bhíos chun faoisdine = choimeádas siar.

PÉACÁLAIM — Bhíodar am péacáil suas chun feirge =
am chur suas le ropa den dteangain anois is aríst. Bhí sé
ár bpéacáil chun crosa. Tá an chainnt go léir ag luighe
orm-sa: ní ceart bheith im péacáil chó mór.

PEADAR — Cuir ceann Pheadair na gcros isteach i súil
na gabhlóige: a chos isteach fén mbogha; agus beidh ciseán na
n-éan ar bior agat = bata beag a bhíon lúbtha 'na bharra agus
go mbaintear earruíocht as nuair a bítear ag cur ciseán
chun beirtha ar éin ar tinniol.

PEANN — Chuireas lán an phínn isteach sa ngloine, sa
scála = breisín bheag. Is breá an peann í. Má bhíon aon
dearúd sa gceacht buail an peann air = tairig líne tríd.
Sé an peann rámhan agus sluasaid Thomáis = aisti a bhainean
sé a shlí bheatha.

PEARSA — is gná liom mo phaidrín do choimeád ar mo
phearsain (agam).

PEARSANTA — Is pearsanta an cailín, an fear, é =
deárthatach, chun reatha tímpal áilneachta — bíodh go mbéadh
máchail bheag éigint i gceist.

PEATA — Tá mo bhróga nua 'na bpeataí agam = díomhaoín
go maith, me bheith ana-cháiréiseach tímpal ortha. An té go
leigtear leis as a óige bíon sé 'na pheata go minic.

PEATAIREACHT — Tá Séamas loitithe toisc tu bheith ag
peataireacht air = á pheataireacht: ag déanamh peatair-
eachta air: ag déanamh peata dho (de). Bím ag déanamh
peataireachta ar mo bhróga lae shaoire (is Domhnaigh).

PÉATAR — Beidh péatar báistí ann fén oíche = báisteach
throm bhuan. Beidh sé 'na phéatar ar ball. Tá péatar
báistí air indiu = a chuma san thuas.

PEATUÍOCHT — Nách ort atá an pheatuíocht? = nách tu an
peata — le leanbh (nó duine) a bhéadh ag lorg gach ní a chífeadh
sé, ag gol gan chúis, agus mar sin de.

PEICTIÚIR — Cé'n peictiúir é seo? = cé de gur peic-
tiúir é? Peictiúir de Bhríd. Ach, peictiúir ar rud éigint
= peictiúir tímpal ar, mar gheall ar, i dtaobh.

PEIDHLEACÁN — Ní bean a phós sé ach peidhleacán párlúis
= bean gan tairbhe, ná raibh ínti ach an deárthamh. Bé go
mbrúghfainn-se na peidhleacáin asat = na putóga: na
putóga caola.

PEILTEÁLAIM — Thugadar ana-pheilteáil don úrlár sa
rínnce = ana-bhuala: bhaineadar fuaim mhaith as: greada.
bhíos ag peilteáil an bhúird.

PIACLACH — Tán tu piaclach chun na Gaoluinne = iminíoch:
iminí bheith ort chun í dh'fhoghluim. Táim go piaclach ag lorg
na bó = fuadarach, corruithe im aigne.

PIAN — Bhí an bhean i bpian (i bpéin, i bpiantaibh) leinbh
(linbh).

PIANTACH — Ceist phiantach í sin = duafar (duadhmhar),
trioblóideach. Bíon an bóthar so piantach sa ngeimhre = ana-
olc. Droch-lá piantach é seo = ana-olc. Droch-leabhar
piantach = ana-shalach: nó, olc agus deacair. Obair phian-
tach = marathach. Aon ní go mbíon an dua ag baint leis
bíon sé piantach. Droch-oibrí, droch-scoláire, piantach = gan
mhaith. Droch-fhear piantach = ceann tofa aca: fear ná
fuil aon ghéille ann dá thír ná dá theangain, ná d'éinní
fóghanta.

PIARDÁLUIDHE — Duine a bhíon ag póirseáil is ag
cuardach.

PIAST — Tá piast leis an ngamhain = piast a thagan san
eirball aca. Ní féidir liom snaidhm na péiste a dhéanamh.
Piastaí.

PIC — Bhuadhamair pic oraibh = go bog, go fairsing, rábach,
fuigheach-i rás, i gcártaí, éinní. Táim pic níos mó fé
Ghaoluinn, fé éinní, ná tusa = go mór. Táim pic níos
fearr i nGaoluinn ná tusa. Tán tu níos pice ná mise fé
phrátaí = níos flúirsíghe.

PÍCE — Píce aoiligh, féir: píce dhá bheann, trí mbeann,
cheithre mbeann.

PILEÁIL — Bíon an t-iasc ag pileáil nuair a dheinean sé
féinig do chorruighe ar barra an uisce: nó an t-eirball nó
na clipí a chorruighe rud beag. Deinean sé amhlaidh nuair a
bhíon sé ar barra agus gan aon fhonn siúil fé.

PILÉAR — Thug sé an chainnt amach i n-aon philéar amháin =
d'aor urchar amháin: go tiubh tapaidh. D'imigh na h-éin i
n-aon philéar amháin.

PILIB — Pilib an gheitire = cuileóg a bhíon i dtreó an
tsoluis nuair a bhíon an lampa lasta agus ná stadan go
ndóghan sé é héinig.

PILLÍN — Peiliúr.

PINSION — Táim chúig bliana ar mo phinsion = é á tharrac
agam ar feadh an fhaid sin aimsire.

PIOBAR — Muna ndeinean sibh brostú leis an obair bé
go gcuirfinn-se piobar oraibh á dhéanamh = iminí.

PIOC — Ní raibh eagla orm ná pioc = faic. Táim gach aon
Bhioc, gach aon phrioc, chó maith leat = gach aon bhlúire.

PIOLÓIDÍ — Bhí piolóidí ag breith ar mo bhean nuair ná
rabhas ag fille abhaile = neamh-fhoighne, imshníomh, agus mar sin.
réarfadh piolóidí ar an máistir lá an chigire = eagla:
bhéadh sé ag breith phiscíní. Tá piolóidí orm ag an gclog
gorm atá ar mo láimh = iminí: eagla go gcuirfidh sé siar
me, go dtiocfaidh olc as. Tá an sioc go trom ar na bóithre,
agus tá na piolóidí orm go maith ag tabhairt an chapaill
amach. Tá piolóidí mo dhóthin orm ag gabháilt don ngnó so,
agus piolóidí maithe seadh bia a dh'ullmhú ar dhroch-theine =
bráca. Bíon lán-phiolóidí ar an mbean go mbíon drúncaer
fir aici nuair a thagan sé isteach is a bhrisean gach aon ní.
Muna mbéadh lóisdín na h-oíche le fáil agam i n-aon bhall
bhéadh piolóidí go maith orm. Fuaireamair piolóidí maithe
ó roinnt de sna focla a d'iarraidh iad a réiteach = greamana,
dua, bráca.

PIOLÓIDEACH — An té a bhíon breóite bíon sé piolóideach
uaireanta = bíon sé deacair a shásamh: ní h-é gach aon ní is
maith leis: ní bhíon sé istig leis féinig. Bíon an duine
piolóideach airitheach air féinig.

PIONNA — Bíon pionnaí beaga adhmaid i gcaol mo bhróg =
blúirí beaga caola.

PIONÓSUIGHIM — Táim am pionósú go maith = am chrá,
am chéasa, am chiapa.

PÍOPA — Tá píopaí suas osm — nuair a bhíon tarrac suas
ar dhuine agus glór seórdánach 'na scórnaigh. Tá píopa mar
ainm ar shoitheach (sathach), leis — píopa fíona.

PÍOPAIREACHT — Bíon ana-phíopaireacht aca i dtig na
cúirte = cainnt árd is áiteamh. Ís minic a bhíon ag an
bpobal roimis an Aifrean.

PÍOPÁLAIM — Tá an cnoc á phíopáil amach agam: tá
sé am phíopáil amach = séide is saothar orm aige. Táim
(tán tu, táid) á phíopáil (ag an saothar) = ag séide. Táim
píopálta ag an árd = as anáil. Tán tu píopaithe, nó
píopálta' suas ag slaghdán = múchta suas. Nó píopálta,
píopaithe, ag an dtart = gan na píopaí bheith ag obair go
h-éascaigh aige.

PÍOPÁN — Bhíodar ag dul i bpíopáin a chéile = i scórnaigh.
Ubhal an phíopáin = an cnámh a bhíon ag sádha amach i lár na
scórnaighe.

PÍOPÁ-PIN — Bí na gluaisteáin ag teacht chó tapaidh le.
píopá-pin = ana-thiubh. Cainnt seadh pío-pá-paidhe-pin a
bhainear le cleas beag. Cuirean duine cnaipe, cig., isteach
'na leath-dhorn agus teasbánan an dá dhorn ansan. Tos-
nuighean an duine eile "pío pá paidhe pin oscail do-lámh
is-tá sé-ansan" agus má thagan an chainnt dheireanach anuas
ar an ndorn ceart tá an cnaipe buaidhte aige.

PÍOPUIGHIM — Táim píopuithe ag an dtart = píopálta
múchta, tachtuithe.

PISCÍN — Níl ionnat ach piscín beag fir = fear beag gan
mhaith. Bhíodar ag breith phiscíní nuair a chonacadar an tóir
chúcha = scannra is eagla thar fóir a bheith ortha.

PLAIC — Tá sé suidhte ar a phlaic ó mhaidin = tóin.

PLAICIDE — Uachtar agus bárr an chinn.

PLAINNCÉAD — Bhíodar ag siúl ar phlainncéidí an
bhóthair = an áit ghlas a bhíon idir an mbóthar féin agus an
claidhe gach taobh.

PLÁITÍN — Pláitín na glúine = an cnámh chómh-chruínn a
bhíon i mbarra na glúine. Tá pláitín ort = tán tu maol.
pláitín an chinn = uachtar an chinn ón éadan siar go dtí an
gcúl.

PLÁMÁSAIDHE — Plámásaí rógaire. Bhí sé ag plámár
liom = ag déanamh plámáis liom. Táid ag teacht chun
plámáis = chun caradais: chun bladair: ag dul i móireacht.
Cuir uait do chuid plámáis: ní theastuíon sé uaim. Beirt
mhór phlámáis seadh iad. Bíon na bóithre cama fén
bplámásaí.

PLÁNA — Tá an plána ar an bhfairrge indiubh = í bheith cho
sleamhain, chó mín, le plána gloine.

PLANNC — Tá plannc (tuitithe) amach as an bhfalla =
píosa. Tá na báid sa phlannc céadna = áit. Tá an scian,
an buidéal, sa phlannc so ó mhaidin = ball.

PLANNDA — Seana-phlannda seadh thu anois = seana-ghar;
duine atá ann i bhfad. Téighean an t-ál thar lear agus
fanan an dá sheana-phlannda i n-Éirin.

PLAOSC — Plaosc uibh: agus plaoisc ubh.

PLAPA — Plapa an bhríste = tosach an bhríste: an chuid
de go mbíon na cnaipí ann go tiubh.

PLEANNC — Bhuail Seán pleannc orm = buille go raibh
fuaim agus ceól ann.

PLEANNCAIM — Phleannc an bhó bó eile = thug fúít,
leis na h-adharca. Phleannc an laogh an bhean nuair a bhí sí á
chothú = thug fúithi le n-a cheann. Phleannc mo bhuachail me le
pléasc de dhorn = bhuail go nímhneach: chnag.

PLÉASC — Tháinig an chainnt uaidh i n-aon phléasc amháin
= piléar, urchar: go tapaidh. Thuiteadar i n-aon phléarc
(phléisc) amháin anuas ar a chéile. Cúis na pléisce.

PLÉASCAIM — Do phléasc air toisc an iomarca a dh'ithe,
Tá gloinne an lampa pléascaithe.

PLÉASCÁLAIM — Bíodar ag pléascáil a chéile = ag
buala go ceólmhar: ag tuargain. Bíon tonna na trágha
ag pléascáil a chéile.

PLÉASCARNÁIL — Is éachtach an phléascarnáil (thóirth-
níghe) atá ann ó mhaidin = buala leanúnach: mórán pléasch.
Thugadar pléascarnáil mhaith dá chéile. Bíon pléascarnáil
mhaith ar an dtráigh, agus lán-phléascarnáil ar pháirc an
chogaidh.

PLEIDHCE — Pleidhce amadáin = gamall: stúmpa ama-
dáin. Leath-phleidhce seadh é.

PLÉISIÚRTHA — Fear pléisiúrtha geal seadh é = ana-
phléisiúr is spórt a bheith ann.

PLEIST — Thuit sé 'na phleisc = thuit síos gan anam.

PLEISTÍOCH — Pleistíoch fir = fear mór trom aindeis,
gan anam, gan mhaith: a bhéadh, cig., séidhte ag an ól: nó
gan mhaith ag an bhfeóil.

PLIBIRE — Plibire gamhna, uain, tairbh = rud suarach, gan
mór-mhaith. Plibire beag gan chiall. Plibirí Sinnféinithe.

PLUBAIRE — Duine go mbíon cuma bhog bhaoth air: an
fheóil ar crith air: ní bhíon fáiscithe, ná ní faraire é. Plubh-
aire amadáin.

PLUBUÍL — Tá an citeal, an leite, ag plubuíl = ag
beiriú go bog, agus cuid den uisce nó den leitin ag léime i
n-áirde.

PLUC — Tá pluc orm ag an dtinneas fiacal. Tá pluc ar
an bhfalla = é ag bolga amach, ag scéachtaint. Bíon pluc
ar an rud a bhíon atuithe sa tslí dhuit gur mar a chéile iad.
Bain cúpla pluc as an bpíp = gal, seac, lán béil. Ól
cúpla pluc den mbainne: bain cúpla pluc as = bolgam
mór.

PLUCUÍL — Bhí plucuíl air chúgham = at le feirg, na pluic
ag eiríghe amach aige, agus cainnt gharbh láidir sa tsiúl.
D 'eirigh sé chun plucuíle chúgham sa deire. Bhí sé ag plucuíl
thobac = ag líona a bhéil den ngal. Ag plucuíl aráin,
bhainne = pluic díobh so á dtógaint.

PLUDACH — Bhíodar ag cur pluda san aer le bárr reatha.
Táim ag siúl pludaigh ó mhaidin = sa phluda ó mhaidin.

POBAL — Táthar ag cruinniú chun an phobail = teampal.

PÓCA — Táim 10s. as mo phóca leis an mbó a dhíol ar £20
= caillte, gearra. Ach, im póca = buaidhte. Táim leath-
choróin im póca tréis na h-oíche aige sna cártaí.

POCÁLAIM — Deinimíd an t-iasc (nó na h-uibhe) do
phocáil isteach i mbosca agus crotha beag salainn a thabhairt
dóibh = iad a chúnlú.

POCHÁN — Tá na pocháin orm = an plucamus.

POCLÉIM — Bhí na smólaigh ag pocléimrigh ó thor go tor.
bhíos ag pocléimrigh le h-áthas = ag léime i n-áirde. Ní
bhíon na poc-léimeacha fada: bíd gearra mion.

POCHÓID — Máchail bheag a bhainean coitianta le teas fola
a thagan amach ar an gcroicean 'na chnapán beag agus go
mbíon braon bán ann.

POIBLÍ — Tá sé poiblí gur ag foghluim Gaoluinne a

thánag anso = tá's aiges gach éinne é. Níor mhaith liom droch-
theist phoiblí orm.

PÓIRSE — Níor fhágas poll ná póirse gan cuardach don
bpeann a chailleas = slí bheag chumhang dhorcha. Áit chumhang
a bhéadh idir dhá thig a bhéadh i n-aice le chéilig, ach ná béadh an
dá bhínn ceangailte dá chéilig: clóiséidín beag (áit bheag
phríobháideach) chun óil sa tig tábhairne: an tslí a bhéadh idir
thig a bhéadh isteach le port agus an port féinig: an áit a
bhíon fé bhun staighre.

PÓIRSEÁLAIM — Nuair a dh'imigh na sean-daoine bhí an
buachaill ag póirseáil ag lorg rudaí deasa = ag cuardach, ag
brath roimis mar a bhéadh fear dall. An té a bhíon ag lorg
rudaí sa dorchadas bíon sé ag póirseáil. Tá an chearc ag
póirseáil chun beirtha = ag imeacht ó phóirse go póirse: nó
ag póirseáil chun bídh. Nuair a bhí a théarma caithte sa
choláiste aige bhí sé ag póirseáil ag lorg puist dó féinig =
ag cuardach: ag scríobh anso is ansúd, agus gan fhios aige
cad é an freagra a gheóbhadh. Bhí na saighdiúirí ag póirseáil
mo sheómra, nó im sheómra. Ní bheifá sásta gan bheith ag
póirseáil ar fuaid an tseómra ag féachaint gach ní atá ann.
ar mo phócaí atá an phóirseáil á dhéanamh agam féachaint
an bhfuil aon mhilseán ionnta. Póirseálaidhe.

POLCA — Íosfadh sé (nó ólfadh sé) an polca te: nó,
íosfadh sé as an bpolca te é = íosfadh, nó ólfadh, sé éinní.
íosfadh aníos as an bhfliuchaigh: íosfadh mór-chuid. Feic
leat folca.

POLL — Tá naomhóga anso ins gach poll, scoilt, is cumar =
i ngach ball. Tá leabhartha anso ins gach poll scoilt is cumar
ar fuaid an tíghe. Nuair a bhí an máirnéalach 'na chorp
caitheadh isteach sa pholl, 'on pholl, é = sa bhfairrge. Tá
poll maith déanta agat sa gceacht = cuid mhaith de déanta
agat. Bíon poll mór déanta san oíche an aimsir seo fé
n-a h-aondhéag = mór-chuid di caite. Bhí do shúil ar pholl
an ghlais = tu bheith ag féachaint tré pholl an ghlais. Ach, tá
mo shúil ar an ndoras = táim ag féachaint air. Duit-se
atáim á ínsint sin, a phuill an fhalla — ach bhí duine ag éis-
teacht agus ba chuige an chainnt. Poll an adharta = an

poll a bhíon isteach sa bhfalla cois na teine. Chuireamair
poll maith sa gcoirce = mór-chuid de a chur dínn. Bíon
na fairitheóirí ag lorg na bpoll aimsir chogaidh = na gabhailíní
(góilíní). Tá mo mhéireana i bpoll tráthair go dóite =
táim i gcás nách féidir liom teacht as go ró-bhog. Níor
dheineas ach an bithúnach do léasa i bpoll na cluaise = an
poll a bhíon fé bhun na cluaise. Tá an focal san thiar i
bpollín bradach i gcúl mo chinn agus ní féidir liom é thabhairt
ar barra. Nuair a tháinig an máistir isteach agus mise
droch-ghnóthach b'fhearra liom go mbéinn i bpoll talún leis
an náire = i bpoll in sa dtalamh.

PORTACH — Fiacail (= faor), drom, gabhal, an phortagh.
Uisce portaigh: poll portaigh Portaithe. Feic móin.

PORTÁN — Tá greim an phortáin agat = greim ana-
dhaingean.

PÓSAIM — Go n-eiríghe bhúr bpósa libh — le lánúin (lánamh-
ain) nua-phósta. Go n-eiríghe Dia is do phósa leat. Bhíoi-
mair ag ithe is ag ól ar an bpósa, i dtig an phósta.

POST — Bead ag súil le líne uait leis an gcéad phost =
le casa an phuist. Nuair a buailtear an clog téighean gach
inne 'na phost féinig = i mbun a chúraim féinig. Theastuigh
uaidh me chur dem post, as mo phost = me bhrise as mo
phost.

POSTAIRE — Fear an phuist.

POTA — Téir chun an phota = chun an diail. Tá an saol
dulta chun an phota tímpal éisc. Ní dheinfinn seana-
phota stáin dem theangain ag cainnt leat = ní mheilfinn mo
theanga, mo ghlór. Pota = an fearras a bhíon ar chairt chun
gainímhe, aoiligh, agus mar sin díobh, a dh'úmpar. Pota
asail = an pota a bhíon ar chairt an asail. Is maith leat an
pota is an mála bheith agat = breis thairis do cheart: an dá
thaobh: é seo is é siúd. Fuair sé 'na phota is 'na mhála é.
bhí sé 'na phota is 'na mhála aige. Ba mhaith leis é bheith 'na
phota is 'na mhála aige — fear, cig., go dtógfaí a rothar
uaidh, agus go dteastóch uaidh an rothar féinig agus a luach á

dh'fháilt thar n-ais: fear a bhéadh ar thaobh na síochána agus
'na coinnibh san am gcéadna = so is súd a bheith aige.

POTANÁLAIDHE — Duine ná bíon slachtmhar ná cliste
tímpal gnóthaí tíghe: duine a bhíon ag potanáil ar fuaid an
tíghe.

POTFIATHAIM — Nílean tu ach ag potfiatha an linbh, an
laoigh, éinní = ag tabhairt an iomarca bídh dhó. Ní h-aon úna
an droch-úmpar sa leanbh agus é potfiathuithe mar sin
agat = an iomarca den gcothú tugtha dhó.

PRAISEACH — D'aithneóinn beirithe i bpraisigh thu = pé
malairt cló a thiocfadh ort. Tá dath na praisge oraibh =
dath buidhe mí-lítheach míshláintiúil. Táim chó doimhin sa
phraisigh le h-éinne agaibh = chó fada (chó sáidhte) isteach sa
gcúrsa — pé saghas cúrsa nó gnótha é.

PRAITINIÚIL — Tán tu praitiniúil chun na Gaoluinne a
bhreaca síos = mear, tapaidh, éascaigh. Táim praitiniúil
sa mBéarla = líomhtha, pras. Tán tu praitiniúil ar an
bpeann = ábalta ar í oibriú go h-éascaigh. An té a bhíon
amhlaidh preaban sé chun a ghnótha go mear tapaidh.

PRAITINIÚLACHT — Níl aon phraitiniúlacht ionnat ach
tu id liobar = tapúlacht.

PRAMMSÁIL — Ní ag rínce a bhí sé ach ag prammsáil =
ag teacht anuas go trom ar an úrlár: ag baint préacha
(préamhacha) as talamh: ag léimrigh.

PRAPÁLAIM — Táim ag prapáil (suas) chun dul amach
ag rothuíocht = ag ullmhú. Tá sé (an lá, an aimsir) ag
prapáil suas chun na síneach = ag dul ar bun: ag ullmhú,
ag buirbeáil.

PRAS — Nílim ró-phras im theangain = ní féidir liom í
oibriú ró-éascaigh, ró-thiubh. Tá do theanga go pras san
nGaoluinn, chun na Gaoluinne = é ar do chumas an Ghaoluinn
a labhairt go líomhtha.

PRÁTA — Na scioltáin a ghearra nó a scolta. Táid ag
cur amach (na bpéacán). Bhíomair ag baint na bpéacán
díobh. Táid (na gais) ag dúna na gclaiseacha. Bhíomair ag
taosca = ag taosca na cré as na claiseacha isteach ar na
leapthacha (prátaí). An stuif (an chloch ghorm) a chur ar
boga, agus a leatha amach. An bhleaist a tugtar ar an
ndubhachtaint a thagan ar na gais. Fadhbán = fadhb mhaith =
práta breá mór. Cnap = práta maith reamhar. Prátaí
miona: ansan criocháin: agus ansan na giollaidí = an
saghas is lúgha aca. Na sceabhchóirí = na blúirí beaga gan
mhaith a dh'fhanan tréis an tsíl (nuair a bhíon na scioltáin
geárrtha), agus ní h-aon mhaith iad chun síl. Níl tabhairt
amach an phráta bheirithe sa bhean san = í bheith ana-spriúnlaithe.

PREAB — Níl aon phreab ionnam tréis an lae = níl aon
léim ná fuinneamh: táim traochta, tnáithte, tugtha amach.
Tá preab fir ionnat fós = gníomh. Táim i ndeire na
preibe = i ndeire na feile, na feide = gan puínn fuinnimh
bheith fágtha ionnam: marbh nách mór: gan é ar mo chumas aon
ana-phreab eile a thabhairt — pé cúis a bhéadh leis (droch-
shláinte, fiacha, droch-bheatha).

PREABAIM — Ná tógfá socair é? Bíon tu ag preaba
chun tosaigh i gcómhnuí = ag léime — i n-aon tsaghas gnótha nó
cúrsa.

PREABAIRE — Preabaire fir = fear go mbéadh lúth
ann: bíon anamúil, preabúil, preab ann: agus phreabfadh
fé ghnó gan cuímhneamh air puínn.

PREABÚIL — Tá sí preabúil go maith = preab a bheith
ínti ar aon tsaghas slí-chun rud a dhéanamh rud a thabhairt
uaithi, chun aon ní. Capall preabúil = capall gur fuirist
preab nó geit a bhaint as: nó go mbéadh ceól ann.

PRÉAC — Táim ar mo phréac indiubh = gan mháistir ná
máistreás: saoirse gan cheangal agam. Táid san ag
imeacht ar a bpréac = gan smacht: gan aon chúram a bhac.
Thugas na laetheanta ar mo phréac dom héinig = ar mo thoil.
Níor mhaith liom é ghlaca chúgham (é tharac chúgham) bheith ar
mo phréac i gcómhnuí.

PREÁCH — Stad — le capall, nó le h-asal.

PRÉAMH — Tá clab ort ón bpréimh = ó dhúchas. Strac sé
an gas óg as a phréamhacha (préacha) = aníos as an dtalamh.
Bís go maith chun na Gaoluinne ón bpréimh = ó dhúchas; nó,
ó thúis, ó thosach. Bhí sé ag baint préacha as an dtalamh = ag
sádha, ag dinge, na gcos isteach ann: á bhuala go tréan.

PRÉAMHUIGHIM — Anois atá an coirce ag préamhú =
ag cur na bpréacha isteach sa gcré. Tá an lá ag préamhú =
ag dul ar bun, ag neartú. Tá an Ghaoluinn ag préamhú sa
tír = ag fáilt a greamana. Táid go maith chun spórt a
phréamhú = a chur ar bun: a chur sa tsiúl. Bíon an bainne
fuar ón bpréimh agus ní thabharfá seamalasc go deó air =
sin é an tslí nádúrtha dhó a bheith — ach ní mar sin don dtae.

PRÉASLACH — Cipín a cuirtear i mbéal gabhair: gobán.
Chuireas préaslach ar an madra toisc é bheith malluithe.
Nuair a bhíon an bladhgaire sin ar aon chuideachtain amháin
liom ní mór dom préaslach do chur ar mo theangain = cosc:
srian Cuirtear an préaslach ar an bhfiréad, leis.

PRIOCAIM — Tá an Ghaoluinn priocaithe suas go maith
agat = piocaithe, tógtha leat. Bí ag prioca leat i gcómhnuí.
Phrioc sí an gé = bhain an clúmh di. Tán tu ag féachaint ana-
phriocaithe = slachtuithe, deisithe. Mhuise, cad a phrioc me agus
an focal san a rá? = cad a spreag: cad a chuir chuige me?
Bhí sí ag prioca na Gaoluinne uaim. Níor bhéidir liom aon
phingin a phrioca uaidh = a ghoid, nó a mhealla, uaidh. Phrioc
dreanncaide me. Táim ag iascach le leath-uair an chluig
agus ní bhfuaireas aon phrioca fós = níor priocadh fós me:
níor rug aon iasc greim ar an mbaidhte. Bí ag prioca leat
anois go tiubh te = ag imeacht, ag bailiú. Prioc leat abhaile.

PRIOCÓID — Arm chun mairtéal nó bóthar nó cré nó
inní cruaidh a bhaint.

PRIOMPALÁN — Nó treampalán. Beach a dheinean
ana-fhuaim nuair a bhíon sé sa tsiúl tríd an spéir san oíche.
alpaire dubh seadh é.

PRIOSLÁIL — Tá an leanbh ag priosláil = prioslaí leis
uisce ag sile ón mbéal aige.

PRIOSLAIRE — Duine a bhíon ag priosláil.

PRIOSLÁLTHA — Tán tu ana-phriosláltha = mór-chuid prios-
laí a bheith leat nó smeartha ort. Tá an lá so priosláltha
= salach, gránna.

PRIÚNSÚIR — An úirlis a bhíon ag gréasaidhe, cig., chun
tairngí a tharac.

PROMMSÁIL — Cuir uait an phrommsáil = léimreach,
rínce garbh, siúl garbh trom. Feic prammsáil.

PRUAIS — Pluais (gnáthóg) mada-rua.

PRUMPA — Cearc an phrumpa = cearc go bhfuil an
t-eirball di, agus go mbéadh a tóin thiar ag sádha i n-áirde
i n-aon chnapán amháin.

PRUMPAIRE — Cearc go bhfuil eirball den tsaghas so
thuas uirthi; nó duine go mbéadh geadán mór tóna aige
(nó air) ag sádha amach.

PRUMPÁLAIM — Cearc phrumpáltha = go mbéadh prumpa
uirthi, agus an t-eirball ceart (na cleití fada) bainte dhi.

PRUPÁLAIM — Bead ag prupáil chun gluaiseachta i
n-ainm Dé = ag déanamh suas, ag ullmhú, chun —. Táim
prupálta suas anois.

PÚCA — Tá an gloine briste, ach ní mise a dhein é, ná
mise, ná mise. Seadh, bhris duine éigint é, ach tá gach éinne
agaibh ag cur an phúca uaidh féinig = ag coimeád na díobhála
amach uaidh féinig. Púca paidhl = cupán drúchta go mbíon
cos mhór fé agus nách féidir é dh'ithe toisc é bheith ró-gharbh.
Bíon círíní air laistíos ar nós an chupán drúchta. Púdar
a tugtar ar shaghas eile, mar nuair a bhíon sé dreóighte
agus a brúightear é tagan an saghas san stuife as — stuif
go mbíon cuma an phúdair air.

PUDHAIR — Pudhair mhór seadh bás an fhir sin = cailliúint.

PÚIC — Tá púic ar an mbó = clúdach anuas ar a súile —
toisc í bheith ag cómhrac, ag adharcáil le ba eile. Tá púic
mhór ort = cuma chrosta: an ceann fé agus cuma droch-
ghiúmair ort.

PUILÍNÍ — Blúire adhmaid (nó iarainn nó mar sin) go
mbíon roth air agus slabhra nó téad ar an roth chun rudaí a
thógaint. Chuir sé uaidh me i n-ainm phuilíní an diail. Imigh
i n-ainm phuilíní an diail. I n-ainm phuilíní an diail go
n-imíghir, go dtéighir = na puilíní a bhíon ag an ndial chun na
daoine d'árdú isteach i n-ifrean.

PUÍNN — Bhfuilean tu puínn aoise anois? = mórán.
bhfuil aon phuínn cúraim ort? = aon ana-chuid: roinnt
cuíbhsach mór.

PÚINSIÚN — Bhuaileas le púinsiún maith cloiche sa gceann
é = cloch mhaith chruínn a dh'fhéadfá chaitheamh led láimh. Púin-
siún fíona = soitheach (sathach) fíona.

PÚIRTHÍN — Bhíomair ag imirt phúirthíní = ag imirt chluiche
le 5 clocha beaga. Tá láthair dheas phúirthíní againn anso =
áit dheas chun iad a dh'imirt. Táid ag caitheamh púirthíní
sneachtaidh ar a chéile = liathróidí beaga. Púirthíní imeartha
Corruighe uait = ní ceadaithe dhuit an púirthín a chorruighe, is
díolfair as. Caithtear na 5 púirthíní i n-áirde ar dtúis
féachaint cé is mó a thógfadh ar dhrom a lámha iad. Aige
sin a bhéadh an tosnú. Níl corruighe istig = níl ceadaithe
corruighe a dhéanamh leis na clocha. Níl corruighe tóna istig
= níl ceadaithe do thóin a chorruighe (chun teacht ar chloch a
bhéadh i bhfad uait, cig.). Socrú baise = na clocha a shocrú go
deas in sa mbais chun go mbeidís deas oiriúnach chun iad a
scaoile amach ar an dtalamh. Ní bheidh aon mhéirín istig = na
clocha a scaoile amach trí sna ladhracha ar an dtalamh. Tug-
tar "titim cloiche" ar chloch a thitim amach as do bhais, nó gan
tu dh'fháilt ghreama uirthi. 41 is mó an marc go mbítear ag
cómhaireamh chuige. Tosnuíon an cluiche le ceann a scaoile
ar an dtalamh, na 4 cinn eile a chaitheamh i n-áirde, breith
ar an gceann thíos agus ansan ar na 4 cinn is iad ag titim

anuas. Má dheinean duine é sin bíon an chéad aon (sa
chómhaireamh) déanta aige. As san amach seo iad na céim-
eana chun gach-aon "aon" eile den gcluiche a dhéanamh. An
chéad dóanta, an tarna dóanta: gaba: cloichín tíos.
Theipeas ar mo chéad dóanta, dóanta a seacht = theip orm
mo chéad dóanta a dhéanamh is me a d'iarraidh mo sheachtú aon
a bhaint amach. Theipeas ar mo tharna dóanta, dóanta a 10.
Theip uirthi ar a gaba a 9. Theip ar Sheán ar a chloichín tíos
a 29. Tá mo chloichín tíos a 3 déanta agam. An mbeidh
socrú istig againn? = é bheith de chead againn na púirthíní a
shocrú i slí dheas oiriúnach ar an dtalamh.

PÚNCÁISÍN — Leanbh 3-10 mbliana, agus cruínn teann.

PÚRTAIDHE — Tá a bhfuil ag an mbórd sásta ach an
púrtaí = duine go mbíon tormus air coitianta agus mí-
shástacht. Ní bhíon cainnt ná allagar aige: cuma ana-
mharbh neamh-anamúil air: dá mbéadh cuideachta ann bhéadh
sé i bpoll leis féinig: duine gan sult gan ghreann, gan
chaitheamh aimsire, agus leithreachas ag baint leis: agus a
thoil féinig aige. Go dtachtaidh an bia thu muran tusa an
púrtaí. Púrtaí amadáin.

PÚRTHLÓG — Púróg, púróg cloiche. Púrthlóigín = púr-
thóigín, búrlóg bheag.

PUS — Bíon na beóla sáidhte amach le chéile ana-reamhar
chun pus a dhéanamh.

PUSACHÁN — Rud a cuirtear ar ghamhain óg ar a phus i
dtreó is ná béadh sé ag súrac.

PUSÓID — Tá pusóid mhaith láidir thiar agam agus gan
aon bheann agam ar an bhfuacht = bia maith láidir, agus níos
mó ná aon tsaghas amháin de, mórán saghasana — feóil,
ainirthe, cáis, agus mar sin, le chéile. Bhéadh an fheóil léi
féinig ró-aonarach. Tugtar pusóid ar phurgóid, leis.

PUSUÍL — Bhí sé ag pusuíl ghuil = gol beag á dhéanamh
aige: pus an ghuil air.

PUTH — Leagfadh (leacthadh) puth de t'anáil í = an rud is
lúgha. Bead ag obair faid a bheidh put ionnam = an dé.
Níl ann ach an puth = an dé.

PUTHADUÍL — Tá puthaduíl casachtaighe orm = casachtach
bheag anois is aríst.

R

RABHA — Tugadh an rabha dhom go raibh an tóir chúgham =
focal, foláramh.

RÁBACH — Bhí an bád go rábach chun tosaigh = go fairsing,
go fuigheach, go bog. Bíon an focal "lútáil" ag obair go
rábach ar mórán rudaí = go tiubh. Fear breá rábach seadh
thu = scópúil, éascaidh, scaoilte id shiúl. Táim ag scríobh go
rábach = go tapaidh.

RÁBAIRE — Duine scópúil géagach scaoilte.

RABAIRNE — Ó thug Dia an rabairne dhuit sín do lámh do
bhochtaibh Dé = flúirse.

RABHARTA — Tá sí (an fhairrge, an taoide) 'na rabharta
an aimsir seo = í bheith ana-láidir: tagan isteach ana-
fhada agus trághan amach ana-fhada — an fhaid chéadna. Tá
rabharta ann. Tá sé 'na lag-trágha rabharta (lac-trágha a
deirtear) = tráighte amach chó fada is a raghaidh. 'Na barra
taoide rabharta = chó lán isteach is a thiocfaidh. Chuas amach
ar an scairbh ag lac-trágha rabharta. Chuireas an fheamanach
ar barra taoide rabharta, ach thóg an t-uisce í. Tá rabharta
ar bhia againn = flúirse de. Aon rud a bhíon flúirseach
bíon rabharta air. Bhíos láidir go maith sa tsaol, ach táim
tagtha ón rabharta go dtí an mhalabhair (mallmhuir). Sí
an fhlúirse a bhí agat gach aon lá riamh agus is olc a raghaidh an
rabharta ar an malabhair duit anois = an saol maith bheith
imithe agus an droch-shaol bheith agat i n'inead — toisc tu
bheith tuitithe chun bochtaineachta: agus is olc a thaithneóidh

sé leat. Rabharta feirge, cainnte = mór-chuid, agus iad
láidir.

RÁBÓG — Bhíos chun rábóg a thabhairt isteach chúghaibh muna
mbéadh an bháisteach = gluaiseacht tapaidh, sciúrd. Chuireas
fiche míle bhóthar díom den rábóig sin = sciúrd gan sos.

RADHARC — Tá a radharc iompuithe istig 'na cheann leis
an scannra, ach socróidh siad (na súile) arís = a shúile. Tá
an long ag teacht 'nár radharc = ag nochta orainn. Tá
sí as ár radharc fós: i n-ár radharc. Radharc do shúile =
an cearcal dubh istigh. Táim cumhang-radharcach, gearra-
radharcach = cúmhang nó gearra sa radharc.

RADHAIRSE — Níl aon ana-radhairse gliomach ann anois =
aon ana-chuid, ana-fhlúirse. Níl puínn radhairse d'aon ní
againn. Radhairse aráin. Níl na prátaí ró-radhairsiúil
againn fós, ach ag dul i radairsiúlacht a bheid as so amach =
i bhfairsinge, i bhflúirse.

RÁFLÁIL — N'fheadar an bhfuil an cleamhnas déanta,
ach tá ráfláil air go bhfuil = ráfla is ráflaí sa tsiúl go
tiubh go bhfuil.

RAGA — Raga fir, bó, éinní = rud a bhíon lom, cnámhach,
neamh-chórach, garbh. Ní íosfainn aon bhlúire den raga san.
Raga éisc = iasc ná bíon ann ach na cnámha. Ní bó bhainne
í sin ach raga neamhchórach garbh. Bhí tig breá againn ach tá
sé imithe chun raga anois = chun an donais, 'na bhathalaigh.
Tán tu ag dul chun an raga le déanaighe agus brisfar amach
as do phost thu.

RAGAIRNE — Bhíos ar ragairne aréir = d'fhanas suas
déanach (fada amach) san oíche. Nó, ag claoidhe leis an ól —
fiú amháin sa ló. Bhíos ar ragairne = san áit 'na raibh an
ragairne, ragairne mhór. Tá rud éigint dulta chun ragairne
sa tsiopa, i n-aon bhall = tá ragairne éigint ar siúl, rud
éigint tuitithe amach — nuair a chloisfá cainnt árd á dhéanamh:
bád stróinséartha tagtha: raic fachta: fear marbh: scéala
úntacha sa tsiúl. Reagairne a deirtear.

RAGAIRNEÁLUIDHE — Duine go mbíon an ragairneáil
ar siúl aige. Agus bhéadh dá mbéadh sé ag imeacht sall is
anall go mall is ag meilt na h-aimsire fiú amháin i lár
an lae agus gan aon ólachán.

RÁIB — Bhuaileas isteach chúcha de ráib = de sciúrd, go
tapaidh. Thug sé ráib isteach chúghainn agus d'imigh gan mhoill,
Dheineas an ceacht d'aon ráib amháin = d'aon iarracht amháin;
sciúrd, scríob. Ba mhór an ráib a dheinis an uair sin =
rith tapaidh, sciúrd reatha, scríob, scríob reatha.

RAIC — Dhein sé raic de féinig leis an ólachán = dhein
brise air féinig. Tá an seómra 'na raic agat = gach aon
ní soir siar: briste brúighte. Tháinig sé isteach ar meisce
agus dhein ana-raic ar gach éinní = ana-dhíobháil. Tán tu ag
imeacht chun raice ag an ólachán, ag an obair = ag brise
as a chéile. Táid imithe ag ól is ag raic. Raic = aon
earra a thagan isteach leis an dtaoide. Dheineas raic díom
féinig leis an gcainnt sin a rá = loiteas me héinig. An
leabhar nua a fuairis cúpla lá ó shoin tá sé 'na raic agat
anois = giobalach, loitithe. Dheinis raic dem chuid colata
le me mhúscailt = dheinis é bhrise i slí ná fuaireas aon
tsásamh ann as san amach. Dheinfeadh tromluighe an ní
céadna. D'imigh mo chuid colata chun raice orm aréir =
me bheith ag taidhreamh nó buartha, nó loit rud éigint é.
Dheinis raic díom = me bhuala is a bhrise: nó mo lochtaí a
dh'ínsint, nó díobháil mhór éigint a dhéanamh dom. Dhein an
máistir raic ar mo cheacht = dhein géar-cheartú air leis an
bpeann-luadha gorm. Táim im raic ag an ól. Reaic a
deirtear.

RAIDIM — Bhí an capall ag raide fén gcairt = ag caitheamh
a thóna i n-áirde: ag spriúca. Raid sé an chairt. Raid
an t-asal me — bhíos ar a mhuin = thug fé me leaga anuas de.
Raid sé anuas (de) me. Bhí sé ag raide. Bhíodar ag raide
na Gaoluinne (uatha) go tiubh = á spreaga go bínn. Níor
dheineas ach me héinig a raide isteach sa tsáile = a chaitheamh.
Thug an máistir cead raide dhúinn = pé ní ba mhian linn a
dhéanamh. Bhíodar ag léimrigh is ag raide nuair a fuair-
eadar na laetheanta saoire. Bhíodar ag raide ceisteana
isteach chúgham = ag scaoile.

RÁIFLEÁIL — Tá ráifleáil bheag ag imeacht go bhfuil an
tsíocháin déanta = cainnt ag imeacht idir na daoine: ínsint
ráfla. Feic ráfláil.

RAIMH — Nuair a bhíon an ghaoth ag séide bailíon sí isteach le
chéile pé nithe (neithe) beaga a bhíon ar uachtar na fairrge,
Raimh seadh na nithe sin. Ramhcha = mór-chuid díobh. Bíon
mórán ramhcha ar chliathán, le cliathán, na talún nuair a bhíon
an ghaoth ag séide isteach.

RAIMPÉAR — Duine aerach neamh-chúramach gur cuma
leis cad a dheinfeadh sé.

RÁINEACH — Miúil.

RAIS — Rais alluis = rais bheag a thagan amach uaireanta
nuair a chuirean duine cóta alluis nó brat alluis de.

RAISPÍN — Raispín fir = fear beag gan mhaith, gan
toirt, gan fuil, gan feóil. Fear críona caithte. Raispín
seana-chapaill, seana-bhó, sean-duine: raispín caorach,
cait, madra, mná. An té a bhíon spriúnlaithe glocan
sé an ainm, leis. Tugtar raispín ar chaoira go mbíon na
cnámha tríthi amach, nó ar fhear beag canncarach spriúnlaithe
go mbainean cruacht leis.

RAISTE — Ba throm an raiste báistí a dhein sé = báisteach
neambuan go mbíon fuinneamh gaoithe léi: bíon sé fuinniúil:
scrabha beag báistí agus an fiantas leis.

RÁISTÉIR — Duine a bhíon ag bóthaireóireacht, ag imeacht
anso is ag rith ansúd is ná fanan i n-aon bhall. Thabharfá
ráistéir ar an saghas cailín a bhíon ag imeacht le saighdiúirí.
Tugtar ar aon tsaghas duine a bhíon ag imeacht, ag ráis-
téireacht. Tá Peig imithe 'na ráistéir ó mhaidin. Ráistéir
bó = bó a bhíon ag imeacht a d'iarraidh dul i ndíobháil, sa
ndíobháil. Tá sé imithe as mo dhóchas aon airgead a dh'fháilt
uatha mar ní bhíon sa tsiúl aca ach an ráistéireacht agus an
díomhaoínteas. Bíon an ráistéir ag imeacht chun ríncí
agus comórtaisí, agus le h-aer an tsaoil.

RÁITEACH — Fear droch-ráiteach mí-neáireach = fear go
mbíon droch-chainnt ar siúl aige. Má úsáidean sé anois is
aríst féinig í tá an ainm tógtha aige (tuillte).

RAITHNEACH — Bhí rath an raithníghe orm = ana-rath.

RAMH — Fuaireas lán na ramh ar an mbó = mór-chuid
airgid: luach a raibh ínti: luach gach blúire di: lán an
chroicin. Tá lán na ramh ar iasc an aimsir seo = seó airgid.

RÁMHAIL — Tá rámhail agus speabhraoidí uirthi ag an
bhfiabhras = í ag glóruíl is ag cainnt léi féinig: agus go
measan sí go bhfeicean sí nithe ná bíon i gceist i n-aochor.

RÁMHAN — Tá portach dhá rann (nó rámhan) déag ar
aoirde agam = dhá fhód déag. Bíon an á srónuithe go maith.

RAMMSACH — Bhaineas rammsach as an ndínnéar, as an
rínce, as an gcamán, as éinní = sásamh, dúiseacht, ceól.
tá an feirmeóir ag baint rammsaigh as an mbuachail aimsire
atá aige = obair mhaith. Bainim ana-rammsach as na
leabhartha cois na teine ins na h-oícheanta geimhridh. Ramm-
sach do bhaint as bheidhlín = ana-streanncán ceóil: as amhrán,
as pheann = í choimeád sa tsiúl go tiubh: as dhuine a bhéadh ag
déanamh cros = tuargain mhaith a thabhairt dó: as úrlár le
rínce: as fuirin i gcomórtas. Bhí cúis amuigh agam ar
Sheóirse agus nuair a fuaireas an cothrom bhaineas rammsach
maith as = crústáil mhaith a thabhairt dó.

RAMMSCÉALUÍOCHT — Bhíodar ag rammscéaluíocht dóibh
féinig feadh na h-oíche = ag scéaluíocht: a scéal féinig
aiges gach éinne, nó gan an scéal ach ag éinne amháin. Bhí
ana-rammscéaluíocht againn aréir ag an máistir, nó ón
máistir — é féinig a dhein an chainnt.

RANDAMANDÁDUÍOCHT — Ní bhíon seóid ar na páipéirí
an aimsir seo ach r. = rudaí gan fuaimint, cúrsaí gan
éifeacht. Bíon cuid mhaith des na leabhartha ar r. = gan
ionnta ach an saghas san. R. seadh iascach na bliana so =
gan aon mhaith ann ach sclábhuíocht gan aon díol. Nílean tu

ach ag r. ansan ag déanamh oibre ná beidh mór-mhaith ínti =
cúrsa gan éifeacht gan tairbhe sa tsiúl agat.

RÁNGUIGHIM — Béidir nár ránguigh leis an árthach an
t-anncaire a chur amach san áit cheart = nár tháinig, nár
eirigh, léi.

RANNGÁS — Bhí ana-thamall ranngáis againn indé =
spórt is scléip is caitheamh aimsire. Tá cead raide is
ranngáis againn = cead ár dtoil féinig a dhéanamh tímpal
spóirt is scléipe. Bíon ranngás ar na h-uain óga nuair a
bhíd ag rith is ag léimrigh. An lá sar a raghaidh na buachaillí
abhaile as an gcoláiste beidh ana-ranngás ortha = eiríghe ó
thalamh. Aimsir ranngáis = gur gnáthach áthas is spórt bheith
ar siúl: aimsir spóirt is caitheamh-aimsire. Bím ag
rínce is ag ranngás is ag ráistéiracht. Tig seóig is rínce
is ranngáis.

RANNGÁSACH — Nách ranngásach an mac é! = duine nách
maith leis aon ní bheith ag imeacht i gan fhios dó: scléipeach.

RAOCHOS — Tá raochosa fút = na cosa bheith chómh-reamhar
nách mór thíos agus sa cholpa thuas.

RAOCHOSACH — Táim raochosach = gan na cosa bheith caol ná
reamhar agam: ach ar aon reimhre amháin, nách mór. Dá
mbéadh colpa maith ar an gcois ní oirfeadh an focal di.

RÁS — Tá rith an ráis leat anois = tán tu saor: tá na
cosa tugtha leat agat — duine a dh'eireóch as bhreóiteacht, nó
go dtairiceóch an dochtúir fiacla piantacha dhó (go dtí go
bpriocfadh ceann eile é): tá an bóthar réidh rómhat: an
deacaracht tharat agat.

RÁSÚR — Is breá an rásúr í. Tá sí chó maol le corrán.
Bheárrfadh sí luch 'na chodla.

RÁTH — Ráth éisc = mór-chuid díobh ag imeacht le chéile sa
bhfairrge.

RATH — Tá an rath ag rith leat = tá an t-ádh ort.

RATHACH — Nách breá na rathacha géag atá aici = cosa nó
lámha (ón ngualain anuas). Bhí an cóta mór ag buala
isteach ar mo rathacha = ar mo chosa (nó ceathrúna, nó colpaí).

RATHAMHNACHAS — Níl rath ná rathúnachas orm ó chonac thu
= rath.

RATHMHAR — Rafar a deirtear. Is rathmhar an bhean thu =
mórán cloinne agat. Síol rathmhar = a thugan tora maith.
an té a bhíon rathmhar bíon an rath air, ag eiríghe leis: bíon
ádh air i dtaobh gach ní.

RÁTHUÍOCHT — Tá an t-iasc ag ráthuíocht = ráth (nó ráthana)
díobh ag gluaiseacht le chéile sa bhfairrge. Nó, ag rátháil.

RÉ — Ní bhfuaireas aon ré aithrí uatha = am chun teacht ar
mhalairt cómhairle. An cailín óg a théighean isteach i gclochar
chun bheith 'na bean rialta faghan sí ré aithrighe = téarma
aithreachais — agus ní bhíon sí fé cheangal go mbíon an téarma
san tugtha. An scéal céadna, uaireanta, ag an nduine a
cheannuíon rud éigint — faghan sé tamal chun é chaitheamh thar
n-ais muna mbíon sé sásta. Tá rabharta lán na ré ann
anois = an rabharta a thagan nuair a bhíon an ré lán — sé
sin, an ghealach. Beidh duibhe-ré ar an oíche anocht = gan aon
ré ar an spéir. Tá cion oíche de dhuibhe-ré ar an oíche anocht —
bíon faid na duibhe-ré ag atharú dréir mar a bhíon an ré
féinig ag atharú.

RE — Táim gach ra bliain leat = gach aon bhliain chó h-aosta
leat: gach aon bhliain aoise atán tu tá bliain ag freagairt
di agam-sa.

REAGAIRNE — Tá ana-reagairne ag breith orainn =
suaiteacht saoil. Fear reagarnáltha = fear go mbíon
saol cruaidh suaite aige: nó a bhíon ag ól. Tá Séamas ana-
reagairneach = fear fuar leisciúil gan mhaith seadh é ná
tuitean aon ghnó leis: ná bíon i mbun aon ghnó a chur chun cinn:
reagairneáluí: leadránuí. An duine a théighean ar aonach
agus nách féidir leis fille go ceann 3 lá tá reagairne mhaith
beirthe air = aindeis (ainis), mí-ádh, strus. Feic ragairne.

REAGAIRNEÁIL — Beirean reagairneáil mhaith ar an
té a thugan an oíche ar an mbóthar le gluaisteán briste:
nó le h-aon tsaghas cúise. Tuitean an fear san chun reagair-
neála = beirean strus, aindeis, mí-ádh, air.

REAMHAR — Is mó púnt reamhar a chaitheas ar an nGaol-
uinn = maith, mór. Tá Seán agus Máire chó reamhar (le
chéile) is a bhéadh bó agus coca féir = chó mór, chó ceanúil ar a
chéile. Tá billeóga an leabhair ana-reamhar. Tanuidhe an
taobh eile. Bíon leite, braon, éinní, reamhar nuair ná
bíon sé tanuidhe ná cuma an uisce air.

REAMHRUIGHIM — Tán tu ag reamhrú suas = ag dul i
reimhre. Táim ag reamhrú na muc chun an aonaigh. Nuair a
bhíon cnapán ar thaobh do choise reamhruíon an bhróg é agus
tagan sé mór = cuirean i dtoirt, agus eiríghean sé mór.

REANGARTACH — Tá an bhó, an chaoire, 'na reangartach =
bheith fada caol lom. Rangartach fir, mná, capaill.

RÉASÚN — Sin é an réasún ná tuigimíd a chéile = an
chúis, an fáth.

REATH — Tá an chaoire fé reath = fé theasbach. Tá an
chaoire imithe ó reath = an reath imithe dhi. Níor choimeád sí
an reath. Reathadh an chaoire. Reath sé (an reatha, an
reithe) an chaoira. Reathachas.

RÉIDH — Beimíd réidh le chéile nuair a bheidh an púnt
tugtha agam duit = ní bheidh éinní ag éinne againn ar an
nduine eile: scartha le chéile. Bhfuilean tu réidh chun dul
amach? ullamh. Ní dheinfeadh éinne aon cheann den dá
fhocal (réidh, ullamh) san abairt seo thuas d'athnasc ort.
Tar réidh amach agus féach cruinn ceart ar an gclár dubh =
díreach. Ní féidir liom réiteach a dhéanamh ar an gceist;
réiteach a dhéanamh eadraibh = socrú. Dhein an sagart me
réiteach chun báis = me d'ullmhú. Má theastuíon uait an
smuíneamh san do chur amach tá mórán focal ann a dheinfidh
an bóthar a réiteach dhuit = a dheinfidh do ghnó, a réiteóidh do
bhruid. Is maith liom bheith réidh leat, bheith réidh uait. An té
a dh'fhaghan bás ar son a thíre bíon an saol eile réidh roimis.

Réidh-thalamh = talamh réidh, neamh-acairneach. Réidh-fhánaigh =
fánaigh bheag chuíbhsach. Tig réidh-bhreá = cuíbhsach breá. Réidh-
fhliuch. Níl againn ach réidh-phrátaí. Réidh-thuairisc atá ar
an bpáipéar tímpal síochána = breacthuairisc: gan bheith
go maith. Tá réidh árd ins na tithe suas an cnoc is a chion
san d'fhánaig síos go cala na mbád. Beidh an réidh-fhánaig
leat ag teacht anuas.

RÉIDHEACHT — Beidh an réidheacht (réacht) rómham feasta
= saol réidh: slí réidh; obair réidh bhog.

RÉIDHTÍGHIM — Léimeas le h-áthas nuair a fuaireas me
héinig réitithe as an bpoll, as aon tsaghas cáis = fuascailte.
Ní h-aon réiteach amháin a bhí againn ar an gcúrsa. Ní
féidir liom aon réiteach a thabhairt ar an gceist sin. Réite-
óidh an scéal é féinig = socróidh. Tá an t-uisce is an púdar
measctha ar a chéilig ach réiteóid ar ball = socróid: scar-
faid: tiocfaid ó chéile — an púdar do thuitim síos go tóin,
agus an t-uisce d'fhanacht ar barra.

RÉILTHÍN — Réilthín na maidine. Bíon na réilthíní ar an
spéir, ins an spéir. Chuireas réilthíní air (ar a shúile) le
h-aon dorn amháin = chuireas réilthíní ag spréacharnaigh 'na
thímpal: i slí go bhfacaidh sé iad. Chó siúrálta leis na
réilthíní = chó siúrálta le bás; le h-aon ní riamh. Dá
bhféachfá ar an ngréin lá geal samhraidh chuirfeadh sí réilthíní
ar do radharc, ar do shúile = chífá fáinní beaga geala ag
imeacht tímpal san aer. Cad iad na réilthíní seo ar mo
radharc nách féidir liom léigheamh ar fóghnamh? = rud éigint
bheith amú i slí ná féadfá an cló a dh'fheiscint go soiléir.

RÉIM — Nuair a leigean duine réim leis héinig is
deacair é stop = cúrsa; gluaiseacht: nuair a leigean sé
srian leis héinig. Tá an iomarca réimeach fút, a bhuachaill,
agus bainfar leaga géar asat = imeacht, eiríghe i n-áirde.

REIMHEADAS — Tá na prátaí ag dul i reimheadas = i
reimhre, ag reamhrú.

RÉIR — Thóg sí ar lóisdín me dréir na seachtaine = an
oiread san a bheith le díol agam le h-aghaidh na seachtaine

Buachail láidir dréir a aoise. Táim ag obair dó dréir
na seachtaine = gan me bheith gabhtha ach go ceann na seachtaine
(gach seachtain fé mar a thagan), nó go ndíoltar me dréir
na seachtaine.

RIABHACH — Bhfuil fhios agat cad is ainm dom? An
riabhach an bhfuil fhios a = an dial. An raghair ann? An
riabhach dul: nó, an riabhach ann. Níl aon riabhach faic á
dhéanamh agam = seóid a bharra: aon dial faic. Bhfuil aon
riabhach faic den nGaoluinn, Gaoluinne, agat? Tá an
riabhach le faid ar an gceacht a tugadh dúinn aréir. Tá an
riabhach ar an méid sin airgid = sé an dial, an t-úntas, an
scannra, é. Th'anam 'on riabhach = 'on ndial, 'on scian, 'on
ndiucs, 'on stiucs, 'on ndiabhach.

Riamh — Táim gan bearra chó fada le riamh = chó fada is
áta fada ann. Tá an tae ólta agam fadó riamh = le
fada. Tá riamh imithe = san aimsir chaithte.

RIAN — Ní féidir liom siúl ná rian a dhéanamh = imeacht —
má bhíon duine ag déanamh siúil deinean sé rian: deinean sé
marcana ar an mbóthar. Ní raghainn ar aon rian amháin
leat-sa = ar aon scór, ar aon leibhéal amháin. D'aithníos
rian do chos sa phluda. Fuaireas an peann so gan aon rian
costais: gan aon faic costais: gan aon chostas bheith ag
imeacht leis ná á leanúint.

RIASTA — Chuir m'athair riasta orm leis an bhfuip, le
slait, le téadán = fonnsa (fúnsa): an marc a fágtar
nuair a gheibhtear buille maith cruaidh go mbíon gearra ann.
Thabharfá riasta ar an rian a dh'fhágfá ar éadach salach
dá dtairiceófá t'ionga air. Méiscire beag seadh é,
uaireanta.

RIBE — Ribe ruaimnighe, gruaige. Tá droch-ribe ort =
droch-chuma. Tá droch-ribe fút = droch-fhuadar: ribe feirge.
Níl aon deigh-ribe ar an oíche anocht: ar an lá: ar an mbó =
cló maith. Is cuma ribe nó an fionna a bhíon ar dhuine nó ar
bheithíoch. Nó ruibe.

RÍGHIN — Bainne ríghin.

RÍGHNEACHAS — Tá an bhreóiteacht dulta chun ríghneachais
agat = bheith ort ar feadh i bhfad. Tán tu dulta chun rígh-
neachais go maith = imithe amach san aois. Tá an gnó so
imithe chun ríghneachais orm = chun leadráin; dulta thar am.

RÍNCE — Go macánta dhuit bhí mo chosa ag rínce leis an
eagla = ag lúba, ag lúbarnaigh. M'fhiacla ag rínce leis an
bhfuacht: is mo shúile ag rínce im cheann le h-áthas. Top,
nó caiseal (sin top mór), a chur ag rínce. Bosca nó pingin
a chur ag rínce = ag roithileáil, ag ríleáil, ag casa tímpal,
ag iompó tímpal.

RÍNSEÁLAIM — An citeal do rínseáil = é ghlana le h-é
thuma i n-uisce, nó an t-uisce a scaoile tímpal istig ann
cúpla trus.

RÍOBAL — Tá ríobal suas go glúnaibh, nó go cúl, orm =
brat salachair. Bíon an ríobal ar bun casóige nó bríste
nó gúna. Bíon an ball éadaigh fliuch agus béidir salach 'na
theannta.

RIOCHT — Chuais thar do riocht amach san uisce = thar t'aoirde.
Chuas thar mo riocht ar (leis) an obair = thar mo dhícheal:
an iomarca de a dhéanamh. Tá imithe thar n-a riocht aige
leis an scéal = thar mar ba cheart dó. Chuas chó fada lem
riocht ar an bhfeirm a cheannach = chó fada is a dh'fhéadas:
chó fada is a raghadh mo ghustal fé dhom. Cuireadh an capall
bocht thar a riochth = thar a chumas. Chuas thar mo riocht ar
an bhfeirm sin a cheannach = thar mar a dh'fhéadas dul: thar
mo sparán.

RITHIM — Nó ruithim. Bhíodar ag caitheamh léimeacha reatha
le chéile = léimeacha riuthaig nó ruthaig: léimeacha go dtug-
tar sciúrd reatha fútha. Tá rith cainnte agat = líomhthacht
cainnte: cainnt a rithean chúghat. Bhí m'aigne ag rith ar
an gcúrsa = ag cuímhneamh — bíodh nách lem thoil é, béidir.
Tán tu id scoláire rithte = críochnuithe. Bhíomair i dteannta
a chéile i rith an lae ó mhaidin = ar feadh. Níl aige ach an
tarna rith den nGaoluinn = an saghas a bhéadh fágtha nuair a
bhéadh an chéad rith (an saghas is fearr) tógtha chun siúil.

Thugas rith a bhéil dó san aragóint = leigeas leis — leigeas
dó pé ní ba mhian leis a rá. Tá ana-rith ar na prátaí =
ana-éileamh, ana-thógaint. Táimíd rite amach as phrátaí,
as éinní = gan aon chuid eile bheith fágtha. Bhíomair ag rith
le chéile chun an phuist (a tharac, a thógaint) = ag dul i gcoinnibh
a chéile. Bhíodar ag rith i gcoinnibh a chéile sa togha = ag dul.
Tán tu rithte chun Gaoluinne = go breá: tu ábalta ar do
ghnó a dhéanamh tríthi. Nó chun reatha. Is deacair fear chun
reatha ceart a bhaint amach = fear gan locht: fear a bhíon chun
fiadhaigh i ngach uile shaghas slí, agus nách gá é mhúine a thuille.
Rith an scéal amach ar fuaid na dúthaighe = leathnuigh. Níl
ag rith liom go maith = ag eiríghe, ag teacht liom. Sin é an
focal a rithean 'nár mbéal = a bhíon ag imeacht sa gcainnt
againn. Níor rith mo shaol liom = chuaidh im choinnibh: me
bheith mí-ádhmharach. Bhí an nímhneachán san am rith síos = am
chaitheamh síos: ag cur síos ar mo lochtaí: ag déanamh droch-
chainnte tímpal orm. Rith bodaigh le fánaidh = imeacht síos
le fánaidh: imeacht gur fuirist é dhéanamh mar is mar sin
is mian le gach ní gluaiseacht. D'imigh rith bodaigh le fánaidh
orm bíodh is go rabhas láidir go maith, tráth. Tán tu ag rith
leis an léigheamh: tóg socair é — máistir le scoláire = ag
gluaiseacht ró-thapaidh. Sin é an focal a rith chúgham, chun mo
theangan = a tháinig go grod, a phreab. Níl an post ag rith
i n-aochor anois ná an scuan sa bhfairge = ag imeacht. Ná bí
ag rith leat féinig = ag leigint duit féinig dul thar ceart,
as an slí-i n-aragóint, cig.: nó buachail tréis comórtais
ag maoidheamh as an ngaisce a bhí déanta aige, agus ag cur
leis. Tá an bille rite = 'na dhlí. Sé an chéad rith den
gcoirce an chuid is fearr de = an chéad rogha de. Ritheas an
naomhóg síos 'on bhfairrge = chuireas í ag sleamhnú síos.
Táim rite as thobac = gan aon bhlúire de fágtha agam.
Rite gearra i dtobac. Tán tu chun reatha sa nGaoluinn, i
rínce = rite: maith do dhóthin: maith go maith: i slí go
bhféadfaí tu scaoile chun siúil i gcúrsaí Gaoluinne. Tá
an cuan rite geal le stoirm = imithe geal. Rith an focal
san orm = scéidh uaim i scaoileas amach é i gan fhios. Ritheas
an scrúdú = thógas é ' d'eirigh liom ann: rith sé liom. Tá
an focal ag rith im cheann ach ní féidir liom ó thabhairt ar
barra = ag imeacht soir siar. Tá sé 'na mhúinteóir rite =
críochnuithe amach: gan aon ní i n-easnamh air tímpal múin-
teóireachta. Táim marbh le rith ar mo chroidhe = preabarnach

— nuair a bhéadh duine an chroidhe laig ag imeacht i gcoinnibh
an áird. Níl na feóirlingí ag rith anois = i n-úsáid. Tá
focla ag rith sa (nó insa) gcainnt ná féadfá puínn réitigh a
thabhairt ortha = i n-úsáid, ag imeacht. Táim rite im shagart
= socair, críochnuithe. Pé focal a chloisean tu anso tá
sé rite = chun reatha: is féidir leat é thógaint 'na cheart.
Duine uasal rite ceart = beirthe déanta: gan mháchail.
Deirtear gurab é an chéad ruith den bpráta an chuid a bhíon
díreach laistig den gcroicean. Ní rithean an iomarca
d'éinní le h-éinne = ní thagan: ní réitíghean: ní maith dhó é.
Bíon an dá fhocal san ag rith le chéile = ag imeacht i dteannta
a chéile. Níl an lá so ruite chun mórán a dhéanamh = ró-
oiriúnach, ró-mhaith. Nílean tu ró-rite chun na h-oibre seo.

RIUTHAG — Níl aon riuthag ionnam = foighne — bainean sé
le deabha. Fear gan riuthag. Droch-riuthag seadh do dhuine
héinig a shá isteach i rud éigint gan féachaint roimis ró-
mhaith: nó do dhuine é héinig a shá isteach go dtí an mbórd
gan chead, gan cheiliúra. Tá (an) drochriuthag ionnat. Is
droch-riuthagach an fear é. Dhein sé droch-riuthag = sháidh
sé isteach go dtí an mbórd le breis is a dhóthin deabhaidh.

ROC — An líne a thagan i n-éadan dhuine nó rud mar é.

RÓD — Cloch róid = cloch chun rud (líonta, boscaí, potaí)
do choimeád 'na stad i dtóin na fairge.

ROGHA — An rud a bhíon á shíor-rá tá deárthamh gurab é an
rogha é = an rud is fearr. Níl aon rogha ar na leabhartha
san = ní féidir aon rogha a bhaint asta: táid ar aon fheabhas,
aon mhaitheas, amháin. Níor chuaidh rogha ón réiteach = sé an
réiteach is fearr, an tslí is fearr chun cúrsa a shocrú. An
focal is túisce chúgham deinim rogha de = tógaim é, cuirim
ag obair é. Ní do (de) rogha a dheineas an rud san ach ar
éigin(t) = ní lem thoil ach gur chaitheas é dhéanamh. Ní
dh'fhéadfá rogha ná díog a bhaint asta = aon cheart a bhaint
díobh: a rá cioca do b'fhearr. Cuirfead rogha agus togha an
doiris amach ort muna n-éistir = tu chur amach ar mhullach do
chinn. Níl rogha ná díog eatorra. Tóg péaca is rogha leat
= is fearr leat. Ní do rogha a thoghas dul abhaile ach gur
chaitheas é. Raghad ar an aonach a rogha dhom rud a cheannach nó

gan a cheannach = péaca a cheannóchad nó ná ceannóchad
(cheannód). Tógfad an bhó ar an airgead a rogha aici bheith
olc nó maith = pé aca atá sí. A rogha dhom maireachtaint nó
gan maireachtaint ba mhaith liom Éire saor.

RÓGAIRE — Tógan sé rógaire chun rógaire a chur síos =
a shárú. Cuir rogaire i ndiaidh rógaire.

ROIDHLEÁN — Nó reithileán. Tá reithileán maith teine
thíos fé sna prátaí = teine mhaith mhór thaidhbhseach: greidhneach
mhaith láidir.

ROILG — Tá cam roilge ionnat, nó órt = ná cosa bheith
lúbtha amach aige sna glúna agat ó t'óige. Deineadh réaba
roilge ar mo sheómra, ar éinní = tugadh réaba roilge dhó:
deineadh gach ní a chaitheamh soir siar ann agus a lot: réaba
uathbhásach.

ROILLEÁN — Nó roithleán. Bhéadh do cheann 'na roithleán
dá mbeifá cúpla oíche gan chola = trí n-a chéile: ag imeacht
tímpal. Bhíos ag léigheamh an pháipéir gur dhein sé roilleán
díom. Tá roilleán déanta dem cheann, díom féinig, agat
= mearathal is tré chéile aigne orm.

ROIMH — Té a bhíon go maith chun cuímhne a choimeád ar
chúrsaí 'na dhiaidh aniar is minic ná bíon sé ró-mhaith roimis
amach = tímpal na h-aimsire atá ag teacht. Ní ag teacht
rómhat air sin é = cainnt a deirean duine nuair a bhrisean
sé isteach ar chainnt dhuine eile á chur i n-úil dó nách ag teacht
treasna air atá sé. Bhíos ag braith rómham = ag féachaint
amach rómham héinig (féachaint cad a thárlóch).

RÓIMH — Nuair a bheir sa Róimh bí Rómhánach leótha = nósa
is slite na h-áite a tharrac chúghat héinig.

ROINNIM — Roinnimíd an bainne le chéile.

ROITHLÉ — Is mór an truagh an chruithneacht ghlan do mheasca
ar an roithlé = droch-shaghas coirce, droch-shaghas éinní. Ní
ceart fuil uasal agus roithlé do chur le chéile = fuil íseal,
fuil bhodaigh.

ROITHLEACH — Tá an t-arán ag imeacht 'na roithleach = 'na
bhásta: gan tairbhe. Feic ruileach.

ROITHLEÁN — Feic roilleán. Roithleán = cochal: rud
cruínn a cuirtear i n-áirde ar an gceann chun canna nó
aon tsaghas ualaigh do choimeád ó bheith ag brú ar an gceann.
Dheinis roithleán dem leabhartha = iad a chur trí n-a chéile.

ROPAIM — Bhíomair ag ropa scioltán sa chré = á mbuala
isteach go fuinniúil. Ropas tuighe isteach tímpal na n-ubh
chun iad do choimeád ó bhrise. Rop an scoláire ceist
chúgham = chuir chúgham go tapaidh. Rop isteach sa naomhóig =
léim, preab. Rop Seán isteach an dorus: isteach 'on
mbád, 'on leabaidh = bhuail isteach go tapaidh is le fuinneamh.
Bíon níos mó nirt ag dul le ropa ná le péac. Phollfadh
(nó pholltfadh) an ropa an bhó. Tá an naomhóg ag ropa
tríd an uisce i gcoinnibh na gaoithe = ag gearra roímpi:
ag léimrigh léithi. Ag imeacht slím sleamhain = nuair a
bhíon an t-uisce ciúin.

RÓS — Bean go raibh an rós ínti = dath an róis: pluic
dhearga.

ROTH — Bhíomair bocht ach tá an roth casta againn = atharú
tagtha ar an scéal. Raghainn fén roth a d'iarraidh airgead
a thabhairt le chéile = i n-ana-chás — toisc ana-dhúil a bheith
agam ann. Bhí bórd-rotha-an-áidh ar pháirc an aonaigh agus
pinginí ag imeacht go tiubh.

ROTHA — Ball troscáin. Rothaí tíghe = troscán tíghe.

ROTHLAM — Tá Liam ag imeacht 'na rothlam ó mhaidin =
soir siar: isteach is amach: corruighe is gluaiseacht gan
stad.

ROUTEÁIL — Tá an liathróid, an roth, ag routeáil = ag
rouláil, ag casa síos le fánaidh: nó ag imeacht is ag casa
leis.

RUA — Galar éigint croicin cosúil leis an ngríos ach gur
measa go mór í. Ní thagan aon screamh ar an gcroicean

leis an rua, ach pochóidí, agus saghas uisce ag teacht amach asta,
agus bainean ana-thochas leis. Bíon 'na rais ar dtúis.

RUADHÁNACH — Paiste ruadhánach = gné rua air.

RUAGAIRT — Bíon na sagairt ag ruagairt is ag fógairt
ar na daoine gan bheith ag eascainí ná ag rá droch-chainnteana.

RUAIG — Ní fheidir sí an tsaol conus a bhéadh an ruaig
curtha aici ar athair a céile = an díbirt.

RUAILL — Tabharfad ruaill siar chun na trágha = trus ach
bheith mear tapaidh: agus bhéadh sé tugtha gan mhoill. Ní
dheinfead ach ruaill bheag a thabhairt is bead thar n-ais chun an
dínnéir.

RUAIM — Tá an tobán 'na ruaim = uisce salach ann ag an
mbáistigh, aige sna géana, ag éinní. Tá uisce an tobair
ruamtha aige sna géana is an salachar = sailithe. Ní maith é
an t-uisce ruamtha san chun tae. Ruaim seadh dath a faghtar
le préamhacha na sceiche is meacan na gcupóg a bheiriú.
Cuirean sí dath dorcha buidhe ar an éadach ar dtúis, agus
coimeádan an t-éadach an dath ceart níos fearr 'na dhiaidh
sin. Uisce ruama = an saghas stuife 'na gcuirtear na
h-éadaighe ar boga roim dhathú.

RUAIMNEACH — Tá an ruaimneach atá ar eirball na bó,
an chapaill, ró-fhada: caithfar smut di a bhearra. Téadán
ruaimníghe = a deintear den tsaghas so mianaigh. Ruaim-
neach = an snáithín a bhíon ar shlat iascaigh, leis.

RUAINNE — Conus tá gach aon ruainne díot? = blúire,
órlach. Níl aon ruainne feabhais tagtha ort = an chuid is
lúgha. Ruainne aráin, tobac. Níl aon éileamh agam ar
thae — faic ná ruainne = níl aon phioc den éileamh.

RUAISC — Ruaisc cloiche = cnapán maith teann mór cloiche.
Ruaisc mná = bean ar nós na cloiche seo thuas. Ruaisc uibh,
ruaisc éinní. Bhí gach aon ruaisc bhreama aige = ceann mór
groidhe.

RUAISEACH — An té a bhíon ruaiseach bíon sé soir siar sa
tsiúl i gcómhnuí pé aca a bhéadh cúram air nó dho (de).

RUATHAIRE — Sin duine a bhíon ag imeacht ruaiseach:
ná bíon fód air ná fuaimint: ná ciall aige, ach é neamh-
staidéartha agus ag ruathaireacht i gcómhnuí.

RUATHAR — Coinnibh an naomhóg sa ruathar = i gcoinnibh na
tuinne móire. Nó coimeád suas sa ruathar í, nó i gcoinnibh
an ruathair.

RÚCACH — Rúcach bó = bó gan mhaith, gan bhainne, gan fheóil,
gan slacht. Rúcach mná = bean gan chóiríocht, gan fairsinge,
gan flaithiúlacht: gan feóil gan fuil í féin: spriúnlaithe.
Bean fhlaithiúil an taobh eile di.

RUCHAL — Ceangal a cuirtear fé ainmhí ó cheann ceann den
dá chois tosaigh. Bíon an búrach fé bhó le linn í chrú — ó cheann
ceann den dá chois deire.

RUCHÓID — Tá ruchóid mhaith ar an ngnó san a dhéanamh =
bráca, trioblóid, dua, annró. Tá ruchóid sa bhuachaill sin =
díobháil: tá sé malluithe nó crosta. Urchóid.

RUCHÓIDEACH — Tá an obair ruchóideach go maith dhúinn.
Neamh-ruchóideach = gan bheith ag cur aon chur-isteach ar éinne:
neamh-annródhach: macánta: neamh-dhíobhálach.

RUD — Scéal rudaí beaga = scéal do sna rudaí beaga:
don aos óg. I gceann bliana bhí rud beag aca = bunóc.

RUIDE — Tá ruide ar na bóithre indiubh a raghadh suas go
glúinibh ort = salachar a thugan an t-uisce síos leis féinig is a
bhíon stadtha stopaithe i mbéal gáitéir.

RUÍDHLEÁN — Tá ana-ruídhleán teine agaibh = teine mhór
ghroidhe.

RUIG — Is éachtach an ruig lámha atá aige = ruig mhaith
lámha: lámh mhaith láidir reamhar — ón ngualain anuas. Tá
rathacha maithe lámh aige. Reathacha sa bhfoclóir.

RUILEACH — Tá mo bhróga 'na ruileach ag an mbáistigh =
loitithe, gan mhaith. Oscluíodh an geata is leigeadh na
h-asail isteach chun ruilighe a dhéanamh dom (dem) chuid
coirce: is tá sé 'na ruileach tréis na h-oíche. Dhein an
t-asal ruileach den gcoirce aréir = é briste brúighte, ithte,
posálta aige — agus annsan thiar air loitithe (laitithe).
Dhein sé ruileach dem bróga toisc na cosa bheith ró-thútach
aige dhóibh. Nó, ar mo bhróga. Ar, nó de, éinní.

RUILLEÁN — Feic roilleán. Caith uait (bhuait a deirtear)
é mar scéal: tán tu id ruilleán aige, agus tá ruilleán
déanta agat dínn = mearathal is tinneas cinn orainn.
Tugtar ruilleán, leis, ar an té ná tagan aon stad air sa
chainnt ach é glórach síor-chainnteach leath-éaganta — agus é
ar a chéill san am gcéadna.

RÚIRCÍN — Nuair a tugtar ana-chasa do chórda crapan sé
sa deire agus tagan rúircín air = ana-chor.

RUITHE-SEAMA — Nó rithe-seama. Rotha-seama sa
bhfoclóir. I lár na ruithe-seama chaith sé stad = flúirse mhór
thiubh cainnte gan aon laga agus gan aon ana-bhonn leis
coitianta. Cad é an ruithe-seama is a bhí fé, fé n-a theang-
ain, fé n-a leidhb = rith (nó ruith) cainnte gan éifeacht.
Cuir uait an ruithe-seama — le duine go mbéadh aighneas
tiubh gan bhonn sa tsiúl aige.

RÚITÍN — Baineadh preab as an gcapal is thug sé léim
rúitín = léim bheag a leónfadh an rúitín nó áit éigint i
n-aice dhó: thabharfadh an chos preab agus bhainfeadh máchail
di thíos ansan. Thug mo chos léim rúitín is táim bacach.
preaban an fhéith leis an strus mór is téighean rud éigint
as inead. Dh'fhéadfadh an lámh, leis, an léim sin a thabhairt.

RUITHIOLÁN — Feic roithleán. Tháinig ruithiolán ar mo
shúile nuair a chonac an sagart sa doras rómham = úntas
is corruighe a thagan leis: baintear leatha as na súile, agus
féachaid níos anamúla.

RÚN — Dubhart leis cá raibh an gunna ach níor dhein sé

(níor choimeád sé) rún air = d'inis sé cá raibh an gunna.
Dhein sé rún orm = choimeád sé mo rún.

RÚTA — Tá rútaí maithe agat = rútaí maithe cos: cosa
maithe téagartha. Rúta crainn: rúta cabáiste = préamh;
nó iad a bheith téagartha. Tá bun-rúta an chúrsa agat =
bun-phréamh. Tá bun a rúta agat.

RUTHALAM — Feic rothlam. Ruthalam bó í seo = ná
stadan i n-aon áit: bíon ag imeacht ó áit go h-áit, is ní
luighean leis an dtalamh. Tá Bríd ag imeacht 'na ruthalam
fuar díomhaoín ó thig go tig = duine gan puínn gnótha ná
staidéir: bíon ruaiseach.

S

SÁ — Na sáite = na maidí téagartha a dheinean fráma na
cléibhe, na birdeóige, an chiseáin.

SÁBHÁIL — Is caillte an aimsir í chun sábhála = chun féir
a shábháilt. Beireadh (rugadh) orm sa ngníomh is níl aon
tsábháilt agam orm héinig = cosaint: táim tógtha ceart.
bhfuil aon tsábháilt agat ort féinig? — sin é a déarfadh
breitheamh le fear a bhéadh ós cóir na cúirte.

SAC — Táim im shac ó bheith ag ithe feóla = sacaithe, teann.
Tá sé 'na shac sa leabaidh = codla trom á dhéanamh aige.
Táim sacaithe sásta is ní h-áil liom a thuille = líonta lán.
Ní banbh i sac é seo dhuit = tá sé le feiscint go puiblí cad é
an saghas é. An banbh a bhíon istig i sac, i mála, ní féidir a
dh'fheiscint cad é an saghas earra é.

SÁCRÁIL — Aimsir na Sácrála = an tráth i lár an Aifrin
nuair a deirean an sagart focla na coisreagan.

SÁDHAIM — Nó sághaim. Sáidh an madra leis an muic,
leis an mbó = cuir. Sádhan Tomás a cheann isteach ins gach
aon scéal = cuirean: ní mór leis baint a bheith aige leis.
Thugas droch-shá dom féinig = dheineas díobháil dom héinig i

slí éigint — le dul amach fé thulca báistí: leis an iomarca
oibre a dhéanamh: nó ar aon tsaghas slí a dheinfeadh duine a
ropa is a shá. Shághas isteach san obair = luigheas, phreabas.
Sháidh sé isteach ag cainnt linn gan chuire gan iarraidh.
Shághadar isteach go dtí n-ár ngrabhas sa gcainnt = go dtí
n-ár bpus is ár n-aghaidh: chó gairid is do b'fhéidir. Níor
shághas muc riamh. Bhíos ag sá phrátaí le raínn = á ropa
isteach sa gcré. Bhí seithe an chapaill chó ríghin reamhar san
ná féadfainn é shá ná é pholla = scian a chur isteach tríd.

SÁFACH — Feac na sluaiste, na ráinne, is mar sin de.

SAGARTÓIREACHT — Cuireadh ó (nó as) shagartóireacht
me = gnó sagairt a dhéanamh.

SAGHAS — Tá obair mhaith ar an saghas san = an saghas
san gnótha. Muna miste dhom a fhiarthú (fhiafruighe) díot
cad é an saghas atá agaibh? = cioca mac nó inghín — le daoine
go mbéadh bunóc tagtha ar an saol dóibh. Leanbh breá mic
gan mhaisle gan mháchail air, baochas le Dia.

SAIDHBHREAS — Nó saibhireacht. Táim i dul i saibhireacht;
nó tá saibhireacht ag teacht orm = saibhreas.

SAIDHNEÓIREACHT — Bhíos ag saidhneóireacht = ag iascach
le saidhní.

SAIGHDIÚIR — Ní h-aon tsaighdiúir thu = ní h-aon mhaith:
níl aon mhisneach agat.

SAIGHEAD — Tá saighead reatha im chliathán ó bheith ag
rith = greim, bior, pian ghéar.

SAIL — Sail amadáin, fir, muice = ceann mór groidhe
gan anam. Sail chnis = an can dubh a bhíon ceangailte i
bplaicide na leanbh, uaireanta.

SAILIGHIM — Saileóidh an lá ar ball = tiocfaidh salach.
Tá sé ag sailiú is ag fliucha cheana. Ní ceart duit me
shailiú, nó m'ainm a shailiú = mo chlú is mo cháil a bhrise síos.
Ní cóir duine a shailiú an uair ná bíon sé cionntach = a dheagh-

ainm a lot. Sailíodh sa scéal me = tairigíodh isteach me
is deineadh me shailiú.

SAILL — Tá saill sa (in sa) gcirc, sa ngé = blonag, méith-
reas.

SÁIMHRÍOCHT — Tá sáimhríocht ag teacht orm = sórt colata
is sáimh. Bí sáimhríocht á thaidhreamh dom = ag teacht orm:
fonn colata ag teacht orm: me bheith ag cuímhneamh ar an
sáimhríocht.

SAINNT — Tá ana-shainnt agam chun na Gaoluinne, chun ní
ar bith = ana-dhúil.

SÁITEÁN — Chuireas sáiteán = meathán láidir a bhíon ag
imeacht tímpal mar a bhéadh fráma sa bhirdeóig, agus bíon
na meatháin ag imeacht treasna. Chuireas sáiteán sa
bhfinneóig = blúire de rud éigint a cuirfí isteach chun í
choimeád ó bheith ag cnagarnaigh: ding.

SÁL — Thugas mo dhá sháil don mbóthar = mo dhá chois go
tiubh te. Fear breá slachtmhar ó sháil rinn seadh é = gach
spalla de. Ó sháil rinn: ó thóin ceann: ó cheann ceann:
ó mhullach talamh.

SALACH — Bhí smuínte salacha á ndéanamh dom. Thug an
máistir ithe salach dom = leasú gránna den dteangain.

SALACHAR — Tá salachar (slachar) gaoil agam leat = gaol
i bhfad amach. Bhfuil an salachar caite uaithi fós ag an mbó?
= ar ghlan sí fós? Bhfuil sí glan? Bhfuil sí glanta?
Beidh an salachar aici ar ball — ag an mbó. Níl ann ach
salachar ceatha = cith beag: nó cith salach.

SALAN — Ní fiú gráinne salain leis na prátaí thu = níl
mórán maitheasa ionnat: is maith an sompla é i gcoinnibh an
té ná fuil aon mhaith ann. Cuireadh an mhuc ar salan = á
leasú. Cuireadh salan ar an ím. Chuireas salan ag beiriú
leis an gcabáiste. Bhíos chó lán d'olc chuige go n-íosfainn
le gráinne salain é — agus ní mór an t-annlan é sin. Ní
fiú gráinne salain is prátaí é.

SALL — Tá Séamas imithe sall = go dtí an dtaobh eile:
marbh. Bhí an t-athair ins na fiacha go doimhin, agus nuair a
bhí an t-éileamh ag teacht dian air chaith sé a chuid saibhris sall
(nó suas) ar a mhac = thug an saibhreas dhó i slí ná raibh aon
bhaint aige féinig leis feasta, agus ná féadfadh fear an
éilimh na fiacha a dh'fháilt. Nuair a bhead ag imeacht ar mo
laetheanta saoire caithfead mo chuid oibre sall (nó suas) ar
an té a bheidh ag teacht im inead. Ní ceart duit an locht a
chaitheamh sall orm-sa, mar is tu héinig a dhein an gníomh.
Tosnuíodh ar bheith ag maga fúm ach thugas fén maga a
chaitheamh sall ar dhuine éigint eile.

SALMAIREACHT — Tán tu ag salmaireacht ó thánaís
isteach = ag cainnt gan stad agus mórán di gan aon fhuai-
mint léi. Bhíodar go léir ag salmaireacht, ag salmaireacht
chainnte, istig i dtig na ngealt = a chainnt féinig go tiubh
aiges gach éinne, gan aon lag do dhul ar an scéal.

SÁMH — Bím ag siúl go sámh dom héinig = go breá bog.
Tá an cat go sámh cois na teine = gan éinní ag déanamh
buartha dhó: tá sámh air. Tá sámh ar an leanbh = é 'na chola
go ciúin bog. Tán tu ana-shámh sa chainnt = gan bheith garbh
crosta cruaidh. Is sámha atá an anachain ag teacht ort-sa ná
orm-sa = is buige. Tagan labhairt, foghluim, na Gaoluinne
sámh go leór orm anois mar tá mo theanga go pras ínti.
Thógas bás m'athar go sámh foighneach.

SAMHAILT — Bhí a leithéid sin de hata agam nó macasamh-
ailt = hata ana-chosúil leis. Bhí macasamhailt de leabhar
agam = leabhar díreach cosúil leis.

SÁMHAIREACHT — Bhíos ag sámhaireacht = ag míogarnaigh.
Nó sáimhiríocht. Cuirean ceó is báisteach sáimhiríocht orm
i gcómhnuí = bím leath-chodlatach aca.

SAMALASC — Tá na prátaí 'na samalasc = fuar-bheirithe:
'na n-anglais (nó eanglais): nó dá mbeidís loitithe leis an
iomarca beiriú, agus an t-uisce tríotha. Bíon tae amhlaidh
nuair a fhuaran sé tréis bheith te, nó bainne.

Sámhán — Tá an teine ag cur sámháin is colata orm =
sáimhiríocht.

SÁMHÁNTA — Is sámhánta an duine thu = suaineasach,
socair, réidh, sámh, macánta, gan bheith ró-thapaidh: bog.

SAMHLUIGHIM — Níl ann ach samhlú go bhfuil na púcaí ann,
ná go bhfuil 5,000,000 de rudaí beó i mbraon uisce = tora
oibriú na h-aigne: níl ann ach taidhreamh. Tán tu deárth-
atach go maith le t'athair (atá sa chré), gura beó a samhlófar
thu = cainnt a deirtear nuair a samhluightear duine le duine
eile atá caillte — sé sin, nuair a deirtear go bhfuil sé
cosúil leis. Ní féidir liom an scríobh san a shamhlú le
h-éinní ach scríoba seana-chirce = a chur i gcomparáid le.
Nó, éinní do shamhlú leis ach —.

SAMPLA — Níl aon tsampla agam ar an bhfocal san
do chur ag obair sa tslí sin = níl aon tsampla agam tímpal
an focal a dh 'oibriú ar an gcuma san. Feic sompla.

SAMHRA — Báisteach shamhraidh = báisteach bhog. Ba samh-
raidh = peataí ba (nó bó), nó na cuileóga a bhíon ag imeacht
sa tsamhra is a bhéarfadh greim isteach id chroicean ag ól
do chuid fola.

SÁMHTHACH — Sáfach. Sáfach = feac na raínne, na sluaiste,
agus úirlisí mar sin. Lámh an bhuicéid, an chiseáin, an
taoscadáin. Cos na scine, an chasúir, na scuaibe, na tuagha.
Cluas na sciathóige, na birdeóige, an chupáin, an mhuga.

SAN — Mairean an bhean fhlaithiúil chó maith leis an rúcach:
mairean san. Táim tuirseach go maith: táim san. Sé an
dial é: sé san. Cuirean na focla san breis fuinnimh leis
an gcainnt.

SÁNAS — Bhí an bhreóiteacht go nímhneach ar maidin ach tá
sánas uirthi anois = boga, maolú, éadtromú. Tá sánas ar
an mbáistigh = gan í bheith chó trom is a bhí. Bí amuigh anois:
tá sánas air, nó ann = maolú nó stop ar feadh tamaill.
Bímíd ag obair ó 9.30 go dtí 11.30: ansan bíon leath-uair
an chluig sánais againn (nó ann), agus tosnuímíd aríst ar
a dódhéag. Sánas ón mbáistigh, ón obair, ón bpian. Tá
sánas ag teacht ar an gcith = lagú. Tá sánas ar an mbreói-
teachán ón mbreóiteacht = faoiseamh,

SÁN-RUITH — Bhíos breóite ar feadh na seachtaine ach táim
im shán-ruith aríst indiubh = im sheana-shláinte: chó maith is a
bhím coitianta: chó maith is a bhíos riamh: im sheana-chló.

SHAOGHALTÁNTACHT — Nó saoltántacht = saoltacht. Ní
h-aon tairbhe bheith ag rith i ndiaidh na saoltántachta =
i ndiaidh saibhreas an tsaoil: i ndiaidh an tsaoil.

SAOIRE — Ní lá saoire Lá tSin Seáin mór, ach seadh Lá
tSin Seáin beag.

SAOISTE — Tá an obair seo go cruaidh, ach tá an saoiste
a bhíon ós (as a deirtear) ár gcionn go deas = maor na
h-oibre: fear cinn na h-oibre.

SAOL — Níl sa tsaol ach pinghin. Fan go mbéar-
faidh saol éigint eile ort, agus ansan tuigfidh tu nách olc
an áit an ball so. Ar raghair ar an aonach? N'fheadar
fós: dréir mar a bheidh an saol is an aimsir. N'fheadar
conus tá sí ag dul ar an saol = conus tá an saol ag eiríghe
léi. Níl aon ghnó ar an saol le déanamh agam indiubh =
i n-aochor. Ní raghadh an saol amach ort = ní raghadh éinne ná
éinní amach ort: ní dh'fhéadfadh tu thuiscint, t'aigne a
thuiscint: a thuiscint cad é an saghas meóin atá agat ná
cad é an fuadar a bhíon fút go mbíon an gníomh déanta agat.
Bhí gach scéal ag dul im choinnibh, agus ansan chaitheas an saol
i n-áirde liom féinig = d'eirígheas as aon tsuím a chur sa
tsaol — ach chuas ag ól is ag reic, béidir. Ní bhfuair m'athair
aon tsaol i n-aochor = faid saoil: nó saol sámh cóir.
Fágaim ag an saol go bhfuil an ceart agat. Nílim ach ag
cur an tsaoil díom an aimsir seo = ag caitheamh, ag cur
síos, ag meilt, na h-aimsire. Níl eiríghe an tsaoil liom i
n-aochor = níl an saol ag teacht liom: nílim ag dul chun
cinn sa tsaol. Nuair a gheibhean na cailíní sin órlach dá
gcainncín imíghid le h-aer an tsaoil = fiain ar fad: i
n-ainm an diail — ní bhíon aon staidéar ar aer an tsaoil
(ar an aer). Ní linn an saol so ach tamal beag. Tabhar-
faidh na laetheanta saoire breis saoil dom. Ní raghadh an
saol amach ort mar mhúinteóir, chun múinteóireachta = ní
sháróch: níl aon teóra leat: tán tu thar na beartaibh. Ní

raghadh an saol amach ar an nGaoluinn atá agat = níl aon
scannra sa tsaol ach an —. An té ná raghadh an saol amach
air ní féidir dul amach air: ní féidir greim ceart tuis-
ciona a dh'fháilt air, agus ní thabharfadh sé féinig aon phioc dá
mheón uaidh (duit).

SAOLUIGHIM — Tá mac óg saoluithe dhóibh ó aréir = tagtha
ar an saol.

SAONTA — Duine saonta = mothaolach, símplí, maol: gan
bheith géar ná glic, ach macánta leanbuidhe. Sé an cabaire
an taobh eile. An fear bocht saonta ní bhéadh fhios aige
cathain a bheifá á thógaint, ag maga fé, á chur suas.

SAOR — Tugadh cead saor dom mo rogha rud a dhéanamh, a
chur ar bun = cead gan cheangal. Níl puínn den arán saor
agam — mar bím ag tuilleamh mo bheatha is ag obair go
cruaidh i gcómhnuí.

SAORÁIDEACH — Obair shaoráideach = gan aon duais ínti.
Tagan sé saoráideach orm an Ghaoluinn a labhairt = bog:
gan puínn duadha: ní ghoillean sé puínn orm.

SAOSÚR — Nuair a bhíon an bradán i saosúr is blasta an
t-iasc é, ach nuair a bhíon sé as saosúr bíon sé leamh tur = an
tráth ceart.

SAOTHAR — Bím ag obair is ag saothar ar an leabhar so
= ag obair go cruaidh.

SÁRUIGHIM — Sáruigh an bhó = téir roímpi amach. Nuair
a bhíon duine sáruithe caithean sé éisteacht = buailte fé
chois: nuair a bhíon an lá imithe air. Ní thiocfaidh liom an
méid seo oibre do shárú fén oíche = do chur fé chois, do
chríochnú.

SÁSAMH — Bhí ana-shásamh orm nuair a bhí mo bholg lán =
gan me ag braistint aon ní i n-easnamh orm. Ní bhfuighinn
aon tsásamh i bheith ag ól bhainne = ní shásóch sé me.

SÁSTA — Bhí criú mhaith shásta ar an mbád = deaslámhach,

oiriúnach. Tá bróga breátha sásta agam: táid go sásta
orm (nó agam) = iad a bheith go deas bog oiriúnach éascaigh
ar mo chosa. Caipín sásta = oiriúnach.

SÁSUIGHIM — Sásuigh tu héinig den leitin = tóg, ith suas,
do dhóthin di. Níl faic le déanamh agam indiubh ach bheith am
shású féinig = am shásamh féinig; ag déanamh pé ní is toil
liom, pé ní 'na bhfuighinn sásamh nó spórt.

SÁTHACH — Ní mhothuíon an sáthach an tráthach ocrach = an té
a bhíon líonta lán ní bhraithean sé an té a bhíon tráighte is fé
ocras! ní chuirean sé aon tsuath ann: ní aithníon.

SÁTHAIM — Feic sághaim. bhíos a d'iarraidh í mhealla chuin
teacht, ach níor fhéadas boga ná sá a bhaint aisti = fille ná
feaca: an corruighe is lúgha. Thugas droch-shá dom héinig =
dheineas rud éigint nár chuaidh go maith dhom — buachaill, cig.,
a chuaidh go Muigh Nuadhat gan cuímhneamh ar cad a bhí á
dhéanamh aige is a thug suas an aidhm a bhí aige (nó fé): duine
a bhéadh ag obair moch déanach. Shághamair isteach (ón
bhfairrge) chun na talún nuair a tháinig cuma na báistí =
bhuaileamair isteach go tapaidh. Shághas isteach ón mbáistigh
go tig na scoile = phreabas, thugas sciúrd. Tá an fhairrge
ana-bholgtha indiubh agus ní gá dhuit aon droch-shá a thabhairt
duit féinig go dtí amáireach le dul amach. Nó fear a raghadh
isteach i dtig na mbéadh lucht óil.

SÁTHAIRE — Druid siar as san, a sháthaire ghránna = duine
a shághan é féinig isteach i ngach ní: duine a phreabfadh isteach
chun an bhúird ar eagla ná fuigheadh sé go leór. Bíon sé gan
bhéasa, mí-bhéasach-ach sé an sutha a dheinean an t-ithe mór.

SCABHAT — Fan aníos ón scabhat = an tonn nuair a bhrisean
sí ar an dtráigh, an t-eólaí a thagan aníos is síos tréis
bheith briste: nó, nuair a bhíon sí ag dul siar ós na car-
raigreacha. Bíon scabhat á dhéanamh ag gearrachailí ar an
úrlár nuair a bhíon na lámha ceangailte aca is iad ag gabháilt
tímpal i mboghsíní. Bíodh scabhat againn.

SCAFAIRE — Scafaire fir nó mná = duine breá árd
scafánta scópúil scaoilte láidir. Ní mór do dhuine bheith
dréir a chnámh chuige — seasamh is siúl aige is deigh-sheasamh.

SCAFÁNTA — Bheith láidir anamúil scaoilte, agus an
scafántacht ann. Feic scafaire.

SCAGAIM — Tá an t-éadach ana-scagtha (scacaithe) =
ana-thanuí: dh'fhéadfá an solus a dh'fheiscint amach tríd.
Bíon ráil scagtha. Páipéar scagtha = chun scaga a dhéanamh.

SCAILÉATHAN — Is éachtach an fear scailéathain thu = chun
bréaga móra reamhra a rá: chun breis mhaith a chur le gach aon
scéal. Bhí scailéathan orm á rá go bhfuaireas airgead mór
ar an mbó = mustar. Bhí scailéathan air á rá go raibh air-
gead breá mór ar gach ní ar an aonach: gur maruíodh dubh-
chrónach = mustar is móireacht. Scailéathan = cainnt go
mbéadh sult ort á h-ínsint: agus an té go mbíon san air
cuirean sé breis le gach cainnt, coitianta. Ní bhíon aon
scailéathan ag baint leis an bhfear gan sult: ní bhíon a
fhuaim 'na ghlór.

SCAILIÚN — Tá na prátaí 'na scailiúin táid chó fliuch san
= ana-fhliuch ionnta féinig. Táid 'na scailiúin agat ag an
mbeiriú = an t-uisce bheith gabhtha tríotha isteach. Scailiúin
phrátaí.

SCAILP — Tá scailp cheóig ar an gcnoc = brat trom.
Nuair a bhís ag imeacht tháinig scailp throm dubh ar mo
chroidhe = uaigneas mór: ualach trom den uaigneas is den
nduairceas.

SCAIMH — Cuirean an madra scaimh air héinig nuair
athruíon sé an béal thar ceart leis an gcroicean tímpal an
bhéil a scúbha siar is na fiacla a nochta. Bhí Séamas ag cur
scaimheana air héinig chúgham = cumaí gránna. Tá scaimh ar
an lá indiubh, ar an bhfairrge = cuma ghránna: deárthamh an
uilc is na míshástachta. Cúis na scaimhe.

SCÁINTE — Tá na fiacla scáinte agam = scagtha, deighilte;
scáine (scáinne) eatora.

SCÁINTEACHT — Cad é an scáinteacht atá ort ná tiocfá
isteach? = náire, tu bheith scáinteach; támáilteacht. Tá
scáinteacht orm roimis an sagart mar níl mo phaidreacha
agam.

SCAIPEATHÓIR Duine a scaipean a chuid go rábach:
a scaipean chó tiubh, nó níos tiúbha, ná mar a thuilean (a
dheinean) sé.

SCAIPIM — Chuas isteach i dtig an óil chun mo bhuairt, mo
bhuaidhreamh, a scaipe = a chur soir siar. Tá mo mheabhair
scaipithe chó mór san orm nách féidir liom greim a choimeád
ar faic.

SCAIRBH — Scairbh thráighte = sceilg, clocha a bhíon fén
uisce coitianta ach go múscluíon an rabharta iad.

SCAIRT — Scairt na n-éan = poll isteach i mbéal faille go
mbíon éanlaithe ann ar gor. An scairt chléibh = an falla atá
idir an gcliabh is na putóga. Aon tsaghas scairte.

SCALA — Íosfainn na prátaí amach as an scala = amach
as an uisce fliuchaigh. Íosfá iad ar na scala = nuair a
bheidís chó te is a dh'fhéadfaidís a bheith le bheith istig sa scala.
Tá an t-uisce, nó an bainne, ar an scalla, ar na scalaibh =
ag fliuchaigh; nó sa teas is giorra dhó. Tá an tae ar an
scala is ní féidir liom é dh'ól = ró-the, ag beiriú. Scala,
leis = brat gaoithe a ghluaisean le chéile ceart go leór i
n-aon líne amháin. Preaban amach de dhruim na talún chun
na fairrge, is féadtar é dh'fheiscint ag gluaiseacht amach le
chéile ar barra an uisce.

SCALAOIDEACH — Lá scalaoideach = scalaí móra bheith
ann: lá go mbíon gaoth mhór ann.

SCAMALL — Tá scamall éigint orm indiubh = rud éigint
dubh anuas ar mo chroidhe: gan me bheith geal-chroidheach. Is
mór an scamall le feabhas thu = scannra, úntas. Tá na
prátaí go maith agat. Táid: is mór an scamall iad.

SCANNÁN — Clúdach lag tanuidhe a bhíon ar na putóga
is ar mhórán nithe eile chun iad do choimeád i bhfóiribh, i
dteannta, a chéile. Nuair a théighean sé ar lár tagan
máchail an treó.

SCANNRA — Is mór an scannra an méid Gaoluinne atá

agat = úntas. Tá scannra cainnte, scannra den gcainnt,
agat = uathbhás. Thógas scannra = cuireadh scannra orm:
scannruíodh me. Nách ort atá an scannra chun an airgid,
chun an tsaoil! = ana-dhúil bheith agat ionnta. Tá scannra
chun airgid ort = ana-shainnt. Bhí scannra air ag ithe an
dínnéir = é á alpa suas i slí éachtach: faor dian air chun na
h-oibre.

SCANNRUIGHIM — Scannruíodh me nuair a chonac an
tarbh = tháinig scannra orm: ghaibh scannra me: thógas
scannra. Tán tu scannruithe chun na Gaoluinne, chun airgid,
chun na h-oibre, chun éinní = scannra bheith ort: árd-shainnt
ionnat chúcha so.

SCANNRÚIL — Táim ana-scannrúil = ana-fhuirist scannra
a chur orm: ana-gheitiúil, ana-sceinnideach. Is scannrúil
an scéal é, an méid cainnte atá agat = chuirfeadh scannra
nó árd-úntas ar dhuine. Táid scannrúil chun na díghe =
scannruithe, scannra ortha.

SCAOB — Chaith sé scaob thairis = lán sluaiste nó ráinne
de chré nó d'aon tsaghas stuife.

SCAOILIM — Seo leat agus scaoil fén scéal = tabhair
fé, cuir chuige. Fear breá scaoilte = gan bheith crapaithe 'na
shiúl ná 'na dhéanamh.

SCAOILTEACHT — Chuir an féar glas scaoilteacht ar na
ba.

SCAOTHAIRE — Fear gaoithe móire: fear a bhíon á mhola
héinig is ag maoidheamh as héinig. Nó fear mór-chainnteach:
bíon ag síor-chainnt agus go minic gan bun ná fírine ná
cruinneas sa gcainnt.

SCAOTHAIREACHT — Cuir uait an scaothaireacht = maoidh-
eamh gan bun: ruithe-seama cainnte de pé saghas is túisce
thagan ar barra na teangan gan cuímhneamh, gan meágha.

SCARABHÁLAIM — Tá sé ag báistigh i láthair na h-uaire
ach deinfidh sé scarabháil ar ball beag = tiocfaidh éadtromú,

breaca, air. Tá an lá scarabhálta suas = breacaithe,
triomuithe: an bháisteach stadtha (stataithe); é stadtha ón
mbáistigh. Níl an t-éadach (a bhí fliuch) trim fós, ach tá
scarabháil mhaith (dulta) air ó mhaidin = triomú. Tá scarabh-
áil ag dul ar an móin = screamh is triomú is cruadhacht nuair
a gheibhean sí cúpla lá triomaigh. Níl ar an gcíste ach
scarabháil fós = gan é bheith bácálta beirithe, ach screamh ag
teacht air is cruadhas. Níl an t-arán ach scarabhálta. Níl aon
scarabháil ag dul ar na h-éadaighe = triomú. Tá an lá
ag scarabháil = ag éadtromú: cuma thrim ag teacht air.
Bíon sé scarabhálta nuair a bhíon sé triomuithe ceart.
Ins an scarta bíon an bháisteach ann fós ach d'aithneófá air
go dtriomóch sé.

SCARÁN — Saghas crúca beag go mbíon súil ann is lúb
ag imeacht leis, agus deinid i dteannta a chéile gnó an
chnaipe. Scarán is lúb.

SCARTAIM — Feic scarabháil. Tá an lá ag scarta suas
= ag geala tréis ceóig nó báistí. Tá sé scartaithe suas =
breacaithe suas, gealta suas. Bhí sí ag scartuíl, scartuíol,
gáirí = gáire mór fada a dhéanamh, is bheith ag leanúint siar
amach air ar feadh tamaill mhóir. Tá láthair an tíghe nua á
scarta agam = á ghlana amach. Scart amach ón dtig =
glan amach 'na thímpal. Táimíd ag scarta na h-oibre =
chun na h-oibre, ag glana na h-áite chuige.

SCARTAIRE — Soitheach a gearrtar 'na lár: leath-
shoitheach (sathach). Bíon an drabhlach idir sin agus an beiste
i dtoirt.

SCÁTH — Shuidheas síos dom héinig ar scáth na gréine =
san áit ná béadh an ghrian ag taithneamh orm — an taobh eile
den ndeiseal. Níl ionnat ach scáth an bhuidéil = scáth a
bhíon ana-lom, ana-lag ar fad — le duine a bhíon ana-thanuidhe.
Ní chuirfeadh mo scáth eagla orm = gan me bheith eaglach.
Thug sé na cosa leis ar scáth na neamh-thuisciona = á leigint
air nár thuig sé an cúrsa — fear a tugadh ós cóir an bhreithimh
is a saoradh toisc gur leig sé air nár thuig sé cad a bhí á
dhéanamh aige. Ag foghluim na gunnadóireachta a bhíos ar
scáth an cheóil = is me á leigint orm gur ceól a bhí á fhoghluim
agam: an ceól agam mar phúicín, mar bhrat clúduithe.

SCATHA — Tá scatha maith den lá curtha fé chois = tamall,
scathamh: blúire maith.

SCEABHCHÓIRE — Siad na sceabhchóirí croithe (croidhthe) na
bprátaí a gearrtar chun síl: an bhásta a bhíon ar an síol.

SCÉACHTAINT — Feic scéithim. Tá an falla ag scéach-
taint = ag caitheamh amach, pluc ag teacht air, blúire ag
tuitim amach as: pluc ag teacht amach as. An fhaill nó
inní a bhíon ag at amach bíon sé ag scéachtaint. Tá cuid den
bhfalla scéidhte cheana = blúire tuitithe amach as. Tá an
féar ag scéachtaint amach tríd an mála = ag brise.

SCÉAL — Tá an donas ag teacht ar gach aon scéal agam.
scéal a thairigíon scéal = tairigíon cainnt cainnt eile anuas.
Tán tu chó h-áiféiseach san go ndeinfá scéal Madra na
n-ocht gCos as rud beag = scéal mór éachtach úntach. Sé
scéal Madra na n-ocht gCos agat é = scéal mór fada casta
gur deacair é choimeád (sa mheabhair). Ní maith le duine
macánta scéal a tharac anuas air héinig = na daoine chur ag
cainnt tímpal air: é héinig a shá isteach i gcúrsa. Tá
droch-lá againn ach deinimíst an scéal is fearr de = an ceann
is fearr: tógaimíst i bpáirt mhaitheasa é. Níl aon deagh-
shaol agat anso ach is féidir leat a leigint ort nuair a
raghair abhaile gurab é an scéal is fearr é = go raibh gach ní
ar fheabhas. Tháinig scéala chúgham chun bheith ag imeacht =
focal. Chuireas scéala uaim go mbéinn ag imeacht = focal,
tuairisc, cúntas, fios. Deirean tu go ndeinfar an tsíocháin,
ach nách 'in é an scéal? = an cúrsa, an fhadhb. Bhíos breóite i
mórán áiteana ach tá feabhas ag teacht ar gach aon scéal
anois = gach cuid den mbreóiteacht: gach blúire de chúrsa ar
bith.

SCEAMH — Dhein, nó leig, an madra sceamh.

SCEAMHACH — Sceauach a deirtear agus an a srónuithe go
maith. Tá an fhairrge sceamhach glas indiubh = cuíbhsach garbh
is siolla maith glas gaoithe ann. Tá sé sceamhach ar muir
is ar talamh. Is sceamhach láidir fuar an lá é indiubh = gaoth
ghlas ann is í cuíbhsach láidir.

SCEAMHUÍOL — Tá an madra ag sceamhuíol ar an mbó
mar shádhas léi é = é ag bagairt uirthi (go feargach) le n-a
ghlór. Bí an madra ag sceamhuíol orm mar d'aithin sé
gur stróinséar me. Istoíche bíon na madraí ag glórthuíl
dóibh féinig is ag sceamhuíl go breá bog ar a chéile. Sin
ualthartach.

SCÉAN — Bhí scéan buile 'na dhá súil nuair a chualaidh sí
an scéal = scannra, úna: nó, d'oscail na súile amach go
mór. Tá scéan i súilibh (i radharc) Sheáin le malluitheacht =
an radharc bheith lasta suas ionnta, agus tagan athrú cló
ortha is corruighe nuair a bhíon duine chun díobháil a dhéanamh.
Bíon scéan sa radharc, leis, le h-eagla. Is le dian-scéan
na h-eagla a thug sé an gunna uaidh = dian-neart.

SCEANACH — Dá mbéinn ag gearra búird le sciain bhéinn
ag déanamh sceanaigh air. Dhein na Gearmánaigh ana-
sceanach ar na Sasanaigh = ana-lot, ana-dhíobháil, an-thuargain
is gearra a thabhairt dóibh. Deineadh sceanach orm leis an
litir a cuireadh ar an bpáipéar. Dhein sí sceanach orm le
n-a teangain = gearra maith a thabhairt dom. Bhí sceanach
cainnte aige = cainnt chruaidh fhuinniúil ghéar. Dheineadar
sceanach ar a chéile sa troid = laitiméireacht. Bíon sceanach
i ndiaidh na bprátaí a bhíon againn chun dínnéir = na croicne
agus gach aon bhlúire a bhíon gearrtha nó scúbhaite nó tuitithe.
Dhein an ghaoth sceanach ar na crannuíocha is ar na prátaí =
laitiméireacht; na billeóga a leaga anuas nó díobháil níos
measa. Tá sceanach á dhéanamh ag Sasana ar Éirin, is is
fada athá.

SCÉANSHÚIL — Scéanúil a deirtear. Tá dhá scéanúil
agat = dhá shúil go bhfuil scéan is scannra ionnta. Tháinig
dhá scéanúil dom nuair a chuala é. Tá scéanúilí agat nó
ionnat = gan na súile bheith socair ach scannruithe.

SCÉANÚILÍ — Tá scéanúilí buile id dhá shúil = iad a bheith
scannruithe go maith: féachaint ana-fhiain ana-chorruithe
ionnta. Is éachtach an scéanúilí atá sa ngarsún san —
nuair a bhéadh sé ag iompó na súl ó thaobh taobh ar nós an
duine go mbéadh eagla mór air. Cad é fáth na scéanúilí?

SCÉANÚLACH — Ní gá dhuit bheith scéanúlach.

SCEATHARACH — Sceatharach tíghe = tig gan fásca: an
chómhla briste: an laiste as treó: nithe ar míghléas ann.
Tá an tig 'na sceatharaigh — dh'fhéadfadh sé bheith go maith ach i
slite beaga. Naomhóg briste is ag scéachtaint is as múnla
bhéadh sí 'na sceatharaigh. Nó cruach mhóna dá ndeinfí go
h-olc í, is pluic amach uirthi is í ag scéachtaint. Ach bíon an
bhathalach go h-olc (le críne, go minic) is i n'fhotharaigh nách
mór.

SCEIDHTÉAR — Ná h-éisteófá do bhéal, a sceidhtéir =
duine gan éifeacht ag baint leis a bhéadh ag cainnt is ag
gáirí. Caithtear an focal go minic le gearrachaile a bhéadh
ag imeacht gan chiall; ruaiseach, siúbhlach, gan staidéar: a
gheóbhadh sult i rudaí ná béadh aon éifeacht leótha: a bhéadh
pas beag fiain gan bheith thar teórain.

SCÉIMH — Tá scéimh amach ar an bhfaill = faor. Chuas
amach ar scéimh an phuirt = ciúmhais. Scéimh an fhalla. Tá
scéimh na báistí ar an lá = cuma, cló. Bhíos cúnlaithe isteach
fé scéimh carraige i mbun gleanna ón mbáistigh = an charraig
bheith ag caitheamh amach ós mo chionn. Chuireas scéimh na
h-aingilíochta ar an seómra = ana-scéimh, ana-áilneacht.

SCEIMHLE — Chuir an coga sceimhle is eagla orm = scannra
saoil. Tá sceimhle ocrais orm = ocras uathbhásach; ocras a
scannróch duine: buile ocrais. Táim sceimhlithe agat =
sceimhle agat orm (ó sceimhlíghim). Bhíos sceimhlithe im
beathaigh roimis na dubhchrónaigh = chó sceimhlithe is a dh'fhéad-
fainn a bheith.

SCEINNEBHEARTACH — Duine sceinnebheartach = tapaidh: a
phreaban gan chuímhneamh chun ní a dhéanamh: duine fairsing
flaithiúil go mbíon síntiús maith aige is ná bíon an chníopair-
eacht ann. Ní bhéadh an tarna húistéar aige tímpal rud
beag. Dá loirgeófá lasán air thabharfadh sé lán a dhuirn
uaidh. Nó sconnabheartach.

SCEINNIM — Ba bheag nár bádhadh thu. Seadh: sceinneas
go beacht = ní raibh ann ach gur thánag saor. Sceinn an focal
uaim, nó orm = éaluigh: phreab amach sar a raibh fhios agam.

SCÉIRDIÚIL — Áit scéirdiúil = gan fuithin; go mbéadh
luighe na gaoithe air. Lá scéirdiúil = nuair a bhíon sé ag
séide go trom. An áit scéirdiúil ní bhíon sé torthúil.

SCEIT — Thóg an capal sceit is rith sé = scannra, baineadh
preab as, nó geit.

SCÉITHIM — Tán tu mar a scéithfeadh t'athair, nó do
mháthair, thu = ana-dheárthatach leis an athair, nó an mháthair.

SCEITIMÍNÍ — Bhí sceitimíní is mire orm ag dul ar an
aonach = tógaint croidhe is áthas, is me ag léimrigh. Bhí
sceitimíní orm chun árd-cheann an airm a dh'fheiscint = me
ar sciobthaigh le dúil chun é dh'fheiscint. Bhí sceitimíní
orainn leis an eagla go bpreabfaí isteach orainn sa bhfoghail =
neamh-shocaireacht ag baint linn: gan é ar ár gcumas greim
ceart a choimeád orainn héinig. Bhí sceitimíní uirthi ag
gáirí = í imithe ó smacht ag an ngáirí. Bhéadh sceitimíní
orm eachtra mar sin a chlos: nó, chun go gcloisfinn eachtra
den tsaghas san = bhéinn ag léimrigh le dúil chun é chlos.
Sceitimíní áthais, eagla.

SCÉITHÍN — Cuireadh as anál me le buille beag sa scéithín =
áit bheag bhog atá i n-íochtar an uchta san áit go mbíon na
h-easnuíocha ag deighilt amach ó n-a chéilig: tá sé suidhte sa
chlais atá i lár an uchta 'na bhun thíos: is deacair bagairt
air: é deóchailleach go maith is gan mórán fulaig ann má
gheibhean sé aon chúis. Tá mo scéithín ar lár ag an mbuillín
beag.

SCEÓ — Tá sceó beag leac-oidhreach ar an uisce = cómharthaí
éadtroma: tá brat beag di ann, ach sin a bhfuil. Chuir
mo mháthair sceóbeag ime ar an arán dom = clúdach beag —
i slí go bhfuil sé le h-aithint, ach sin a bhfuil.

SCEÓLBHACH — Rug sé isteach (nó suas) ar sceólbhaigh orm
= scórnach.

SCEÓNUÍL — Tá sceónuíl im bolg = glórthuíl: na putóga
ag glórthuíl leótha.

SCIAN — Thugas an scian don (ar an) gcórda. Scaoil an
scian ar an gcórda. Tharraing sé an rásúr (treasna) ar
a scórnaigh. Bhíos (sínte) ar mo sciain sa leabaidh = ar mo
chliathán. Téir ar do sciain i dtreó ná tógfaidh tu suas an
iomarca slí. Th'anam 'on sciain = 'on ndial, 'on ndiucs.

SCIATHÁN — Bhí sciatháin orm nuair a chuala gur thógas an
scrúdú = árd-áthas, is me ag léimrigh is ag preabarnaigh is
ag oibriú na lámh is ag baint boghsíní san aer leótha. Thugas
fuisce isteach chuige fém sciatháin = i gan-fhios — agus dá
mbéadh fhios é béidir ná raghadh sé go maith ná ar fóghnamh
dom. Ní ceaduithe dhíbh bheith ag cogarnaigh ansan fé sciathán
Ghaoluinn a dh'fhoghluim = fé scáth: é sin mar leath-scéal
agaibh is brat clúdaigh.

SCILIGEÓIR — Duine a dheinean an t-arbhar (arúr) a
bhrise go garbh. Is mór an sciligeóir thu = duine ná tugan ach
breac-mheilt dá chainnt, is scaoilean amach í garbh gáirseálta
gan aire cheart a thabhairt di, ná do cad a bhíon á rá aige
— fíor nó bréag. Sciligeóir éithigh.

SCILIGIM — Tugtar scilige don gcoirce in sa muilean =
meilt gharbh-i n-inead é mhín-mheilt. Ná bí ag scilige
cainnte mar sin = as tabhairt amach go tiubh — mín agus garbh,
an fíor is an bhréag. Ag scilige éithigh a bhíon tu = á stealla
amach as muilean na cainnte. Ní bhíon ins na páipéirí ach
scilige éithigh tímpal mórán cúrsaí. Tá an coirce sciligthe.
Ná bí ag scilige = ag stealla na cainnte amach gan aire.

SCILIMIS — Scannra, sceimhle.

SCÍMÍN — Rud chun bainne a scimeáil, chun an uachtair a
bhaint de.

SCIOBAILE — Sciobaile feóla = blúire beag a bhéadh ag
sile anuas as phíosa mór. É níos lúgha ná an sciolpa agus
bíon gan mór-mhaith.

SCIOBAIM — Thug sí scioba fém gcaipín is árduigh léi =
snap.

SCÍOBAS — Blogam (bolgam) beag: blaise beag de
rud éigint fliuch: an méid a thógfá isteach le barra do
theangan. Ní dh'ólfá ach scíobas beag den uisce fliuchaigh.
Slugóg = lán do bhéil go maith.

SCIOBTHAIGH — Sciobaig a deirtear. Bhíos ar sciobaig
chun dul ar an aonach = lán de dhúil, ag preabarnaigh. Ar
sciobaig chun na Gaoluinne dh'fhoghluim, chun na bróga nua a
dh'fheiscint = sceitimíní dúlach ar an nduine.

SCIOLLA — Sciolla cloiche = cloch bheag thanuídhe. Trom
sciolla aráin = píosa tanuídhe. Siad na sciollaí beaga is
tábhachtaighe (táchtaí) sa gcainnt = na spallaí.

SCIOLPA — Thug sé sciolpa aráin dom = blúire, cannta.
Sciolpa tobac. Thugas cead sciolpa dhó = cead bheith ag
gearra roimis: cead dul ar aghaidh.

SCIOLPÓG — Bhaineas sciolpóg as an gcíste, as éinní =
blúire cuíbhsach maith. bhain an dochtúir sciolpóg dem béir
(mhéir), dem órdóig. Trom sciolpóg den úbhal san.

SCIOMAIM — Bainne do sciomáil, nó scimeáil.

SCIORLACH — Tá an tig tógtha, ach tá sciorlach mhaith cloch
ann fós = clocha caite thall is i bhfus gan aon eagar. Dá
dtuitfeadh tig bhéadh sé 'na sciorlach: nó, dá dtuitfeadh
blúire den bhfaill nó den bhfalla thabharfá sciorlach ar an
mbrúscar.

SCIORTA — Tá sciorta maith den nGaoluinn agat =
paiste maith, cuid mhaith. Sciorta mo bheist, mo chasóige, an
éadaigh = imeall. Sciorta talún = paiste caol.

SCIOTHA — Tá sciotha siúil fút pé ball go bhfuilean tu
ag dul = do cheann rómhat amach le bárr reatha nó siúil: nó,
le reacht reatha nó siúil. Bíon sciotha siúil fén gcapall
ráis, fén árthach. I lár an sciotha do thuiteas. Tá an long
díreach as a tosach is sciotha ar a deire = í scúmhaite fúithi
as a deire: cabha isteach fúithi.

SCIOTA — Chloisfá sciota beag gáirí ó gach cúinne den
tseómra = brise beag gáirí-aon bhrise amháin.

SCIOTUÍOL — Bhí na gearrachailí ag sciotuíol gháirí = gáirí
beaga tiubha gan éifeacht á ndéanamh aca. Ní h-aon scarta
amháin aníos ón gcroidhe an sciotuíol, ach bíon sé leanúnach is
ní bhíon oscailte amach.

SCIÚCH — Mo ghrá do sciúch! = do scórnach, do ghuth — le
duine a bhéadh ag gabháilt amhráin. Tá sciúch mhaith láidir
agat agus cloisfí i bhfad ó bhaile thu = pé áit go dtagan an
chainnt as. Tá an sciúch sínte léi laistiar den bpíopán mór
garbh, is is tríthi a ghabhan an bia is an deoch siar 'on gcorp.
Thabharfainn amhrán dá mbéadh an sciúch agam chuige. Lár
na sciúiche = an chanáil atá ag dul go dtí an ngoile.

SCIÚCHUIGHIM — Táid ag sciúcháil a chéile = ag tachta: ag
cur na sciúiche ar mí-ghléas.

SCIÚIRSE — Tá sciúirse den tseana-Ghaoluinn agam =
stráice, paiste. Thug sé sciúirse isteach chúghainn = sciúrd,
gan puínn moille a dhéanamh. Sciúirse fir, mná, buachalla,
gearrachaile = duine árd is lom go leór. Ach bíon an
balcaire téagartha. Tá sciúirse fút = dian-imeacht, ana-
shiúl. Is maith an sciúirse gearrachaile (greachaile a deir-
tear) í. Bíon an slataire gan críochnú.

SCLÁTA — Scláta iarain nó adhmaid = píosa ar nós píosa
slinne: píosa tanuí fada.

SCLÉIPIÚIL — Duine scléipiúil = aerach, geal-chroidheach,
meidhreach, meidhréiseach.

SCLOGAIM — Ba dhóbair dom é scloga = é thachta.

SCODALACH — Nó scodal. Sin leite thanuí. Níl sa
bhó san ach scodalach gránna gan mhaitheas = í bheith lom, neamh-
chórach. Ceann d'iascana na fairrge seadh an scodal
(scudal a deirtear) ná fuil aon chnámha (ná maitheas) ann,
agus ithean na h-éisc eile é. Scudal fir, capaill = árd
neamh-chórach lom. Tugan an mháthair scudal ar an mbunóic

nuair a bhíon sé nochtuithe. Scudalach fir = fear lom,
cnámhach, gan slacht.

SCOIL — Bhíos déanach don scoil, ó scoil. Táid stadtha
(stataithe) ón scoil indiubh, nó ar fad. Bhíomair ar aon
scoil amháin = ag dul ar —. Tá Séamuisín istig (ó scoil)
indiubh = gan bheith ar scoil. "Anso" nó "istig" a deir-
tear nuair a ghlaodhan an máistir na h-ainmneacha amach.

SCOILTIM — Scoilt na prátaí ar an mbó — le h-í at amach.
Scoilt Seán ar an mbó-le h-úirlis, le h-í pholla = oscail
sé ar an mbó, dhein sé roll a chur ínti.

SCOITHIM — Táim chó caithteach san go scoithfinn foirtiún
amach = go raghainn tríd. Scoitheas púnt ar an aonach;
scoitheas órán airgid ag ceannach gach aon tsaghas ní =
chaitheas. Scoitheas £100 amach lem thrus go Bleá Cliath
= chaitheas gan pinghin de.

SCOL — Bhí ana-scol éisc ann aréir = ana-ráth.

SCOLB — Scolb fir = fear cruaidh. Cúpla lá sar a
dtagan an sicín d 'aon tsaghas amach as an ubh bíon scolb
ar an bplaosc = brise — bíon sé cnagtha (cnacaithe).

SCOLPÁN — Dún amach na scolpáin = cómhlana na fin-
neóige.

SCONNA — Tá sconna cainnte agat = cainnt a labhartar
amach go rábach tiubh. Tá sconna buinníghe ar an laogh =
ana-thaom den scaoilteacht. Gheóbhair deoch 'en uisce amuigh
ansan ag an sconna. Sconna báistí. Dhein sé sconna ag an
scaoilteacht.

SCÓP — Thugas scóp dó chun rínce a dhéanamh = seans, slí,
caoi, cothrom. Tá scóp chun gnótha, chun reatha, chun éinní
orm = fonn: gan me bheith crapaithe isteach ionnam héinig.
Deinfidh Seán obair mhaith don nGaoluinn ach scóp a thabhairt
dó = slí. Bhíos dubh go leór indé ach tá scóp go maith orm
indiubh = eirighe croidhe, eirighe ó thalamh, áthas croidhe, is
fuinneamh is faor dá réir. Tá scóp fút = réim, faor, gluais-

eacht. Sé an scóp atá fé póca maith airgid a dhéanamh =
fuadar. An té ná bíon an scóp fé bíon sé crapaithe isteach
le chéilig 'na mheabhair nó 'na ghéaga: ní bhíon sé scópúil.
bhí scóp is fonn orm chun an rínce.

SCÓR — Ní raghainn (nó ní chuirfinn me héinig) ar aon
scór amháin leat = ar aon leibhéal (ar aon imeacht) amháin
leat.

SCORN — Bhfuil aon scorn ná náire ort roimis na daoine?
= náire, támáilteacht.

SCÓRNACH — Poll na scórnaighe = an poll a bhíon ag bun
na scórnaighe: lag isteach sa muineál seadh é. Ubhal na
scórnaighe.

SCOTH — Scoth feamanaighe í sin = feamanach bhreá thofa.
Scoth na bhfear = togha. Fuaireas scoth na bprátaí dom
dhínnéar = an chuid do b'fhearr díobh. Scoth an bhídh. Tá
scoth ghruaige ort = gruaig bhreá fhada. Bíon an scoth gharbh
de sna mionnaí aige sna daoine garbha = an chuid is gairbhe
(gairí) de sna mionnaí. Scoth, leis = rinn amach sa bhfairrge
a nochttar nuair a bhíon an rabharta ann. Deire na scotha.
Tá muilte ann a thugan an scoth cheart amach, ach tá cuid eile
díobh ná deinean ach scilige = (obair gharbh).

SCOTH-BHRISTE AGUS MAR SIN — Tá an tsláinte scoth-
bhriste agam = cuíbhsach briste, briste go leór gan bheith go
h-olc. Mar sin scoth-fhliuch, scoth-láidir, scoth-aosta, scoth-
reamhar, scoth-mhaith, scoth-mhór. Tá an bóthar scoth-fhada go
leór. Tá scoth-eólas agam ar chainnt na Gaoluinne. Tá
mo scoth-dhóthin ite agam = cosúil le (cómhngarach do, isteach
is amach le) mo dhóthin. Níl ar na prátaí ach scoth-phraghas =
airgead cuíbhsach. Scoth-ghaoth = briota gaoithe, gaoth bheag:
scoth-ghéar: scoth-fhiain: scoth-fhuar: scoth-bhia: scoth-
chuíbhsach: scoth-Ghaoluinn: scoth-úntas. Bhí scoth-úntas mór
orm. Tá Gaoluinn scoth-chuíbhsach agat.

SCOTHÁN — Scothán aitin = slapaire. Scothán raithnighe =
aon tslapaire amháin — bé go mbéadh 12 scothán i dtor
raithnighe.

SCOTHÓG — Ní rudaí beaga a bhíon ar fhabra seáil nó
cuilte: saghas eirbaill a bhíon amach asta. Thabharfá ar
eirball an éisc, leis.

SCOULAERACHT — Nó scobhlaeracht. Mhairbh sí me leis
an scoulaeracht = le n-a teangain, le scalla na teangan.
Níor fhág sí thíos ná thuas orm é = níor fhág sí faic orm:
bhain díom gach blúire den gclú.

SCRABHA — Dhein sé scrabha maith báistí aréir = cuid
mhaith. Dheineas scrabha maith oibre = ádhbhar maith. Tá
scrabha maith aimsire ann ó chonac thu cheana = tamall maith.
ól scrabha den mbainne sin = deoch mhaith. Nuair a bhíon
duine ar bog-mheisce bíon scrabha maith ólta aige. Tá
scrabha mait siúlta agam, scrabha maith den nGaoluinn
foghlumtha. Bain an camán scrabha den gcroicean díom =
paiste. Bhaineas scrabha den éadach díom héinig chun
iománuíochta.

SCRÁBACH — Spriúnlaithe suarach, cruínn cruaidh tímpal
airgid. Tá mórán scrabhaite ag imeacht indiubh = ceathana
neamuana.

SCRABHAIGHIM — Nó scrabhaim. Scrabhaigh sé me. Bhí
sé am scrabha. Táim scrabhaite agat = na h-ingine curtha
ag obair agat orm.

SCRABHAITEACH — Tá an lá scrabhaiteach ó mhaidin = scrabh-
ana ag imeacht. Aimsir ana-scrabhaiteach.

SCRABAL — Bhíomair ag cur scrabail ar an bhfeamanaigh
= scaob thall is scaob i bhfus chun í choimeád ar na leapacha.

SCRÁBÁN — Droch-éadach tanuídhe. Níl agat ach scrábán
éadaigh go mbéadh na h-uillin is na glúna amach tríd i gceann
seachtaine.

SCRABHTÁLAIM — Tá scrabhtáil mhaith bháistí ann ó
mhaidin = scrabhana ag imeacht: tagan sánas air anois is
aríst, agus ansan líonan sé isteach aríst. Tá sé ag scrabh-
táil ar feadh an lae.

SCRAISTE — Níl ionnat ach scraiste díomhaoín = duine
leisciúil: duine beag-mhaitheach ar mhuíng nó ar mhachaire.
is suarach na scraistí iad.

SCRAITH — Clúdach geal a bhíon ar an dtaobh amuigh den
mblonaig. Is maith an scraith í sin ar an gcaoire. Scraith
gheire. Scraith bhlonaige sa mhuic = brat blonaige: nó an
brat beag a bhíon ar an mblonaig.

SCRAITEAL — Níl scraiteal fé dhíon an tíghe agam =
níl faic: tá an tig folamh ós gach aon ní. Feic screabal.

SCREABAL — Níl screabal den éadach orm de cheal an
táilliúra = níl aon faic. Níor fhág na dubhchrónaigh screabal
agam, ná an ghaoth aon screabal de dhíon an tíghe ann = aon
bhlúire, aon phioc.

SCREACHAIL — Cnapán a thagan ar dhuine nó ar bheithíoch
idir an gcroicean is an fheóil: nó aon tsaghas cnapáin.

SCREAMH — Níl agam den nGaoluinn ach an screamh = an
beagán: an chuid a bhíon ar an dtaobh amuigh is ná téighean
ró-dhoimhin isteach tar an gcroicean. Dá mbéadh aon
screamh ar an lá raghainn amach = aon fhásca, aon triomach.
Ní leigean an bháisteach dhó aon screamh do theacht air = aon
chruadhas. Níl aon screamh ar an móin = fásca, cruadhas,
crústa. Tá an screamh ana-chruaidh ar an gcíste: tá sé
na chrústa le cruadhacht. Bhí screamh ar mo theangain ar
maidin toisc gan an goile bheith ar fóghnamh. Níl aon screamh
ort mar labhran tu amach gach uile shaghas = níl aon chruas ort
ar an dtaobh amuigh chun pé ní a bhíon istig a choimeád istig:
ní choimeádan tu greim ort héinig. Tá screamh maith
uachtair ar an mbainne. Níl aon screamh ag teacht ar an
bhfear breóite = cruachtdh, crotha, fásca: níl sé mar a bhéadh
rud a bhéadh trim cruaid fáiscithe fuinniúil. Nách fada atá
aon screamh ag teacht ar an saol? = aon fhásca: an saol a
bheith suaite neamh-shocair.

SCRÍBÍN — Tá scríbín ar siúl againn = sinne a bheith ag
imirt ar scríbín — nuair a roinnfí amach na cártaí, an té,
cig., go mbéadh an cárta do b'fhearr aige (nó aon tsaghas

go mbéadh socruithe air) tabharfaí pé airgead a bhéadh ar
an mbórd dó.

SCRÍOB — Bhuail scríob láidir fhiain sinn amuigh ar an
bhfairrge indiubh = siolla cruaidh a thagan go h-oban. Tá
scríob ar an oíche = cuma go dtiocfaidh stoirm. Tá cuma
na scríbe ort = cuma na gaoithe géire, cuma an fhuachta —
fiú amháin dá mbéadh duine leathta anuas ar an dteine.
Thugas an trus ó inis go Luimneach d'aon scríb amháin =
d 'aon iarracht amháin: gan sos a thógaint. Leigeadh na
príosúnaigh amach d'aon scríb amháin = iad go léir i dteannta
a chéile. B'uathbhásach an scríob ghaoithe a rug (riug) orainn
indé = séide cruaidh. Thugas an scríob siar amach liom chun
na fairrge = imeacht cruaidh. Tá scríob ghránna mhalluithe
ag imeacht (nó ag rith) imeasc na dúthaighe ag Rialtas Shasana
= sciúrd fola is báis. Thógas an cúrsa d'aon scríb amháin.
Chríochnuíos an ceacht amach d'aon scríb amháin = d'aon bhobhta
díreach amháin gan stad a dhéanamh. Thugas cúig déag liom
sa scríb sin = bobhta i n'imirt chártaí. Bíon an trus agam ó
inis go dtí an Scairbh d'aon scríb amháin gan teacht anuas
den rothar.

SCRÍOBAIM — Níl déanamh an chíste sa mála is é scríoba
= fiú amháin dá ndeinimíst é scríoba = na h-ingine a chur ag
obair ar an mála. Muna féidir leat scríoba dhuit féinig
anois, ní scríobfaidh tu go deó = muna féidir leat bia is
beatha a bhaint amach — ar nós na circe. Táim scríobtha
(scríopa) aige sna dubh-chrónaigh, ag éinní = gan faic fágtha
agam. Scríobtha aige sna cártaí.

SCRÍOBÁLAIM — Tá an chearc ag scríobáil ar feadh
an lae do sna sicíní = ag scríoba. Bhíos ag scríobáil an
phláta, an chorcáin. Chuas amach ag scríobáil dom héinig
indiubh = ag bailiú (go cruaidh). Níor fhágas im dhiaidh ar
an bpáirc ach scríobáil féir = fuighleach beag: oiread san
nár mhór duit dul ag scríobáil chun é bhailiú. Níor fhágas
i ndiaidh mo dhínnéir ach scríobáil bheag.

SCRIOSAIM — Tá an croicean scriosta dem láimh ag an
uisce beirithe. Scriosamair an mhuc = na guairí agus barra
an chroicin a bhaint di: dheineamair í scrios.

SCRIOSÚNACH — Scriosúnach fir = fear árd fada: na
cnámha go maith aige: fear maith mór.

SCROBHAIM — Feic scrabhaim. Thug sí scrobha fúm agus
ghearraigh go maith me. Scrobhaigh sí me = scríob. Thug sí
fém scrobha = fém scríoba. Tugadh scrobha maith den
dteangain dom = scoulaeracht mhaith. Thug sé scrobha fén
muic leis an sciain chun í mharú = iarracht. Chuiris do scrobha
ionnam = scrobhaís me: táim scrobhaite agat. Tagan an
scrobha báistí cruaidh go maith agus le fuinneamh.

SCRUGAL — Áit chaol idir dhá áit leathana: slí chaol,
cig., idir dhá shliabh nó slí chaol isteach i gcuas. Níl ionnat
ach an scrugal is an t-iogán ó bheith ag obair = gan puínn
díot bheith fágtha.

SCRUGUÍL — Bhíos ag scruguíl síos ó bharra na faille =
me ag féachaint thar fiacail na h-aille síos is an muineál
sínte amach agam. Bhíomair ag scruguíl ar an gcluiche =
síne bainte as an scrugal againn leis an bhféachaint. Bhí sé
ag scruguíl isteach tríd an bhfinneóig: ag scruguíl de
dhruim an fhalla. Cad é an scruguíl seo oraibh ag an ndoras?
Bídh amuigh nó istig.

SCRUIG — Áit chaol i snáth toisc é bheith rithte amach leis
an iomarca den gcasa. Tá an snáithín lán de scruigeacha.
Scruig áirneáin = nuadhuíocht éigint bídh (nó bia de shaghas
éigint) siar amach san óiche do dhaoine a bhíon ag áirneán.

SCRUPAL — Bhéadh scrupal orm na prátaí breátha so a
thabhairt do sna muca = áithmhéala (áiféala).

SCRUPALACH — Fear scrupalach = go luighfeadh aon droch-
ní a dheinfeadh sé ar a choinsias.

SCRUTHÚIL — Fear (nó capall) scruthúil = maith mór:
go mbéadh toirt mhaith ann. Nílim ró-scruthúil im póca,
im shláinte: nílim ró-scruthúil i gcóir na bliana = gan
bheith acfuinneach láidir: bheith gan seift.

SCRUTHUÍOCHT — Níl aon scruthuíocht ionam = toirt, ac-
fuinn: me bheith lag im chorp nó im póca.

SCUABACH — Lá scuabach = lá go mbéadh anam na gaoithe
ann go maith. Bíon a leithéid i gceist tímpal na Márta go
maith. Tá an fhairrge scuabach = suaite, corruithe: séidhte:
ag imeacht le fuinneamh is faor.

SCUABAIM — Tá an tír scuabtha (scuapa) amach ó
dhaoine = na daoine bailithe amach aisti glan.

SCUAIBÍN — Úirlis a bhíon aca ins na siopaithe ag tómhas
an phlúir nó an tsiúicre.

SCUAN — Tháinig an scuan isteach go lán-deithiniseach
(deabhfarach) = traen.

SCÚBHACHÁN — Bainean an plána scúbhacháin anuas den
adhmad = blúirí adhmaid a bhíon ana-ana-thanuídhe ar fad.
Ní slisní bágúin a fuaireas dom breicfeasta ach scúbhacháin
go n-íosfainn leath-acra díobh. Scúbhacháin phrátaí = an
sceannach: na rudaí a faghtar leis na prátaí a scúbha.
Thabharfá scúbhacháin ar na blúirí beaga a bhainean an tuagh
anuas ach iad a bheith ana-thanuí. Deinean an t-inneal
scúbhacháin de sna turnaipí. Scúbhacháin iongan = scúbha
iongan. Tá scúbhacháin ar m'ingine.

SCÚBHAIM — Bhí sé ag scúbha prátaí = ag baint an chroicin
díobh. Bhíos ag scúbha na bhfiacal chuige = á nochta. Scúbhaigh
amach na cártaí = dein amach iad go tiubh tapaidh. Tán tu
scúbhaite anuas de sna cnámha chun na Gaoluinne = gach
blúire den bhfeóil imithe dhíot chúichi, le dúil ínti. Táim
scúbhaite chun oibre = dian, scannruithe. Tá sí scúbhaite
anuas de sna cnámha ag an bhfoghluim, ag éinní. Tháinig
scúbha fairrge fén naomhóig agus thóg chun siúil í; léim sí
le bár srutha = tonn a phreaban isteach go h-oban is a ghlanan
gach ní chun bóthair. Ní h-aon mhaith dhuit bheith ag scúbha
t'fhiacla chun Gaoluinne mar ná tógfá (ná foghlumófá) go
deó í — sé sin, le dúil ínti. Tháinig scúbha aníos orm a
fhliuch mo bhróga. Táim ag scúbha an airgid, nó éinní, liom =
ag baint an chroicin de, ag imeacht tríd, á chur díom. Ná
bí ag scúbha t'fhiacla chun an chíste mar ní bhfuighir aon phioc de.
Tá pláitín scúbhaite air = cloigean maol. Tá scúbha orm
chun na Gaoluinne = me bheith ana-dhúlmhar, ana-dhúlmharach,

ínti. Ná bí ag scúbha geaitirí duit héinig = gnó bog díomh-
aoín sa tsiúl agat: ag tógaint an tsaoil go breá bog.
Tá sé scúbhaite i ndiaidh an tobac. Ní bhfuaireas ach tae
scúbhaite = lom: tae gan faic eile: nó tae is arán tur —
dréir an méid scúbha a deinfí. Bhí sí ag scúbha a cuid
gruaige siar = á chur siar, á scaoile, á chíora siar. Táimíd
ag scúbha go tiubh ár gcúil bhreá phrátaí = ag ithe, ag ídeach.
Cuirean an bh ana-shrónú i bhfeidhm ar an ú.

SCUDAL — Feic leat scodal. Nách gránna an scudal
fir é! = fear caol sliastach, fear mór lom nea'-chórach.

SCUN-SCAN — Tá sé marbh scun scan, nó scun scan amach
= marbh amach is amach, chó marbh is is féidir leis a bheith.
Tá an lá againn oraibh scun scan = go fairsing. Chríochnuíos
an ceacht scun scan (amach) laistig den am = gach blúire de.
Tá an tae imithe scun scan ort, nó uait — do phléasc an
cupán. Thóg £100 an tig scun scan = gach órlach den dtig.
Thóg an tig an £100 scun scan = gach pingin de. Táim scun
scan gan aon éisteacht = gan aon phioc den éisteacht agam.
Tá mo bhróga imithe scun scan = imithe ar fad: i slí nách
féidir iad a dheisiú ná faic.

SCUR — Ní bheidh aon scur ceart orainn go mbeidh an
scrúdú dinn = aon tsaoire cheart ón obair. Níl aon scur
ar an snaidhm = níl aon scaoile, aon réiteach. Níl aon scur
ar an dtuisle sin ach é scaoile amach den adhmad leis an
gcasúr ladhaire.

SEABHAIR — Níl aon tseabhair agam sa nGaoluinn, i
dtobac = dúil.

SEABHRACH — Tá an sean-fhear go seabhrach = go h-anamúil,
meidhreach, cruaidh, breá, fuinniúil. Deirtear é le h-éinne a
bhéadh cruaidh tapaidh éascaidh. Bhí an leanbh breóite indé ach
tá sé go seabhrach indiubh. Tán tu ag féachaint go breá
seabhrach indiubh = go maith, anamúil: go deigh-chroicin is go
galánta is go glan deighéadaigh. Tá an sicín óg go seabhrach
tréis teacht amach as an ubh, nó as corcán uisce.

SEACHNUIGHIM — Seachain sa cheann me = ná buail sa
cheann me; nó ná buail i slí a ghortóch me.

SEACHRÁN — Tá Tomás sa tseachrán, ar an seachrán,
imithe ar an seachrán, imithe chun seachráin = amú, as an slí
cheart-ag an ól, cig. Tá an post (na litreacha) imithe chun
seachráin anois: níl sé ag rith i n-aochor.

SEACHT — Tá pian im cheann agus an goile bun ós cionn
agam agus seacht máchailí eile = mórán eile de sna gearánta.
Ba dhóigh leat go raibh seacht máchailí an tslé, seacht gcúraimí
an tslé, air = mórán máchailí nó cúraimí. Tá na seacht
dteangcacha aige-siúd = mórán teangcacha (teanngcacha).
Ní deirimíd an focal san ach uair má seacht: ní théighim amach
ach uair má seacht = uair fhánach.

SEADÁLAIM — Tá an chos ag seadáil braoin gach aon lá
is gan aon chneasú ag teacht (ag dul) uirthi = í ag séide, ag
scaoilte, an bhraoin amach aisti. Tá an fhairrge ag seadáil
sáile i n-airde pa spéir. Tá seadáil mhaith ghaoithe ann
anois = séide maith, siolla maith láidir.

SEALBHUIGHIM — Tá an bás ag sealbhú ionnat = ag fáilt
greama ort. Ní shealbhuíon tu an focal i gceart fós = níl sé
sealbhuithe i gceart agat: níl an greim ceart agat air ná
an tuiscint cheart ann. Níl an talamh sealbhuithe go ceart
agam = níl seilbh cheart agam air.

SEALGAIRE — Duine a bhíon sa tseilg; bíon mear
fuinniúil fuadrach: agus sealgaire seadh gach éinne a chuirean
crúca i rud éigint chun é thabhairt abhaile leis.

SÉALUIGHIM — Tá an lá séaluithe leis = imithe, caite,
tugtha. Tá an samhra ag séalú uainn (nó tharainn) is an
fóghmhar ag teacht. Tá an tseana-bhean ag séalú léi = ag
imeacht, ag fáil bháis. Tá sí séaluithe léi, beanacht Dé le
n-a h-anam = an dé imithe aisti.

SEAMA — Cuir uait na seamana cainnte sin. Feic leat
rithe-seama, nó ruithe-seama. Seama seadh é seo — níl an
coirce bainte againn fós, a chroidhe, agus bheidh an bháisteach
ann feasta, agus lobhfaidh sé is n'fheadar cad a dheinfimíd.
Bíon an ruithe-seama ana-thapaidh. Seamana magaidh =
cainnt den tsaghas so thuas ach í magúil.

SEAMALASC — Tá an tae, an bainne, na prátaí, 'na
seamalasc = fuar, nó suas le bheith fuar, an teas imithe
asta tréis bheith te nó beirithe.

SEAMRÓG — Tá seamróg na gceithre gcluas agat = an
t-ádh a bheith ort, nó agat.

SEÁN — Lá tSin Seáin "an lá is sia sa mbliain."

SEANA-BHEIRITHE — Tá na prátaí seana-bheirithe = ró-
bheirithe, beirithe le fada. Tá seana-thaithí agam ar mo
chéird = le fada. Tá an obair seana-dhéanta agam, agus
mar sin díobh. Éist do sheana-phus — cuirean "seata"
breis tarcuisne leis an bhfocal "pus."

SEANA-BHLAS — Bhí seana-bhlas orm liom héinig i dtaobh é
rá = mí-bhaochas. Ní bhfuaireas an blas ceart orm héinig dá
bharra. Tá seana-bhlas agam ort = gan me bheith sásta ná
baoch díot.

SEANA-BHRÓG — Ná téir chun seana-bhróg ar an scéal =
dul ró-fhada air: ná bí á dhéanamh ró-fhada: nó, ná bí ag
cur síos air i gcómhnuí i slí go mbéadh sé caithte amach ar
nós seana-bhróige. Téir isteach go dtí Séamas ag lorg
casúir uaidh. Ach! ní maith liom dul chun seana-bhróg air:
fuaireas é seo is é sin is é siúd uaidh le déanaighe, agus ní
maith liom dul ró-fhada (dul chun seana-bhróg) ar an gcúrsa,
nó leis an gcúrsa.

SEANA-CHRÍONA — Bíon duine óg seana-chríona nuair
a bhíon sé ró-ghasta ró-ghlic dá aois.

SÉANAIM — Caithfar an siúicre a shéana anois mar tá
sé ró-dhaor = fanacht amach uaidh: druim lámha a thabhairt
dó. Nuair a casadh orm sa tsráid é do shéan sé me = níor
leig sé air gur aithin sé me ná go raibh aithne aige orm.

SEANA-LÁMH — Seana-lámh ar (nó ins) an obair sin seadh
mise = ana-thaithí agam uirthi: me bheith i bhfad ínti, agus ag
gabháilt di. Táim im sheana-láimh ar an bpeann d'oibriú.

SEANAPHUÍDHEACH — Nó seanafuíach. Feic bó.

SÉANAS — Tá séanas it' fhiacla = iad a bheith scagaithe:
slí mhór idir na fiacla tosaigh. Tá séanas 'na bhéal = mannt
nó poll a bheith ins na beóla: iad a bheith scagtha thuas is
thíos: nó, thuas nó thíos.

SEANDRAOI — Seanndraoi a deirtear. Conus tá an
duine óg? Tá sé (nó sí) 'na sheanndraoi ('na seanndraoi) =
bheith níos géire ná a aois (a h-aois), bheith gasta glic is aighneas
géarchúiseach sa tsiúl roim aois.

SEAN-DUINE — Bíon duine 'na shean-duine nuair a bhíon
sé críona go maith, nó nuair a bhíon sé (má tá sé óg) ró-
ghéar dá aois. Sé is sine is is críne. Tá "duine aosta"
níos buige.

SEANMÓINÍ — Is breá an seanmóiní an t-ath. Seán.

SEANNDA — Tá an fear, an t-adhmad, an t-éadach, an
t-ím, seannda críona. Tá an naomhóg aosta nó seannda nó
críona. Feic friseáilte.

SEANNRACHT — Bhí an focal san ag imeacht sa tseannracht,
insa tseannracht = sa tsean-aimsir, i n-allód, fadó fadó.

SEANNTÁN — Seanntán féir = tig stáin chun féir. Thóga-
mair seanntán adhmaid chun iasc a leasú.

SEANS — N'fheadar an dtiocfaidh liom na muca a dhíol
ar an aonach ach raghad sa tseans leótha = féachfadh cad é an
tseans a bheidh agam. Ní bhíon aon tseans liom, nó orm = ádh:
an ainise a bhíon orm. Bhí ana-sheans liom mar fuaireas
púnt caillte. Beidh airgead agam ag teacht abhaile dréir
an tseans a bheidh liom ar an aonach. Níl aon tseans agam
ar an obair sin a sheasamh = níl aon chosúlacht go dtiocfaidh
liom é sheasamh. Is maith an seans a bhí againn agus an lá
breá do bhuala linn ar an mbóthar. Chuas isteach sa tig sa
tseans go bhfuighinn deoch. Níor bhuail aon tseans liom
indiubh = ádh. Fuaireas ana-sheans nár bádhadh me = bhí an
t-ádh liom go maith nár deineadh: ní raibh ann ach gur threabhas

(gur thánag as). Chuas san arm ar mo sheans = gan fhios
agam conus eireóch liom. Ní chuirfeadh Éire i dtreó
aon tseansa me = sa mball go mbuailfeadh aon tseans
liom. Níor theicheas nuair a bhí an tóir dian, ach
d'fhanas (chuas) sa tseans leótha = thógas mo sheans leótha.
Dá dtabharfaí an seans dom do dheinfinn raic ort = an
cothrom. Níl aon tseans air go dtógfad an scrúdú mar
táim ró-lag. Níl agat ach lag-sheans teacht as an mbreói-
teacht. Nuair a gheóbhair an seans tóg é.

SÉANS — Dheineamair ana-shéans den gcéad ghluaisteán a
tháinig an treó = naith: thógamair ana-cheann do.

SÉANTACH — Má dheinis rud as an slí héin nílean tu
séantach ann = nílean tu á rá nár dheinis é; tán tu admhálach
ann. Is minic a gheall Seán Buidhe rud d'Éirin agus gur
chuaidh sé séantach ann = nár choimeád sé a gheall. Thug a
airgead do B is chuaidh B séantach ann = dúbhairt nár tugadh
dhó é. Cuireadh an cúrsa im leith (orm) ach chuas séantach ann
= dúbhart ná rabhas cionntach ann. Ná bí ag dul séantach
ins na fallaí a leaga mar bhíos ag féachaint ort.

SEARBH — Tae shearbh = gan siúicre. Chó searbh leis an
searbhán guirt — plannda searbh é sin.

SEARRAIM — Chaitheas searra a bhaint as mo shúile chun
an cló mion a léigheamh = iad d'oscailt breis. Bhain an
radharc searra as na súile againn le h-úntas.

SEARÚS — Tá searús agam ort = leamhas, seana-bhlas: ní
thaithníon tu liom. Fuair an máistir searús orm bíodh nár
thugas a chúis dó = tháinig seana-bhlas aige orm: míothaith-
neamh. Ní bhfuaireas uatha ach an searús = chainnt shearbh.
Ní gá dhuit dul chun searúis ar an gcainnt, ar an scéal =
eiríghe chun searúis, chun bheith searbh. Chuaidh an t-aighneas chun
searúis eadrain.

SEASUIGHIM — Táimíd ag seasamh ort = ag braith ort:
tá ár seasamh ort. Bhí sí ag seasamh suas as Phádraig á
rá go raibh sé go tréan chun Gaoluinne = ag seasamh suas 'na
pháirt. Sheasuíos m'fhocal = sheasuíos lem fhocal: choimeádas

m'fhocal: choimeádas lem fhocal: choinníos (choinnigheas)
m 'fhocal, nó lem fhocal. An seasóidh an lá? = an bhfanfaidh
breá, cig.? Níl aon airgead agam i láthair na h-uaire ach
seasód duit ar a ball nuair a bheidh agam = tabharfad duit.
Thugas ana-sheasamh uaim sa gcomórtas = ana-chaitheamh.
Thug na bróga so ana-sheasamh uatha = ana-thriail: ana-
thabhairt: caitheamh maith. Seasóidh an fheirg orm go h-oíche
= fanfaidh. Sheasóch gach focal leat = gach focal a déarfá
dh fhéadfaí é bhreaca síos ar pháipéar: bhéadh sé cruinn ceart
is níor ghá é athrú. Bhíomair ag obair faid a sheasaimh an
solus. Ba cheart seasamh suas dom is me chosaint. Ná
bac éinne ná fuil seasamh a chirt ann = ná fuil ann a cheart a
sheasamh, a éileamh. Sheasaimh Liam deoch dhom = thug. Fear
deigh-sheasaimh = a choimeádan é héinig díreach. Bhí seasamh
na radharc nuair a bhuail sé isteach tréis an taidhbhse (taidhse)
a dh fheiscint = iad ar leatha is cló an úntais nó na h-alltachta
ionnta. Sheasaimh an lá amach = d'fhan go maith go deire
thiar.

SEASUITHEACH — Aimsir sheasuitheach = aimsir a sheasuíon
mar a bhíon sí-ach is leis an aimsir bhreá is mó a deirtear é.

SÉIDEÁN — Tá gainimh shéideáin is fairrge cháiteach ag
imeacht = gainimh shéidhte: gainimh a bhíon sa tsiúl san aer.
Feic séidim.

SÉIDEÁNACH — Tá an lá ana-shéideánach = lá go mbéadh
scoth-ghaoth mhaith, gála maith gaoithe, séide maith gaoithe, ag
imeacht.

SÉIDEÓG — Tabhair séideóg don dteine = séide maith
den anáil. Tá séideóg bheag ghaoithe ag imeacht = séide
beag, puth beag. Thabharfá séideóg ar an bpléasc a dhein-
feadh fraoch nó rud mar sin sa teine.

SÉIDFUÍL — Séidean an rón amach as a shróin nuair a
thagan sé aníos. Sin séidfuíl = séide anuas nó amach tríd
an sróin. Bhí an t-iasc ag séidfuíl = glór a dheinid nuair a
mhúchaid. Bíon an capall ag séidfuíl, leis, anuas trí n-a
shróin. Chrom an máistir ar shéidfuíl mar níor thaithn mo
chainnt leis.

SÉIDIM — Tá an chneadh ag séide braoin = ag seadáil.
Bhíomair ag séide púdair fén dtig = ag cur an phúdair ag
obair ar an dtig. Ubh séidhte = ubh go mbéadh an bia séite
amach as. Séideán = fearras chun an bia a shéide amach as.
Shéid sé a shrón = dhein í ghlana leis an salachar a shéide anuas
tríthi. Ní féidir liom boga ná séide a bhaint as an gceacht,
as éinní = sá, corruighe. Dá mbeifá ag séide go dtí go
mbéadh an t-anam séite asat ní dh'fhéadfá an teine a lasa.
Séidfidh (séiti) sé anocht = beidh gaoth ann. Séidfidh an oíche.
Shéid an oíche aréir ar ghála is ar bháistigh = tháinig gála is
báisteach as an séide. Táim séite leis an ocras = gan aon
anam ná fuinneamh fágtha ionnam: tuitithe, tráighte. Tá an
leath-scéal san séite amach fadó riamh = caite, pé cómhacht a
bhí ann séite amach as. Tá na gais ag séide aníos (tríd an
gcré) go tiubh = ag borra. Táim ana-shéite suas ó bheith ag
rith, ag an slaghdán = easba anála orm, nó cuma atuithe orm.
bhíos ag séide na teine. Tá an fear san ana-shéite = bolg
mór air (nó aige), cig., nó cló atuithe air ar aon tsaghas slí.
Tá sé séite sa cheann, ins na cneatha (cinneacha).

SEIFT — Níl aon tseift agam chun na Gaoluinne a dh'fhogh-
luim mar bím ró-ghnóthach = cothrom, seans. Níor chuas ann
cheal seifte = cheal slí, cheal caoi. Sin é an ceal seifte a
bhí orm ceal pinn (chun litir a scríobh). D'imreas seift ar
an ndochtúir = cleas, slí. Is maith an tseift stoc ar aonach
chun airgead a dhéanamh = slí. Má tá aon tseift id chroidhe
chun púnt a sholáthar dom múscail dom í. Níl aon tseif-
teana againn = slite, bóithre, pleanana, cleasa: nó slite
chun airgead a dhéanamh: rudaí a dheinfeadh airgead.

SEIFTÍGHIM — Bhíomair ag seiftiú suas do sna stróin-
séirithe = ag socrú, ag ullmhú suas fé n-a mbrághaid: ag
cur rudaí i dtreó dhóibh. Táimíd ag seiftiú (suas) roimis
an sagart; fé bhráid, nó i gcóir, an tsagairt; nó don
sagart.

SEILBH — An tseilbh an teideal is treise. Tá an fear
bocht ar sheilbh an bháis = crúcaí an bháis greamaithe ann.
Táim-se i seilbh na cainnte is ná bí ag teacht treasa orm
= agam-sa atá an chainnt á dhéanamh. Seilbh shlán = iomlán.

SEILE — Bhíodar ag caitheamh seilí ar a chéile. Caith do
sheile thairis sin-thairis a láimh = cainnt a déarfadh duine a
bhéadh ag spreaga beirt bhuachailí chun bruighne.

SEILG — Dheineamair seilg mhaith indé = mharuíomair
mórán éisc, nó mórán d'éinní. Nó déarfadh bacach an mhála
a leithéid dá mbéadh cuid mhaith soláthruithe aige, nó daoine
a raghadh amach ag bailiú airgid. Cáil an tseilg tréis an
lae? Níl a dhath ann = níl aon faic againn.

SÉILTHEÁN — Tá séiltheán maith gearrtha isteach sa talamh
ag uisce an tslé = riasta, slí. Bhíon séiltheáin bheaga ar an
mbóthar ag an mbáistigh = slite beaga. Tá séiltheán uisce
ag imeacht siar an bóthar = sruth. Níl aon tobar uisce ná
go bhfuil séiltheán uisce ag imeacht uaidh = stríoca caol
uisce, nó an riasta caol fada go raibh uisce ann, nó go
bhféadfadh uisce bheith ann.

SÉILTHEÁNACH — Nách é an séiltheánach é! = duine caol
fada gan puínn feóla air.

SÉIMH — Bé an coga séimh díbh é = coga deas cneasta, coga
a thug airgead is compórd díbh.

SEIRBHÍS — Tóg an peann agus bé go ndeinfidh sí seirbhís
duit = maitheas, áis.

SÉIRSE — Bhíodar ag obair ar séirse, nó ar a séirsín
díchil = ar a ndícheal, ar a míle dícheal. Bhíos ar séirse ag
teacht suas libh bhí an siúl chó géar san agaibh = ar mo dhícheal.

SEISREACH — Raghainn leat dá mbéadh an tseisreach ar an
bhfód agam = dheinfinn iad do scur ón dtreabha: raghainn
leat pé cur-isteach a dheinfeadh sé orm.

SEITHE — Níl úmpar na seithe ann = tá sé ana-lag.

SEÓ — Is úntach an fear thu chun seóig = chun spóirt is
magaidh. Dubhart an focal leath 'na sheó ('na shó a deirtear)
is leath dáríribh = leath 'na mhaga. Bhí seó an domhain againn
ar Éamon. Tá seó cainnte agat = ana-chuid, uathbhás. Tá
seó ólta agam ó mhaidin. Bhain an dochtúir seó fola asam.

SEÓID — Baineadh ana-leaga asam ach níl seóid a bharra
orm = níl faic. Bhfuil aon Ghaoluinn agat? Seóid a bharra.
Níl seóid a bharra sa tig seo ach an folamhas (folúas).

SEÓINÍNTEACHT — Cuir uait an tseóinínteacht agus bí
it 'fhear = bheith id sheóinín (i teóinín a deirtear).

SEÓINSEÁLACH — Siúinseálach a deirtear. Tá an aimsir
ana-shiúinseálach = bheith ana-athruitheach. Tá an lá ag siúin-
seáil, nó ag siúnseáil. Nó siúnseálach.

SEÓLAIM — Níor thuigeas uaidh ach seóla an scéil = bunús:
luighe an scéil. Sheólamair chuin siúil chun an aonaigh =
siúd linn sa tsiúl.

SEÓRAÍ — Bíon seóraí móra ar siúl agat i gcómhnuí =
cainnteana móra ar bheagán gnímh. Is minic a bhí fear i
mbruighin agus mórán seóraí aige ar bheagán maitheasa — á
rá go maróch sé a raibh ann, agus cainnteana mar sin;
cainnteana maithe móra baotha.

SEÓRDÁN — Tá seórdán orm = saghas ceócháin a bhíon
san ucht nó sa scórnaigh: píopaí: fuaim sa scórnaigh,
nuair ná féadfadh duine an anál do tharac ciúin socair.
Tá seórdán ag an bpíp, sá phíp = glór á dhéanamh aici — rud
a bhéadh dá mbéadh sí leath-stopaithe nó uisce ínti: feaduíl
inti. Tá seórdán gaoithe ag teacht isteach tríd an bhfinneóig
= siolla gaoithe, feaduíl ghaoithe: tá feaduíl ghaoithe isteach
tríd an bhfinneóig. Tá seórdán orm de dheascaibh na
treatha = fuaim na gaoithe im píopaí nó im scórnaigh nó
aníos óm ucht. Tá píopaí (nó píopaí seórdáin) orm, nó
ionnam. Tá seórdán agam, tá seórdán im scórnaigh (ó
shlaghdán, cig.). Níl ann ach seórdán báistí = báisteach
bheag mhion.

SEÓRDÁNACH — Tán tu seórdánach go maith. Tá an lá
seórdánach = rud beag fliuch.

SGIORLACH — Ghaibheas treasna tré lár na screallaighe =
áit go mbíon uisce caol i n-abhain nó ag bun faille: bíon
gainimh nó clocha nó gairbhéal ann). Sgiorlach na h-abhan, na
faille.

SGLUGÓG — Bhaineas sclugóg as an gcopán = bolgam.

SIAMSA — Nó simsa. Bhí simsa is spórt is seó againn
aréir = spórt, caitheamh aimsire.

SIANS — Nó séans. Is maith liom glór na ngadhar is
sians na seilge = ceól, binneas. Dheineas ana-shéans de
Sheán a dh'fheiscint ar an árdán = ana-úntas, ana-naith:
thógas ana-cheann do.

SIAR — An raghair go Bleá Cliath amáireach? Ó! bean-
nuím uaim siar é = go deimhin ní raghad. Tá an focal san
ana-fhada siar im cheann, agus ana-mhúchta ann. Nuair a
fuaireas an buille cuireadh bannda (stráice, fáisceán)
treasna siar ar m'éadan. Bhí sé siar go maith san oíche
nuair a bhriseamair suas (nuair a chuireamair na cártaí
uainn) = fada amach go maith. Nó siar amach san oíche.
Bheannuíos uaim siar an leabhar a bhí sé á thairiscint dom =
chuireas uaim é. Chaitheas an copán, an buidéal, siar orm
héinig = dhiúgas é siar isteach im scórnaigh. Beannuím
uaim siar sibh (nó soir nó aon treó eile) = mo bheanacht
chúghaibh sa treó san — pé ball 'na bhfuil sibh. Bhíodar ag
leanúint siar amach ar an áiteamh = ana-fhada: i bhfad. Bé
an cuímhneamh ba shia siar im cheann é. Tá an focal siar go
léir im cheann, chó fada siar nách féidir liom é thabhairt
aniar. Ag dul i bhfeabhas siar (nó síor?) atán tu = i
gcómhnuí. Ag dul i bhfeabhas siar sibh = atán sibh. Leanas
siar amach ar an mbóthar = siar go dtí n-a dheire, nó ana-
fhada siar. Táim anso caite siar sa leabaidh is gan aon
mhaith ionnam. Bhí Máire ag míogarnaigh ar an gcathaoir
agus ar deire thuit a ceann siar léi = siar ar dhruím, nó de
dhruím, na cathaoireach. Tá a cheann siar síos leis is é na
chola. Bhí an bhanaltra ag cur na purgóide siar orm = ag
cur orm í thógaint. Tá an fear bocht san siar as an saol =
iarsma den tsean-aimsir seadh é: níl sé ar chómh-imeacht
leis an saol atá anois ann. Tá sé chó maith dhúinn gan bheith
siar ná aniar leis an scéal (leis an ngnó, leis an gcúrsa, le
h-éinní) ach gnó glan a dhéanamh de = gan bheith ag gíotáil air
ach é chríochnú amach. Ní fearra dhom bheith siar is aniar leis
an gceacht ach é chríochnú amach d'aon scríb amháin. Ní bhead
siar ná aniar leis ach -. Táim ag dul siar im ghoile = mo

ghoile ag imeacht uaim. Tá an bhó ag dul siar 'na cuid
bainne. Má thagan tu isteach anso nuair a bhead san obair
cuirfidh tu siar ar mo ghnó me, nó im ghnó. Táim siar go
maith (im shláinte, im ghnó, ar aon tsaghas slí) ag an mbreói-
teacht. Cheangluíos an t-aprún siar fém chom. Ní fearra
bheith siar is aniar go deó leis an droch-scéal san = ag tarac
chúghat i gcómhnuí ar an ndroch-scéal céadna san. Bhí sí ag
imeacht is ribíní siar léi (ag an ngaoith). Tá an abairt sin
siar agat = spalla éigint aisti: gan bheith chó fada is ba
cheart di a bheith. Cur-siar ar na prátaí seadh gan a ndóthin
gas bheith ortha: ar an iascaire seadh gan a cheart fearrais
aige: ana-chur-siar ar éinne sead ceal misnigh = rud a
choimeádfadh siar é: a choimeádfadh (siar) é ón bhfeabhas
ceart, ón bhfeabhas a bhéadh i gceist muna mbéadh an chúis sin.
Cur-siar orm agus ar mo ghnó seadh gan me bheith ar fóghnamh.
Tairig do chosa siar ón dteine. An té a bhíon 'na roilleán
bíon sé siar as éifeacht, i n-éifeacht = gearra, gan a cheart
di aige. Tá an bhó siar 'na cuid bainne indiu pé rud atá
uirthi. Táim siar sa tsaol = bocht: gan eiríghe an tsaoil
liom. An focal atá ráite is deacair é tharac aniar = é
chasa: é chur ar neamh-ní. Táid ana-shiar as an saol = an
saol bheith ag dul 'na gcoinnibh go mór (nó feic an abairt
den tsaghas céadna thuas).

SIC-BHEIRITHE — Tá tá prátaí, an fheóil, sic-bheirithe agat
= seana-bheirithe, ró-bheirithe, beirithe an iomarca: beirithe
amach is amach.

SICIDIÚIR — Tá mo bhean 'na sicidiúir sa chúinne (in sa
gcúinne) agam = suarach, gan mhaith, gan sláinte. Tugtar
ar gach saghas ainmhí é, agus is féidir leis bheith 'na shicidiúir
ach é bheith gan mhaith, gan fuinneamh, agus é bheith beó. Tá na
bláthana a chuireas 'na sicidiúirí = gan neart ionnta ná fás
ná borra fútha.

SÍFIREÓIR — Is éachtach an sífireóir, an sífireóir duine,
thu = mion-chúntaisí agat ar mhórán rudaí, nó cúntaisí agat
ar a lán mion-rudaí, agus gan aon ana-éifeacht le mórán
den eólas. Tá sífireóir ar an mbaile seo go bhfuil cuímhne
riamh aige = seana-chúntaisí, seana-scéala, seana-chuímhne
aige ar mhórán nithe: bhéadh fhios aige an gaol a bhéadh idir

na daoine: cathain a thárlaigh so súd is súd is so agus gach
aon ní mar sin: abróch leat gach ar thuit amach leath-bhliain ó
shoin, nó fiche bliain.

SÍFIREÓIREACHT — Ní gá dhuit dul chun sífireóireachta
ar fad ar an scéal = bheith ag dul isteach ró-mhion ann. Tán
tu ag déanamh an iomarca sífireóireachta ar an gcúrsa =
ag tabhairt an iomarca de sna mion-rudaí ar barra.
Bhíomair i bhfad ag sífireóireacht ar conus a bhí cúrsaí an
airgid eadrainn = ag tabhairt na gcúntaisí chun cinn: á
phlé cathain a díoladh é seo is é sin, cad a fuaireas uaidh, cad
a fuair seisean uaim, agus mar sin tríd síos go mion
cruínn. Ag sífireóireacht tímpal an airgid = ag scrúdú
mórán póirsí tímpal air. Is mó uair an chluig a thugas
féinig is Tomás ag sífireóireacht ar an nGaoluinn, ar na
focla = á shocrú cad ba chiall leis na focla agus conus a
chuirfá ag obair iad is á mion-scrúdú. Cuir uait do chuid
sífireóireachta a bhainean leis an seana-shaol.

SILIM — Tá an coirce silte cheal é bhaint = na gráinniacha
tuitithe ar an dtalamh. Shileadar a gcuid uisce le sceimhle is
scannra. Tá an coirce ag sile: tá sé ana-shilte; tá
mór-chuid de silte. Mar an gcéadna, tá sé ana-luighte
(ag an mbáistigh, cig.). Tá an gráinne silte as. Táim
silte ag an ocras = tuitithe, imithe, an fuinneamh imithe
asam. Nuair a thána isteach ón mbáistigh bhíos as an sile
maol-bháite (nó bhíos maol-bháite) = me bheith ana-fhliuch:
bhíos sa tsile. Tá mo lámh ar sile síos liom le seachtain
toisc í bheith gortuithe. Tá sile ag teacht as mo shróin le
slaghdán, de dheascaibh slaghdáin = tá sí ag sile. Bhí an sile
as mo chuid éadaigh, as mo shróin = an t-uisce ag sile asta
(síos). Bhíos ag sile alluis = á chur go tiubh: an t-allus
bheith liom. Tá a ceann ar sile anuas — gé a bhí ar crocha.

SILÍN — Táid 'na silíní searbha agam = rudaí go bhfuil ana-
dhúil agam ionnta ach nách féidir liom teacht ortha. Sé
dálta an mhada rua is na silíní agat é = an rud nách féidir
teacht tímpal air a cháine. "Silíní searbha," arsan mada
rua.

SÍN — Níl aon tsín is measa ná an sioc (= droch-aimsir),

ach buadhan an tsíor-bháisteach air. Is éachtach an tsín báistí í
= báisteach throm, nó báisteach is gaoth. Is eaglach an tsín í
= sín a chuirfeadh eagla ort. Dún an fhinneóg: tá sí ag
tarac na síne isteach ón spéir = gaoth is báisteach: sneachta.
Níl aon tsín is fuaire ná an sioc. Má tá droch-fhalla i
dtig bíon sé ag tarac na síne isteach, leis.

SINE — Sine seáin = an rud beag a bhíon le feiscint thiar
i scórnaigh duine: bíon ar sile anuas ón gcarabhat (carbal).
Tá an tsine seáin atuithe anuas ar an dteagain agam thiar
i mbéal mo scórnaighe.

SÍNEÁIL — Díon seómra: nó, falla adhmaid idir dhá
sheómra.

SÍNIM — Níl síne ná seáine á dhéanamh agam an aimsir
seo = níl faic. Táim sínte is seáinte mo dhóthin = strus mo
dhóithínt oibre orm, is é am thraocha go maith. Shíneas an bata
go teann te leis an asal nuair a tháinig an stailc ann = an
bata a chur na luighe go dóite air. Ba bheag nár shíneas an
bata le cliatháin na bó. Sín an bata leis an ndial agus
pleannc an droch-mhúine as.

SÍNSEARACHT — Tá an Ghaoluinn fé dhroch-mheas le sín-
searacht = le fada fada: le fada bhlianta, tamal fada
bhlianta (de bhlianta). Níl aon ana-shínsearacht ag baint lem
chine = nílid , ann ana-fhada. Gustal gan sínsearacht ní
fuirist é dh'úmpar.

SÍOB — Thug sé síob 'on mbaile dhom = marcuíocht. An
mbeidh síob agat?

SIOBHÁN — Siobháinín an chlúimh = Seáinín an chlúimh: péist
a bhíon ag imeacht is clúmh dubh air. Siobháinín buídhe = éan
go mbíon a bhurlach (brollach) buidhe.

SIOC — Dhein sé sioc aréir. Tá ana-shioc déanta aige.
aimsir sheacúil í seo.

SÍOCHÁIN — Thánadar chun síochána le chéilig is bhí triúr
ón dtaobh ar láthair na síochána. Nuair a bhí a shíocháin

déanta le Dia aige fuair sé bás. Ní mór dom dul 'on
tséipéal (sáipéal a deirtear) chun m'anam a dhéanamh is
síocháin le Dia = mo chúntaisí a shocrú le Dia is maitheamh-
nachas a dh'fháil im peacaí (mathúnachas).

SIODAR — Siodar-ghaoth = gaoth cuíbhsach láidir. Is mór
an tsiodar-ghaoth atá ann ó mhaidin = é ag séide ceart go
leór. Ag eiriú chun siodar-ghaoithe atá sé.

SIOLG — Bím ag siolg go minic = ceal a bheith orm.

SIOLGAIR — Táid siolgair go maith = ana-olc as.

SIOLGAIRE — Duine a bhíon siolgair: go mbíon ganntar
air. Siolgaire bocht annróach ocrach = go mbíon easba air.
Siolgaire, leis = duine stuamdha seasamhach ríghin, agus
bíthear á phlé cioca is fearr é nó an sealgaire.

SIOLGAIREACHT — Feic siolgaire. Táim ag siolgaireacht
le seachtain 'e cheal aon bhlúire tobac, nó éinní — tae nó faic
= ag imeacht fé ghanntar. Nuair a bhíon duine ar dhroch-
bhia bíon sé ag siolgaireacht — é sin nó an bia bheith gann.

SIOLLA — Tá ana-shiolla aighnis fút = ana-chuid: ana-
imeacht: ana-fhlúirse. Siolla, leis = scríb cheóil. Tá
siolla maith fútha ó mhaidin = géar-imeacht — cainnte nó
oibre: táid ag imeacht nó ag obair nó ag cainnt go tiubh:
ba dhóigh leat ortha go rabhadar cruadhógach. Is éachtach an
tsiollaireacht chainnte atá aca = cainnt thiubh, nó cainnt
mhear gan aon stad. Bhí ana-shiolla cainnte fén mbacach =
ana-ruith.

SIOLLAIREACHT — Nílean tu ach ag siollaireacht gan
éifeacht = ag stealla amach na cainnte go tiubh te gan aon
stad ná laga do theacht ort. Bíon siolla cainnte fé n-a
leithéid is is siollaire é héinig. Feic siolla.

SIOLLÁN — Chuirfeadh sé an siolán fúm dá bhfuigheadh sé
an cothrom chuige = an córda a chrochan na daoine: chrochfadh
sé me: shocróch sé liom.

SÍOLMHACH — Nára maith a raghaidh do shíolmhach = go dtéighidh
do shíolmhach go h-olc — sé sin do shliocht, do chlann, na daoine
a thiocfaidh id dhiaidh.

SÍOLRUIGHIM — Níl aon mhaith ionnam chun prátaí ná éinní
a shíolrú = a chur ag fás: a chur ag dul i líonmhaireacht.
Tá na préacháin ag síolrú go tiubh toisc gan na gunnaí bheith
ann = ag dul i líonmhaireacht.

SÍOLUIGHIM — Níl Éire ag síolú chuige (= i n-aochor) an
aimsir seo, ach tá síol na h-Éirean ag síolú i n-áiteana
eile. Tá na coiníní ag síolú go tiubh ar a shon go mbítear á
marú. Feic síolruighim. Tá an Fhrainnc ag síolú 'e bhreis
ar Shasana = ag dul i líonmhaireacht. Bhíon gach iasc ag
síolú gach bliain = breis do theacht ortha.

SÍOMÁDUIDHE — Duine neamh-anamúil chun gnótha, nó
chun éinní: duine mall: ní thuitfeadh aon obair leis. Ní
bheidh éinní scríobhtha agat go deó, a shíomáduí.

SÍOMÁDUÍOCHT — Ní ag obair a bhíon tu ach ag síomáduíocht
= ag obair go neamh-anamúil, go mall dúr. Bhíos ag síomá-
duíocht liom ar scoil = ag gluaiseacht go mall ríghin. Ag
síomáduíocht ó scoil = ag éaló, agus gan sa tsiúl ach marbh-
ghnó (mara-ghnó) de shaghas éigint — bheith caite cois claidhe nó
cúrsa éigint eile gan anam.

SÍON — Thána ó thaobh na síne go taobh na fothana = an
taobh go mbíon an bháisteach is an ghaoth is an sneachta.

SIOPA — Nuair a bhíos ag cur Eibhlín go dtí an gclochar
thugas isteach 'on mbaile mór í is thairigíos tríd an siopa í =
fuaireas sa tsiopa gach ball éadaigh di is gach ní a theastuigh
uaithi: gach ní a dh'fháilt nua di. Níor mhaith liom duine a
tharac tríd an siopa anois mar tá na h-earraí ró-dhaor. Tá
sé de chuma ort gur tairigíodh tríd an siopa thu indé tán
tu chó galánta san.

SÍOR — Ag dul i bhfeabhas síor me, ag dul i bhfeabhas síor
atáim = i gcómhnuí. Feic siar.

SÍORUÍOCHT — Is anamh a thagan éinne thar n-ais ón síor-
uíocht = ón saol eile. Táim ag treabha (liom) ar an síoruíocht
= ar an mbás, ag déanamh ar an mbás. Tá Dia ann an
uile shíoruíocht roimis an uile shaol = chó fada is atá fada
ann: níos fuide ná mar a dh'fhéadfá a thuiscint.

SÍOS — Fuair na prátaí ana-bhrise síos aréir ón ngaoith =
deineadh iad do bhrise síos go mór. Tógan sé rógaire chun
rógaire eile a chur síos = a shárú, greim a dh'fháilt air, an
lá a dh'fháilt air. Táimíd ag dul síos san imirt is caith-
fimíd tabhairt suas = tá ag dul ró-dhian orainn, tá an lá á
dh'fháilt orainn: sinne bheith ag cailliúint. Níor chuaidh an
chainnt (nó éinní) síos ró-mhaith liom = níor thaithn go ró-
mhaith liom. Níor chuaidh an fheóil síos go maith liom, ná na
milseáin, mar d'itheas an iomarca díobh = ghoill an fheóil is na
misleáin orm. Bhíos á mhola go bínn is chuaidh san síos go
h-éachtach leis. Bhís a d'iarraidh me chur síos = me ísliú,
mo chreidiúint a bhrise, a dhúbhachtaint. Tá an mála plúir
ana-fhada síos is gan é againn ach seachtain = mór-chuid de
ídithe. Tá sé síos go dtí n-a bhun, beag nách. Tá sé thíos
ar fad, agus sin é an críochnú a théighean ar gach mála =
gan aon faic fágtha ann, é croithte amach. Dá mbéinn
déanach don dtraen ní raghadh sé síos liom i n-aochor. Tá
mo mhisneach síos go maith i ndiubh = íseal, briste. Is minic
síos droch-bhean tíghe — síos ón dteine is ar fuaid na cistine
= deinean sí mórán imeachta ar fuaid na cistine: tógan sí
trí truis chun gnó an t-aon trus amháin ag an ndeigh-bhean
tíghe a dhéanamh. Tá an taobh síos suas den bhfear bocht =
tá sé iompuithe taobh síos suas, bun-ós-cionn-dá ndeinfí
díobháil mhór dhó, a bhean do dh'fháilt bháis, nó aon droch-ní mór.
Táim tríd an dtalamh síos le náire = ana-náire bheith orm:
oiread san go raghainn síos tríd an dtalamh chun me héinig
a chur i bhfolach. Cuir síos do pheacaí = inis iad: tabhair
amach iad — sagart ag éisteacht faoisdine a déarfadh.
Chuaidh mo mhisneach síos nuair a chuala an droch-scéal. Thug na
saighdiúirí an taobh síos suas dom sheómra = gach ní a chur
bun-ós-cionn ann: é réaba. Tá an taobh síos suas dem
sheómra aca. Tá síos suas orm le seachtain = gan an goile
bheith socair agam: an bia a théighean síos tagan sé aníos
aríst: nó cur-amach is buinneach bheith ann i dteannta a
chéile. Tá an dorn prátaí luatha a bhí agam síos go dtí

an gcré ag an sioc, ag an asal = dóighte síos, nó ite síos.
Thugas an taobh síos suas do Shéamas le h-aon bhuille amháin =
leagas é. Scríobh an ceacht go tapaidh is ná bíodh aon tsíos
suas agat leis = gíotáil: bheith suas is anuas leis: gan
bheith ag spreóitseáil air. Ní raibh aon tsíos suas agam leis
an ngnó ach chríochnuíos amach é d'aon scríb amháin. Ní bheidh
aon tsíos suas agam leis an bhfear san = deighleáil, nó
deighleáil ar feadh tamal aimsire.