Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">Éire — Léigheachta ar Stair na hÉireann 1</title><author><name type="main">Pádraig Ó Séaghdha</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">LM035</note>
                         <note type="L">I</note>
                         <note type="B">1924</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2013</date><idno>LM035</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><bibl><title>Éire — Léigheachta ar Stair na hÉireann 1</title><author>Pádraig Ó Séaghdha</author><imprint><publisher>Clódhanna Teo.</publisher><date>1924</date></imprint>
 </bibl></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>ÉIRE.</span></p>
<lb n="2"/>
<lb n="3"/><p><span>LÉIGHEACHTA DO LÉIGH CONÁN MAOL</span>
<lb n="4"/><span>do</span>
<lb n="5"/><span>GHAEDHEALAIBH LONNDAN, 1903-4.</span></p>
<lb n="6"/>
<lb n="7"/><p><span>AN CHÉAD CHEANN.</span></p>
<lb n="8"/>
<lb n="9"/><p><span>TEAMHAIR.</span></p>
<lb n="10"/>
<lb n="11"/><p><span>Tabhairt suas mí-nádúrtha ar dtabhairt suas-na.</span>
<lb n="12"/><span>Ní cosmhail é le tabhairt suas aon aicme eile ar</span>
<lb n="13"/><span>druim an domhain.  Múintear dos gach aicme eile a</span>
<lb n="14"/><span>bheag nó a mhór de stair a dtíre.  Ceileadh orainn-ne</span>
<lb n="15"/><span>ar scoil go raibh tír againn i n-aon-chor, ná go raibh</span>
<lb n="16"/><span>stairidheacht ag baint léi.  Má thárluigh gur chuala-</span>
<lb n="17"/><span>mar cogar amuich nó i mbaile ar imtheachtaibh ár sinn-</span>
<lb n="18"/><span>sear is amhlaidh do chuir ár saghas léighinn ar scoil 'na</span>
<lb n="19"/><span>luighe orainn nách raibh acht amháin cúis náire dhúinn i</span>
<lb n="20"/><span>gcúrsaíbh na ndaoine fiadhaine tháinig romhainn, agus dá</span>
<lb n="21"/><span>dheascaibh gur bh'é ár mbuaic gan cuimhneamh ortha níos</span>
<lb n="22"/><span>mó.</span></p>
<lb n="23"/>
<lb n="24"/><p><span>Tá a rian soin orainn.  Ní fhuil dream daoine le</span>
<lb n="25"/><span>fágháil is aineolaighe ar stair a dtíre 'ná na</span>
<lb n="26"/><span>hÉireannaigh seo le n-ár linn, agus ní 'ghá chasadh leo é,</span>
<lb n="27"/><span>mar ní hortha is cóir an milleán do bheith.</span></p>
<lb n="28"/>
<lb n="29"/><p><span>Fiche bliadhain ó shoin do chuireas romham rud éigin</span>
<lb n="30"/><span>do dhéanamh ar son staire na hÉireann, agus níor bhuail</span>
<lb n="31"/><span>leabhar staire ná scríbhinn umam ó shoin nár léigheas.</span></p>
</div>
<pb n="2"/>
<div><lb n="32"/><p><span>Cheapas fá mar do cheapaim indiu nách raibh sceal na</span>
<lb n="33"/><span>hÉireann curtha le chéile i gceart, mar, gidh go</span>
<lb n="34"/><span>bhfuil adhbhar chum a dhéanta, nách bhfuil an t-adhbhar</span>
<lb n="35"/><span>soin léirighthe ar chuma go dtuigfidhe é gan duadh.</span>
<lb n="36"/><span>Dá réir sin chuireas romham smuitín de'n scéal soin</span>
<lb n="37"/><span>d'innsint go réidh, agus gan fonn orm bheith binn-</span>
<lb n="38"/><span>bhriathrach, acht fá mar d'inneosainn é do dhuine eile</span>
<lb n="39"/><span>cois na teineadh nó ar cliathán cnuic lá gréine.</span>
<lb n="40"/><span>Mheasas leis go bhfuil sé dleaghthach dhom mo smuainte</span>
<lb n="41"/><span>féin do chur sa scéal, agus brígh liom féin do bhaint as.</span>
<lb n="42"/><span>Ní dóich liom go bhfuilim fá chumaoine ag aon úghdar</span>
<lb n="43"/><span>seachas a chéile.  Ní túisce léigheas aon cheann aca 'ná</span>
<lb n="44"/><span>gur chaitheas as mo cheann an chuid dá chainnt nár</span>
<lb n="45"/><span>thaithnigh liom, agus d'fhan an chuid eile dhi im' aigne go</span>
<lb n="46"/><span>dtí so.</span></p>
<lb n="47"/>
<lb n="48"/><p><span>Má bhainim brígh as stair na hÉireann nár bhain</span>
<lb n="49"/><span>daoine eile, má fhéachaim isteach sa stair sin ar mo</span>
<lb n="50"/><span>chuma féin agus mo bharamhail féin do thabhairt uirthi, is i</span>
<lb n="51"/><span>gcomhair stiúrughadh do dhéanamh ar chách é; mar do</span>
<lb n="52"/><span>réir mo thuairim-se tá sé riachtanach ar gach duine do</span>
<lb n="53"/><span>chuirfidh roimis stair na hÉireann do thuigsint tos-</span>
<lb n="54"/><span>nughadh ar dtúis le</span></p>
<lb n="55"/>
<lb n="56"/><p><span>TEAMHAIR,</span></p>
<lb n="57"/>
<lb n="58"/><p><span>mar do b'í cathair na Teamhrach croidhe na</span>
<lb n="59"/><span>hÉireann ins an tsean-aimsir.  Ní raibh lá ná</span>
<lb n="60"/><span>oidhche ar feadh na bliadhna ná go raibh daoine</span>
<lb n="61"/><span>ag imtheacht uaithi nó ag gabháil chuici ar na</span>
<lb n="62"/><span>chúig mbóithribh leathana cruadha glana do shín amach</span>
<lb n="63"/><span>uaithi fá dhéin gach cúinne i nÉirinn.  Bhí longphuirt</span>
<lb n="64"/><span>ríoghamhala eile le n-a linn i nÉirinn mar atá Eamhain</span>
<lb n="65"/><span>Mhacha is Grianán Aileach i nUltaibh, Cruachan Méidhbhe</span>
<lb n="66"/><span>i gConnachtaibh, Dionn Ríogh is Nás i Laighnibh is Caiseal</span>
<lb n="67"/><span>na Ríogh i gCúigeadh Mumhan, acht mar sin féin ní raibh</span>
<lb n="68"/><span>aon cheann aca súd i mbéalaibh daoine chomh minic is</span>
<lb n="69"/><span>bhí ainm Theamhair na Ríogh príomh-chathair na hÉireann</span>
<lb n="70"/><span>ar feadh, mar áirighim, chúig chéad déag bliadhan, an</span>
<lb n="71"/><span>chuid is lugha dhe.</span>
<lb n="72"/></p>
</div>
<pb n="3"/>
<div><lb n="73"/><p><span>Is deacair cunntas cruinn beacht do chur le chéile</span>
<lb n="74"/><span>i dtaobh na cathrach úd.  Tá nead an ghirrfhiaidh is na</span>
<lb n="75"/><span>gráineoige 'na hionad indiu is an chág is an préachán</span>
<lb n="76"/><span>ag priocadh a gcleití ar a múraibh briste.  Ar a shon</span>
<lb n="77"/><span>soin is eile, is í ceart-lár staire na hÉireann í, agus is</span>
<lb n="78"/><span>í do scaip dlighe agus léigheann agus béasa ar fuaid na</span>
<lb n="79"/><span>tíre, agus nuair do thuit sí fá ndeara easgaine mhillteach</span>
<lb n="80"/><span>mharbhthach Ruadháin Lothra ler buaileadh buille sa chliabh</span>
<lb n="81"/><span>ar Éirinn ná fuair sí sos riamh ó shoin uaidh.</span></p>
<lb n="82"/>
<lb n="83"/><p><span>Fá mar do leanfam ar stair na hÉireann d'innsint</span>
<lb n="84"/><span>buailfidh an scéal mí-ádhmharach soin linn arís.</span></p>
<lb n="85"/>
<lb n="86"/><p><span>Is gnáthach le daoinibh a dtighthe do dhéanamh as an</span>
<lb n="87"/><span>adhbhar is comhgairighe dhóibh.</span></p>
<lb n="88"/>
<lb n="89"/><p><span>Chúmadh muinntear na Babilóine a dtighthe as brícíbh</span>
<lb n="90"/><span>mar bhí cré comhgarach dhóibh, fá mar do shuidh muinntear</span>
<lb n="91"/><span>Americá a dtighthe as adhmad mar do b'é sin an</span>
<lb n="92"/><span>t-adhbhar tighe ba ghiorra dá láimh.  Mar an gcéadna</span>
<lb n="93"/><span>bhí an rígh-theach i dTeamhair agus na tighthe móra farsainge</span>
<lb n="94"/><span>bhí comhgarach dó déanta as adhmad mar bhí coillte go</span>
<lb n="95"/><span>flúirseach i nÉirinn an uair sin.  Do lean na daoine</span>
<lb n="96"/><span>ar fuaid Éireann an nós céadna, mar airighim go</span>
<lb n="97"/><span>ndearnadar aithris ar Teamhair in gach uile nídh.  Is</span>
<lb n="98"/><span>furusta an méid sin do thuigsint as sgríbhneoireacht</span>
<lb n="99"/><span>na sean, mar gibé áit go dtráchtaid siad ar Teamhair</span>
<lb n="100"/><span>is soiléir as soin gur shíleadar gur thalamh beannuighthe</span>
<lb n="101"/><span>é.  Ní raibh sé dleaghthach duine do bhualadh ná fuil</span>
<lb n="102"/><span>do dhortadh laistigh do mhúraibh na Teamhrach, agus pé</span>
<lb n="103"/><span>duine bheadh cionntach leis sin do b'é coir a mhairbhthe</span>
<lb n="104"/><span>é, agus ní raibh sé i gcumhacht Árd-Ríogh Éireann</span>
<lb n="105"/><span>féin maitheamhnas do thabhairt do.  Ní fhuil fhios</span>
<lb n="106"/><span>againn cá chuin do cuireadh dlighe de'n tsaghas soin</span>
<lb n="107"/><span>ar bun acht is é a leithéid sin do chuireann i n-iúl</span>
<lb n="108"/><span>dúinn urraim ár sinnsear do Theamhair na Ríogh.</span>
<lb n="109"/><span>Cloisimíd go rabhadar tugtha chum bruighne le chéile agus</span>
<lb n="110"/><span>mí-riaghalta ar chumaíbh eile, agus ní gan fáth atá an</span>
<lb n="111"/><span>teist sin, acht mar sin féin teasbántar go soiléir</span></p>
</div>
<pb n="4"/>
<div><lb n="112"/><p><span>dúinn as an Seanchus Mór go rabhadar dílis do'n</span>
<lb n="113"/><span>dlighe mar ní raibh cabhair ná congnamh ag an mBreith-</span>
<lb n="114"/><span>eamhain chum a bhreith do chur i bhfeidhm acht meas na</span>
<lb n="115"/><span>ndaoine amháin; acht ar a shon soin is eile níor</span>
<lb n="116"/><span>chualathas riamh acht aon uair amháin ar feadh dhá mhíle</span>
<lb n="117"/><span>bliadhan gur dhiúltuigh éinne' géilleadh do bhreith an</span>
<lb n="118"/><span>Bhreitheamhan.</span></p>
<lb n="119"/>
<lb n="120"/><p><span>D'fhás urraim na ndaoine do'n dlighe as urraim na</span>
<lb n="121"/><span>ndaoine do'n áit gur ceapadh an dlighe sin — sí sin</span>
<lb n="122"/><span>Teamhair, mar bhí na hollamhain dlighe agus an scoil</span>
<lb n="123"/><span>dlighe do b'fheárr do bhí i nÉirinn suidhte i dTeamhair</span>
<lb n="124"/><span>le linn Chormaic Mhic Airt agus i bhfad roimis.  Do réir</span>
<lb n="125"/><span>mar thuigimíd bhí fiche míle áitreabhaidhe 'na gcomhnaidhe</span>
<lb n="126"/><span>i dTeamhair i n-aimsir an Chormaic sin i n-éaghmais na</span>
<lb n="127"/><span>sluaighte do thagadh ar cuaird ann ó am go ham, agus na</span>
<lb n="128"/><span>mic léighinn do thagadh 'na gcéadtaibh ann go dtí na</span>
<lb n="129"/><span>trí árd-scoil mar ar múineadh dlighe, liteardhacht agus</span>
<lb n="130"/><span>stairidheacht.  Bhí an gabha geal 'na cheárdchain ann agus</span>
<lb n="131"/><span>caitheann fód glas na hÉireann aníos as a hucht</span>
<lb n="132"/><span>chughainn anois is arís cuid de na cuachaibh is na</span>
<lb n="133"/><span>bioránaibh óir, na buabhaill úmha is na crocáin práis do</span>
<lb n="134"/><span>chúm na sean-cheárdaidhthe cliste annsúd agus i mballaibh</span>
<lb n="135"/><span>eile, agus muna mbeadh na comharthaidhe sin ní chreidfeadh</span>
<lb n="136"/><span>cách ná gur dhaoine fiadhaine ár sinnsir romhainn.  I</span>
<lb n="137"/><span>gcás go mbeadh fhios againn-ne nár bh'eadh tá sé</span>
<lb n="138"/><span>riachtanach orainn gach uile fhocal do bhaineann le</span>
<lb n="139"/><span>Teamhair do léigheadh agus brígh na bhfocal do bhaint asta</span>
<lb n="140"/><span>go cúramach, mar casann stair na hÉireann mór-</span>
<lb n="141"/><span>dtimcheall stair na Teamhrach agus do b'iad béasa agus nósa</span>
<lb n="142"/><span>na Teamhrach bhí mar sholuidhe agus mar shómpla ag na</span>
<lb n="143"/><span>Gaedhealaibh ins an tsean-aimsir.  Fá mar do near-</span>
<lb n="144"/><span>tuigheann an buinne an ciseán, mar an gcéadna do</span>
<lb n="145"/><span>neartuigh Teamhair ríoghacht na hÉireann.  Má thárluigh</span>
<lb n="146"/><span>go raibh Ard-rí Éireann lag-bhríghtheach fuar-intinneach,</span>
<lb n="147"/><span>bhí na ríghthe bhí fé agus na taoisigh do bhí fútha soin ag</span>
<lb n="148"/><span>caitheamh a gcos is ag coimheasgar agus an tír ag tuitim</span>
<lb n="149"/><span>as a chéile, acht má bhí an tÁrd-Rí foirtill foidhneach</span></p>
</div>
<pb n="5"/>
<div><lb n="150"/><p><span>breo-intinneach is annamh do chuir aon taoiseach ina</span>
<lb n="151"/><span>aghaidh dá bhoirbtheacht cuid aca.</span></p>
<lb n="152"/>
<lb n="153"/><p><span>I stair chomh seanda le stair na hÉireann i Réim</span>
<lb n="154"/><span>Ríoghraidhe chomh fada is do riaghluigh Éire ó Chnoc na</span>
<lb n="155"/><span>Teamhrach, ní móide ná go mbeadh atharrughadh ar bheatha</span>
<lb n="156"/><span>na ndaoine agus atharrughadh ar an mbiadh do chaithidís.</span>
<lb n="157"/><span>Mar sin féin, má bhí an t-atharrughadh soin, is go mall</span>
<lb n="158"/><span>do tháinig sé.</span></p>
<lb n="159"/>
<lb n="160"/><p><span>Ta cunntas againn ar fhleadh is ar fhéasta bhí ag</span>
<lb n="161"/><span>Conchubhar Mac Neasa rí Uladh ins an gcéad aois d'ár</span>
<lb n="162"/><span>dTighearna is ar an dtigh gur roinneadh an fhleadh</span>
<lb n="163"/><span>soin, agus is cosmhail é leis an rud céadna</span>
<lb n="164"/><span>i n-aimsir Bhriain Bhóirmhe míle bliadhain 'na dhiaidh</span>
<lb n="165"/><span>súd.  Bhíodh tighthe ár sinnsear chomhcruinn agus chúmtha</span>
<lb n="166"/><span>as adhmad mar is beag tigh i nÉirinn do</span>
<lb n="167"/><span>dhéantaoi de chlochaibh.  Bhíodh na fallaí an-árd agus</span>
<lb n="168"/><span>déanta de chleathachaibh scuibhte tiomáinte sa talamh</span>
<lb n="169"/><span>taobh le taobh agus fuinte le chéile le slataibh miona.</span>
<lb n="170"/><span>Bhí bárr an tighe nó na frathacha déanta ar nós cluigín</span>
<lb n="171"/><span>agus poll 'na lár do'n deathach ó'n dteine suidhte istigh</span>
<lb n="172"/><span>ar lár an urláir.  Bhí díon ar an gceann-cluigín sin</span>
<lb n="173"/><span>de thuighe nó luachair nó fraoch agus bhí taobh amuich an</span>
<lb n="174"/><span>tighe sin smeartha le haol chomh geal le sneachta.  Bhí</span>
<lb n="175"/><span>an tigh sin fairsing glan cluthmhar compórdach.  Do</span>
<lb n="176"/><span>b'é sin an saghas tighthe bhí go coitcheann sa tír, acht bhí</span>
<lb n="177"/><span>tighthe na dtaoiseach agus na ndaoine saidhbhre roinnte</span>
<lb n="178"/><span>'na seomraíbh agus bhí seomra ar leith-shlighidh ionnta chum</span>
<lb n="179"/><span>bídh d'ullamhughadh.</span></p>
<lb n="180"/>
<lb n="181"/><p><span>Bhí na dóirse i gcuid de na tighthibh déanta de</span>
<lb n="182"/><span>dhair, agus an fárdoras, cnaistí na leapthacha, cosa an</span>
<lb n="183"/><span>bhúird agus cuid de throsgán an tighe déanta as iubhar agus</span>
<lb n="184"/><span>greanta le láimh ceárdaidhe mhaith.  Bhí croicinn</span>
<lb n="185"/><span>leasuighthe leathta ar an dtalamh agus an olann nó an</span>
<lb n="186"/><span>clúmh ortha.  Bhí na tighthe úd chomh maith le tighthibh aon</span>
<lb n="187"/><span>treibhe eile lasmuich d'Éirinn an uair úd.  Bhíodar</span>
<lb n="188"/><span>suidhte i ngleanntaibh aereacha fuithineamhla mar a raibh</span>
<lb n="189"/><span>foscadh ó'n ngaoith aca agus taithneamh ó'n ngréin.</span>
<lb n="190"/></p>
</div>
<pb n="6"/>
<div><lb n="191"/><p><span>Is annamh do bhíodh aon tigh suidhte i n-aonar.  Ba</span>
<lb n="192"/><span>ghnathach go gcuirthí i n-aon otrainn amháin cúig nó</span>
<lb n="193"/><span>sé cinn aca.  Do baintí clais dhoimhin lasmuich dhíobh,</span>
<lb n="194"/><span>do líontaoi le huisce an chlais sin, agus do cuirtí</span>
<lb n="195"/><span>stocáin sa talamh ar phort na claise i gcás ná beadh</span>
<lb n="196"/><span>muinntear na dtighthe i gcontabhairt ó aon dream</span>
<lb n="197"/><span>droch-iomchair do shiúbhlóchadh lasmuich istoidhche ar tí</span>
<lb n="198"/><span>gadaidheacht ná bitheamhantais.</span></p>
<lb n="199"/>
<lb n="200"/><p><span>Gidh nach raibh na sean-Eireannaigh tugtha chum droch-</span>
<lb n="201"/><span>chleachta de'n tsaghas soin, mar sin féin do thárlóchadh</span>
<lb n="202"/><span>go mbeadh robáluidhthe 'na measc agus do b'fhurusta dá</span>
<lb n="203"/><span>leithéidíbh maireachtain d'fhágháil i n-aimdheoin na dlighe</span>
<lb n="204"/><span>agus dul i bhfolach feadh an lae.</span></p>
<lb n="205"/>
<lb n="206"/><p><span>BIADH AGUS BEATHA.</span></p>
<lb n="207"/>
<lb n="208"/><p><span>Ba bheag cnoc ná raibh clúduighthe le dair is beithe</span>
<lb n="209"/><span>is caorthainn, ba bheag réidh 'na mong, ná bogach ná</span>
<lb n="210"/><span>go raibh an coll, an cuileann is an ruaim ag fás ann.</span></p>
<lb n="211"/>
<lb n="212"/><p><span>I dteannta féachaint bhreágh aoibhinn do thabhairt</span>
<lb n="213"/><span>d'aghaidh na tíorach bhí na coillte úd an-oireamhnach agus</span>
<lb n="214"/><span>úsáideach dos na daoinibh, mar d'fhuighbheadh an bhó</span>
<lb n="215"/><span>féarach is fuithin imeasc na dtor sa gheimhreadh,</span>
<lb n="216"/><span>d'fhuighbheadh na muca toradh as ubhlaibh na daire ar na</span>
<lb n="217"/><span>cnocánaibh, agus tá ainmneacha ar áiteannaibh sa tír indiu</span>
<lb n="218"/><span>do chuireann i gcuimhne dhúinn gur ghnáthach leis na</span>
<lb n="219"/><span>sean-Éireannachaibh baill áirithe do bheith aca chum ba</span>
<lb n="220"/><span>is muca is caoire do chur chum báin, mar atá Doirín</span>
<lb n="221"/><span>na Muclach is Buaile na nDamh, is mar sin dóibh.</span></p>
<lb n="222"/>
<lb n="223"/><p><span>Do bhailigheadh na daoine duilleabhar na gcrann chum</span>
<lb n="224"/><span>easrach is leasughadh do dhéanam as, is ar theacht an</span>
<lb n="225"/><span>gheimhridh do bhainidís an choirt de ghéagaibh chuid des</span>
<lb n="226"/><span>na crannaibh agus an duilleabhar de'n ruaim, agus asta so</span>
<lb n="227"/><span>do ghnídís dath ná sguirfeadh as éadach faid do bheadh</span>
<lb n="228"/><span>luid de'n éadach soin le chéile.  Ní hé amháin go</span>
<lb n="229"/><span>mbíodh teine mhaith aca as bhrosna is chríonlach na</span></p>
</div>
<pb n="7"/>
<div><lb n="230"/><p><span>gcoillte, acht ní raibh éan easba troscáin tighe ortha,</span>
<lb n="231"/><span>inar bhí adhmad go flúirseach.</span></p>
<lb n="232"/>
<lb n="233"/><p><span>Deir an tsean-stair gur bh'ionmholta an obair na</span>
<lb n="234"/><span>machairí do réidhteach is na toir is na crainn do</span>
<lb n="235"/><span>gearradh dhíobh i gcomhair síl do chur ionnta, agus go</span>
<lb n="236"/><span>mbíodh na taoisigh is ríghthe na gcúigeadh dá ngríosacht</span>
<lb n="237"/><span>ag an Árd-Rígh chum na hoibre seo do dhéanamh; acht</span>
<lb n="238"/><span>ní léightear i n-aon bhall go raibh cead ag éinne na</span>
<lb n="239"/><span>cnuic ná na hárdáin do sgúbhadh de chrannaibh, agus níor</span>
<lb n="240"/><span>déineadh a leitéid sin de scrios faid do bhí Éire fá</span>
<lb n="241"/><span>chúram is fá choimirc a dlighthe dúthchais féin.</span></p>
<lb n="242"/>
<lb n="243"/><p><span>Dá dheascaibh sin bhí tír na hÉireann níos folláine</span>
<lb n="244"/><span>do dhaoinibh is d'ainmhidhthibh 'ná mar atá sí indiu.  Bhí</span>
<lb n="245"/><span>sí níos teo, agus ní raibh sí chomh tais is tá sí indiu.  An</span>
<lb n="246"/><span>ceo is an ceobhrán d'eirigheann as aghaidh na fairrge</span>
<lb n="247"/><span>is do scuabann thar mhaolaibh na gcnoc is do thuiteann</span>
<lb n="248"/><span>'na bháistigh ins na gleanntaibh, do tharraingeadh crainn</span>
<lb n="249"/><span>na gcnoc anuas chucha an fliuchán soin, do shúghadh a</span>
<lb n="250"/><span>gcuid duilleabhair isteach é, agus ba bheag braon de do</span>
<lb n="251"/><span>thuiteadh i ngleann ná i gcúm mara dtiocfadh sé i</span>
<lb n="252"/><span>riocht nó i bhfoirm drúchta san oidhche.</span></p>
<lb n="253"/>
<lb n="254"/><p><span>Do réir dheallraimh bhíodh droch-uain ann uaireannta,</span>
<lb n="255"/><span>síon is sneachta is báisteach is gaoth mhór fá mar a</span>
<lb n="256"/><span>bhíonn indiu, bhíodh an geimhreadh níos fuaire is an</span>
<lb n="257"/><span>séasúr níos teo, acht ní thagadh an droch-uain chomh</span>
<lb n="258"/><span>minic is thagann sí indiu nuair atá na cnuic maola</span>
<lb n="259"/><span>gan crann gan fuithin; agus is é mo thuairim agus tuairim a</span>
<lb n="260"/><span>láin eile ná beidh Éire chomh tirm ná chomh folláin is bhí</span>
<lb n="261"/><span>sí fad ó go mbeidh na cnuic is na sléibhte clúduighthe</span>
<lb n="262"/><span>arís le toraibh is le crannaibh.</span></p>
<lb n="263"/>
<lb n="264"/><p><span>Dála an bhídh do bhíodh ag muinntir na tuaithe, is é</span>
<lb n="265"/><span>an biadh is flúirsighe bhí aca ná min-choirce, agus d'ithidís í</span>
<lb n="266"/><span>amh (nó fuar mar adéarfá).  Thógadh gach duine a</span>
<lb n="267"/><span>chuid féin — sé sin líonadh sé mias adhmaid as mhála</span>
<lb n="268"/><span>leathair lán de mhin-choirce bhíodh suidhte ar lár búird.</span>
<lb n="269"/><span>Bhíodh liach nó spiún adhmaid aige, thógadh sé goballach</span>
<lb n="270"/><span>as mhéis ime agus mheascadh sé leis an mhin-choirce é,</span></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="271"/><p><span>agus mar annlann bhíodh cadain bainne aige.  Is annamh</span>
<lb n="272"/><span>do beirbhthí an mhin-choirce sin acht do dhaoinibh óga agus</span>
<lb n="273"/><span>do tugthaoi dhóibh sin í'na leitin, agus mar annlann lei</span>
<lb n="274"/><span>d'fhaghaidís bainne nó im nó mil, mar bhíodh mórán</span>
<lb n="275"/><span>meala aca sa tsean-aimsir toisc go raibh beacha míne agus</span>
<lb n="276"/><span>beacha fiadhaine go flúirseach ann.</span></p>
<lb n="277"/>
<lb n="278"/><p><span>Ar laetheanntaibh áirithe sa tseachtmhain bhíodh arán</span>
<lb n="279"/><span>cruithneachta agus mil aca agus gruth agus cáisc, agus ba bhocht an</span>
<lb n="280"/><span>teaghlach ná raibh i gcumas mart nó muc do bheith ar</span>
<lb n="281"/><span>salann aca.  Ní bhíodh feoil aca gach aon lá, ná ag</span>
<lb n="282"/><span>cuid aca uair sa tseachtmhain, acht bhí na fir saidhbhre</span>
<lb n="283"/><span>fial agus is an-annamh do bhíodh easba bídh ar an té ba</span>
<lb n="284"/><span>bhoichte.</span></p>
<lb n="285"/>
<lb n="286"/><p><span>Ní gábhadh dh'áireamh go raibh togha bídh is dighe i dtigthibh</span>
<lb n="287"/><span>na dtaoiseach agus na ríghthe; bhíodh fíon is beoir ar bórd</span>
<lb n="288"/><span>ann, agus i dteannta mairtfheola is muicfheola, laoigh-</span>
<lb n="289"/><span>fheola is caoirfheola, bhíodh éanlaithe míne is fiadhaine,</span>
<lb n="290"/><span>tuirc is bruic is girrfhiaidhthe aca, mar bhí dúil thar</span>
<lb n="291"/><span>bárr ag taoiseachaibh Éireann i bhfiadhach.  Toisc</span>
<lb n="292"/><span>na dúile sin do bhí aca i sealgaireacht bhíodh formad</span>
<lb n="293"/><span>aca le chéile féachaint cia aca go mbeadh na capaill</span>
<lb n="294"/><span>is na coin do b'fheárr agus do réir mo thuairime do ba</span>
<lb n="295"/><span>comórtas de'n tsaghas soin fé ndeara ná raibh aon</span>
<lb n="296"/><span>chapaill ná aon ghadhair fiadhaigh le fágháil ar domhan</span>
<lb n="297"/><span>ní b'fheárr ná bhí i nÉirinn.  I n-aimsir bhainríoghna</span>
<lb n="298"/><span>Eilíse bhronn Perrot — fear ionaid Shasana i nÉirinn —</span>
<lb n="299"/><span>capall dhiallaite ar Mhac Uilliam.  Cheannuigh sé an</span>
<lb n="300"/><span>capall soin i gCúige Mumhan agus deir sé gur chosain sí</span>
<lb n="301"/><span>míle punnt.  Is cosmhail an méid sin le hocht míle</span>
<lb n="302"/><span>punnt d'airgead an lae indiu.  Bhí macsamhail an</span>
<lb n="303"/><span>chapaill sin go flúirseach i nÉirinn an uair sin, agus</span>
<lb n="304"/><span>capaill ba luachmhaire go mór ná í.  Níor bh'fhiú trácht</span>
<lb n="305"/><span>tháirsi i n-aon-chor acht mar sholuidhe ar luach capall</span>
<lb n="306"/><span>na dtaoiseach i nÉirinn leis an linn úd, agus ní chuirfidhe</span>
<lb n="307"/><span>i gcomórtas í i n-aon-chor leis an each mear cuthaigh</span>
<lb n="308"/><span>do bhí fá Sheaghán an Díomais, go nglaodhtaidhe Mac</span>
<lb n="309"/><span>an fhiolair uirthi.  Tá trácht thar capallaibh i stair na</span></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="310"/><p><span>hÉireann ó'n "Liath Macha," each cogaidh Chonculainn, i</span>
<lb n="311"/><span>leith trés na haoisibh.  Tá cunntas ag Franncach ar</span>
<lb n="312"/><span>each cogaidh ba leis an laoch úd nár buadhadh riamh</span>
<lb n="313"/><span>air — Art Mac Murchadha, rí Laighean, agus deir an</span>
<lb n="314"/><span>Franncach úd go bhfeachaidh sé Art ag déanamh ortha</span>
<lb n="315"/><span>le fánaidh chliatháin cnuic ar mhuin an eich sin, agus nár</span>
<lb n="316"/><span>luigh sé féin súil ar éan ná ainmhidhe eile ar feadh a</span>
<lb n="317"/><span>shaoghail ag cur bóthair de chomh mear.</span></p>
<lb n="318"/>
<lb n="319"/><p><span>Dá mhéid é teist na nÉireannach i dtaobh a gcapall</span>
<lb n="320"/><span>ba mhó go mór é i dtaobh a ngadhar fiadhaigh.  Bhí an</span>
<lb n="321"/><span>míol-chú chomh láidir sin is go muirbheochadh aon cheann</span>
<lb n="322"/><span>amháin aca mactíre.</span></p>
<lb n="323"/>
<lb n="324"/><p><span>I n-aimsir Néill Naoi-Ghiallaigh rí Éireann,</span>
<lb n="325"/><span>beireadh trí chinn aca go cathair na Róimhe, agus nuair do</span>
<lb n="326"/><span>chonnaic na daoine annsúd ar an tsráid iad dhúnadar</span>
<lb n="327"/><span>na doirse ortha féin le heagla, mar shíleadar gur bha</span>
<lb n="328"/><span>beithidhigh allta na míol-choin sin as Éirinn.</span></p>
<lb n="329"/>
<lb n="330"/><p><span>Ba chosamhail an faitchíos soin na Rómhánach leis an</span>
<lb n="331"/><span>phreib do baineadh as rígh Dhelthi na nIndiacha Thoir dhá</span>
<lb n="332"/><span>chéad déag bliadhain 'na dhiaidh súd nuair do bhronn</span>
<lb n="333"/><span>ceannuightheoir ó Lonndain dhá mhíol-chú air, agus ba</span>
<lb n="334"/><span>shuarach nár chuaidh cuallacht an ríogh soin i laige nuair</span>
<lb n="335"/><span>do chonncadar na gadhair úd.</span></p>
<lb n="336"/>
<lb n="337"/><p><span>Goideadh an chuid ba mó des na conaibh iongantacha</span>
<lb n="338"/><span>úd as Éirinn i n-aimsir cogaidh is coimheascair, agus ní</span>
<lb n="339"/><span>fhuil le fagháil indiu acht fó-cheann dá síol agus ní bhfuilid</span>
<lb n="340"/><span>sin féin chomh mór ná chomh láidir leis na míol-chonaibh</span>
<lb n="341"/><span>do bhí i nÉirinn fad ó.  Ní bhfuil aon ghnó dhíobh leis</span>
<lb n="342"/><span>mar do bhí an uair úd, mar bhíodh na mictíre go</span>
<lb n="343"/><span>cíocrach lasmuich istoidhche, agus ba bheag an mhaitheas</span>
<lb n="344"/><span>sleagh do chaitheamh leo toisc go rabhadar chomh tapaidh</span>
<lb n="345"/><span>is chomh faireach soin nár bhféidir teacht i ngaor dóibh</span>
<lb n="346"/><span>le sleigh.</span></p>
<lb n="347"/>
<lb n="348"/><p><span>Ní raibh uirlisí lámhacha i nÉirinn sa tsean-aimsir</span>
<lb n="349"/><span>ná i n-aon tír eile acht chomh beag, acht do shíolruigh na</span>
<lb n="350"/><span>hÉireannaigh le togha eolais an míol-chú as conaibh eile</span>
<lb n="351"/><span>agus is maith an teist agus an comhartha ar a ngéarchúiseacht</span></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="352"/><p><span>a leithéid de gadhar do shíolrughadh mar bhí sé féin i</span>
<lb n="353"/><span>n-aonar i n-ann ar mhactíre do leagadh.</span></p>
<lb n="354"/>
<lb n="355"/><p><span>Bhí a leithéid sin de chion ag na hÉireannachaibh ar</span>
<lb n="356"/><span>an míol-choin, agus a leithéid sin de mheas aca ar a</span>
<lb n="357"/><span>chródhacht agus a thréineacht, nár mhisde leo "cú" do</span>
<lb n="358"/><span>thabhairt mar ainm ar thaoiseachaibh toirteamhla tréan-</span>
<lb n="359"/><span>mhara mar atá Cúchonnacht ina ainm go coitcheann</span>
<lb n="360"/><span>imeasc chlainne Maguidhir, agus Cú Uladh ina ainm chreid-</span>
<lb n="361"/><span>eamhnach imeasc sloinnte uaisle eile i dtuaiscirt</span>
<lb n="362"/><span>Éireann.  Cuir i gcás gurab ionann i n-intinn na</span>
<lb n="363"/><span>nÉireannach an focal "cú" agus "laoch," is inmheasta</span>
<lb n="364"/><span>gur bh'ionmhain leo i gcomhnaidhe fear neamh-eaglach, agus</span>
<lb n="365"/><span>tá an teist sin ortha ó'n gcéad uair do chloisimíd</span>
<lb n="366"/><span>trácht ortha i stair na hEorpa.  "Nách mórdhálach</span>
<lb n="367"/><span>mór-chúiseach iad na Ceiltigh," arsa Alasdrom na</span>
<lb n="368"/><span>nGréag, trí céad bliadhan is breis roimh ghein Chríost</span>
<lb n="369"/><span>nuair do thug sé cuireadh dhá dtaoiseachaibh le haghaidh</span>
<lb n="370"/><span>caradais do dhéanamh leo agus dubhradar leis go mac-</span>
<lb n="371"/><span>ánta go raibh báidh aca leis, acht ná raibh éan eagla</span>
<lb n="372"/><span>ortha roimh aon dream ar dhruim an domhain.  Do ba</span>
<lb n="373"/><span>d'aon treibh amháin an treibh neamh-eaglach soin do</span>
<lb n="374"/><span>labhair le hAlasdrom agus an treibh do ghabh Éire na</span>
<lb n="375"/><span>céadta bliadhan roimhe sin, mar bhí ríghthe go buannach</span>
<lb n="376"/><span>ar Chnoc na Teamhrach i bhfad sul ar chualathas trácht</span>
<lb n="377"/><span>sa tsaoghal ar Alasdrom na nGréag.  Ní féidir a</span>
<lb n="378"/><span>rádh go beacht cá chuin do shuidh an chéad rí ar Teamhair,</span>
<lb n="379"/><span>acht is inmheasta gur de threibh Fhear mBolg é, agus do</span>
<lb n="380"/><span>réir an áirimh is cruinne, do cualathas ordughadh an</span>
<lb n="381"/><span>Áird-Ríogh i dTeamhair míle bliadhain roimh Chríost.</span>
<lb n="382"/><span>Bhí daoine roimhe sin i nÉirinn, acht cia'r bh'iad nó</span>
<lb n="383"/><span>cá'rbh as iad ní féidir linn a rádh anois.  Fuightear</span>
<lb n="384"/><span>anois is arís crocáin is soitheacha tighe déanta as cré</span>
<lb n="385"/><span>fá thalamh cois fairrge is fá ghainimh ar chnocánaibh, is</span>
<lb n="386"/><span>cnámha éisc is ainmhidhthe, is tuaghanna is ceap-óird</span>
<lb n="387"/><span>déanta de chloich, is rianta eile do theasbánann dúinn</span>
<lb n="388"/><span>go raibh daoine 'na gcomhnaidhe i nÉirinn mílte</span>
<lb n="389"/><span>bliadhan sul a gcloisimíd trácht thar ríghthibh na Teamh-</span></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="390"/><p><span>rach, acht ní féidir linn leis an eolas atá againn anois</span>
<lb n="391"/><span>aon tuairisc cheart do thabhairt ortha.</span></p>
<lb n="392"/>
<lb n="393"/><p><span>Chímíd as chrom-leacht suidhte annso is annsúd ar</span>
<lb n="394"/><span>mhullaighibh cnoc go raibh nós ag na Sean-Éireannachaibh</span>
<lb n="395"/><span>a ndaoine móra uaisle d'adhlacadh ar árdánaibh aon-</span>
<lb n="396"/><span>racha mar a mbíonn an ghaoth ag caoineadh timcheall</span>
<lb n="397"/><span>a n-uaighe.  Ní fhuil aon tuairisc i n-aon stair atá</span>
<lb n="398"/><span>againn go ndóighidís cuirp a marbh, acht fuightear</span>
<lb n="399"/><span>luaithre i soitheachaibh cré do theasbánann dúinn go</span>
<lb n="400"/><span>soléir gur bh'é sin a nós le n-a mairbh do chur, i bhfad</span>
<lb n="401"/><span>insna ciantaibh — níos sia siar ná thugann aon scríbhinn</span>
<lb n="402"/><span>cunntas dúinn.  Tugann na scríbhne sin mórán</span>
<lb n="403"/><span>cunntais dúinn ar imtheachtaibh na Sean-Éireannach, agus</span>
<lb n="404"/><span>gidh go bhfuil lúb ar lár i bhfus is thall sa chunntas</span>
<lb n="405"/><span>soin, is mór an iongnadh go bhfuil sé chomh cruinn is</span>
<lb n="406"/><span>chomh beacht is tá sé, cuir i gcás go raibh buaidhirt is</span>
<lb n="407"/><span>achrann i nÉirinn leis na céadtaibh bliadhan is go</span>
<lb n="408"/><span>mbíodh sé riachtanach ar an té 'mbadh leis na scríbhne</span>
<lb n="409"/><span>is na leabhair staireamhla iad do chur i bhfolach i n-áit-</span>
<lb n="410"/><span>eachaibh ná geobhadh an scriosadóir greim ortha agus go</span>
<lb n="411"/><span>dtagadh an clúmh liath ortha annsoin agus go lobhaidís.</span>
<lb n="412"/><span>Is le duadh do congbhuidheadh an méid aca atá againn</span>
<lb n="413"/><span>agus dóigheadh is báthadh na mílte ceann aca, acht dá</span>
<lb n="414"/><span>aindeoin sin ní fhuil aon tír eile go bhfuil tuairisc</span>
<lb n="415"/><span>aici ar thosach a staire chomh cruinn is tá againne, ní</span>
<lb n="416"/><span>fhuil tír le fágháil go bhfuil an oiread scríbhne</span>
<lb n="417"/><span>cnuasuighthe aici ná a cuid lámh-scríbhne chomh húghdar-</span>
<lb n="418"/><span>ásach.  Ní fiú sean-scríbhne aon tíre eile do chur i</span>
<lb n="419"/><span>gcomórtas leis an smut atá againn de'n Leabhar</span>
<lb n="420"/><span>Laighneach, de Leabhar na hUidhre, agus de Leabhraibh</span>
<lb n="421"/><span>Leacan, agus go mór-mhór le hAnnálaibh na hÉireann do</span>
<lb n="422"/><span>bhailigh na Cheithre Mháighistir.  Ní fhuil ionnta so mar</span>
<lb n="423"/><span>sin féin acht cuid bheag de leabhraibh Éireann acht</span>
<lb n="424"/><span>d'éis sin 's eile, is mór an ceann suas do thír a</span>
<lb n="425"/><span>leithéidí de leabhraibh do bhaint léi.  Ní mholaid an</span>
<lb n="426"/><span>tuairisc atá ionnta tréithe na hÉireann acht pé áit</span>
<lb n="427"/><span>go dtuilleadh na hÉireannaigh é, agus cáinid siad go</span></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="428"/><p><span>minic na daoine, mar teasbánaid a n-olc agus a</span>
<lb n="429"/><span>maith — a mbruigheanta le chéile, a mailís dá</span>
<lb n="430"/><span>chéile, a gcuid feill ar a chéile, acht 'na theannta</span>
<lb n="431"/><span>soin a bhféileacht agus a bhfearamhlacht, a n-intinn agus</span>
<lb n="432"/><span>a gcalmacht, a ndúil i léigheann agus i gceol, a</span>
<lb n="433"/><span>n-urraim d'fhearaibh foghlumtha, a gcion ar a gcreid-</span>
<lb n="434"/><span>eamh, a ndéirceamhlacht agus a dtruaighmhéil do'n</span>
<lb n="435"/><span>easlán.  Má shoillsigheann na scríbhne droch-chleachta</span>
<lb n="436"/><span>chuid de na daoinibh ní le fonn loicht d'fhágháil ortha</span>
<lb n="437"/><span>do ghnídhid siad é, mar ghnídh úghdair bhréagacha Shasana,</span>
<lb n="438"/><span>acht chuireadar rómpa corp-lár na fírinne d'innsint,</span>
<lb n="439"/><span>agus tuillid siad 'na thaobh soin urraim is cumann na</span>
<lb n="440"/><span>nÉireannach go léir indiu.  Níor bh'iad na hÉireannaigh</span>
<lb n="441"/><span>amháin do bhí cionntach is droch-chleachtach sa tsean-</span>
<lb n="442"/><span>aimsir, mar bhí a gcomharsain seacht n-uaire níos</span>
<lb n="443"/><span>measa 'ná iad, acht ní raibh na báird ná na scríbhneoirí</span>
<lb n="444"/><span>'na measc le trácht thar a dtréithibh, agus is beag é</span>
<lb n="445"/><span>ár dtuairisc ortha.  Fá mar adeir úghdar Sasanach,</span>
<lb n="446"/><span>bhíodh na Sasanaigh ag gráscar is ag feannadh a chéile,</span>
<lb n="447"/><span>ag goid is ag fuadach, ag imirt fheill ar a chéile agus ag</span>
<lb n="448"/><span>tabhairt nimhe dhá chéile, acht ba chosmhail é le coimheas-</span>
<lb n="449"/><span>car priachán is cág mar ná raibh an bárd is an t-ollamh</span>
<lb n="450"/><span>'na measc do chuirfeadh le chéile an rann ghlórach is an</span>
<lb n="451"/><span>rosc catha do léighfidhe go fonnmhar bliadhanta 'ndiaidh</span>
<lb n="452"/><span>bháis an úghdair</span>
<lb n="453"/></p>
</div>
<pb n="13"/>
<div><lb n="454"/><p><span>AN CEATHRAMHAD CEANN</span></p>
<lb n="455"/>
<lb n="456"/><p><span>SINN FÉIN.</span></p>
<lb n="457"/>
<lb n="458"/><p><span>Ní fhuil aon tuairisc is cruinne ná is inchreidte ar</span>
<lb n="459"/><span>Éirinn ná tuairisc na sean-úghdar Gaedhealacha.</span>
<lb n="460"/><span>Nuair do scríobhadar a dtuairiscí ins an tsean-</span>
<lb n="461"/><span>aimsir ní raibh coinne aca go dtiocfadh scuaine Gall</span>
<lb n="462"/><span>'na ndiaidh do thabharfadh easonóir dóibh féin is dá</span>
<lb n="463"/><span>scríbhnibh is do bhréagnóchadh iad os comhair an tsaoghail.</span>
<lb n="464"/><span>Mar sin féin, sin mar do thárluigh.  Ní raibh Sasanach</span>
<lb n="465"/><span>do scríobh ar Éirinn ó Ghearóit de Barra ins an dara</span>
<lb n="466"/><span>haois déag go dtí Séamus Froude ins an naomhadh</span>
<lb n="467"/><span>aois déag nár ghnídh iarracht ar a ingne salacha do</span>
<lb n="468"/><span>thiomáint thré súilibh na hÉireann.  Níor leigeadh leo</span>
<lb n="469"/><span>é, ámh.  Ní raibh an Druimfhionn Donn Dílis riamh gan</span>
<lb n="470"/><span>cosantóir ó Sheathrún Céitinn i leith.  Cionnas atá an</span>
<lb n="471"/><span>bhruighean ag dul indiu?  Tá go bhfuil an sgríbhneoir</span>
<lb n="472"/><span>Gallda ag dul chum deiridh agus an scoláire Gaedhealach</span>
<lb n="473"/><span>ag borradh.  Tá congnamh aige-sean leis nách raibh</span>
<lb n="474"/><span>aige roimhe seo, mar tá scoláirí na hEorpa ag</span>
<lb n="475"/><span>tabhairt cabhartha dhó, agus meastar go raibh an ceart ag</span>
<lb n="476"/><span>sean-úghdaraibh na hÉireann ó thúis agus go bhfuil croth na</span>
<lb n="477"/><span>fírinne ar a scríbhnibh.</span></p>
<lb n="478"/>
<lb n="479"/><p><span>Tá ceann aca súd do thráchtann thar chogaidhibh</span>
<lb n="480"/><span>Bhriain Bhóirmhe leis na Lochlannachaibh, agus deir an scríbhinn</span>
<lb n="481"/><span>sin gur fearadh cath Chluaintairbh feadh an lae ó lán</span>
<lb n="482"/><span>taoide go taoide ar Aoine an Chéasta ins an</span>
<lb n="483"/><span>mbliadhain deich gcéad is ceathair déag.  Fan anois,</span>
<lb n="484"/><span>cuirimís fá theist dearbhtha an cunntas soin, arsa</span>
<lb n="485"/><span>scoláire le n-ár linn-ne dár bh'ainm Todd, agus ar</span>
<lb n="486"/><span>impidhe an scoláire sin d'áirimh ealadhantóir dár</span>
<lb n="487"/><span>bh'ainm Samuel Haughton uaire trágha is taoide ar</span>
<lb n="488"/><span>feadh naoi gcéad bliadhan uainn siar.  Seo mar adeir</span></p>
</div>
<pb n="14"/>
<div><lb n="489"/><p><span>an t-ealadhantóir cruinn sin — bhí an taoide lán ar</span>
<lb n="490"/><span>maidin an lae úd ag coradh Chluaintairbh ar a sé a'</span>
<lb n="491"/><span>chlog agus ar a ceathramhadh d'éis a sé um thráthnóna.</span></p>
<lb n="492"/>
<lb n="493"/><p><span>Is iomdha deist eile atá tabhartha ar chruinneacht is</span>
<lb n="494"/><span>fírinne na scríbhne staireamhla, acht ní beag linn an</span>
<lb n="495"/><span>méid sin an cor so, mar sin é an saghas áirimh do</span>
<lb n="496"/><span>theasbánann do'n ghiústa Gallda gur dó féin is</span>
<lb n="497"/><span>measa má chuireann sé fé sean-stair na hÉireann do</span>
<lb n="498"/><span>bhréagnughadh.  Deir an stair sin linn go dtáinig</span>
<lb n="499"/><span>Pártholán, Clann Neimhidh, na Fir Bholg, Tuatha</span>
<lb n="500"/><span>De Danann, agus Clann Mhíleadh go hÉirinn roimh gein</span>
<lb n="501"/><span>Chríost, agus gidh go dtárlóchadh go bhfuil lúb ar lár ins</span>
<lb n="502"/><span>na dátaíbh fá mar atá i ndátaíbh stair an domhain ní</span>
<lb n="503"/><span>chuireann soin ná go bhfuil corp na fírinne ins na</span>
<lb n="504"/><span>scéaltaibh sin siúd is go bhfuil fáithchim finnscéalach i</span>
<lb n="505"/><span>bhfus is thall ortha do chuireann blas breágh binn ortha.</span></p>
<lb n="506"/>
<lb n="507"/><p><span>D'réir na n-úghdar is úghdarásaighe indiu bhí</span>
<lb n="508"/><span>impireacht mhór chumhachtach ag na Ceilteachaibh ar mhór-</span>
<lb n="509"/><span>thír na hEorpa.  Bhí na Gearmánaigh fá smacht aca agus an</span>
<lb n="510"/><span>iomad treabha eile, agus bhí a seal sa tsaoghal aca, a sonas</span>
<lb n="511"/><span>is a ndonas, a suairceas is a nduairceas, fá mar do bhí</span>
<lb n="512"/><span>ag na Gréagachaibh is na Rómhánachaibh cumhachtacha, fá</span>
<lb n="513"/><span>mar do bhí ag impireacht na Spáinne le déidheannaighe,</span>
<lb n="514"/><span>fá mar atá ag impireacht na Breataine indiu, fá mar</span>
<lb n="515"/><span>do bheidh ag gach impireacht eile go deireadh an</span>
<lb n="516"/><span>domhain — seal i saidhbhreas go dtigidh an daidhbhreas,</span>
<lb n="517"/><span>tamall i n-ádh go dtigidh an mí-adh.</span></p>
<lb n="518"/>
<lb n="519"/><p><span>Bhíodh fonn siubhlóide ar dhaoinibh fá mar tá indiu.</span>
<lb n="520"/><span>Do thárluigh go raibh fonn siubhlóide ar chuid de sna</span>
<lb n="521"/><span>Ceilteachaibh úd leis.  Bhí cead a gcos aca sa bhaile,</span>
<lb n="522"/><span>mar shín a dtír trasna na hEorpa ó imeall-bhordaibh</span>
<lb n="523"/><span>na Spáinne thiar go dtí an Mhuir Dhubh thoir, acht mar</span>
<lb n="524"/><span>sin féin ní raibh slighe a ndóthain ag cuid aca ann dar</span>
<lb n="525"/><span>leo, agus níor bh'eol dóibh gan a mbáid do ghléasadh agus</span>
<lb n="526"/><span>bualadh amach ar an aigéan mór ngorm nguirt</span>
<lb n="527"/><span>laistiar.  Do shroicheadar an Bhreatain, do shroich</span></p>
</div>
<pb n="15"/>
<div><lb n="528"/><p><span>cuid aca Éire, agus chuireadar fútha ann.  Is deallrathach</span>
<lb n="529"/><span>go raibh daoine rómpa i nÉirinn agus i mBreatain, agus go</span>
<lb n="530"/><span>raibh cath eatortha féin agus na daoine deorata, acht do</span>
<lb n="531"/><span>réir mar tuigthear an scéal do bhuaidh na daoine</span>
<lb n="532"/><span>deorata ar na háiteoríbh mar bhí togha an eolais ag</span>
<lb n="533"/><span>na Ceilteachaibh ar an gcomhrac.</span></p>
<lb n="534"/>
<lb n="535"/><p><span>Chualathas imeasc na gCeilteach ar tír na hEorpa</span>
<lb n="536"/><span>gur shroich cuid dá ndaoinibh oileán thiar thuaidh sa</span>
<lb n="537"/><span>bhfairrge, agus go rabhadar 'na gcomhnaidhe ann, agus do</span>
<lb n="538"/><span>cheap cuid aca dul fá n-a ndéin.  Bhí níos mó de'n</span>
<lb n="539"/><span>chéad dream suidhte i mBreatain 'ná mar do bhí i</span>
<lb n="540"/><span>nÉirinn, agus ba bheag é a bhfáilte roimh aon chomhluadar</span>
<lb n="541"/><span>eile as roinn na hEorpa, agus dá dheascaibh sin do</span>
<lb n="542"/><span>b'éigean dos gach buidhean Cheilteach go mb'eol leo</span>
<lb n="543"/><span>a mbaile dúthchais ar roinn na hEorpa d'fhágaint, a</span>
<lb n="544"/><span>n-aghaidh do thabhairt ar Éirinn — an t-oileán coillteach</span>
<lb n="545"/><span>cnómhar do shuidheann thiar ar bárr na tuinne mar a</span>
<lb n="546"/><span>dtéidheann an ghrian fé.</span></p>
<lb n="547"/>
<lb n="548"/><p><span>Do sheasaimh cumhacht agus saoirseacht na gCeilteach i</span>
<lb n="549"/><span>nÉirinn dhá chéad déag bliadhain níos sia 'ná saoir-</span>
<lb n="550"/><span>seacht na gCeilteach i mBreatain.  Bhí deifir mhór</span>
<lb n="551"/><span>eatortha so agus na Ceiltigh i nÉirinn, agus ní cheapaim gur</span>
<lb n="552"/><span>cóir Ceiltigh do thabhairt ar mhuinntir na hÉireann i</span>
<lb n="553"/><span>n-aon chor, acht Gaedhil.  Is cosmhail na Ceiltigh seo</span>
<lb n="554"/><span>leis na Fearaibh Bolg ar dhéanamh is ar chúntanós, agus</span>
<lb n="555"/><span>gidh go dtángadar féin agus na Gaedhil as aon impireacht</span>
<lb n="556"/><span>amháin agus as aon náisiún amháin, mar sin féin ní raibh</span>
<lb n="557"/><span>aon deallramh aca le chéile, acht fá mar atá ag an</span>
<lb n="558"/><span>nGearmáineach leis an Spáinneach.  Bhí na Ceiltigh i</span>
<lb n="559"/><span>mBreatain cruaidh fuinneamhail, acht ní rabhadar</span>
<lb n="560"/><span>téagartha taiceach fá mar do bhí na Gaedhil.  Níor</span>
<lb n="561"/><span>chongbhuigheadar a saoirseacht i bhfad, mar bhris na</span>
<lb n="562"/><span>Rómhánaigh ortha i n-aimsir Iúil Caesar agus níor</span>
<lb n="563"/><span>éirgheadar ó shoin; agus ní túisce bhí na Rómhánaigh</span>
<lb n="564"/><span>scartha leo 'ná gur scrios na Sacsain iad.</span>
<lb n="565"/></p>
</div>
<pb n="16"/>
<div><lb n="566"/><p><span>Tháinig na Lochlannaigh 'na dhiaidh sin agus chiseadar ar</span>
<lb n="567"/><span>na Sacsanaibh is na Breathnaighibh, agus 'na dhiaidh sin fós</span>
<lb n="568"/><span>do mheil na Normánaigh gach uile Bhreathnach, Lochlannach</span>
<lb n="569"/><span>is Sacsan nár ghéill, acht ba bheag duine aca nár</span>
<lb n="570"/><span>ghéill d'éis na céad bhruighne, mar ba ghnáthach le</span>
<lb n="571"/><span>muinntir na tíorach soin, mar ní tháinig aon namhaid</span>
<lb n="572"/><span>riamh ar tír i Sasana nach rug an buaidh gan mhoill.</span>
<lb n="573"/><span>Ní cosmhail an stair sin i n-aon chor le stair na</span>
<lb n="574"/><span>hÉireann, mar is deacair le muinntir na tíre sin é</span>
<lb n="575"/><span>admháil go ngéillfidís d'aon dream eile.  Is mar a</span>
<lb n="576"/><span>chéile iad fein agus a sinnsir ar an gcuma soin.  Do</span>
<lb n="577"/><span>throid na Fir Bholg le Tuathaibh Dé Danann i bhfad, agus</span>
<lb n="578"/><span>Tuatha Dé Danann le Clainn Mhíleadh, mar do</span>
<lb n="579"/><span>b'éigin dos gach drong do fuair buannacht ar Éirinn</span>
<lb n="580"/><span>troid le muinntir na tíre sin.</span></p>
<lb n="581"/>
<lb n="582"/><p><span>Is mór an deallramh atá ag Tuathaibh Dé Danann</span>
<lb n="583"/><span>leis na sean-Ghréagaibh.  Bhí an teist amuich ortha go</span>
<lb n="584"/><span>raibh eolas cruinn is ealadhnacht aca, nó draoidheacht</span>
<lb n="585"/><span>mar adéarfaidhe, agus dar liom is ar theorannaibh na</span>
<lb n="586"/><span>Gréige do chomhnuigheadar, agus is ós na Gréagaibh do</span>
<lb n="587"/><span>fuaradar mórán dá n-eolas.</span></p>
<lb n="588"/>
<lb n="589"/><p><span>Is le hiomad a n-eolais do chiseadar ar na Fearaibh</span>
<lb n="590"/><span>mBolg i nÉirinn — le géireacht a n-arm is le cruinn-</span>
<lb n="591"/><span>eacht a n-intinne, agus ceapaim gur bh'fheárr iad mar</span>
<lb n="592"/><span>bhun-phréimh do shliocht na hÉireann 'ná Clann Mhíleadh</span>
<lb n="593"/><span>do fuair an lámh uachtair ortha, mar gidh go raibh</span>
<lb n="594"/><span>tréithe maithe ins an gClainn Mhíleadh soin bhíodar</span>
<lb n="595"/><span>droch-aigeantach dá chéile agus éadmhar le chéile ó thosach</span>
<lb n="596"/><span>a staire, agus tugtha chum imris.  Bhíodar an-láidir i</span>
<lb n="597"/><span>gcorp agus fionna-ruadh i bpearsain.  Bhí, d'réir mar</span>
<lb n="598"/><span>thuigim, Tuatha Dé Danann fionn agus caol-árd, agus aighthe</span>
<lb n="599"/><span>fada ortha, agus bhí na Fir Bholg gearraid teann-chorpac,</span>
<lb n="600"/><span>a ngruaig dubh, a gcúntanós ceatach.</span></p>
<lb n="601"/>
<lb n="602"/><p><span>Is iad na haicmí sin sinnsir Gaedheal an lae</span>
<lb n="603"/><span>indiu, gidh go bhfuil sreabh as fhuil Lochlannach, Nor-</span></p>
</div>
<pb n="17"/>
<div><lb n="604"/><p><span>mánach, Sasanac agus fíor-bheagán Spáinneach meascuighthe</span>
<lb n="605"/><span>leo, acht is d'fhuil Chlainne Mhíleadh is Fear mBolg a</span>
<lb n="606"/><span>bhfurmhór, mar ní raibh Tuatha Dé Danann riamh chomh</span>
<lb n="607"/><span>líonmhar leis an dá threibh sin, agus toisc ná raibh mórán</span>
<lb n="608"/><span>aca ann do b'é tuairim na nGaedheal gur atharruigh</span>
<lb n="609"/><span>Tuatha Dé Danann iad féin le draoidheacht ina síoth-</span>
<lb n="610"/><span>fraíbh, agus gur chomhnuigheadar feasta i bpálásaibh fá</span>
<lb n="611"/><span>chnocaibh, d'éis Clann Mhíleadh do bhuadhadh ortha, acht</span>
<lb n="612"/><span>ní fhuil sa méid sin acht finnscéalacht.</span></p>
<lb n="613"/>
<lb n="614"/><p><span>Tháinig cuid des na buidheantaibh úd go hÉirinn tar</span>
<lb n="615"/><span>éis comhnaidhthe dhóibh seal i mBreatain, agus tháinig a</span>
<lb n="616"/><span>thuilleadh aca díreach ó mhór-thír na hEorpa.  Ní fhuil</span>
<lb n="617"/><span>aon ughdarás le n-a rádh nár sheol Clann Mhíleadh ó'n</span>
<lb n="618"/><span>Spáinn fá mar adeir béal-oideas na nGaedheal agus a</span>
<lb n="619"/><span>sean-scríbhne é.</span></p>
<lb n="620"/>
<lb n="621"/><p><span>Bhí aithne mhaith ag na Cartágaighibh ar chaladh-phortaibh</span>
<lb n="622"/><span>na hEireann sul ar tháinig Clann Mhíleadh ann, agus rug</span>
<lb n="623"/><span>na Cartágaigh chéadna soin ar an Spáinn le fóir-</span>
<lb n="624"/><span>éigean, acht bhris na Gaedhil ortha annsúd agus thiomáin-</span>
<lb n="625"/><span>eadar amach as an Spáinn iad.  Do thárluigh gur bh'é</span>
<lb n="626"/><span>an taoiseach airm do bhí ar na Gaedhealaibh annsúd 'ná</span>
<lb n="627"/><span>Míleadh do bhronn a ainm ar na buidheantaibh do</span>
<lb n="628"/><span>tháinig uaidh.  Ní mó 'ná gur fírinne na sean-scéalta</span>
<lb n="629"/><span>d'innsithear ar an Míleadh soin agus ar a chogaidhibh insan</span>
<lb n="630"/><span>Éigipt agus ar bhualadh do Ghaedheal Ghlas roimh Mhaoise agus</span>
<lb n="631"/><span>na Giúdaighibh, agus gur ó'n nGaedhael Glas soin do</span>
<lb n="632"/><span>shloinntear Clann na nGaedheal indiu.  Chímíd uainn</span>
<lb n="633"/><span>i bhfad siar ins na ciantaibh ár sinnsir, chomh fada</span>
<lb n="634"/><span>uainn sin is go samhluighmíd gur scáileanna cuid aca,</span>
<lb n="635"/><span>acht fá mar do scaipeann taithneamh na gréine an ceo</span>
<lb n="636"/><span>de mhullaighibh na gcnoc scaipfidh lonnracht an léighinn</span>
<lb n="637"/><span>Ghaedhealaigh na púicíní dubha as ár súilíbh, agus chífimíd</span>
<lb n="638"/><span>arís ár n-athaireacha romhainn fá mar do bhíodar ar an</span>
<lb n="639"/><span>saoghal so.</span>
<lb n="640"/></p>
</div>
<pb n="18"/>
<div><lb n="641"/><p><span>AN CÚIGEADH CEANN.</span></p>
<lb n="642"/>
<lb n="643"/><p><span>DLIGHE IS NÓS.</span></p>
<lb n="644"/>
<lb n="645"/><p><span>Fá mar do theasbántar ins an tSeanchus Mór agus i</span>
<lb n="646"/><span>Leabhar Aicill, bhí dlighe is riaghail ag riarughadh bheatha</span>
<lb n="647"/><span>na nGaedheal, agus is é feabhas na dlighe sin agus a hoireamh-</span>
<lb n="648"/><span>nacht do bhéasaibh agus méin na nGaedheal an teist is</span>
<lb n="649"/><span>soiléire agus is dearbhtha go raibh míneachas ag baint le</span>
<lb n="650"/><span>n-ár sinnsear i bhfad de bhliadhantaibh sul ar geineadh</span>
<lb n="651"/><span>Críost.</span></p>
<lb n="652"/>
<lb n="653"/><p><span>Ní féidir d'éin-treibh a saoghal do chaitheamh i gcuid-</span>
<lb n="654"/><span>eachta a chéile gan saghas éigin dlighe do thabharfadh</span>
<lb n="655"/><span>cóir is ceart do'n bhfear lag, agus do réir mar airighim</span>
<lb n="656"/><span>bhí dlighthe na nGaedheal ceapuighthe ó thúis i gcás go</span>
<lb n="657"/><span>gcuirfidís 'fhiachaibh ar an bhfear saidhbhir sainnteach gan</span>
<lb n="658"/><span>brughadh isteach ar an bhfear mbocht.</span></p>
<lb n="659"/>
<lb n="660"/><p><span>Ní fhuil sé do réir nádúir gur bh'iad na daoine</span>
<lb n="661"/><span>móra cumhachtacha imeasc na nGaedheal do chúm is do</span>
<lb n="662"/><span>cheap na dlighthe sin, mar má scaoiltear a gceann le</span>
<lb n="663"/><span>huaislibh ceapfaid siad dlighthe do bheidh buntáisteach</span>
<lb n="664"/><span>dóibh féin.  Dá réir sin measaim gur bh'iad muinntir</span>
<lb n="665"/><span>na hÉireann go léir i gcoitchiantacht fá ndeara na</span>
<lb n="666"/><span>ndlighthe atá curtha síos ins an tSeanchus Mór do</span>
<lb n="667"/><span>chúmadh agus nách cóir iad do chur i leith na n-ollamhan ná</span>
<lb n="668"/><span>na righthe ar leithshlighidh, siúd is go dtugadar soin</span>
<lb n="669"/><span>congnamh chum snais is brígh do chur sa dlighe</span>
<lb n="670"/><span>sin agus chum a déanta oireamhnach do réir tola na</span>
<lb n="671"/><span>ndaoine go léir.  Is dá dheascaibh sin, fá mar do</span>
<lb n="672"/><span>thuigim, go mbíodh Feis ar Chnoc na Teamhrach i gcás</span></p>
</div>
<pb n="19"/>
<div><lb n="673"/><p><span>gach smut nó roinnt do chuirtí le dlighe na hÉireann</span>
<lb n="674"/><span>do thabhairt fá mhachtnamh na n-ollamhan is fá úghdarás</span>
<lb n="675"/><span>an Áird-Ríogh, mar bhí an dlighe seo na hÉireann ag</span>
<lb n="676"/><span>fás leis na ciantaibh, blúire le blúire.  Níor cúmadh</span>
<lb n="677"/><span>dlighthe na hÉireann i mbliadhain ná i míle bliadhain</span>
<lb n="678"/><span>mar d'fhás sí as nósaib fá mar d'fhás dlighe na</span>
<lb n="679"/><span>Rómhánach, agus deirthear gur fhuinn agus gur fhuaghuigh Ollamh</span>
<lb n="680"/><span>Fódla, rí Éireann, í i bhfad siar ins na haoisibh fá már</span>
<lb n="681"/><span>d'fhuinn Iustiniánais dlighe na Rómhánach.  Do b'é bun</span>
<lb n="682"/><span>is barr na ndlighthe sin go raibh saor-chlanna na</span>
<lb n="683"/><span>hÉireann saor dáríribh, gur bha leo an tír agus a raibh</span>
<lb n="684"/><span>innti, agus ná raibh sé dleaghthach d'éinne, bíod sé 'na</span>
<lb n="685"/><span>thaoiseach nó fós 'na rígh, cur ortha gan a dtoil féin.</span>
<lb n="686"/><span>I gcás go mbeadh sochar as an oighreacht soin do geal-</span>
<lb n="687"/><span>ladh dos gach duine aca ar a theacht ar an saoghal, ní</span>
<lb n="688"/><span>raibh cor 'na mbeatha ó luaisceadh sa chliabhán iad gur</span>
<lb n="689"/><span>cuireadh sa chomhrainn iad nách bhfuil dlighe léirighthe dhó</span>
<lb n="690"/><span>ins an tSeanchus Mór.  Tá cuid des na dlighthibh sin,</span>
<lb n="691"/><span>dar linne indiu, chomh neamh-thairbheach is chomh suarach</span>
<lb n="692"/><span>soin gur dóich linn go raibh ár sinnsir foluighthe le</span>
<lb n="693"/><span>riaghlachaibh dlighe ó bhonn coise go bathas cinn, acht ní</span>
<lb n="694"/><span>mar a tuigthear anois do tuigthí an uair sin.</span></p>
<lb n="695"/>
<lb n="696"/><p><span>Bhí daor-chlanna i nÉirinn chomh mhaith le saor-</span>
<lb n="697"/><span>chlannaibh, agus gidh go raibh saghas cirt do réir dlighe aca-</span>
<lb n="698"/><span>san leis — do b'fhéidir dóibh a saoirseacht d'fhágháil ar</span>
<lb n="699"/><span>choingheallaibh — mar sin féin bhí a mbeatha cruaidh agus a</span>
<lb n="700"/><span>saoghal ar bheagán suaircis.</span></p>
<lb n="701"/>
<lb n="702"/><p><span>Braighde do tógthaoi aimsir cogaidh i gcéin do</span>
<lb n="703"/><span>b'eadh a bhfurmhór, agus ní raibh déanamh na dlighe aca-san</span>
<lb n="704"/><span>fá mar do bhí ag na saor-chlannaibh, acht ní cuirtí chum</span>
<lb n="705"/><span>báis ná chum braighdinis iad, ní bhíodh easba bídh ná</span>
<lb n="706"/><span>dighe ortha, acht bhíodh sclábhaidheacht throm aca le</span>
<lb n="707"/><span>déanamh — ag rómhar talmhan, ag gearradh adhmaid, ag</span>
<lb n="708"/><span>meilt eorna is arbhair, ag déanamh tighthe, ag crúdhadh</span></p>
</div>
<pb n="20"/>
<div><lb n="709"/><p><span>bó, ag déanamh cuiginne, is gan puinn sochair aca as</span>
<lb n="710"/><span>a gcuid oibre.</span></p>
<lb n="711"/>
<lb n="712"/><p><span>Do ghnídheadh na saor-chlanna obair leis, cuid aca</span>
<lb n="713"/><span>ag cur is ag baint, cuid aca le céird, cuid aca 'na</span>
<lb n="714"/><span>maoraibh.  Ní bhíodh an obair chomh cruaidh sin ar aon</span>
<lb n="715"/><span>treibh do bhí saidhbhir a ndóthain chum daor-chlanna do</span>
<lb n="716"/><span>bheathughadh.</span></p>
<lb n="717"/>
<lb n="718"/><p><span>Mar sin féin, do bhíodh cruadhtain eile ortha seachas</span>
<lb n="719"/><span>saothar chum bídh is éadaigh do sholáthar dóibh féin, mar</span>
<lb n="720"/><span>gidh gur leis gach treibh i gcoitchiantacht an ceanntar</span>
<lb n="721"/><span>ina gcomhnuighidís agus go raibh cead aca, do réir nóis, a</span>
<lb n="722"/><span>dtaoiseach do thoghadh asta féin, ní fhágadh soin ná</span>
<lb n="723"/><span>go mbíodh buidhean éigin eile 'na gcomharsanacht ag</span>
<lb n="724"/><span>cur isteach ortha, agus ag sanntughadh a saidhbhris.  Dá</span>
<lb n="725"/><span>dheascaibh sin bhíodh achrann eatortha féin agus a</span>
<lb n="726"/><span>gcomharsain go minic, agus do b'é deire an scéil é go gciseadh</span>
<lb n="727"/><span>dream éigin aca ar an ndream eile.  Do thárlóchadh</span>
<lb n="728"/><span>leis ar an gcuma soin go mbeadh treibh seascair</span>
<lb n="729"/><span>saidhbhir ar aon bhliadhain amháin, agus ar an mbliadhain do</span>
<lb n="730"/><span>bhí chucha bheidís sgriosta ag buidhin éigin níos treise</span>
<lb n="731"/><span>ná iad, agus fá bhuannacht aca-san.  Do b'shin é an fáth</span>
<lb n="732"/><span>go raibh sé riachtanach ar gach fear bheith i n-ann ar</span>
<lb n="733"/><span>chomhrac le claidheamh is sleagh, agus ba cuid dá bhfoghluim</span>
<lb n="734"/><span>an aicillidheacht soin le harmaibh catha.</span></p>
<lb n="735"/>
<lb n="736"/><p><span>Badh dhóich le duine gur dheacair síothcháin do bheith</span>
<lb n="737"/><span>sa tír toisc an méid fear n-arm do bhí innti.  Níor</span>
<lb n="738"/><span>mhar sin é, ámh.  Is fíor go bhfuil cunntas ar bhruigh-</span>
<lb n="739"/><span>eantaibh is achrann i sean-stair na hÉireann, acht mar</span>
<lb n="740"/><span>sin féin ní bhíodh comhrac ann chomh minic agus is dóich le</span>
<lb n="741"/><span>n-a lán; mar pé áit go raibh dhá threibh comh-láidir,</span>
<lb n="742"/><span>comh-armtha.  Bhíodh faitchíos ortha dul i n-aghaidh a</span>
<lb n="743"/><span>chéile, agus bhíodh síothcháin eatortha.  Bhí Éire leis roinnte</span>
<lb n="744"/><span>'na cúigíbh agus rí ar gach cúige aca, agus do b'é a thoil na</span>
<lb n="745"/><span>taoisigh bhorba do bhí fé do chongbháil as céasaibh a</span>
<lb n="746"/><span>chéile, mar do b'iad na taoisigh sin ceann na</span></p>
</div>
<pb n="21"/>
<div><lb n="747"/><p><span>treibhe agus bhí gach duine de'n treibh umhal dá</span>
<lb n="748"/><span>thaoiseach féin — umhal go bás.  Bhí na taoisigh umhal</span>
<lb n="749"/><span>do'n rígh cúige, agus an rí cúige umhal do'n Áird-</span>
<lb n="750"/><span>Rígh, agus ba bhreágh ciallmhar an nós é sin chum</span>
<lb n="751"/><span>tíre do dhlúth-cheangal i gcaradas dá ngéillfidhe do'n</span>
<lb n="752"/><span>nós.  Acht ní ghéilltí acht go hannamh, mar pé uair go</span>
<lb n="753"/><span>raibh rí neartamhail buadhthach borb ar chúige, do</span>
<lb n="754"/><span>mhachtnóchadh sé leis féin gur chóir dó bheith 'na Áird-</span>
<lb n="755"/><span>Rígh ar Chnoc na Teamhrach.  Is iomdha braon fola do</span>
<lb n="756"/><span>doirteadh i nÉirinn mar gheall ar a leithéid sin de</span>
<lb n="757"/><span>mhachtnamh shainnteamhail, mar ní raibh céim sa tsaoghal</span>
<lb n="758"/><span>do b'uaisle 'ná righe na Teamhrach, agus ní raibh ball ar</span>
<lb n="759"/><span>druim domhain, dar leis na hÉireannaighibh, do</span>
<lb n="760"/><span>b'onóraighe ná ba naomhtha 'ná Teamhair féin.  Dá</span>
<lb n="761"/><span>réir sin bhí súil gach ríogh cúige uirthi, agus gidh gur mhór é</span>
<lb n="762"/><span>a urraim do'n Áird-Rígh ba mhó go mór a urraim do'n</span>
<lb n="763"/><span>Teamhair agus a dhúil chum a bheith 'na cheann uirthi.  Dá</span>
<lb n="764"/><span>dheascaibh sin, ba an-shocair é saoghal ríghthe na</span>
<lb n="765"/><span>Teamhrach, mar bhíodh taoiseach borb nó rí éigin ar tí</span>
<lb n="766"/><span>gach cinn aca ó aois go haois, agus ba bheag duine aca</span>
<lb n="767"/><span>fuair báis ar a leabaidh gidh go raibh saoghal fada 'gá</span>
<lb n="768"/><span>lán aca.</span></p>
<lb n="769"/>
<lb n="770"/><p><span>Do b'ionmhuin leis na daoinibh rí na Teamhrach, agus ba</span>
<lb n="771"/><span>shoth leo dul 'na choinnibh, acht do b'é a nós leis na</span>
<lb n="772"/><span>ciantaibh géilleadh dá dtaoiseachaibh féin, agus dá dtár-</span>
<lb n="773"/><span>lóchadh go mbeadh a dtaoisigh féin amuich leis an Aird-</span>
<lb n="774"/><span>Rígh bheadh sé riachtanach ortha féin bheith amuich leis</span>
<lb n="775"/><span>mar an gcéadna.</span></p>
<lb n="776"/>
<lb n="777"/><p><span>Ní heol dúinn gur éirigh na daoine riamh amach i</span>
<lb n="778"/><span>gcoinnibh an Áird-Ríogh le n-a dtoil féin acht aon uair</span>
<lb n="779"/><span>amháin.  Ní ró-chruinn atá cunntas an éirghe amach</span>
<lb n="780"/><span>soin amháin.  Do thuit sé amach ins an gcéad aois ár</span>
<lb n="781"/><span>dTighearna agus cuirtear i gcomórtas é le héirghe amach</span>
<lb n="782"/><span>na nAttocoti sa Róimh.  Deirthear gur bh'iad Tuathaigh</span></p>
</div>
<pb n="22"/>
<div><lb n="783"/><p><span>na hÉireann d'éirigh i n-aghaidh na n-uaisle, agus ní fhuil</span>
<lb n="784"/><span>aon amhras ná go raibh cúis aca leis, mar is mór leis</span>
<lb n="785"/><span>an Éireannach an duine uasal.  Do bhí na huaisle ag</span>
<lb n="786"/><span>cur ortha agus níor smachtuigh nó ní raibh sé i gcumas an</span>
<lb n="787"/><span>Áird-Ríogh cosc do chur leis na huaislibh, agus do grigeadh</span>
<lb n="788"/><span>na Tuathaigh gur cheapadar i gcomhairle fholuighthigh le</span>
<lb n="789"/><span>chéile na huaisle úd do chur chum báis.  Bhí intinn</span>
<lb n="790"/><span>ghéar ag pé duine do stiúruigh iad, mar choimeádadar</span>
<lb n="791"/><span>a rún go maith.  "Ceann Cait" do tugadh mar leas-</span>
<lb n="792"/><span>ainm ar a stiúrthóir, agus ní clos dúinn cia r díobh é,</span>
<lb n="793"/><span>acht fear thar bárr do b'eadh é, mar gidh gur fear</span>
<lb n="794"/><span>tuaithe do bhí ann, bhí an inntleacht aige do riar-</span>
<lb n="795"/><span>uigheann daoine, agus do mhúineann agus do chuireann</span>
<lb n="796"/><span>d'fhiachaibh ortha rud do dhéanamh air.  Dá réir sin do</span>
<lb n="797"/><span>bhailigh sé fleadh agus féasta le duadh is le costas, agus</span>
<lb n="798"/><span>thug sé cuireadh dos na huaislibh go léir teacht 'na</span>
<lb n="799"/><span>chuibhreann, agus Rí na Teamhrach ar a gceann.</span></p>
<lb n="800"/>
<lb n="801"/><p><span>Bhíothas ag fágháil an fhéasta soin ullamh ar feadh</span>
<lb n="802"/><span>bliadhna, agus níor chuir éinne cogar i gcluais na n-uaisle</span>
<lb n="803"/><span>cad do bhí 'na gcomhair seachas bídh gur shuidh an math-</span>
<lb n="804"/><span>shluagh áird-réimeach úd chum búird, agus i lár an aoibhnis</span>
<lb n="805"/><span>do phreab Ceann Cait agus a fheara claidhimh ortha agus níor</span>
<lb n="806"/><span>fhágadar aithid aca beo acht aon leanbh amháin do</span>
<lb n="807"/><span>dearmadadh ar Teamhair.  Rinneadh rí de Cheann Cait</span>
<lb n="808"/><span>agus sciobadh le banaltrain éigin an leanbh ríoghamhail</span>
<lb n="809"/><span>thar sáile.  Deir Tacitus gur bhuail prionnsa óg ó</span>
<lb n="810"/><span>Éirinn le hAgricola, taoiseach na Rómhánach, faid do</span>
<lb n="811"/><span>bhí an Rómhánach soin go caithréimeach i nAlbain i</span>
<lb n="812"/><span>ndeireadh an chéad aois ár dTighearna, agus gur iarr sé</span>
<lb n="813"/><span>congnamh ar an Rómhánach chum ríoghacht na hÉireann</span>
<lb n="814"/><span>do bhaint amach dó.  Deir an sgríbhneoir sin Tacitus</span>
<lb n="815"/><span>go raibh níos mó aithne ag an ndomhan an uair sin ar</span>
<lb n="816"/><span>chaladh-phortaibh na hÉireann ná mar do bhí ar chaladh-</span>
<lb n="817"/><span>phortaibh na Breataine, agus go ndubhairt an prionnsa</span>
<lb n="818"/><span>Éireannach ná teastóchadh uaidh acht aon leigiún amháin</span></p>
</div>
<pb n="23"/>
<div><lb n="819"/><p><span>do shaighdiúiríbh Rómhánacha chum Éireann do chlaoidhe.</span>
<lb n="820"/><span>Tuigthear as soin go raibh Éire lag an uair sin agus go</span>
<lb n="821"/><span>raibh an prionnsa óg úd do bhí ar teicheadh aisti ar tí</span>
<lb n="822"/><span>í dhíol leis na Rómhánachaibh, acht ní mar sin do bí i</span>
<lb n="823"/><span>n-aon chor.  Do b'é an prionnsa úd Tuathal Teacht-</span>
<lb n="824"/><span>mhar do bhí 'na rígh chúmhachtach ghrádhmhar i dTeamhair</span>
<lb n="825"/><span>'na dhiaidh súd, agus nuair do bhí sé ag iarraidh conganta</span>
<lb n="826"/><span>ar Agricola bhí fhios aige cad do bhí ag tuitim amach i</span>
<lb n="827"/><span>nÉirinn, mar ní túisce fuair na Tuathaigh an buaidh 'ná</span>
<lb n="828"/><span>gur ghabh aithreachas cuid aca agus chromadar ar uisce fá</span>
<lb n="829"/><span>thalamh do dhéanamh i n-aghaidh Chinn Chait, agus ag guidhe</span>
<lb n="830"/><span>go bhfillfeadh Tuathal chum a choda féin.  Dubhradar</span>
<lb n="831"/><span>ná raibh toradh ar crannaibh ná iasc ar líontaibh, go</span>
<lb n="832"/><span>raibh na ba i ndísc is na caoirigh seasc, an láir gan</span>
<lb n="833"/><span>searrach is an chráin gan ál, an bheach gan mil is an gas</span>
<lb n="834"/><span>gan bláth, toisc go raibh an Ríogh-Dhamhna go huaigneach</span>
<lb n="835"/><span>'na dheoraidhe thar lear agus tuathach 'na bhuanna ar</span>
<lb n="836"/><span>Theamhair na Ríogh.</span></p>
<lb n="837"/>
<lb n="838"/><p><span>Fear láidir intinneamhail do b'eadh Ceann Cait.</span>
<lb n="839"/><span>Do réir mar a mheasaim ba dheallramhach le Cruimil</span>
<lb n="840"/><span>Shasana é.  Do b'é a mhac, Módhrin Cóir, an breitheamh</span>
<lb n="841"/><span>ba mhó cáil do bhí riamh i nÉirinn.  Acht mar sin féin</span>
<lb n="842"/><span>gidh go raibh an rí tuathach úd 'na fhear chumais bhí na</span>
<lb n="843"/><span>daoine tuirseach de fá mar bhí na daoine i Sasana</span>
<lb n="844"/><span>de Chruimil.  Chualaidh Ceann Cait an siosmarnaigh,</span>
<lb n="845"/><span>mhothuig sé an taoide ag éiriughadh 'na thimcheall,</span>
<lb n="846"/><span>agus níor bh'é an saghas fir é do ghéillfeadh gan duadh.</span>
<lb n="847"/><span>Bhain sé na cinn de mhórán aca so do labhair</span>
<lb n="848"/><span>'na choinnibh, acht níor leighis sin an scéal.  Cuireadh</span>
<lb n="849"/><span>chum báis fá dheireadh é agus bhí coimheascar i nÉirinn go</span>
<lb n="850"/><span>ceann tamaill mhaith.</span></p>
<lb n="851"/>
<lb n="852"/><p><span>Do riaghluigh dó nó trí rigthe i ndiaidh a chéile ar</span>
<lb n="853"/><span>Teamhair, acht i gcionn tréimhse cuireadh fios ar</span>
<lb n="854"/><span>Tuathal, an rí dlisteanach, agus tháinig sé.</span>
<lb n="855"/></p>
</div>
<pb n="24"/>
<div><lb n="856"/><p><span>FIGHEACHÁN RÍGHEACHTA.</span></p>
<lb n="857"/>
<lb n="858"/><p><span>Fear géar-intinneach géar-chúiseach do b'eadh</span>
<lb n="859"/><span>Tuathal Teachtmhar so do tugadh thar n-ais thar saile.</span>
<lb n="860"/><span>Bhí ríghthe uaibhreacha ar Teamhair roimis, mar atá</span>
<lb n="861"/><span>Conaire Mór agus a lán eile ná luaidhmíd annso.  Mar</span>
<lb n="862"/><span>sin féin, ní raibh aca mar fhearainn búird acht na</span>
<lb n="863"/><span>triúcha céad do bhí cómhgarach do Theamhair, agus cé go</span>
<lb n="864"/><span>raibh sé mar dhualgus ar na ríghthibh cuige cáin do</span>
<lb n="865"/><span>thabhairt do'n Áird-Rígh do réir dlighe, agus roinnt fear</span>
<lb n="866"/><span>gléasta chum na tíre do chosaint, ar a shon soin is</span>
<lb n="867"/><span>eile dá dtárlóchadh go n-eiteochaidís é ní raibh sé ina</span>
<lb n="868"/><span>chumas a chur fhiachaibh ortha rud do dhéanamh air.  Lean</span>
<lb n="869"/><span>an scéal mar so go dtí an bhliadhain 130 d'éis Chríost</span>
<lb n="870"/><span>gur mhachtnuigh Tuathal gur chóir bheith neamh-spleádhach</span>
<lb n="871"/><span>agus gan beann ar ríghthibh na gcúigí.  Chuir sé ar bun</span>
<lb n="872"/><span>buidhean armtha d'fhearaibh toghtha as gach áird i</span>
<lb n="873"/><span>nÉirinn, agus do shloinnigh sé iad na Catha Féinne, agus as</span>
<lb n="874"/><span>soin amach go dtí bás Chairbre Lifeachair i gcath</span>
<lb n="875"/><span>dhearg Ghabhra, 297 D.C., céad is trí fichid bliadhain</span>
<lb n="876"/><span>'na dhiaidh súd, ní raibh aon chéim do b'uaisle le fear-</span>
<lb n="877"/><span>tighe dá mhac 'na an mac soin do bheith 'na Fhéinnidh.</span></p>
<lb n="878"/>
<lb n="879"/><p><span>Do leathnuigh Tuathal leis ceanntar na Teamhrach.</span>
<lb n="880"/><span>Bhain sé gan bruighean ná achrann smut as cheithre</span>
<lb n="881"/><span>cúige na hÉireann do bhuaileadh le chéile ag Aill na</span>
<lb n="882"/><span>Miarann i nIar-Mhidhe, agus do shín cúige ríoghamhail na</span>
<lb n="883"/><span>Midhe as soin amach go dtí teacht na Sasanach, ó'n</span>
<lb n="884"/><span>tSionainn thiar go dtí an tsaile thoir.  Bhí ar an</span>
<lb n="885"/><span>gcuma soin buidheanta agus teallaighe do bhain leis féin</span>
<lb n="886"/><span>amháin feasta ag rígh na Teamhrach gan brat aige ar</span></p>
</div>
<pb n="25"/>
<div><lb n="887"/><p><span>ríghthibh borba na gcúigí gur ghnáthach le ceann éigin</span>
<lb n="888"/><span>ceann-dána aca ar uairibh gan rud do dhéanamh ar an</span>
<lb n="889"/><span>Aird-Rígh acht le n-a thoil féin.</span></p>
<lb n="890"/>
<lb n="891"/><p><span>Bhí urraim i gcomhnaidh do'n Áird-Rígh, agus bhí súil</span>
<lb n="892"/><span>gach duine air féin is ar Theamhair, acht is minic leis</span>
<lb n="893"/><span>na ciantaibh d'éirigh rí buannach borb cúige 'na choinnibh</span>
<lb n="894"/><span>agus gur chuaidh sé de'n Áird-Rígh sin smacht do chur air</span>
<lb n="895"/><span>Do thárluigh leis anois is arís go raibh dhá rígh láidir</span>
<lb n="896"/><span>ar dhá chúige agus dúil ag ceann aca an ceann eile do</span>
<lb n="897"/><span>chur fá chois, agus nách raibh sé i gcumas an Áird-Ríogh</span>
<lb n="898"/><span>réidhtiughadh eatortha.</span></p>
<lb n="899"/>
<lb n="900"/><p><span>Do b'é a leithéid sin de chonspóid d'éirigh idir an</span>
<lb n="901"/><span>bhainrioghain árd-intinneach dána úd Méadhbh Chonnacht agus</span>
<lb n="902"/><span>Conchubhar mac Neasa, rí Uladh, agus gur mhill an cogadh</span>
<lb n="903"/><span>fuilteach do lean de thír na hÉireann ar feadh seacht</span>
<lb n="904"/><span>mbliadhan gan sos.  Ni raibh an rí óg calma do bhí ar</span>
<lb n="905"/><span>Éirinn an uair sin — Cairbre Nia Fear nó Criomhthan</span>
<lb n="906"/><span>Nia Náir, 74 D.C. — cumhachtach a dhóthain chum coisc do</span>
<lb n="907"/><span>chur leis an gcogadh na gcarad úd.  Chuir sé roimis</span>
<lb n="908"/><span>Conchubhar mac Neasa do chur ar gcúl, acht níor éirigh</span>
<lb n="909"/><span>leis mar thuit sé ins an ár ag Ros na Ríogh ag</span>
<lb n="910"/><span>comhrac le Cúchulainn.</span></p>
<lb n="911"/>
<lb n="912"/><p><span>Cloismíd Méadhbh na gcapall mbán agus na gcarbad</span>
<lb n="913"/><span>ngeal, an bhean áluinn árd ruadh ghlas-shúileach gheal-</span>
<lb n="914"/><span>chneasach, ag dúisiughadh Éireann thiar is theas i</span>
<lb n="915"/><span>gcoinnibh Chonchubhair, ag gluaiseacht í féin ar cheann na</span>
<lb n="916"/><span>slógh thré Ulaidh ag loscadh is ag cosgairt, ag cur</span>
<lb n="917"/><span>Eamhna Macha, cathair ríóghamhail, fá theine agus ag bail-</span>
<lb n="918"/><span>iughadh léi annsoin go buadhthach.</span></p>
<lb n="919"/>
<lb n="920"/><p><span>Cloisimíd é seo agus mórán 'na theannta mar tá</span>
<lb n="921"/><span>trácht go beacht ar chogadh na Tána 'nár sean-leabhraibh.</span></p>
<lb n="922"/>
<lb n="923"/><p><span>Innistear go raibh mustar éigin idir Mheadhbh agus</span>
<lb n="924"/><span>Aileall, a fear pósta, cois na teineadh ag ríogh-shuidhe</span>
<lb n="925"/><span>Chruachna, agus gur mhaoidhimh sise go raibh sí níos saidhbhre</span>
<lb n="926"/><span>'ná a fear, mar ba léi a cuid spré fá mar ba leis</span></p>
</div>
<pb n="26"/>
<div><lb n="927"/><p><span>gach mnaoi eile a cuid saidhbhris féin i ndiaidh pósta</span>
<lb n="928"/><span>dhi.  Is mór an ceann suas do'n tSean-Ghaedheal go</span>
<lb n="929"/><span>raibh na mná chomh neamh-spleádhach agus chomh sgurtha soin,</span>
<lb n="930"/><span>mar bhí mná eile an domhain fá chuing 'gá bhfearaibh an</span>
<lb n="931"/><span>aimsir sin.  Acht bhí mná na Éireann ós na ciantaibh</span>
<lb n="932"/><span>chomh-ionann le n-a bhfearaibh i gcéim agus i saoirseacht, agus</span>
<lb n="933"/><span>muna mbeadh go raibh sé sin do réir dlighe, ní bheadh</span>
<lb n="934"/><span>Meadhbh, siúd is gur bha bhainrioghain féin í, ag áireamh</span>
<lb n="935"/><span>a cuid maoine agus 'gá cur i gcomórtas le maoin a fir.</span>
<lb n="936"/><span>Acht d'éis an chomhairimh go léir, na seoide luachmhara, na</span>
<lb n="937"/><span>bioráin is na deilgne óir, na falluingí síoda is olna</span>
<lb n="938"/><span>ioldathacha, na troscáin tighe, na cuacha is na cuirn</span>
<lb n="939"/><span>airgid, na heallaighe idir ba is capaill is caoirigh</span>
<lb n="940"/><span>d'áirigheadh fá dheireadh go raibh aon tarbh amháin ag</span>
<lb n="941"/><span>Aileall, an "Fionn-Bheannach" do glaodhtaoi air</span>
<lb n="942"/><span>ná raibh a chosmhaileacht ag Meidhbh.  "Tá aon tarbh</span>
<lb n="943"/><span>amháin i nÉirinn do sháróchaidh an Fionn-Bheannach,"</span>
<lb n="944"/><span>ars' an bhean mhórdhálach, agus d'iarr sí ar iasacht ar</span>
<lb n="945"/><span>Dháire, taoiseach Chuailgne i gCúige Uladh, an tarbh</span>
<lb n="946"/><span>donn do bhí aige.  Cloisimíd, dar linn-ne, i scéaltaibh</span>
<lb n="947"/><span>na Tána an Donn Cuailgne úd ag búithrigh is ag</span>
<lb n="948"/><span>géimrigh nuair do thóg Meadhbh agus a sluaighte leo é i</span>
<lb n="949"/><span>n-aindeoin Dháire, már cé nar eitigh Dáire í ar dtúis</span>
<lb n="950"/><span>innseadh dó go ndubhairt a teachtairí fá n-a nguth gur</span>
<lb n="951"/><span>mhaise dhó gan Meadhbh d'eiteach mar go mbéarfadh</span>
<lb n="952"/><span>sise léi an tarbh pé olc maith le Dáire é, agus dá</span>
<lb n="953"/><span>dheascaibh sin thiomain an taoiseach go déaghair as a</span>
<lb n="954"/><span>cheanntar na teachtairí sin nár chuir srian le n-a nguth.</span>
<lb n="955"/><span>Buaileann Conchubhar mac Neasa a sciath agus bailigheann</span>
<lb n="956"/><span>sé curaidh na Craoibhe Ruaidhe, an dream laoch ba</span>
<lb n="957"/><span>thréine i nÉirinn, gidh go raibh curaidh tréana i</span>
<lb n="958"/><span>gConnachtaibh chomh maith fá Chéad mac Mágaigh agus na</span>
<lb n="959"/><span>Clanna Déaghtha, muinntir an ghaisgidhigh Chonraoi</span>
<lb n="960"/><span>mac Dáire i gCúige Mumhan, agus na Laighnigh fá Mhéas-</span>
<lb n="961"/><span>cáire chomh calma le haon aca.</span>
<lb n="962"/></p>
</div>
<pb n="27"/>
<div><lb n="963"/><p><span>Na scamaill sa spéir agus an mhúrabhán do bhí ag</span>
<lb n="964"/><span>bailiughadh is ag dorchughadh le fada os cionn</span>
<lb n="965"/><span>Chonchubhair mac Neasa i nEamhain Macha, do bhris sé</span>
<lb n="966"/><span>'na splanncachaibh fá dheireadh, agus cloisimíd glór na</span>
<lb n="967"/><span>gclaidheamh is ceol na sleagh ar sciathaibh ar feadh</span>
<lb n="968"/><span>seacht mbliadhan go raibh furmhór na dtaoiseach</span>
<lb n="969"/><span>is na bhfear gcalma marbh.  Tá Cúchulainn ann</span>
<lb n="970"/><span>imeasc na Craoibhe Ruaidhe, an fear beag duairc dorcha</span>
<lb n="971"/><span>go raibh a neart go léir, dar liom-sa, i lúthachaibh a bhall</span>
<lb n="972"/><span>is a chroidhe, is nár hoileadh riamh i measc na nGaedheal</span>
<lb n="973"/><span>laoch do gheobhadh air; tá Conall Ceárnach ann, an</span>
<lb n="974"/><span>fear fionn mór-ghéagach leathan-ghuailneach go líonfadh</span>
<lb n="975"/><span>mar deirthí a cheann buidhe-chrothánach sciathóg nó</span>
<lb n="976"/><span>cis; tá Conchubhar mac Neasa féin ann, fear cruaidh</span>
<lb n="977"/><span>caol-árd dathamhail ruadh; tá Laoghaire Buadhach ann,</span>
<lb n="978"/><span>taiceach is garg, is Ceilteachar ná tabharfadh, fá mar</span>
<lb n="979"/><span>dubhairt a namhaid an Bhainríoghain Meadhbh, a chúl ar</span>
<lb n="980"/><span>fhearaibh Éireann go léir, iad-san ar aon taobh</span>
<lb n="981"/><span>amháin agus eisean 'na aonar ar an taobh eile.  Acht bhí</span>
<lb n="982"/><span>fir Éireann 'na choinnibh agus i gcoinnibh Chonchubhair, ar</span>
<lb n="983"/><span>feadh bliadhna go háirithe, mar i gcionn tamaill</span>
<lb n="984"/><span>d'éirigh an chuid ba mhó de na Muimhneachaibh is cuid</span>
<lb n="985"/><span>mhaith de na Laighnibh as an ngnó, mar ní raibh cúis</span>
<lb n="986"/><span>ghearáin aca i gcoinnibh na Craoibhe Ruaidhe, acht</span>
<lb n="987"/><span>amháin gur áitimh Meadhbh ortha cabhrughadh léi féin.</span></p>
<lb n="988"/>
<lb n="989"/><p><span>Agus bhí cabhair aici leis nách raibh coinne aici leis,</span>
<lb n="990"/><span>míle fear de'n Chraoibh Ruaidh féin fá stiúrughadh an</span>
<lb n="991"/><span>chath-mhíleadh Feargus mac Róigh d'fhág Ulaidh mar</span>
<lb n="992"/><span>gheall ar fheall Chonchubhair.</span></p>
<lb n="993"/>
<lb n="994"/><p><span>Rugadh leanbh inghine ann gur fháistinigh na draoithe</span>
<lb n="995"/><span>go ndoirtfidhe tuilthí fola 'na taobh dá bhfágfaidhe 'na</span>
<lb n="996"/><span>beathaidh í, acht mar sin féin, i n-ionad an leinbh do</span>
<lb n="997"/><span>chur chum báis fá mar do ceapadh, thóg Conchubhar</span>
<lb n="998"/><span>chuige féin an leanbh soin, chuir sé ar leith-shlighidh í dá</span>
<lb n="999"/><span>múineadh agus dá hoileadh i ngleann aoibhinn uaigneach le</span></p>
</div>
<pb n="28"/>
<div><lb n="1000"/><p><span>haghaidh í phósadh nuair do bheadh sí 'na hainnir.  Déirdre</span>
<lb n="1001"/><span>a hainm agus d'fhás sí 'na mnaoi ba bhreaghdha dá bhfeachaidh</span>
<lb n="1002"/><span>súil riamh.  Dá chuthailighe do chongaibh Conchubhar í</span>
<lb n="1003"/><span>fuair sí radharc ar thaoiseach óg de'n Chraoibh Ruaidh</span>
<lb n="1004"/><span>dár bh'ainm Naoise, agus d'éaluigh sí leis go hAlbain.</span></p>
<lb n="1005"/>
<lb n="1006"/><p><span>Thug Conchubhar maitheamhnas dóibh i gceann tamaill,</span>
<lb n="1007"/><span>chuir sé Fearghus mac Róigh mar urradh ag triall</span>
<lb n="1008"/><span>ortha, agus d'fhilleadar.  Níor bha le toil na mná é acht</span>
<lb n="1009"/><span>ní chreidfeadh a fear ná go raibh coimirce Fhearghuis</span>
<lb n="1010"/><span>cumhachtach a dhóthain le hiad do chosaint ar gach guais,</span>
<lb n="1011"/><span>mar ní raibh fear le n-a linn ba ghlaine méin 'na an</span>
<lb n="1012"/><span>Fearghus úd.</span></p>
<lb n="1013"/>
<lb n="1014"/><p><span>Tugad cuireadh ar an mbóthar d'Fhearghus chum</span>
<lb n="1015"/><span>féasta.  Do ghoill sé air an cuireadh do ghlacadh,</span>
<lb n="1016"/><span>acht bhí sé fá gheasaibh gan cuireadh chum féasta</span>
<lb n="1017"/><span>d'eiteach agus bhí sé riachtanach air Déirdre agus a fear agus a</span>
<lb n="1018"/><span>gcomhluadar do scaoileadh roimis go hEamhain Macha</span>
<lb n="1019"/><span>mar ná raibh aon droch-ionntaoibh aige as Chonchubhar.</span>
<lb n="1020"/><span>Mar sin féin, ní túisce do shroicheadar Eamhain ná</span>
<lb n="1021"/><span>gur ghabh éad Conchubhar agus scaoil sé dream toghtha de'n</span>
<lb n="1022"/><span>Chraoibh Ruaidh fá Naoise agus a bheirt dearbhráthair agus</span>
<lb n="1023"/><span>beirt mhac Fhearghuis do bhí 'na gcuideachta.  Do throid</span>
<lb n="1024"/><span>na leomhain i gcuibhreach go calma, bhaineadar na cinn</span>
<lb n="1025"/><span>de mórán de'n Chraoibh Ruaidh, acht marbhuigheadh an</span>
<lb n="1026"/><span>triúr deirbhráthair agus mac le Fearghus.  Ba mhór an</span>
<lb n="1027"/><span>ceann fé agus an tubaiste do Chonchubhar Rí Uladh an choir</span>
<lb n="1028"/><span>sin, mar tháinig Fearghus go cúthach agus chrom sé féin agus</span>
<lb n="1029"/><span>an méid de'n Craoibh Ruaidh do lean a bhrat, ar</span>
<lb n="1030"/><span>Chonchubhar agus bhí buadhairt is caoi i nEamhain Macha 'na</span>
<lb n="1031"/><span>ndiaidh.  Bhí gol ban ar feadh na seacht mbliadhan do</span>
<lb n="1032"/><span>fearadh cogadh na Tána agus caointe go leor acht ní fhuil</span>
<lb n="1033"/><span>caoineadh dhíobh go léir is dubrónaighe 'ná briseadh</span>
<lb n="1034"/><span>croidhe Dhéirdre os cionn cuirp chréachta a fir.  Is</span>
<lb n="1035"/><span>iomdha baintreabhach eile do chaoin a fear leis an</span>
<lb n="1036"/><span>uair úd agus ó shoin chomh maith, acht mar sin féin ní</span></p>
</div>
<pb n="29"/>
<div><lb n="1037"/><p><span>chuimhnighthear ar a mbrón chomh soiléir le nuall-dhubhadh</span>
<lb n="1038"/><span>Dhéirdre i ndiaidh clainne Uisnigh.  Is cosmhail an lúigh</span>
<lb n="1039"/><span>uaigneach úd do ghabhann anuas chughainn as na ciantaibh</span>
<lb n="1040"/><span>le feaduigheal gaoithe ist oidhche thré chuasaibh dubha</span>
<lb n="1041"/><span>cois fairrge.  Seo cuid de:</span></p>
<lb n="1042"/>
<lb n="1043"/><p><span>"Fada an lá gan clann Uisnigh,</span>
<lb n="1044"/><span>Nír tuirseach bheith 'na gcuallacht,</span>
<lb n="1045"/><span>Mic ríogh le ndiltaigh deoraidhe,</span>
<lb n="1046"/><span>Trí leomhain chnuic na huamha.</span></p>
<lb n="1047"/>
<lb n="1048"/><p><span>"Do chuaidh mo radharc uaimse</span>
<lb n="1049"/><span>Ag faicsin uaighe Naoise,</span>
<lb n="1050"/><span>Gerr go bfuigfe mé m'anam</span>
<lb n="1051"/><span>Ní mhaireann mo lucht caointe.</span></p>
<lb n="1052"/>
<lb n="1053"/><p><span>"Ó's trímsa do fealladh ortha</span>
<lb n="1054"/><span>Bíadsa d'á dhruing go tuirseach;</span>
<lb n="1055"/><span>As truagh nach raibh mé i dtalmhain</span>
<lb n="1056"/><span>Sul do marbhadh meic Uisneach.</span></p>
<lb n="1057"/>
<lb n="1058"/><p><span>"Truagh mo thurus le Ferghus</span>
<lb n="1059"/><span>Dom' chealgadh don chraebh ruaidh;</span>
<lb n="1060"/><span>Le briathra bláithe binne</span>
<lb n="1061"/><span>Do mealladh sinne an aen-uair,</span></p>
<lb n="1062"/>
<lb n="1063"/><p><span>"As mé Déirdre gan aeibhnes</span>
<lb n="1064"/><span>Is mé a ndeireadh mo bhetha;</span>
<lb n="1065"/><span>A bheith 'na ndiagh ós miste</span>
<lb n="1066"/><span>Ní bhiadh mise go fada."</span></p>
<lb n="1067"/>
<lb n="1068"/><p><span>Is cruaidh do theasduigh an trúir laoch úd ó Chonbhudhar</span>
<lb n="1069"/><span>Rí Uladh 'na dhiaidh súd mar laguigh Cogadh na Tána</span>
<lb n="1070"/><span>cumhacht Eamhna Macha chomh mór soin nách raibh sé riamh ó</span>
<lb n="1071"/><span>shoin mar do bhí sí roimh an gcogadh, agus bhí Éire go léir</span></p>
</div>
<pb n="30"/>
<div><lb n="1072"/><p><span>lag agus scriosta go ceann i bhfad.  Dá dtagadh na</span>
<lb n="1073"/><span>Rómhánáigh an uair sin nuair do bhí na cúigí ar céasaibh</span>
<lb n="1074"/><span>a chéile, fá mar do tháinig na Normánaigh 'na dhiaidh</span>
<lb n="1075"/><span>súd, níor b'fhéidir cosc do chur leo.</span></p>
<lb n="1076"/>
<lb n="1077"/><p><span>Níor lean an scéal i bhfad nuair do bhailigh Rí na</span>
<lb n="1078"/><span>Teamhrach a chumhacht chuige.  Ceapaim gur bh'é saothar</span>
<lb n="1079"/><span>an Áird-Ríogh chum na Teamhrach do dhéanamh neamh-</span>
<lb n="1080"/><span>spleádhach fá ndeara éirghe amach na dTuathach agus a gcur</span>
<lb n="1081"/><span>na n-uaisle chum báis go hobann, mar bhí na Tuathaigh</span>
<lb n="1082"/><span>sin créachta ó chogadh agus tuirseach de.  Bhí na cúigí</span>
<lb n="1083"/><span>scriosta 'gá chéile agus na taoisigh lag.</span></p>
<lb n="1084"/>
<lb n="1085"/><p><span>Do réir mar a thuigim an scéal do mhachtnuigh an</span>
<lb n="1086"/><span>tÁird-Rí gur bh'é sin an t-am dó le réim na Teamhrach</span>
<lb n="1087"/><span>do chur chum cinn agus ó'n lá do shuidh Tuathal Teachtmhar</span>
<lb n="1088"/><span>ar a chathaoir ríoghamhail bhí an Teamhair ag borradh.</span>
<lb n="1089"/><span>Bhí sí leis i n-ann smacht do chur ar na cúigíbh dá</span>
<lb n="1090"/><span>dtuillidís é.  Bhí ceann feasta ar an dtír.  Ba gheall</span>
<lb n="1091"/><span>le cogadh na mbarún i Sasana cogadh na Tána i nÉirinn.</span></p>
<lb n="1092"/>
<lb n="1093"/><p><span>Bhí barúin Shasana ag raobadh a chéile ar feadh dá</span>
<lb n="1094"/><span>fhicheadh bliadhan gur mharbhuigheadar a chéile.  Thug an</span>
<lb n="1095"/><span>méid sin cead a gcinn do ríghthibh Shasana mar nách</span>
<lb n="1096"/><span>raibh na barúin ann chum cur isteach ortha.  Thóg</span>
<lb n="1097"/><span>ríghthe láidre mar na Túdir fútha féin riaghlughadh na</span>
<lb n="1098"/><span>tíre agus d'fhás cumhacht Shasana as an méid sin.  Ba</span>
<lb n="1099"/><span>chosmhail é díreach le n-ar thuit amach i nÉirinn.  Mhairbh</span>
<lb n="1100"/><span>taoisigh na Tána a chéile agus fuair an tÁird-Rí dá</span>
<lb n="1101"/><span>dheascaibh sin cead a chinn agus d'árduigh sé réim na</span>
<lb n="1102"/><span>Teamhrach, agus bhí aon fhuadar amháin fúithi ar feadh cheithre</span>
<lb n="1103"/><span>chéad bliadhan 'na dhiaidh súd gur cuireadh mallacht</span>
<lb n="1104"/><span>Naoimh Ruadháin uirthi — bhí sí ar tí Impireacht mhór</span>
<lb n="1105"/><span>Ghaedhealach do chur ar bun.</span></p>
<lb n="1106"/>
<lb n="1107"/><p><span>Do b'shin é an fáth go raibh Teamhair ag gabháil</span>
<lb n="1108"/><span>dos na Rómhánachaibh i mBreatain ó'n lá do chuireadar</span>
<lb n="1109"/><span>fá smacht an tír sin gur ghlanadar a bhaile aisti chum</span>
<lb n="1110"/><span>cathair na Róimhe, lár a nImpireachta, do chosnamh.</span>
<lb n="1111"/></p>
</div>
<pb n="31"/>
<div><lb n="1112"/><p><span>RÉIM NA TEAMHRACH.</span></p>
<lb n="1113"/>
<lb n="1114"/><p><span>Measaim gur buaileadh cogadh na Tána ins am</span>
<lb n="1115"/><span>mbl. 74 d'éis Chríost, agus tar éis bháis an Áird-Ríogh</span>
<lb n="1116"/><span>Criomhthan nó Cairbre go raibh éileamh ag Conchubhar</span>
<lb n="1117"/><span>Mac Neasa ar an áird-ríoghacht acht nár leigheadh dó</span>
<lb n="1118"/><span>a seilbh do ghabháil.</span></p>
<lb n="1119"/>
<lb n="1120"/><p><span>'Sé mó thuairim leis go raibh Éire gan Áird-Rígh ó</span>
<lb n="1121"/><span>bhás Chriomhthain gur cuireadh deireadh leis an gcogadh</span>
<lb n="1122"/><span>agus gur gheárr 'na dhiaidh súd gur éirigh na Tuathaigh</span>
<lb n="1123"/><span>amach agus mhilleadar na huaisle.  Ní raibh Éire 'na</span>
<lb n="1124"/><span>suaimhneas gur fhill Tuathal Teachtmhar ins an mbl.</span>
<lb n="1125"/><span>130 d'aois ár dTighearna.</span></p>
<lb n="1126"/>
<lb n="1127"/><p><span>As soin i leith, ó aimsir Thuathail go dtí easgaine na</span>
<lb n="1128"/><span>Teamhrach — 'sé sin cheithre chéad agus dá fhichead bliadhain</span>
<lb n="1129"/><span>— bhí sé áird-ríghthe fichead ar Teamhair agus i measc an</span>
<lb n="1130"/><span>méid sin bhí ochtar ríogh nár riaghluigh a leithéidí Éire</span>
<lb n="1131"/><span>riamh ó shoin.  Sid iad a n-ainmneacha:-</span></p>
<lb n="1132"/>
<lb n="1133"/><p><span>Féidhlimidh Reachtmhar,</span>
<lb n="1134"/><span>Conn Céad-Chathach,</span>
<lb n="1135"/><span>Cormac Mac Airt,</span>
<lb n="1136"/><span>Cairbre Lifeachair,</span>
<lb n="1137"/><span>Criomhthan Mór,</span>
<lb n="1138"/><span>Niall Naoi-Ghiallach,</span>
<lb n="1139"/><span>Dáithi,</span>
<lb n="1140"/><span>agus</span>
<lb n="1141"/><span>Diarmaid Mac Cearbhaill.</span></p>
<lb n="1142"/>
<lb n="1143"/><p><span>Ar feadh trí chéad bliadhan de'n aimsir sin bhí na</span></p>
</div>
<pb n="32"/>
<div><lb n="1144"/><p><span>Rómhánaigh i mBreatain agus iad 'na gcumhacht ba threise</span>
<lb n="1145"/><span>dá bhfeacaidh an saoghal riamh.  Bhí fios maith ag Áird-</span>
<lb n="1146"/><span>Ríghthibh na Teamhrach ar chumas is chumhacht na Rómhánach</span>
<lb n="1147"/><span>úd, acht mar sin féin ní áirighim go raibh aon eagla</span>
<lb n="1148"/><span>ortha rómpa mar ba mhinic do bhriseadar isteach ó</span>
<lb n="1149"/><span>Albain sa tuaisceart ar na Rómanach aibh sin.</span></p>
<lb n="1150"/>
<lb n="1151"/><p><span>Bhí sé riachtanach ar na Rómhánachaibh sluaighte</span>
<lb n="1152"/><span>marcach is coisidhthe gléasta armtha do chongbháil i</span>
<lb n="1153"/><span>gcomhnaidhe ar theorainn na Breataine thuaidh, agus 'na</span>
<lb n="1154"/><span>theannta soin claidhe mór leathan do dhéanamh san</span>
<lb n="1155"/><span>áit chéadna i gcomhair coisc do chur leis na Sean</span>
<lb n="1156"/><span>Gaedhealaibh, acht dá aindeoin sin níor ghabh bliadhain</span>
<lb n="1157"/><span>geall leis tharsa 'ná gur thug na Gaedhil sin iarracht</span>
<lb n="1158"/><span>fútha agus is minic do scriosadar iad.</span></p>
<lb n="1159"/>
<lb n="1160"/><p><span>Do stiuruightí na foghtha úd ó Theamhair agus dá</span>
<lb n="1161"/><span>dheascaibh sin bhí na Rómhánaigh gach re bliadhain ar tí</span>
<lb n="1162"/><span>tabhairt fá Éirinn agus í chur fá chois.  Bhíodh sé mhíle</span>
<lb n="1163"/><span>fear suidhte i nOileán Mhóna ar aghaidh Bheinn Éadair</span>
<lb n="1164"/><span>anonn ó bhliadhain go bliadhain ag feitheamh le n-a</span>
<lb n="1165"/><span>thuilleadh cabhartha chum Éireann do ghabháil, acht bhí tír</span>
<lb n="1166"/><span>na Rómhánach ar fuaid an domhain ró-fhairsing le n-a</span>
<lb n="1167"/><span>cosaint agus ní raibh sé i gcumas na Rómhánach arm láidir</span>
<lb n="1168"/><span>a dhóthain do bhailiughadh le haghaidh Éireann do chur fá</span>
<lb n="1169"/><span>smacht.  Bheadh faitchíos ortha tabhairt fúithi le harm</span>
<lb n="1170"/><span>beag.  Thuig na Rómánaigh go maith cad iad an saghas</span>
<lb n="1171"/><span>fear cogaidh na sean-Ghaedhil úd.  Fear as Éirinn, fá</span>
<lb n="1172"/><span>mar adeir na Rómhánaigh, do b'eadh an taoiseach úd</span>
<lb n="1173"/><span>go dtugaid siad Galgácus air do chomhraic i n-aghaidh</span>
<lb n="1174"/><span>Agricola san Albain.  Deir Gibbon 'na stair gur bh'é</span>
<lb n="1175"/><span>Fionn mac Cumhaill é, acht is dóich liom-sa gur bh'é</span>
<lb n="1176"/><span>Conall Ceárnach é, mar ní rugadh Fionn go ceann</span>
<lb n="1177"/><span>breis is céad bliadhain 'na dhiaidh súd, agus áirígheann an</span>
<lb n="1178"/><span>tsean-stair go mbíodh Conall Ceárnach go minic thar</span>
<lb n="1179"/><span>lear ag troid.</span></p>
<lb n="1180"/>
<lb n="1181"/><p><span>Cuireadh Fianna Éireann i n-eagar mar aithris ar</span></p>
</div>
<pb n="33"/>
<div><lb n="1182"/><p><span>saighdiúiríbh na Rómánach.  Coisidhthe do b'eadh iad,</span>
<lb n="1183"/><span>mar cuireadh i leath-taoibh na carbaid cogaidh ba</span>
<lb n="1184"/><span>ghnáthach i n-aimsir churaidhe na Craoibhe Ruaidhe.  Ní</span>
<lb n="1185"/><span>chuireadh na Fianna leis ar bun dúin mhóra mar do</span>
<lb n="1186"/><span>bhíodh ag taoiseachaibh na Craoibhe Ruaidhe agus ní raibh</span>
<lb n="1187"/><span>díog ná claidhe mar chosaint ar aon longphort do bhí</span>
<lb n="1188"/><span>aca, mar bhí a ndóthain de dhaingean sa chlaidheamh.</span>
<lb n="1189"/><span>Ba chosmhail iad le Spartánachaibh cruadha na sean-</span>
<lb n="1190"/><span>Gréige.  Tháinig fear ar cuairt aon uair amháin chum</span>
<lb n="1191"/><span>ríogh na Spartán agus bhí iongnadh a chroidhe air ná feacaidh</span>
<lb n="1192"/><span>sé daingin mhóra de bhrícíbh curtha suas sa tír sin,</span>
<lb n="1193"/><span>agus d'fhiafruigh sé de'n rígh cad 'na thaobh.  Séid an rí,</span>
<lb n="1194"/><span>mar fhreagra, an barrabuadh ar maidin agus fá cheann</span>
<lb n="1195"/><span>uaire an chluig bhí na Spartánaigh 'na ndrongaibh</span>
<lb n="1196"/><span>gléasta i n-eagar catha ar an bhfaithche os comhair an</span>
<lb n="1197"/><span>ríogh.  "Féach uait ortha," ars' an rí, "bríce nó cloch-</span>
<lb n="1198"/><span>dhaingin is eadh gach fear aca."</span></p>
<lb n="1199"/>
<lb n="1200"/><p><span>Do thabharfadh rí na Teamhrach an freagra céadna</span>
<lb n="1201"/><span>uaidh, mar do b'iad an Fiann scoth phobail na hÉireann,</span>
<lb n="1202"/><span>an math-shluagh fear n-arm do b'fheárr do bhí riamh sa</span>
<lb n="1203"/><span>tír.  Fir thoghtha do b'eadh iad agus ba ró-dheacair d'éin-</span>
<lb n="1204"/><span>fhear na coinghill do choimhlíonadh i gcleasaibh lúith agus i</span>
<lb n="1205"/><span>bhfoghluim do chuirtí air sul a bhfuighbheadh sé cead dul</span>
<lb n="1206"/><span>sa bhFéinn.</span></p>
<lb n="1207"/>
<lb n="1208"/><p><span>Tá an iomad scéalta breághdha i dtaoibh na bhFiann,</span>
<lb n="1209"/><span>cuid aca go bhfuil cneas na fírinne ortha agus cuid nách</span>
<lb n="1210"/><span>bhfuil, cuid aca do ceapadh ins na sean-aoisibh agus cuid</span>
<lb n="1211"/><span>le déidheannaighe, acht ní lugha liom bladhraig asal 'ná</span>
<lb n="1212"/><span>glór ndaoine áirithe adeir gan úghdarás nách raibh</span>
<lb n="1213"/><span>Fionn ná a chuideachta ann i n-aon chor.</span></p>
<lb n="1214"/>
<lb n="1215"/><p><span>Scríobh duine éigin scéal ar Charl Magnus agus</span>
<lb n="1216"/><span>dubhairt go raibh an rí sin deich troighthe fichead ar</span>
<lb n="1217"/><span>aoirde, scríobhadh scéalta nách bhfuil fíor ar Murchadh</span>
<lb n="1218"/><span>mac Bhriain is ar Alastar na nGréag, agus ní deir éinne</span>
<lb n="1219"/><span>nách raibh siad so ann, acht is comhartha foghlama é,</span></p>
</div>
<pb n="34"/>
<div><lb n="1220"/><p><span>mar dh'eadh, a rádh go mb'fhéidir nách raid leithéid Fhinn</span>
<lb n="1221"/><span>mhic Chumaill ar an saoghal i n-aon chor.  Tá teis-</span>
<lb n="1222"/><span>timéireacht úghdar Éireann ar Fhionn agus ní beag linn-</span>
<lb n="1223"/><span>ne an méid sin, mar tá sé fíor agus ní fhuil screatal</span>
<lb n="1224"/><span>úghdaráis acht a bhaoth-mhachtnamh féin ag aon sgríbhneoir</span>
<lb n="1225"/><span>do chuireann fé na húghdair úd do bhréagnughadh.</span></p>
<lb n="1226"/>
<lb n="1227"/><p><span>Chuaidh na Fianna i líonmhaireacht fá gach rígh ó</span>
<lb n="1228"/><span>Thuathal Teachtmhar i leith go rabhadar ró-bhorb fá Fhionn</span>
<lb n="1229"/><span>mac Cumhaill, agus gur mheasadar fá mar do ghnídh an</span>
<lb n="1230"/><span>gárda Prétórach sa Róimh pé rí ba mhaith leo féin a</span>
<lb n="1231"/><span>bheith 'na Áird-Rígh ar an tír.  D'éirigheadar i n-aghaidh</span>
<lb n="1232"/><span>an Áird-Ríogh Cairbre Lifeachair mac Chormaic mhic</span>
<lb n="1233"/><span>Airt ins an mbliadain 297, agus bhí an bhruighean ba mhó</span>
<lb n="1234"/><span>bhí riamh i nÉirinn aca leis an Áird-Rígh i nGabhra cois</span>
<lb n="1235"/><span>na Teamhrach.</span></p>
<lb n="1236"/>
<lb n="1237"/><p><span>Chabhruigh Fianna Chonnacht fá Gholl mac Mórna leis</span>
<lb n="1238"/><span>an Áird-Rígh i gcoinnibh na bhFiann eile fá Oscar</span>
<lb n="1239"/><span>mac Oisín agus rí borb do bhí ar an Mumhain an uair sin.</span></p>
<lb n="1240"/>
<lb n="1241"/><p><span>Ba chosmhail le chéile i dtréineacht agus i n-eolas</span>
<lb n="1242"/><span>cogaidh na Fianna úd do bhí i gcoinnibh i nGabhra.  Ba</span>
<lb n="1243"/><span>mhaith do mhúin Fionn mac Cumhaill a ngnó dhóibh, agus bhí a</span>
<lb n="1244"/><span>rian air, ba bheag des na buidheantaibh d'fhág machaire</span>
<lb n="1245"/><span>an áir.</span></p>
<lb n="1246"/>
<lb n="1247"/><p><span>Is soth linn go raibh Oscar lionn-bhéimeannach agus na</span>
<lb n="1248"/><span>Fianna foirtil faobhracha ó'n Mumhain is ó Chúige</span>
<lb n="1249"/><span>Laighean i gcoinnibh a nÁird-Ríogh, mar i dteannta</span>
<lb n="1250"/><span>Oscar do bheith 'na ghaisgidheach ba thréine dá raibh i</span>
<lb n="1251"/><span>nÉirinn le n-a linn ní raibh laoch ba ghile croidhe 'ná é,</span>
<lb n="1252"/><span>agus is geal leis an bhfile a bhuillí troma i gcath agus</span>
<lb n="1253"/><span>fuabairt a chlaidhimh thre pháirc a' bhualadh ag caitheamh</span>
<lb n="1254"/><span>fear dá sciath fá mar do chaithfeadh tonn mara cipíní</span>
<lb n="1255"/><span>dreoighte dá druim.  Acht do thug Cairbre Lifeachair,</span>
<lb n="1256"/><span>an t Áird-Rí féin, aghaidh air, agus do chroitheadar an</span>
<lb n="1257"/><span>talamh glas ag comhrac le chéile ar nós dhá leomhan</span>
<lb n="1258"/><span>bhuile gur thuit Oscar nár leagadh riamh, agus do thuit</span></p>
</div>
<pb n="35"/>
<div><lb n="1259"/><p><span>Cairbre tréan leis, mar thug fear malluighthe éigin</span>
<lb n="1260"/><span>buille fealltach dó d'éis a chomhraic chruaidh le hOscar.</span></p>
<lb n="1261"/>
<lb n="1262"/><p><span>Agus is truagh iad na Fianna do chosain Éire ar na</span>
<lb n="1263"/><span>Rómhánachaibh, sínte 'gá chéile 'na srathaibh ar árdánaibh</span>
<lb n="1264"/><span>Ghabhra, corp a nÁird-Ríogh gan cheann 'na measc agus</span>
<lb n="1265"/><span>dath an bháis ar cheannaighthe áluinn Oscair agus an fíor-</span>
<lb n="1266"/><span>bheagán dá bhuidhin do mhair ag iarraidh an anama do</span>
<lb n="1267"/><span>chongbháil ann ar feadh na hoidhche.</span></p>
<lb n="1268"/>
<lb n="1269"/><p><span>Goileann na Gaedhil i ndiaidh na Féinne fós,</span>
<lb n="1270"/><span>mar tá cuimhne ar éachtaibh Oscair is Oisín, tá</span>
<lb n="1271"/><span>cuimhne is trácht ar Fhionn mac Cumhaill is Caoilte</span>
<lb n="1272"/><span>mac Rónáin, tá cuimhne ar Dhiarmaid Donn, an laoch</span>
<lb n="1273"/><span>do b'uaisle ar an bhFéinn, agus cuimhne ar a lán eile aca</span>
<lb n="1274"/><span>ná luadhmuid annso.  Dá fheabhas iad ba thairbhighe a</span>
<lb n="1275"/><span>mbeatha do'n tír dá mbeidís umhal i gcomhnaidhe dá</span>
<lb n="1276"/><span>n-Áird-Rígh mar do b'é rí na Teamhrach cloch chúinne</span>
<lb n="1277"/><span>na hÉireann.</span>
<lb n="1278"/></p>
</div>
<pb n="36"/>
<div><lb n="1279"/><p><span>TEAMHAIR NA RÍGHTHE COGAIDH.</span></p>
<lb n="1280"/>
<lb n="1281"/><p><span>Bhí Éire chomh cumhachtach soin i n-aimsir Chormaic</span>
<lb n="1282"/><span>mhic Airt go raibh a loingeas amuich thar sáile ar feadh</span>
<lb n="1283"/><span>trí mbliadhan.  Cabhlach mhór do b'eadh an loingeas</span>
<lb n="1284"/><span>úd Chormaic fá mar adeir Tighearnach, agus ní raibh aon</span>
<lb n="1285"/><span>ghnó eile aici amuich acht amháin chum cabhruighthe leis</span>
<lb n="1286"/><span>na Gaedhealaibh i nAlbain chum briseadh ó dheas go</span>
<lb n="1287"/><span>Breatain ag scrios Rómhánach fá mar do ghnídís ó</span>
<lb n="1288"/><span>theacht na Rómhánach soin gur fhágadar an Bhreatain.</span></p>
<lb n="1289"/>
<lb n="1290"/><p><span>Badh mhaith liom trácht thar Chormac féin (254-277</span>
<lb n="1291"/><span>D.C.), ar a phearsain gan oilbhéim, ar a mhórdhacht is</span>
<lb n="1292"/><span>ar a inntleacht, ar oll-mhaitheas na Teamhrach le n-a</span>
<lb n="1293"/><span>linn, acht amháin nách furusta cnuasach staire na</span>
<lb n="1294"/><span>hÉireann d'fhígheadh isteach i scéal gheárr.</span></p>
<lb n="1295"/>
<lb n="1296"/><p><span>Is le linn Chormaic do mhair Fionn, agus ní raibh an</span>
<lb n="1297"/><span>Fhiann 'na dhiaidh sin chomh humhal do Chairbre Lifeachair</span>
<lb n="1298"/><span>mac Chormaic is do bhíodar do Chormac féin.  Dá</span>
<lb n="1299"/><span>bhrígh sin do b'éigean do'n Áird-Rígh Cairbre an Fhiann</span>
<lb n="1300"/><span>do scaoileadh uaidh agus na buidheanta nách raibh umhal dó</span>
<lb n="1301"/><span>do scur as a arm.  Do dhiúltuigheadar scaoileadh</span>
<lb n="1302"/><span>ná scaipeadh agus d'éirigheadar amach, agus buaileadh Cath</span>
<lb n="1303"/><span>Ghabhra (297 D.C.).</span></p>
<lb n="1304"/>
<lb n="1305"/><p><span>Do laguigh an t-easaontas soin Teamhair ar</span>
<lb n="1306"/><span>feadh i bhfad agus Eire 'na teannta, mar bhí, fá mar</span>
<lb n="1307"/><span>adubhart cheana, stair na hÉireann fíghte le stair na</span>
<lb n="1308"/><span>Teamhrach, agus dá dtárlóchadh go lagóchthaidhe úghdarás</span></p>
</div>
<pb n="37"/>
<div><lb n="1309"/><p><span>na Teamhrach agus urraim na ndaoine dhi, bhí Éire briste</span>
<lb n="1310"/><span>'na codaibh.</span></p>
<lb n="1311"/>
<lb n="1312"/><p><span>Acht níor bhaoghal do Theamhair fós, mar bhí urraim</span>
<lb n="1313"/><span>thar bárr ag Éirinn di.  Má bhí cuid de na Fiannaibh i</span>
<lb n="1314"/><span>gcoinnibh an Áird-Ríogh níor bha le heasonóir do</span>
<lb n="1315"/><span>Theamhair é, acht amháin go mbeadh sé 'na gcumas</span>
<lb n="1316"/><span>Áird-Rí do chur sa chathaoir ríoghachta do thabharfadh</span>
<lb n="1317"/><span>cead a gcinn dóibh.  Níor éirigh leo, agus bíodh a bhuidh-</span>
<lb n="1318"/><span>eachas ar Chonnachtaibh.</span></p>
<lb n="1319"/>
<lb n="1320"/><p><span>Ní raibh aon chúige ins an tír sa tsean-shaoghal</span>
<lb n="1321"/><span>b'umhalaighe do rígh na Teamhrach 'ná Connachta, acht ní</span>
<lb n="1322"/><span>áirighim go raibh an iomad gráidh ag an Mumhain dó,</span>
<lb n="1323"/><span>gidh gur bh'e an fonn ba mhó bhí ar ríghthibh na cúige sin</span>
<lb n="1324"/><span>ó thúis 'ná suidheadh ar an gcathaoir ríoghachta i</span>
<lb n="1325"/><span>dTeamhair.  Bhí an smuaineadh soin ag gach rígh bhí ar</span>
<lb n="1326"/><span>Chúige Mumhain ó Éibhear go dtí Briain Bóirmhe, agus ní</span>
<lb n="1327"/><span>thuigfear stair na Teamhrach ná na hÉireann acht chomh</span>
<lb n="1328"/><span>beag gan machtnamh air sin.</span></p>
<lb n="1329"/>
<lb n="1330"/><p><span>Do roinneadh Éire idir Éibhear agus Éireamhón, beirt</span>
<lb n="1331"/><span>mhac Mhíleadh, agus bhí coinghill eatortha go mbeadh an leath</span>
<lb n="1332"/><span>thuaidh d'Éirinn ag Éireamhón agus an leath theas ag Éibh-</span>
<lb n="1333"/><span>ear, agus an rud céadna ag sliocht a sleachta.  Acht</span>
<lb n="1334"/><span>d'éirigh éad agus iomarbháidh idir a mbeirt mban pósta agus</span>
<lb n="1335"/><span>bruighean as an imreas soin i n-ar marbhuigheadh Éibhear,</span>
<lb n="1336"/><span>agus thóg Éireamhón chuige féin an tír go léir.  Céadta</span>
<lb n="1337"/><span>bliadhan 'na dhiaidh sin, chuir Eoghan Taidhleach aighneas</span>
<lb n="1338"/><span>ar Chonn Céad-Chathach, sean-athair Chormaic mhic Airt agus</span>
<lb n="1339"/><span>sin-sean-athair Chairbre Lifeachair do marbhuigheadh i</span>
<lb n="1340"/><span>gcath Ghabhra.  Fear tar fhearaibh do b'eadh Eoghan</span>
<lb n="1341"/><span>Taidhleach úd, agus ghnídh sé féin agus leomhain na Teamhrach</span>
<lb n="1342"/><span>rí-rádh de'n tír ag comhrac le chéile.  Do b'éigean do</span>
<lb n="1343"/><span>Chonn dhá leith do dhéanamh d'Éirinn — Leath Chuinn</span>
<lb n="1344"/><span>thuaidh dó féin agus Leath-Mhogha theas d'Eoghan, mar do</span>
<lb n="1345"/><span>b'é a ainm eile Mogha Nuadhat.  Níor shásamh sin Conn</span>
<lb n="1346"/><span>i bhfad, mar do bhris sé isteach i gceann tamaill go</span></p>
</div>
<pb n="38"/>
<div><lb n="1347"/><p><span>Cúige Mumhan, agus do chuir sé an rith as Éirinn ar</span>
<lb n="1348"/><span>Eoghan Taidhleach.  Tá cloch sa Ruachta cois Neidín go</span>
<lb n="1349"/><span>ngairmthear an Chloch Bharrach uirthi, mar gur ghéaruigh</span>
<lb n="1350"/><span>Conn agus a bhuidheanta a sleagha uirthi ar nós mar do</span>
<lb n="1351"/><span>dhéanfaidís ar bharra.  D'fhill Eoghan Taidhleach arís,</span>
<lb n="1352"/><span>agus sluaighte amhasanna agus eachtrannach leis.  Do chogain</span>
<lb n="1353"/><span>Conn Céad-Chathach adharc-dhorn a chlaidhimh go dtí an</span>
<lb n="1354"/><span>chos iarainn, nuair do chonnaic sé na heachtrannaigh agus</span>
<lb n="1355"/><span>Eoghan suidhte ar Mhuigh Léana; agus, ins an mbruighin</span>
<lb n="1356"/><span>mhóir do thárluigh de, do thuit Eoghan Taidhleach calma</span>
<lb n="1357"/><span>fá chraoisigh Chuinn.  Ní gan duadh do chongaibh sliocht</span>
<lb n="1358"/><span>Éireamhóin a ngreim ar Teamhair, agus ní túisce bhíodh</span>
<lb n="1359"/><span>suaimhneas ar fuaid Éireann 'ná go dtugthaoi aghaidh</span>
<lb n="1360"/><span>ar na Rómhánachaibh i mBreatain.</span></p>
<lb n="1361"/>
<lb n="1362"/><p><span>Faid do bhí an Bhreatain i seilbh na Rómhánach chuaidh</span>
<lb n="1363"/><span>sé de Theamhair ceannus d'fhágháil innti, gidh gur</span>
<lb n="1364"/><span>chuireadar na hAird-Ríghthe chuige go minic.  Do b'e</span>
<lb n="1365"/><span>an iarracht ba ghéire do ghnídheadar 'ná fá Chriomhthan</span>
<lb n="1366"/><span>Mór amach 's isteach leis an mbliadhain 377, D.C.,</span>
<lb n="1367"/><span>nuair do ghluais an rí cuthaigh rin ó Theamhair, agus</span>
<lb n="1368"/><span>d'airg, do chreach, is do loisc sé an Bhreatain ó</span>
<lb n="1369"/><span>Mhóna go Lonndain.  Cuireadh mac Impire na Róimhe,</span>
<lb n="1370"/><span>Theodósius óg, 'na choinnibh, agus is bladhmannach atá file</span>
<lb n="1371"/><span>Rómhánach ag maoidheamh gur cuireadh na hÉireannaigh</span>
<lb n="1372"/><span>ar gcúl.  Má's fíor gur cuireadh, ní rabhadar i bhfad</span>
<lb n="1373"/><span>gan teacht ar ais arís, mar deir na Rómhánaigh go</span>
<lb n="1374"/><span>raibh an fhairrge 'na cubharán bán le hiomad maidí</span>
<lb n="1375"/><span>rámha na nÉireannach, agus do scriosadar na Rómhánaigh</span>
<lb n="1376"/><span>agus gach Breathnach do chabhruigh leo soin níos measa 'ná</span>
<lb n="1377"/><span>riamh.  Do b'e Niall Naoi-Ghiallach do bhí mar rí is</span>
<lb n="1378"/><span>mar cheann feadhna ar na hÉireannachaibh an cor soin;</span>
<lb n="1379"/><span>agus, má's cóir a chreideamhaint ó'n bhfile Rómhánach úd,</span>
<lb n="1380"/><span>do chuir Stilicó ar gcúl Niall.  Bhí an Bhandalach úd</span></p>
</div>
<pb n="39"/>
<div><lb n="1381"/><p><span>Stilicó ar an bhfear cogaidh do b'fheárr le n-a linn, agus</span>
<lb n="1382"/><span>deir an file Rómhánach go raibh Éire ag caoi go fuidh-</span>
<lb n="1383"/><span>each i dtaobh an áir úd ar a cloinn.  Is dócha gurab í</span>
<lb n="1384"/><span>an fhírinne í go raibh na Rómhánaigh teinn go leor i</span>
<lb n="1385"/><span>ndiaidh Néill Naoi-Ghiallaigh, agus Stilicó tuirseach de</span>
<lb n="1386"/><span>chomh maith, mar, do réir mar a thuigim, bhí bhuannacht</span>
<lb n="1387"/><span>ag na hÉireannachaibh ar an mBreatain as súd amach</span>
<lb n="1388"/><span>go ceann dhá chéad bliadhan, ó'n Móna thiar thuaidh go</span>
<lb n="1389"/><span>Muir n-locht theas.</span></p>
<lb n="1390"/>
<lb n="1391"/><p><span>Níor shásamh an méid sin Niall Naoi-Ghiallach mar</span>
<lb n="1392"/><span>bhris sé isteach ar cheann a shluagh ar Impireacht na</span>
<lb n="1393"/><span>Rómhánach sa bhFrainnc, agus 'na ghluaiseacht bhuadhach ann-</span>
<lb n="1394"/><span>súd iseadh do chaith cuirptheach fealltach dá arm féin</span>
<lb n="1395"/><span>sleagh leis, agus do thuit an rí caithréimeach cumasach úd</span>
<lb n="1396"/><span>i bhfad ó n-a thír féin, Thug a bhuidheanta dísle leo</span>
<lb n="1397"/><span>corp a ríogh go hÉirinn.</span></p>
<lb n="1398"/>
<lb n="1399"/><p><span>Tá oileáinín aoibhinn uaigneach i Loch Cuan i nUltaibh</span>
<lb n="1400"/><span>go nglaodhtar "Dún Uí Néill" air, agus deir bunaidhe</span>
<lb n="1401"/><span>na háite go bhfuil sé as béal-oideas aca gurab ann</span>
<lb n="1402"/><span>do cuireadh Niall Naoi-Ghiallach, Deir daoine eile</span>
<lb n="1403"/><span>nách ann do cuireadh é i n-aon-cor, acht amháin go raibh</span>
<lb n="1404"/><span>dún aige annsúd agus gurab annsoin do bhíod a ghialla</span>
<lb n="1405"/><span>ar óstaidheacht.</span></p>
<lb n="1406"/>
<lb n="1407"/><p><span>Do b'é féin agus Cormac mac Airt an dá rí ba mhó</span>
<lb n="1408"/><span>cáil dár shuidh ar chathaoir ríoghamhail na Teamhrach</span>
<lb n="1409"/><span>riamh, agus do ba uaidh do tháinig an sliocht ba chumasaighe</span>
<lb n="1410"/><span>dár riaghluigh Éire — an mhuinntir Néill úd do thug sé</span>
<lb n="1411"/><span>ríghthe fichead dá dtír.  Do b'é a athair, Eochaidh Muigh-</span>
<lb n="1412"/><span>mheadhon, Áird-Rí Éireann, agus innsithear go raibh an</span>
<lb n="1413"/><span>tÁird-Rí sin ag gabháil an bóthar lá agus go bhfeacaidh sé</span>
<lb n="1414"/><span>a chúigear mac istigh i gceárdchain ag cainnt leis na</span>
<lb n="1415"/><span>gaibhnibh.  Níor bh'éan-cheann-fé dhóibh bheith ag cainnt</span>
<lb n="1416"/><span>le gabha, siúd is gur bha phrionnsaí féin iad, mar ba</span>
<lb n="1417"/><span>mhór le rádh gabha ins an tsean-aimsir i nÉirinn agus bhí</span>
<lb n="1418"/><span>meas ar gach ceárdaidhe eile chomh maith.</span>
<lb n="1419"/></p>
</div>
<pb n="40"/>
<div><lb n="1420"/><p><span>Dubhairt an tÁird-Rí tuigsineach leis féin go</span>
<lb n="1421"/><span>mbeadh 'fhios aige cia aca dá chloinn ba mhó misneach.</span>
<lb n="1422"/><span>Bhagair sé chuige ar cheann dá oifigeachaibh.  "Cuir an</span>
<lb n="1423"/><span>cheárdcha soin fá theine i gan fhios," ar seisean, agus,</span>
<lb n="1424"/><span>nuair do bhladhm an cheárdcha, do liúighigh an tÁird-Rí</span>
<lb n="1425"/><span>ar a chúigear mac giúrléidí na ngaibhne d'fhuasgailt</span>
<lb n="1426"/><span>ó'n dteine.  Rug gach aon de cheatrar aca ar úir-</span>
<lb n="1427"/><span>lisíbh éadtroma, agus ritheadar amach i leathtaobh leo;</span>
<lb n="1428"/><span>acht rug an fear do b'óige aca, Niall, ar an inneoin</span>
<lb n="1429"/><span>trom agus thóg sé leis í.  D'fhill sé ar n-ais thré dheatach</span>
<lb n="1430"/><span>is cnámhlach, scuir sé na builg do bheadh throm mar</span>
<lb n="1431"/><span>ualach de thriúr fear, agus sciob sé leis thríd an dteine</span>
<lb n="1432"/><span>bhúithrigh iad.</span></p>
<lb n="1433"/>
<lb n="1434"/><p><span>Sciob Dáithí leis 'na dhiaidh súd ollmhaitheas na Rómh-</span>
<lb n="1435"/><span>ánach dá n-aindeoin, agus bhain sé na cinn dá gcéadtaibh</span>
<lb n="1436"/><span>fear.  Stiúruigh sé a chuid laoch thré chumhangarachaibh</span>
<lb n="1437"/><span>ba mheasa 'ná teine na ceárdchan — claidhmhthe Stilicó</span>
<lb n="1438"/><span>agus shaighdiúirí na hImpireachta ba mhó is ba threise dá</span>
<lb n="1439"/><span>bhfeacaidh an saoghal riamh.</span></p>
<lb n="1440"/>
<lb n="1441"/><p><span>Chuireadar a chodladh Niall i mBrugh na Bóinne</span>
<lb n="1442"/><span>imeasc ríghthe Éireann, agus ní túisce bhí a chluiche caointe</span>
<lb n="1443"/><span>críochnuighthe 'ná gur glaodhadh ar Dáithí le n-a bheith</span>
<lb n="1444"/><span>'na Áird-Rígh, agus do sheasamh seisean ar an Lia Fáil ar</span>
<lb n="1445"/><span>Chnoc na Teamhrach agus sluaighte Éireann 'na thimcheall.</span>
<lb n="1446"/><span>Níor mhiste dhóibh bheith muinighneach as mar lean sé i</span>
<lb n="1447"/><span>gcéimibh na nÁird-Ríghthe dtréan nác raibh beann aca</span>
<lb n="1448"/><span>ar na Rómhánachaibh.</span></p>
<lb n="1449"/>
<lb n="1450"/><p><span>Faghmuid radharc air ag dul ar bórd luinge i</span>
<lb n="1451"/><span>mbéal cuain Locha Cháirlinn, agus a fheara cogaidh mar</span>
<lb n="1452"/><span>aon leis, ag dul ar lorg cíosa is cáin go Breatain</span>
<lb n="1453"/><span>is go hAlbain, agus níor eitigheadh é, mar ba chosmhail le</span>
<lb n="1454"/><span>caoir teinntigh an rí úd imeasc a namad.</span></p>
<lb n="1455"/>
<lb n="1456"/><p><span>Agus, má ba chaor teinnteach é féin, is í an chaor</span>
<lb n="1457"/><span>do mharbh é, slán mar a n-innistear é.  Tar éis a thrí</span>
<lb n="1458"/><span>bliadhan fichid dó 'na cheann ar Éirinn, do bhuail an</span></p>
</div>
<pb n="41"/>
<div><lb n="1459"/><p><span>splannc é ar mhór-thír na hEorpa thall cois na nAlp.</span>
<lb n="1460"/><span>Níor fhág a shár-fhir 'na ndiaidh annsúd é.  Thóg a mhac,</span>
<lb n="1461"/><span>Amhalghaidh, an t-arm fá n-a stiúrughadh féin, agus thóg-</span>
<lb n="1462"/><span>adar leo ar chróchar corp a nÁird-Ríogh.  Bhí saigh-</span>
<lb n="1463"/><span>diúirí Rómhánacha timcheall ortha ag faireadh ortha, acht</span>
<lb n="1464"/><span>do chuir Dáithí a leithéid sin de scannradh ortha ar</span>
<lb n="1465"/><span>feadh a bheatha go raibh faitchíos ortha roimh a chorp.</span>
<lb n="1466"/><span>Beireadh é ar cheann a shluagh tarsna na Frainnce, fá</span>
<lb n="1467"/><span>mar do beadh sé 'na bheathaidh.  Thug na Rómhánaigh fútha</span>
<lb n="1468"/><span>naoi nó deich uaire ar an dturas, acht ghabh Amhal-</span>
<lb n="1469"/><span>ghaidh agus a Éireannaigh de chosaibh ionnta fá mar do ghabh</span>
<lb n="1470"/><span>a athair roimis.</span></p>
<lb n="1471"/>
<lb n="1472"/><p><span>Taisbeántar indiu uaigh Dháithí fá ghallán dhearg i</span>
<lb n="1473"/><span>gCruachain Chonnacht mar a bhfuil an bhainríoghain</span>
<lb n="1474"/><span>Meadhbh 'na codladh, agus ní innseann aon stair gur bhuail</span>
<lb n="1475"/><span>aon Áird-Rí Éireann i ndiaidh an Dáithí seo cath ar</span>
<lb n="1476"/><span>mhór-thír na hEorpa riamh ó shoin</span>
<lb n="1477"/></p>
</div>
<pb n="42"/>
<div><lb n="1478"/><p><span>PÁDRAIG.</span></p>
<lb n="1479"/>
<lb n="1480"/><p><span>Ní raibh aon fhonn siubhlóide lasmuich dá thír féin ar</span>
<lb n="1481"/><span>Rígh Laoghaire, mac Néill Naoi-Ghiallaigh, do riaghluigh</span>
<lb n="1482"/><span>i ndiaidh Dháithí.  Bhí gaol aige le Dáithí, agus bhí sé ró-óg</span>
<lb n="1483"/><span>chum rí 'dhéanamh de nuair do cailleadh a athair.  Do</span>
<lb n="1484"/><span>b'shin é an fáth nár tugadh an choróin dó, mar theastuigh</span>
<lb n="1485"/><span>fear comhraic ós na hÉireannachaibh an uair sin, mar</span>
<lb n="1486"/><span>bhí fuadar fútha i gcomhair Impireacht Ghaedhealach do</span>
<lb n="1487"/><span>chur ar bun.  Ní raibh an rí seo do réir mar shíligh na</span>
<lb n="1488"/><span>hÉireannaigh.  Ní raibh aon easba misnigh air, ámh; acht</span>
<lb n="1489"/><span>bhí faitchíos air dul ar fairrge, mar dubhairt bean</span>
<lb n="1490"/><span>feasa leis go bhfuigheadh sé bás idir Éire is Alba,</span>
<lb n="1491"/><span>agus dá dheascaibh sin d'fhan sé cois baile.</span></p>
<lb n="1492"/>
<lb n="1493"/><p><span>Is faid do bhí Laoghaire 'na rígh do tháinig Naomh</span>
<lb n="1494"/><span>Pádraig ag craobhscaoileadh an Chreidimh Chríostaidhe</span>
<lb n="1495"/><span>go hÉirinn.</span></p>
<lb n="1496"/>
<lb n="1497"/><p><span>Is é Aspal na hÉireann Pádraig — an fear is mó</span>
<lb n="1498"/><span>cáil agus is uaisle dár tháinig riamh thar lear chugainn.  Is</span>
<lb n="1499"/><span>geal leis gach fíor-Éireannach ar faid an domhain a</span>
<lb n="1500"/><span>ainm.</span></p>
<lb n="1501"/>
<lb n="1502"/><p><span>Níor bh'é siúd a chéad thuras go hÉirinn, mar chaith</span>
<lb n="1503"/><span>sé seal innti nuair do bhí sé 'na aosánach.  Do b'é</span>
<lb n="1504"/><span>Niall Naoi-Ghiallach i gceann dá chogaidhibh i gcéin</span>
<lb n="1505"/><span>do scuab Pádraig óg leis i leith ó n-a thír féin, agus a</span>
<lb n="1506"/><span>lán fear agus ban eile 'na theannta, go deorach duairc,</span>
<lb n="1507"/><span>mar do b'é gnás na haimsire úd gach duine do thóg-</span>
<lb n="1508"/><span>faidhe aimsir cogaidh a bheith as soin amach 'na sclábh-</span>
<lb n="1509"/><span>aidhe ag an mbuidhin do ghabhadh é.</span>
<lb n="1510"/></p>
</div>
<pb n="43"/>
<div><lb n="1511"/><p><span>Deir Pádraig féin gur bha ghiuistís Rómánach a</span>
<lb n="1512"/><span>athair, agus gur i mBannaven Taberniae do chomhnuigh-</span>
<lb n="1513"/><span>eadar nuair do ghabh na hÉireannaigh é féin.  Atharr-</span>
<lb n="1514"/><span>uigheadh ainm an bhaill sin ó shoin, agus deir an chuid is</span>
<lb n="1515"/><span>mó des na hughdaraibh gurab é an áit é go nglaodhtar</span>
<lb n="1516"/><span>Cill Phádraig Dhúin Bhreatan i nAlbain air indiu.</span>
<lb n="1517"/><span>Deir ughdair eile, ámh, gur sa bhFrainnc atá an áit úd</span>
<lb n="1518"/><span>fa ainm éigin eile.  'Sé mo thuairim féin go bhfuil an</span>
<lb n="1519"/><span>ceart aca so, mar nuair d'éaluigh Pádraig leis a</span>
<lb n="1520"/><span>bhaile — d'éis sé mbliadhan do chaitheamh dó 'na aodhaire</span>
<lb n="1521"/><span>ar Shliabh Mis i nAontruim — is amhlaidh do thug sé a</span>
<lb n="1522"/><span>aghaidh ar an bhFrainnc.  Do b'éigean dó dhá chéad míle</span>
<lb n="1523"/><span>do shiubhal sul a bhfuair sé long do bhéarfadh léi é,</span>
<lb n="1524"/><span>rud nar ghábhadh dhó a dhéanamh dá mb'áil leis dul go</span>
<lb n="1525"/><span>hAlbain, mar tá Sliabh Mis i ngearracht seacht nó</span>
<lb n="1526"/><span>hocht de mhíltibh do'n fhairrge agus do b'fhurusta do</span>
<lb n="1527"/><span>Pádraig nó d'aon eile curach d'fhágháil i gcuantaibh</span>
<lb n="1528"/><span>Aontroma an uair sin do thógfadh go hAlbain é.  Ní</span>
<lb n="1529"/><span>cheapaim go raibh aon ghnó aige go hAlbain, mar nách</span>
<lb n="1530"/><span>raibh aon bhaint aige leis an dtír sin, acht gur bh'é bhí</span>
<lb n="1531"/><span>uaidh dul a bhaile go dtí an Fhrainnc, agus gur bh'é sin an</span>
<lb n="1532"/><span>fáth gur shiubhluigh sé dhá chéad míle ó deas go Port</span>
<lb n="1533"/><span>Láirge nó go Corcaigh le haghaidh luinge d'fhágháil.</span></p>
<lb n="1534"/>
<lb n="1535"/><p><span>Chuaidh Pádraig ar scoil sa bhFrainnc ag Toirinis, agus</span>
<lb n="1536"/><span>bhí ann seal fá oideachas Naomh Máirtín.</span></p>
<lb n="1537"/>
<lb n="1538"/><p><span>Nuair d'fhill sé go hÉirinn, bhí sé 'na shagart.  Ba</span>
<lb n="1539"/><span>mhór é a urraim dos na hÉireannachaibh.  Thuig sé a</span>
<lb n="1540"/><span>nósa agus a dteanga, agus d'oibrigh sé go cruaidh de ló agus</span>
<lb n="1541"/><span>d'oidhche ar a son ag scaipeadh an Chreidimh 'na measc.</span></p>
<lb n="1542"/>
<lb n="1543"/><p><span>Bhí Críostaidhthe i nÉirinn roimis, agus naoimh leis, mar</span>
<lb n="1544"/><span>bhí baint ag na hÉireannachaibh leis an Róimh i bhfad</span>
<lb n="1545"/><span>sul a dtáinig Pádraig.  Dubharthas gur bha Chríost-</span>
<lb n="1546"/><span>aidhe Cormac mac Airt féin agus go raibh fios an Chreid-</span>
<lb n="1547"/><span>imh ag Fionn mac Cumhaill chomh maith.</span>
<lb n="1548"/></p>
</div>
<pb n="44"/>
<div><lb n="1549"/><p><span>Do sheol an Pápa Celestín sagart anall go</span>
<lb n="1550"/><span>hÉirinn dár bh'ainm Palládius, acht ní áirighim go raibh</span>
<lb n="1551"/><span>eolas ar an nGaedhilg aige, agus chuireadar chum siubhail</span>
<lb n="1552"/><span>é láithreach.  Níor mhar sin do Phádraig.  Thuig sé iad</span>
<lb n="1553"/><span>agus thuigeadar é, agus bhí an rath ar a shaothar, acht níor</span>
<lb n="1554"/><span>bha gan duadh é.</span></p>
<lb n="1555"/>
<lb n="1556"/><p><span>Do thaithnigh sé leis na hÉireannachaibh, mar, i</span>
<lb n="1557"/><span>dteannta é 'bheith ciallmhar tuigsionach éifeachtamhail,</span>
<lb n="1558"/><span>bhí misneach is caráiste an ghaisgidhigh aige.</span></p>
<lb n="1559"/>
<lb n="1560"/><p><span>Thug sé a aghaidh fá dhéin an phágánaigh uasail, Rí</span>
<lb n="1561"/><span>Laoghaire féin, ag iarraidh Críostaidhe do dhéanamh dhe,</span>
<lb n="1562"/><span>agus, gidh gur bha Phágánach an rí sin agus nár atharruigh sé</span>
<lb n="1563"/><span>ar feadh a shaoghail, mar sin féin is comhartha é go raibh</span>
<lb n="1564"/><span>sé croidhtheach mar thug sé cead a chinn do Phádraig</span>
<lb n="1565"/><span>an Creideamh do craobhscaoileadh ar faid na tíre —</span>
<lb n="1566"/><span>cead ná tabharfadh aon rí págánach eile sa domhan</span>
<lb n="1567"/><span>uaidh chomh bog soin an uair ud.  Muna mbeadh gur</span>
<lb n="1568"/><span>thug Rí Laoghaire an chead soin uaidh, bheadh cuairt</span>
<lb n="1569"/><span>Phádraig i n-aistear.</span></p>
<lb n="1570"/>
<lb n="1571"/><p><span>Airighim gur doich le daoinibh indiu gur labhair</span>
<lb n="1572"/><span>Naomh Phádraig go hana-dhán leis an rig ar a chuairt</span>
<lb n="1573"/><span>go Teamhair.  Níl sa méid sin acht cainnt gan</span>
<lb n="1574"/><span>áird.  Fear eolach béasach do b'eadh Pádraig.  Bí sé</span>
<lb n="1575"/><span>urramach do'n righ, mar ba chóir, acht níor cheil sé fáth</span>
<lb n="1576"/><span>a thurais.</span></p>
<lb n="1577"/>
<lb n="1578"/><p><span>Ta finnsceala deasa i dtaobh an turais sin chum na</span>
<lb n="1579"/><span>Teamrach, agus ní fhuil aon locht ortha acht amháin nách</span>
<lb n="1580"/><span>bhfuil aon ughdarás leo.</span></p>
<lb n="1581"/>
<lb n="1582"/><p><span>Ta aon-nídh amháin dearbhtha go leor, agus 'sé sin gur</span>
<lb n="1583"/><span>thug se seanmóin bhreágh éifeachtamhail uaidh do'n</span>
<lb n="1584"/><span>bhuidhin ríoghamhail ar Chnoc na Teamhrach d'atharruigh</span>
<lb n="1585"/><span>croidhe chuid aca.  Bhí meas aige ar Teamhair, mar</span>
<lb n="1586"/><span>bhí fios a cumhachta aige, níor bh'áil leis fearg do chur</span>
<lb n="1587"/><span>ar einne innti gan gábhadh, agus gnid sé a dhícheall go</span></p>
</div>
<pb n="45"/>
<div><lb n="1588"/><p><span>mánla agus go dáiríribh áiteamh ar gach duine ann an</span>
<lb n="1589"/><span>phágántacht do chaitheamh uatha agus díon an tSlánuightheora</span>
<lb n="1590"/><span>do ghlacadh chucha féin.</span></p>
<lb n="1591"/>
<lb n="1592"/><p><span>Bhí díospóireacht focal aige leis na draoithibh i</span>
<lb n="1593"/><span>láthair an ríogh agus is dócha, mar is gnáthach, gur shíligh gach</span>
<lb n="1594"/><span>díospóiridhe aca gur aige féin do bhí an ceann is fearr.</span></p>
<lb n="1595"/>
<lb n="1596"/><p><span>Bhí léigheann ag na draoithibh agus leabhair aca leis, gidh</span>
<lb n="1597"/><span>go raibh leabhair go tearc i nÉirinn an uair sin, acht ní</span>
<lb n="1598"/><span>gabhadh aon dearmad do bheith ar éinne 'ná go raibh</span>
<lb n="1599"/><span>leabhair lámhscríobhtha i nÉirinn i bhfad roimh theacht</span>
<lb n="1600"/><span>Phádraig.</span></p>
<lb n="1601"/>
<lb n="1602"/><p><span>Bhí an tír go saidhbhir le haghaidh Phadraig agus measaim</span>
<lb n="1603"/><span>go raibh an oiread daoine innti is tá indiu.  Is dóich</span>
<lb n="1604"/><span>le n-a lán gur iompuigh Pádraig iad súd go léir, acht</span>
<lb n="1605"/><span>dá fheabhas é le grása Dé, ní raibh sé 'na chumas a</span>
<lb n="1606"/><span>leath d'iompughadh, agus bhí págánaigh i nÉirinn go ceann</span>
<lb n="1607"/><span>i bhfad na dhiaidh.  Toisc go raibh na daoine riaruighthe</span>
<lb n="1608"/><span>na ngrádaibh, gach treibh aca fá n-a dtaoiseach fein,</span>
<lb n="1609"/><span>dá dtárlóchadh go n-iompóchadh Padraig an taoiseach</span>
<lb n="1610"/><span>do b'annamh ná go ndéanfadh an treibh</span>
<lb n="1611"/><span>nó an chuid ba mhó aca aithris ar an dtaoiseach.</span>
<lb n="1612"/><span>Tuigfear as aon tsoluidhe amháin gur mór le radh</span>
<lb n="1613"/><span>na taoisigh úd, mar deir an tsean-dlighe nuair do</span>
<lb n="1614"/><span>pósfaidhe ceann dá n-ingheanaibh gur bh'e an diol ba</span>
<lb n="1615"/><span>cheart le tabhairt do'n easpog do phosfadh i le fear na</span>
<lb n="1616"/><span>unga óir nó culaidh-phósta na mná óige.  Do chosnóchadh,</span>
<lb n="1617"/><span>dá réir sin, adhbhar na culaidhe-pósta úd cead punnt</span>
<lb n="1618"/><span>dár gcuid airgid-ne indiu, agus ceapaim dá dtógfadh an</span>
<lb n="1619"/><span>t-easpog úd an chulaidh-phósta sin na mná óige mar</span>
<lb n="1620"/><span>mhalairt ar an unga óir gur bh'é an gnó bhíodh aige dhi 'ná</span>
<lb n="1621"/><span>chum éide sagairt nó éadach altóra dhéanamh aisti.</span></p>
<lb n="1622"/>
<lb n="1623"/><p><span>Má bhíodh éadach chomh daor soin ar inghin taoisigh</span>
<lb n="1624"/><span>measfar cad é luach éadaigh inghine ríogh cúige, nó fós</span>
<lb n="1625"/><span>inghine an Aird-Ríogh féin.</span>
<lb n="1626"/></p>
</div>
<pb n="46"/>
<div><lb n="1627"/><p><span>Do shníomhtaoi, do fíghtí agus do dhathuigti an t-éadach</span>
<lb n="1628"/><span>úd ag baile le cruinneacht méireanna is inntleacht</span>
<lb n="1629"/><span>cinn fear agus ban nÉireann, agus bhí an t-eolas soin aca</span>
<lb n="1630"/><span>le céadtaibh bliadhan sul ar tháinig an creideam</span>
<lb n="1631"/><span>Críostaidhe 'na measc.</span></p>
<lb n="1632"/>
<lb n="1633"/><p><span>Sul a dtáinig an Chríostaidheacht bhí Rath na Seanaid</span>
<lb n="1634"/><span>ar Teamhair mar a suidheadh an fheis chun gnótha na</span>
<lb n="1635"/><span>tíorach do shocrughadh, bhí an Teach Miodhchuarta ann,</span>
<lb n="1636"/><span>suas le hocht gcéad troigh ar faid agus chúig troighthe is</span>
<lb n="1637"/><span>dáfhichead ar áirde mar a suidheadh sluaigte d'uaislibh</span>
<lb n="1638"/><span>Éireann chum togha an bídh ar ósdaidheacht an Áird</span>
<lb n="1639"/><span>Ríogh.  Ní raibh na hÉireannaigh gan lochta is gan</span>
<lb n="1640"/><span>droch-chleachttha ar theacht Pádraig, acht mar sin féin,</span>
<lb n="1641"/><span>ní raibh aon daoine eile lasmuich de'n Roimh féin do</span>
<lb n="1642"/><span>b'feárr dlíghthe 'ná ba mhó míneachas agus eolas 'na</span>
<lb n="1643"/><span>iad.  Bhí scoileanna is léigheann aca, bhí ceárdaidhthe</span>
<lb n="1644"/><span>aca le gach uile rud do dheánamh dóibh do bhí ag</span>
<lb n="1645"/><span>teastabháil uatha, bhí loingeas aca beag is mór</span>
<lb n="1646"/><span>ó'n gcurach go dtí an barc seoil, is díolacháin is</span>
<lb n="1647"/><span>ceannaidheacht leis gach tír sa duthaigh.  Bhí ceannuigh-</span>
<lb n="1648"/><span>theoirí ó'n nGréig ar aonach mhór Thailteann an lá</span>
<lb n="1649"/><span>Lughnasa úd do sheanmóin Naomh Pádraig ann os</span>
<lb n="1650"/><span>comhair fear nÉireann.</span></p>
<lb n="1651"/>
<lb n="1652"/><p><span>Is láidir an rud nós, má cheapann na daoine féin é.</span>
<lb n="1653"/><span>Do b'é nós na Sean-Ghaedheal géilleadh do dhlighe mar</span>
<lb n="1654"/><span>ghnídheadar féin í, agus do b'é nós na dlighe ná leomhfadh</span>
<lb n="1655"/><span>éinne bheith ag achrann ná ar meisce ar na haontaighibh</span>
<lb n="1656"/><span>úd.  Dá réir sin bheadh náire go bráthach tabhartha</span>
<lb n="1657"/><span>d'éinne do dhoirtfeadh fuil ar aontaighibh Tailteann,</span>
<lb n="1658"/><span>Charmain, Eamhna, ná ar aon aonach eile ar fuaid na</span>
<lb n="1659"/><span>tíre.  Siúd is go mbeadh cogadh ag taoiseach le</span>
<lb n="1660"/><span>taoiseach eile bheadh sé riachtanach ortha síothcháin do</span>
<lb n="1661"/><span>bheith eatortha aimsir an aonaigh fá mar do bhí sé</span>
<lb n="1662"/><span>riachtanach ar gach treibh ar fuaid Éireann bheith síoth-</span></p>
</div>
<pb n="47"/>
<div><lb n="1663"/><p><span>chánta le n-a chéile faid do bhí Feis na Teamhrach ar</span>
<lb n="1664"/><span>siubhal.  Tá cunntas ins na scríbhnibh ar an gcuma do</span>
<lb n="1665"/><span>chaithtí an aimsir ar na hAontaighibh úd.  Do ghnídhtí</span>
<lb n="1666"/><span>cleamhnais ann, bhíodh pósaidhe ann, bhíodh cleasa-lúth</span>
<lb n="1667"/><span>is iomrascáil ann, comórtas capall is cluiche con,</span>
<lb n="1668"/><span>bhíodh filí ann is seanchaidhthe, duaiseanna dá roinnt,</span>
<lb n="1669"/><span>is dlighthe nua dá bhfógairt, ceol ann is amhráin, fear</span>
<lb n="1670"/><span>na méireacán is fear na gcleas is an chearrbhach go</span>
<lb n="1671"/><span>gnóthach ann.</span>
<lb n="1672"/></p>
</div>
<pb n="48"/>
<div><lb n="1673"/><p><span>NA DRAOITHE.</span></p>
<lb n="1674"/>
<lb n="1675"/><p><span>Nuair do tháinig Naomh Pádraig go hÉirinn, bhí</span>
<lb n="1676"/><span>cumann creidimh ann darbh' ainm dóibh na Draoithe, agus</span>
<lb n="1677"/><span>is iomdha scoláire ó shoin gur bh'áil leis eolas d'fhágh-</span>
<lb n="1678"/><span>áil ar an saghas creidimh do bhí aca súd.  Págántacht</span>
<lb n="1679"/><span>do b'eadh an creideamh úd díreach mar bha Phágántacht</span>
<lb n="1680"/><span>do bhí i mballaibh eile ar fuaid an domhain acht amháin</span>
<lb n="1681"/><span>i n-áiteannaibh ina raibh an creideamh nua Críostaidhe</span>
<lb n="1682"/><span>ag dul chum cinn.</span></p>
<lb n="1683"/>
<lb n="1684"/><p><span>Bhí mórán saghasanna Págántacht ar fuaid an tsaogh-</span>
<lb n="1685"/><span>ail fá mar atá indiu, agus do réir nósa gach aicme, chuir</span>
<lb n="1686"/><span>gach tír a gcuma agus a bhfoirm féin ar an gcreideamh</span>
<lb n="1687"/><span>soin.  Chuir na sean-Éireannaigh a gcuma féin ar a</span>
<lb n="1688"/><span>gcreideamh mar an gcéadna, agus ní heol dom aon</span>
<lb n="1689"/><span>chreideamh eile an uair sin ar Roinn na hEorpa ba</span>
<lb n="1690"/><span>chosmhail leis.</span></p>
<lb n="1691"/>
<lb n="1692"/><p><span>I mBreatain agus i nGallia nó an Fhrainnc do ba</span>
<lb n="1693"/><span>shagart an draoi, mar d'ofráladh sé íodhbairt chum</span>
<lb n="1694"/><span>déithe; acht níor mhar sin do'n draoi i nÉirinn.  Níor</span>
<lb n="1695"/><span>bha shagart é sin i n-aon chor.  Ní raibh ann acht fear</span>
<lb n="1696"/><span>foghlumta, agus do b'é a shlighe bheatha 'ná múineadh.</span>
<lb n="1697"/><span>Céim léighinn do b'eadh oifig an draoi i nÉirinn, agus</span>
<lb n="1698"/><span>bhí cuid de na breitheamhnaibh agus fó-cheann de ríghthibh</span>
<lb n="1699"/><span>Éireann 'na ndraoithibh i dteannta a slighe mbeatha</span>
<lb n="1700"/><span>féin sa tsaoghal.</span></p>
<lb n="1701"/>
<lb n="1702"/><p><span>Níor mhar a chéile éadach an draoi agus éadach daoine</span>
<lb n="1703"/><span>eile.  Do b'é nós na tíre seacht ndath do bheith ar</span>
<lb n="1704"/><span>éadach an ríogh, agus as soin síos go dtí an sclábhaidhe do</span></p>
</div>
<pb n="49"/>
<div><lb n="1705"/><p><span>chaitheadh bheith sásta le haon dath amháin, buidhe nó</span>
<lb n="1706"/><span>odhar, ar a bhalcaisíbh; acht do b'é dath éadaigh an</span>
<lb n="1707"/><span>draoi 'ná geal, agus ba ghnáthach leis clóca de línéadach</span>
<lb n="1708"/><span>fhíneálta bheith air.</span></p>
<lb n="1709"/>
<lb n="1710"/><p><span>Ní raibh draoithe na hÉireann leis chomh doicheallach</span>
<lb n="1711"/><span>fá n-a gcuid léighinn agus fá rúnaibh a gcreidimh is bhí na</span>
<lb n="1712"/><span>draoithe thar lear, mar ba ghnás dár ndraoithibh-ne a</span>
<lb n="1713"/><span>gcuid creidimh agus a n-eolas do chraobhscaoileadh tré</span>
<lb n="1714"/><span>leabhraibh, agus deir ughdar do thrácht thar dhraoithibh na</span>
<lb n="1715"/><span>Breataine agus Ghallia go dtugaidís sin a n-eolas dá</span>
<lb n="1716"/><span>chéile ó bhéal go béal i gcás an eolais sin do bheith</span>
<lb n="1717"/><span>foluighthe ó sna daoinibh.  Ní raibh aon fhonn de'n tsaghas</span>
<lb n="1718"/><span>soin ar dhraoithibh Éireann, agus molaim iad dá dheascaibh</span>
<lb n="1719"/><span>sin.</span></p>
<lb n="1720"/>
<lb n="1721"/><p><span>Bhí urraim ag na draoithibh dá leabhraibh, acht mar</span>
<lb n="1722"/><span>sin féin ní raibh na leabhair i bhfolach aca, agus bhí cead ag</span>
<lb n="1723"/><span>gach scoláire iad do léigheadh.  Is soth linn nach bhfuil</span>
<lb n="1724"/><span>aon leabhar aca súd slán indiu, agus, toisc na fuil,</span>
<lb n="1725"/><span>ní fhuil againn acht buille fá thuairim i dtaobh an</span>
<lb n="1726"/><span>tsaghais creidimh agus na saghas paidreacha bhíodh ag an</span>
<lb n="1727"/><span>ndraoi.  Chonnaic Naomh Pádraig na leabhair sin, agus tá</span>
<lb n="1728"/><span>an teist amuich air gur stoll sé iad i gcás ná beidís</span>
<lb n="1729"/><span>ag mealladh na gCríostaidhthe; acht is deallrathaighe</span>
<lb n="1730"/><span>gur tháinig an clúmh liath ar na leabhraibh úd, agus gur</span>
<lb n="1731"/><span>lobhadar le faillighe mar nách raibh aon ghnó ag na</span>
<lb n="1732"/><span>Críostaidhthibh díobh.  Do ba annsa leo an Bíobla 'ná</span>
<lb n="1733"/><span>leabhar riaghlacha an draoi, agus ba ádhmharach an rud do</span>
<lb n="1734"/><span>Phádraig an argóint do bhí aige le Lúchet Mael,</span>
<lb n="1735"/><span>príomh-dhraoi na hÉireann, i láthair Ríogh Laoghaire,</span>
<lb n="1736"/><span>mar do thaisbeánadh do chách go raibh cumhacht Pádraig</span>
<lb n="1737"/><span>níos mó 'ná cumhacht an draoi.  D'iarr an rí ortha a</span>
<lb n="1738"/><span>leabhair do chaitheadh isteach i n-uisce, agus an té go</span>
<lb n="1739"/><span>snámhfadh a leabhar gurab aige-sean do bhí an creid-</span>
<lb n="1740"/><span>eamh ceart.  Bhí Pádraig toiltheannach, acht d'eitigh</span>
<lb n="1741"/><span>Lúchet Mael.  Bhí eagla air go mbeannóchadh Pádraig</span></p>
</div>
<pb n="50"/>
<div><lb n="1742"/><p><span>an t-uisce, agus go rachadh a leabhar féin ar tóin puill.</span>
<lb n="1743"/><span>Chualaidh an draoi úd trácht thar an mbaiste i n-a</span>
<lb n="1744"/><span>mbeannuighthear an t-uisce, agus, gidh nár ghéill sé do'n</span>
<lb n="1745"/><span>chreideamh Críostaidhe, mar sin féin ní raibh puinn</span>
<lb n="1746"/><span>muinighne aige as a chreideamh féin; agus muna gcreididh</span>
<lb n="1747"/><span>an múinteoir 'na chreideamh féin, is deacair dó a chur</span>
<lb n="1748"/><span>fhiachaibh ar aon eile géilleadh do'n chreideamh soin.</span>
<lb n="1749"/><span>Chreid Pádraig, agus bhí sé dáiríribh.</span></p>
<lb n="1750"/>
<lb n="1751"/><p><span>Sean-chreideamh do b'eadh an Phágántacht, do bhí ag</span>
<lb n="1752"/><span>dul ar gcúl; agus bhí intinn na ndraoithe géar agus amhras-</span>
<lb n="1753"/><span>ach go raibh rud éigin i n-easba air.  Chuaidh an Phágán-</span>
<lb n="1754"/><span>tacht ar gcúl ar an gcuma gcéadna ar mhóir-thír na</span>
<lb n="1755"/><span>hEorpa.</span></p>
<lb n="1756"/>
<lb n="1757"/><p><span>Bhí cuid de na Gréagachaibh agus na Rómhánachaibh 'na</span>
<lb n="1758"/><span>bhfearaibh ba mhó inntleacht dá bhfeacaidh an saoghal</span>
<lb n="1759"/><span>riamh.  Tá a gcuid leabhar ag dul i dtairbheacht do</span>
<lb n="1760"/><span>gach fear eolais ar druim an domhain indiu, agus do ba</span>
<lb n="1761"/><span>Págánaigh iad go léir.  Mar sin féin, d'éirigh muinn-</span>
<lb n="1762"/><span>tir na dtíorach úd tuirseach de'n Phágántacht; agus, gidh</span>
<lb n="1763"/><span>go rabhadar mall chum an chreidimh Chríostaidhe do</span>
<lb n="1764"/><span>ghlacadh 'na ionad, d'imthigh an bhrígh as an bPágántacht</span>
<lb n="1765"/><span>fá dheireadh.</span></p>
<lb n="1766"/>
<lb n="1767"/><p><span>Bhailigh na draoithe i nÉirinn aith-neart timcheall</span>
<lb n="1768"/><span>aimsire bháis Phádraig, agus chuadar i dtreiseacht go</span>
<lb n="1769"/><span>ceann tamaill; acht ní raibh teas an chreidimh ins an</span>
<lb n="1770"/><span>iarracht, agus, gidh go raibh draoithe i nÉirinn go ceann</span>
<lb n="1771"/><span>dhá chéad bliadhan 'na dhiaidh súd, mar sin féin, ní raibh</span>
<lb n="1772"/><span>sa Phágántacht acht críonlach ag feothadh ó bhliadhain go</span>
<lb n="1773"/><span>bliadhain.</span></p>
<lb n="1774"/>
<lb n="1775"/><p><span>Do ghlac mórán de na draoithibh féin an creideamh</span>
<lb n="1776"/><span>Críostaidhe, agus do chrom a thuilleadh aca ar ealadhnacha</span>
<lb n="1777"/><span>eile do mhúineadh — do mhúin ceann aca a chuid léighinn</span>
<lb n="1778"/><span>shaoghalta do'n naomh lonnrach soin Colum Cille — acht</span>
<lb n="1779"/><span>beag ar bheag d'imthigheadar fá dheireadh.  Tá an méid</span>
<lb n="1780"/><span>seo le rádh ar a son, ámh, nách raibh Éire riamh ó shoin</span></p>
</div>
<pb n="51"/>
<div><lb n="1781"/><p><span>chomh cumhachtach is bhí sí le n-a linn.  Éireannaigh mhaithe</span>
<lb n="1782"/><span>do b'eadh iad; bhí grádh aca dá dtír; agus gidh go raibh</span>
<lb n="1783"/><span>piseoga meascuighthe le n-a gcuid creidimh, ní hortha</span>
<lb n="1784"/><span>bhí an locht, mar bhí Págantacht imeasc na gcinidheacha</span>
<lb n="1785"/><span>agus na bhfear ba mhó cáil ar fuaid an domhain an uair</span>
<lb n="1786"/><span>sin.</span></p>
<lb n="1787"/>
<lb n="1788"/><p><span>Is as ár sean-leabhraibh féin atá pé eolas atá</span>
<lb n="1789"/><span>againn ar na draoithibh agus ar chreideamh na sean-</span>
<lb n="1790"/><span>Ghaedheal.  Thug Iúl Caesar agus Rómhánaigh eile, chomh</span>
<lb n="1791"/><span>maith le hughdaraibh Gréagacha, tuairisc ar imtheachtaibh</span>
<lb n="1792"/><span>draoithe na Breataine agus Ghallia, agus se deabhadh gan</span>
<lb n="1793"/><span>smuaineadh do scríobh cúigear nó seisear scríbhneoirí</span>
<lb n="1794"/><span>i nÉirinn leabhair ins an aois seo ghabh tharainn dá</span>
<lb n="1795"/><span>dhearbhadh gur mar a chéile creideamh draoithe Éireann</span>
<lb n="1796"/><span>leis an gcreideamh do bhí 'ghá fhoillsiughadh ins an</span>
<lb n="1797"/><span>mBreatain ar an am gcéadna.  Ní ghéilleann ár</span>
<lb n="1798"/><span>scoláirí eolacha Ó Comhraidhe agus Ó Donnabháin leis sin</span>
<lb n="1799"/><span>i n-aon chor; agus gidh go raibh cosmhaileacht idir an dá</span>
<lb n="1800"/><span>chreideamh, bhí deithfir mhór eatortha mar sin féin.</span>
<lb n="1801"/><span>D'ofrálaidís draoithe Bhreatan is Ghallia fuil</span>
<lb n="1802"/><span>daonda dá ndéithibh, agus ní fhuil aon ughdarás i n-aon</span>
<lb n="1803"/><span>chor ag cúig nó sé de scoláiríbh i nÉirinn adubhairt</span>
<lb n="1804"/><span>ins an aois seo ghabh tharainn go raibh an choir uathbhásach</span>
<lb n="1805"/><span>soin ag baint le sean-chreideamh na nGaedheal.  Dá</span>
<lb n="1806"/><span>mbeadh a leithéid de ghnás dhéistineach imeasc na</span>
<lb n="1807"/><span>nGaedheal, d'inneosadh Pádraig nó ceann éigin eile</span>
<lb n="1808"/><span>de naomhaibh na hÉireann dúinn é, nó Cormac naomhtha</span>
<lb n="1809"/><span>Mac Cuileannáin, na Ceithre Mháighistir, Céitinn, nó</span>
<lb n="1810"/><span>bárd nó ollamh éigin eile.  Fuair U. K. Ó Súilleabháin</span>
<lb n="1811"/><span>rotha seama éigin 'na taobh i scríbhinn.  Fuair Cormac</span>
<lb n="1812"/><span>Ó Conchubair líne bheag eile, agus d'aontuigh Árd-Easbog</span>
<lb n="1813"/><span>Ó hÉaluighthe leo i leabhar mhaith do scríobh sé ar shean-</span>
<lb n="1814"/><span>scoilibh is shean-scoláiríbh na hÉireann.  Bhí eolas Uí</span>
<lb n="1815"/><span>Chomhraidhe agus Uí Dhonnabháin seacht n-uaire níos mó 'ná</span>
<lb n="1816"/><span>a n-eolas súd, agus go mór-mhór do léigheadar gach</span></p>
</div>
<pb n="52"/>
<div><lb n="1817"/><p><span>scríbhinn do bhain leis an scéal, agus 'sé a dtuairim nách</span>
<lb n="1818"/><span>bhfuil pioc ughdaráis le rádh gur ofráil na sean-</span>
<lb n="1819"/><span>Ghaedhil fuil dhaonda dá rígh-íodhal, Crom Cruach.  Go</span>
<lb n="1820"/><span>dearbhtha ní deacair an cheist do réidhtiughadh.  Tá</span>
<lb n="1821"/><span>cúpla líne ins an Dinnseanchus, cúpla focal i Leabhar</span>
<lb n="1822"/><span>Bhaile-an-Mhóta, agus dhá líne ghearr sa Leabhar Laighneach,</span>
<lb n="1823"/><span>agus badh bheag é mo mheas ar aon scoláire adéarfadh</span>
<lb n="1824"/><span>gur thaisbeánadar súd gur ofráil na sean-Gaedhil</span>
<lb n="1825"/><span>fuil a gclainne ná fuil aon duine eile acht chomh beag</span>
<lb n="1826"/><span>do Chrom Cruach.  Is é an focal beag soin "soth" do</span>
<lb n="1827"/><span>chuir amudha is ar mearbhall na scoláirí seo, mar tá</span>
<lb n="1828"/><span>dhá bhrígh leis an bhfocal soin — 'sé sin "clann" agus</span>
<lb n="1829"/><span>"ál."  Ní dócha go gcreideann éinne go dtugadh na</span>
<lb n="1830"/><span>Gaedhil mar íodhbairt do Chrom Cruach fuil a gcéad</span>
<lb n="1831"/><span>mhic, agus dá réir sin ní gábhadh dhom a thuilleadh do rádh</span>
<lb n="1832"/><span>'na thaobh.</span></p>
<lb n="1833"/>
<lb n="1834"/><p><span>Do b'é Crom Cruach áird-íodhal na hÉireann.  Bhí</span>
<lb n="1835"/><span>ainmneacha eile air, acht is é Crom Cruach nó Crom</span>
<lb n="1836"/><span>Dubh is gnáthaighe tugthar air.  Bhí sé 'na shuidhe ar</span>
<lb n="1837"/><span>Mhuigh Sleachta ó aimsir an ríogh Tighearnmhas go</span>
<lb n="1838"/><span>teacht Phádraig, 'sé sin cheithre céad déag bliadhan; agus</span>
<lb n="1839"/><span>do thagadh na hÉireannaigh ann, agus shléachtaidís iad</span>
<lb n="1840"/><span>féin do'n íodhal úd, agus d'iarraidís air rath na bliadhna</span>
<lb n="1841"/><span>do chur ortha.  D'iarraidís air, fá mar adeir an</span>
<lb n="1842"/><span>Leabhar Laighneach, "blicht isith" — 'sé sin bainne is</span>
<lb n="1843"/><span>arbhar, nó an rath ar a mbuaibh is ar a ngortaibh go</span>
<lb n="1844"/><span>ceann na bliadhna.  Ní dóich liom gur bha deilbh duine</span>
<lb n="1845"/><span>Crom Cruach, agus creidim nách raibh ann acht gallán 'na</span>
<lb n="1846"/><span>sheasamh ar lár machaire i gCondae an Chabháin.  Bhí a</span>
<lb n="1847"/><span>mhullach nó a cheann clúduighthe le hór.  Tháinig</span>
<lb n="1848"/><span>Pádraig agus bhuail sé leis an mBachall Íosa é, agus deir-</span>
<lb n="1849"/><span>thear gur chuir an buille sin sa talamh Crom Cruach,</span>
<lb n="1850"/><span>acht briseadh é go háirithe.  Bhí déithe eile ag na</span>
<lb n="1851"/><span>Gaedhealaibh leis — Dianchécht, an dia chum leighis, agus a</span>
<lb n="1852"/><span>thuilleadh.  Bhí tuairim aca go mairfeadh an t-anam</span></p>
</div>
<pb n="53"/>
<div><lb n="1853"/><p><span>d'éis scaramhaint leis an gcorp dó; agus is é an com-</span>
<lb n="1854"/><span>artha agus an teist is soiléire ar intinn is ar smuaintibh</span>
<lb n="1855"/><span>na sean-Ghaedheal go raibh, dar leo, an saoghal eile 'na</span>
<lb n="1856"/><span>thír choilltigh, shruthánaigh, bhláthmhair, ceol is aoibhneas</span>
<lb n="1857"/><span>ann, canntaireacht éan ann, is glór na gcon sa</span>
<lb n="1858"/><span>bhfiadhach imeasc na ngleann.</span>
<lb n="1859"/></p>
</div>
<pb n="54"/>
<div><lb n="1860"/><p><span>BÓRAMHA LAIGHEAN.</span></p>
<lb n="1861"/>
<lb n="1862"/><p><span>Fuair Rí Laoghaire bás ar thuras cogaidh dó go</span>
<lb n="1863"/><span>Laighin, d'éis Éireann do riaghlughadh go maith ar feadh</span>
<lb n="1864"/><span>chúig bhliadhna déag ar fhichid, agus cuireadh é 'na éideadh</span>
<lb n="1865"/><span>catha i múr na Teamhrach, a chorp 'na sheasamh, a chlaidh-</span>
<lb n="1866"/><span>eamh 'na ghlaic, a chathbhárr ar a cheann, agus a aghaidh ó</span>
<lb n="1867"/><span>dheas ar na Laignibh.</span></p>
<lb n="1868"/>
<lb n="1869"/><p><span>Págánach borb do b'eadh é, do chaithfeadh a chothrom</span>
<lb n="1870"/><span>cirt d'fhágháil agus nár bh'ionntaoibh cur 'na choinnibh.  Ní</span>
<lb n="1871"/><span>raibh sé i n-aghaidh an Chreidimh Chríostaidhe, mar ceap-</span>
<lb n="1872"/><span>aim gur chuma leis cad é an saghas creidimh do bheadh</span>
<lb n="1873"/><span>'ghá chraobhscaoileadh acht ná cuirfidhe isteach ar riagh-</span>
<lb n="1874"/><span>altas na tíre.  Fear intinneach do b'eadh é, go raibh</span>
<lb n="1875"/><span>dúil sa cheart aige.  Ghlaodhaigh sé chuige ar Naomh</span>
<lb n="1876"/><span>Pádraig, ar dhá easpog eile, agus trí breitheamhain mar</span>
<lb n="1877"/><span>aon leo, agus é féin mar cheann ortha.</span></p>
<lb n="1878"/>
<lb n="1879"/><p><span>Do léigh an t-árd-ollamh dhóibh leabhair na dlighe agus</span>
<lb n="1880"/><span>gibé áit go raibh an dlighe ró-chruaidh ar chách do</span>
<lb n="1881"/><span>mhachtnuigheadar ar chóir í 'atharrughadh.  Coir a</span>
<lb n="1882"/><span>mhairbhthe do b'eadh do dhuine, duine eile do mharbhu-</span>
<lb n="1883"/><span>ghadh, 'sé sin anam ar anam nó súil ar shúil, acht</span>
<lb n="1884"/><span>i n-ionad soin is eadh do cheap an chuallacht léighinn</span>
<lb n="1885"/><span>úd fá chúram Ríogh Laoghaire éiric mar dhíoghaltas ar</span>
<lb n="1886"/><span>choir agus do b'shin é nós na tíre riamh ó shoin gur leath</span>
<lb n="1887"/><span>dlighe Shasana i nÉirinn dhá chéad déag bliadhain 'na</span>
<lb n="1888"/><span>dhiaidh súd</span></p>
<lb n="1889"/>
<lb n="1890"/><p><span>Ba bheag atharrughadh eile cuireadh ar an ndlighe</span></p>
</div>
<pb n="55"/>
<div><lb n="1891"/><p><span>mar nár theastuigh sé uaithi.  Bhí rí-chíos da thabhairt ag</span>
<lb n="1892"/><span>gach rígh cúige do'n Áird-Rígh agus fágadh mar sin é.  I</span>
<lb n="1893"/><span>dteannta an mhéid sin bhí cáin eile ar Chúige Laighean</span>
<lb n="1894"/><span>do b'éigean do'n chúige sin a dhíol gach aon tarna</span>
<lb n="1895"/><span>bliadhain, agus ba bheag an mhaitheas do Phádraig 'iarraidh</span>
<lb n="1896"/><span>ar an rígh í 'mhaitheamh.  Ba mhór an chúis imris i</span>
<lb n="1897"/><span>nÉirinn an droch-cháin sin.  Glaodhtar Bóramha Laighean</span>
<lb n="1898"/><span>uirthi agus do b'annamh do dhíol Cúige Laighean í gan</span>
<lb n="1899"/><span>bruighin, acht bhí ríghthe na Teamhrach chomh láidir sin agus</span>
<lb n="1900"/><span>chomh ceann-dána nár mhaitheadar riamh do'n chúige</span>
<lb n="1901"/><span>mhí-ádhbharaigh an cháin ghránda soin.</span></p>
<lb n="1902"/>
<lb n="1903"/><p><span>Is dá héileamh do bhí Rí Laoghaire ag dul nuair do</span>
<lb n="1904"/><span>bhuail an bás obann é (463, DC.).  Chuir sé roimis an</span>
<lb n="1905"/><span>bhóramha úd do thógáil dhá bhliadhain roimhe siúd acht do</span>
<lb n="1906"/><span>tógadh é féin 'na hionad mar bhuaidh na Laighnigh chalma</span>
<lb n="1907"/><span>air i gcath.  Scaoileadar uatha an tÁird-Rí, ámh ar</span>
<lb n="1908"/><span>choingheallaibh ná bainfeadh sé leo go bráthach arís, agus do</span>
<lb n="1909"/><span>geall sé dhóibh dar ghréin is ghaoith, do réir mhionn na</span>
<lb n="1910"/><span>bPágánach, ná cuirfeadh sé isteach ortha a thuilleadh.</span></p>
<lb n="1911"/>
<lb n="1912"/><p><span>Mar sin féin, badh lag leis an Aird-Rígh borb mór-</span>
<lb n="1913"/><span>dhálach géilleadh dhóibh.  Cheap sé leis féin gur baineadh</span>
<lb n="1914"/><span>na coinghil de dá aindeoin.  Ní raibh dul as aige,</span>
<lb n="1915"/><span>adubhairt sé, is do b'éigean dó an gheallamhaint do</span>
<lb n="1916"/><span>thabhairt uaidh, mar nuair do cuirtear an coileach chun</span>
<lb n="1917"/><span>treabhadh caitheann sé a dhéanamh.</span></p>
<lb n="1918"/>
<lb n="1919"/><p><span>Teasbánann bás obann Laoghaire gur mhór leis</span>
<lb n="1920"/><span>na hÉireannachaibh a ngeallamhaint, mar deir scríbhinn,</span>
<lb n="1921"/><span>mar cheann fé Rígh Laoghaire, gur mhairbh grian is gaoth</span>
<lb n="1922"/><span>é toisc gur bhris sé a fhocal.  Acht d'áitimh an tÁird-</span>
<lb n="1923"/><span>Rí air féin gur bh'é a cheart an bhóramha do thógbháil fá</span>
<lb n="1924"/><span>mar do bhailigh na hÁrd-Ríghthe roimis is 'na dhiaidh é.</span></p>
<lb n="1925"/>
<lb n="1926"/><p><span>Sin é an chuma go bhfásann droch-nós go mbíonn sé</span>
<lb n="1927"/><span>chomh daingean le dlighe.</span></p>
<lb n="1928"/>
<lb n="1929"/><p><span>Níor thuill na Laighnigh an droch-úsáid do fuaradar</span>
<lb n="1930"/><span>ó aois go haois i dtaobh na bóramha milltighe úd: acht</span></p>
</div>
<pb n="56"/>
<div><lb n="1931"/><p><span>tá aon cheacht amháin le foghluim go soileir as, agus 'sé</span>
<lb n="1932"/><span>sin gur mhór leis na hÉireannachaibh banamhlacht a</span>
<lb n="1933"/><span>mban, agus ná raibh aon choir ba ghráinde leo 'ná náire</span>
<lb n="1934"/><span>do thabhairt do mhnaoi.</span></p>
<lb n="1935"/>
<lb n="1936"/><p><span>Trí chéad bliadhain roimh am Ríogh Laoghaire do thug</span>
<lb n="1937"/><span>Tuathal Teachtmhar a inghean ba shine mar mhnaoi do</span>
<lb n="1938"/><span>Rígh Laighean.  Do luigh an rí sin a shúil ar an inghin do</span>
<lb n="1939"/><span>b'óige, agus ba ise do bhí uaidh; acht, fá mar atá an nós</span>
<lb n="1940"/><span>indiu, níor ghnáthach leis an inghin do b'óige pósadh</span>
<lb n="1941"/><span>roimh an inghin ba shine.</span></p>
<lb n="1942"/>
<lb n="1943"/><p><span>D'éirigh i gcionn tamaill go raibh Rí Laighean tuir-</span>
<lb n="1944"/><span>seach dá chéile-leaptha, inghean an Áird-Ríogh.  Bhuail</span>
<lb n="1945"/><span>sé fá ghlas í 'na rígh-theach i Nás, agus seo chum siubhail é go</span>
<lb n="1946"/><span>Teamhair, 'ghá rádh go bhfuair sí bás D'éis tréimhse,</span>
<lb n="1947"/><span>fuair sé an dara hinghean mar mhnaoi, agus thóg leis í.</span>
<lb n="1948"/><span>Ag siubhal di seo thré sheomraíbh a pháláis bhreagh i Nás,</span>
<lb n="1949"/><span>cé chasfadh uirthi go hobann acht a deirbhshiúr féin.</span>
<lb n="1950"/><span>Bhuail aithis is náire an bheirt deirbhshéar ar bhualadh le</span>
<lb n="1951"/><span>n-a chéile, agus thuit an t-anam asta araon!  Fá cheann</span>
<lb n="1952"/><span>seachtmhaine bhí claidhmhte Ríogh na Teamhrach ag cosc-</span>
<lb n="1953"/><span>airt thré Chúige Laighean.</span></p>
<lb n="1954"/>
<lb n="1955"/><p><span>Do b'olc an scéal do Laighnibh coir bhréan a ríogh</span>
<lb n="1956"/><span>nách raibh leigheas aca air, agus do b'olc an scéal</span>
<lb n="1957"/><span>d'Éirinn leis é, mar ná raibh Laighin umhal 'na dhiaidh</span>
<lb n="1958"/><span>súd d'aon Áird-Rígh le n-a toil féin.  Ghéillidís na</span>
<lb n="1959"/><span>Laighnigh nuair do b'éigin dóibh é, acht throididís chomh</span>
<lb n="1960"/><span>luath is bhíodh rí buadhthach ortha mar Bhran Dubh do</span>
<lb n="1961"/><span>mhairbh an tÁird-Rí Aodh mac Ainmire i nDún Bolg.</span>
<lb n="1962"/><span>Chabhruigheadar leis na Lochlannachaibh bliadhanta 'na</span>
<lb n="1963"/><span>dhiaidh súd, mar chuir Brian an bhóramha mar chíos</span>
<lb n="1964"/><span>ortha, agus do b'é a rí, Maolmhuire, fá ndeara Cath</span>
<lb n="1965"/><span>Chluain Tairbh i n-ar cailleadh Brian.</span></p>
<lb n="1966"/>
<lb n="1967"/><p><span>Sin é toradh droch-nóis, agus díolann gach tír chomh</span>
<lb n="1968"/><span>maith le gach duine as a ndroch-bheartaibh, luath nó</span>
<lb n="1969"/><span>mall.</span>
<lb n="1970"/></p>
</div>
<pb n="57"/>
<div><lb n="1971"/><p><span>Dá olcas é toradh na Bóramha, mar sin féin faid</span>
<lb n="1972"/><span>do bhí an Teamhair 'na ceann ar Éirinn ba bheag an</span>
<lb n="1973"/><span>bhárthainn do ghnídh easumhlacht Laighean do'n rígheacht,</span>
<lb n="1974"/><span>mar chaith na Laighnigh géilleadh pé olc maith leo é.</span>
<lb n="1975"/><span>Chuaidh Éire chum cinn, agus bhí léigheann ag dul ar aghaidh.</span>
<lb n="1976"/><span>Tháinig Oilioll Molt mac Dháithí le bheith 'na Áird-Rígh</span>
<lb n="1977"/><span>ar feadh fiche bliadhan; riaghluigh Lughaidh mac Laoghaire</span>
<lb n="1978"/><span>naoi mbliadhna fichead 'na dhiaidh sin, agus i gcionn an dá</span>
<lb n="1979"/><span>bhliadhain déag ar fhichid as soin i leith bhí dhá rí eile —</span>
<lb n="1980"/><span>Muircheartach mac Earca, agus, 'na dhiaidh sin, Tuathal</span>
<lb n="1981"/><span>Maolgarbh — 'na gceannaibh ar Éirinn.  Págánaigh ar</span>
<lb n="1982"/><span>nós Ríogh Laoghaire do b'eadh na ríghthe seo, acht níor</span>
<lb n="1983"/><span>chuir aon aca isteach ar an gCreideamh gCríostaidhe.</span>
<lb n="1984"/></p>
</div>
<pb n="58"/>
<div><lb n="1985"/><p><span>MILLEADH NA hÉIREANN.</span></p>
<lb n="1986"/>
<lb n="1987"/><p><span>Óráit do Dhiarmaid Mac Cearbhaill.  Ins an</span>
<lb n="1988"/><span>mbliadhain 544 do déineadh Áird-Rí dhe agus do b'eisean</span>
<lb n="1989"/><span>an chéad Chríostaidhe do riaghluigh Éire.</span></p>
<lb n="1990"/>
<lb n="1991"/><p><span>Do taidhbhreadh do'n Áird-Rígh sin ar a leabaidh i</span>
<lb n="1992"/><span>dTeamhair go bhfeacaidh sé crann mór géagach i gcoill.</span>
<lb n="1993"/><span>D'fhéach sé le hiongantas ar aoirde is ar reimhreacht</span>
<lb n="1994"/><span>an chrainn, acht faid do bhí sé ag féachaint air do</span>
<lb n="1995"/><span>tháinig scata fear le tuaghannaibh, do bhuaileadar bun</span>
<lb n="1996"/><span>an bhile, do ghearradar é, agus do thuit sé le fuaim do</span>
<lb n="1997"/><span>chroth an domhan.  Do b'é an bile úd Teamhair agus do</span>
<lb n="1998"/><span>b'iad fir na dtuagh Naomh Ruadhán Lothra agus a mhanaigh.</span></p>
<lb n="1999"/>
<lb n="2000"/><p><span>Ní fhuil aon tubaiste ó thúis go deireadh i stair na</span>
<lb n="2001"/><span>hÉireann is measa 'ná mallacht Naoimh Ruadháin ar</span>
<lb n="2002"/><span>Teamhair.  Níor chuir an tÁird-Rí Diarmaid isteach</span>
<lb n="2003"/><span>i n-aon chor ar na manachaibh.  Bhí sé go fial agus</span>
<lb n="2004"/><span>go muinnteardha leo.  Fear láidir aigeantamhail</span>
<lb n="2005"/><span>do b'eadh é go raibh fonn riaghalta air.  Le seal</span>
<lb n="2006"/><span>roimhe sin bhí na ríghthe cúige agus na taoisigh mhóra ag</span>
<lb n="2007"/><span>éirghe chomh neamhspleádhach soin gur gheárr muna mbeadh</span>
<lb n="2008"/><span>cuid aca 'gá gcur féin suas is anuas leis an Áird-</span>
<lb n="2009"/><span>Rígh féin.  Chromadar ar dhúnta daingeana do chur</span>
<lb n="2010"/><span>suas ar fuaid na tíre gan buidheachas d'éinne.  Chuir</span>
<lb n="2011"/><span>an tÁird-Rí gairm scoile amach go gcaithfidhe aoirde</span>
<lb n="2012"/><span>is leithead shleighe an ríogh bheith i ngach doras dúin is</span>
<lb n="2013"/><span>tighe mhóir — 'sé sin le rádh go mbeadh sé riachtanach ar</span>
<lb n="2014"/><span>gach uasal cead do thabhairt do theachtaire an ríogh</span>
<lb n="2015"/><span>gabháil isteach 's amach i ngach dún i nÉirinn.  Chuir</span></p>
</div>
<pb n="59"/>
<div><lb n="2016"/><p><span>sé bollsaire ar siubhal leis an bhfógra soin.  Géilleadh</span>
<lb n="2017"/><span>do'n bhollsaire go dtáinig sé go dun Ghuaire, Rí</span>
<lb n="2018"/><span>Chonnacht, agus géilleadh dó annsúd leis, mar bhí Guaire</span>
<lb n="2019"/><span>le n-a mhnaoi nua-phósta as baile.  D'fhill Guaire</span>
<lb n="2020"/><span>faid do bhí an bollsaire fá dhíon tighe agus i n-ionad rud</span>
<lb n="2021"/><span>do dhéanamh ar taoiseach uasal a Áird-Ríogh is eadh do</span>
<lb n="2022"/><span>ghnídh sé 'ná sleagh do ropadh thríd.  Mar an ionmhuin</span>
<lb n="2023"/><span>leat mo mhadra ní hionmhuin leat mé féin, agus do ba</span>
<lb n="2024"/><span>dhála soin do Ghuaire.</span></p>
<lb n="2025"/>
<lb n="2026"/><p><span>Bhí an liúgh fhiadhaigh thríd an dtír láithreach, agus an</span>
<lb n="2027"/><span>tuairisc ag dul ó bhéal go béal gur marbhuigheadh</span>
<lb n="2028"/><span>teachtaire an ríogh.  Do theich Rí Chonnacht len' anam,</span>
<lb n="2029"/><span>mar ba gheall leis an rí do bhualadh a theachtaire do</span>
<lb n="2030"/><span>bhualadh.  Sceinn sé go dtí Lothra i dTiobraid</span>
<lb n="2031"/><span>Árann, agus d'iarr coimirce ar Naomh Ruadhán.  Bhí an</span>
<lb n="2032"/><span>tóir 'na dhiaidh ró-dhian agus do tháinig faitchíos ar</span>
<lb n="2033"/><span>Ruadhán agus do sheol sé Guaire go dtí rí na Breataine.</span>
<lb n="2034"/><span>Chuir Diarmaid scéala chum Ríogh na Breataine Rí</span>
<lb n="2035"/><span>Chonnacht do chur a bhaile láithreach nó gur dhó féin ba</span>
<lb n="2036"/><span>mheasa, agus tháinig scannradh ar Rígh na Breataine agus</span>
<lb n="2037"/><span>thiomáin sé ar n-ais Guaire.  Thóg Ruadhán arís fá n-a</span>
<lb n="2038"/><span>scáth é agus chuir i bhfolach é.</span></p>
<lb n="2039"/>
<lb n="2040"/><p><span>Bhí nós ag na Giúdaighthibh go raibh bailtí áirithe aca</span>
<lb n="2041"/><span>go nglaodhaidís cathracha dídin ortha, agus pé cuirptheach nó</span>
<lb n="2042"/><span>méirleach nó marbhthóir do bheadh ag teicheadh ó'n</span>
<lb n="2043"/><span>ndlighe, dá dtárlóchadh go sroichfeadh sé slán an</span>
<lb n="2044"/><span>chathair dídin ní leomhfadh an dlighe méar do bhualadh</span>
<lb n="2045"/><span>air.  Ghnidh na manaigh i nÉirinn riaghail dhóibh féin ar</span>
<lb n="2046"/><span>an gcuma gcéadna.  Glaodhadh mar ainm ar an</span>
<lb n="2047"/><span>dtalamh do bhí mór-dtimcheall a gcille an "Neimheadh"</span>
<lb n="2048"/><span>— 'sé sin talamh naomhtha.  Nós nua do b'eadh a</span>
<lb n="2049"/><span>leithéid sin i nÉirinn agus níor thaithnigh sé leis na</span>
<lb n="2050"/><span>nÉireannachaibh i n-aon-chor gidh gur leigeadar dó,</span>
<lb n="2051"/><span>mar bhí cumhacht spioradálta ag na manachaibh.  Mheas</span></p>
</div>
<pb n="60"/>
<div><lb n="2052"/><p><span>Naomh Ruadhán an nós so do chur i bhfeidhm.  Do ba</span>
<lb n="2053"/><span>de shliocht ríogamhail Éibhir an naomh so leis agus bhí éad ag</span>
<lb n="2054"/><span>an sliocht soin le ríghthibh na Teamhrach, mar do ba de</span>
<lb n="2055"/><span>shliocht Eireamhóin na hÁird-Ríghthe sin.  D'eitigh</span>
<lb n="2056"/><span>Ruadhán Rí Chonnacht do thabhairt suas do'n dlighe,</span>
<lb n="2057"/><span>acht tháinig an tÁird-Rí féin agus a ghárda go Lothra le</span>
<lb n="2058"/><span>haghaidh a ghabhála.  "Cá bhfuil an marbhthóir Guaire</span>
<lb n="2059"/><span>atá fád' choimirc?" ars' an tÁird-Rí, mar bhí 'fhios</span>
<lb n="2060"/><span>aige ná 'neosfadh an naomh bréag.  "Ní fheadar-sa</span>
<lb n="2061"/><span>shoin muna bhfuil sé fád' chosaibh," arsa Ruadhán, agus do</span>
<lb n="2062"/><span>sásaimh an freagra an Rí, mar ní raibh fá n-a chosaibh</span>
<lb n="2063"/><span>dar leis acht an talamh cruaidh.  Ar imtheacht dó,</span>
<lb n="2064"/><span>mar sin féin, do mhachtnuigh sé go mb'fhéidir go raibh</span>
<lb n="2065"/><span>an naomh 'gha mhealladh.  D'fhill sé ar n-ais agus fuair sé</span>
<lb n="2066"/><span>Guaire i bhfolach i n-uaimh fá'n áit gur sheasaimh sé</span>
<lb n="2067"/><span>féin air.  Ní raibh maith i n-impidhe ná i mbagairt</span>
<lb n="2068"/><span>Naoimh Ruadháin.  Acht bhí a dhíoghaltas aige mar sin</span>
<lb n="2069"/><span>féin.  Is dubhach an scéal é, acht is í beatha an star-</span>
<lb n="2070"/><span>aidhe fírinne.  Bhailigh Naomh Ruadhán manaigh na Mumhan,</span>
<lb n="2071"/><span>trí chéad aca, leanadar an tÁird-Rí, ghluaiseadar</span>
<lb n="2072"/><span>mór dtimcheall na Teamhrach ag bualadh a gcloigíní</span>
<lb n="2073"/><span>'na coinnibh, agus chuireadar an mhallacht ar an gcathair</span>
<lb n="2074"/><span>ríoghamhail agus ar gach duine innti.  Sleagh thré chroidhe</span>
<lb n="2075"/><span>na hÉireann do b'eadh an mhallacht úd, an bheart do</span>
<lb n="2076"/><span>b'amadánta agus ba thruaghmhéilighe dár thuit amach riamh</span>
<lb n="2077"/><span>sa tír.  D'fhill na manaigh slán, mar bhí eagla ar na</span>
<lb n="2078"/><span>daoinibh rómpa agus bhí Éire briste 'na codaibh.</span></p>
<lb n="2079"/>
<lb n="2080"/><p><span>Riaghluigh Diarmaid Mac Cearbhaill Éire ar feadh</span>
<lb n="2081"/><span>fiche bliadhan agus gidh gur bha rí láidir buan-seasmach</span>
<lb n="2082"/><span>misneamhail é, ní raibh sé 'na chumas Éire do chneas-</span>
<lb n="2083"/><span>ughadh, mar bhí gach cuirptheach is fear uallach ag</span>
<lb n="2084"/><span>éirghe 'na aghaidh 'gá rádh gur threise Ruadhán agus na</span>
<lb n="2085"/><span>manaigh 'ná eisean!  Nuair do leomhthaoi a leithéid</span>
<lb n="2086"/><span>sin de chainnt i nÉirinn, gan aon amhras bhí cumhacht na</span></p>
</div>
<pb n="61"/>
<div><lb n="2087"/><p><span>Teamhrach briste, agus briseadh Éire le n-a cois.  Nuair</span>
<lb n="2088"/><span>do tháinig na Lochlannaigh dhá chéad bliadhain 'na dhiaidh</span>
<lb n="2089"/><span>súd dhóigheadar na mainistreacha, is mharbhuigheadar na</span>
<lb n="2090"/><span>manaigh, loisceadar is chreachadar Éire, mharbhuigheadar</span>
<lb n="2091"/><span>na mná is na leinbh.  Cá raibh claidheamh ríogh na</span>
<lb n="2092"/><span>Teamhrach an uair sin? — an claidheamh do chrothadh go</span>
<lb n="2093"/><span>dán i n-aghaidh na Romhánach ar feadh cheithre chéad</span>
<lb n="2094"/><span>bliadhan?  Bhí a easnamh an uair seo chum na hÉireann</span>
<lb n="2095"/><span>agus na hEaglaise do chosnamh ar an namhaid.</span></p>
<lb n="2096"/>
<lb n="2097"/><p><span>Tá toradh na mallachtan úd do bhris Teamhair ag</span>
<lb n="2098"/><span>goilleamhaint ar Éirinn ó shoin.  Tháinig an Lochlannach</span>
<lb n="2099"/><span>'gá claoidhe is an Normánach is an Sasanach 'gá</span>
<lb n="2100"/><span>scrios; fuair an sagart is an bráthair bás obann;</span>
<lb n="2101"/><span>fuair an t-óg is an críonna an chroch, mar briseadh an</span>
<lb n="2102"/><span>buinne do chongaibh an tír le chéile.  Is é Naomh</span>
<lb n="2103"/><span>Ruadhán do chaith an saighead mhillteach úd do laguigh</span>
<lb n="2104"/><span>cumhacht a Áird-Ríogh féin is do scaoil Éire 'na</span>
<lb n="2105"/><span>codaibh, gach cuid di ag achrann leis an gcuid eile go</span>
<lb n="2106"/><span>dtáinig an namhaid 'na measc.  Ní raibh 'fhios ag an</span>
<lb n="2107"/><span>naomh cad iad na tubaistí do thiocfadh as a shaothar.</span>
<lb n="2108"/><span>Mheas sé tuisleadh do bhaint as an rígh mar shíligh sé</span>
<lb n="2109"/><span>gur thuill sé é, agus b'uathbhásach an toisc d'Éirinn é.</span></p>
<lb n="2110"/>
<lb n="2111"/><p><span>Níor thug Diarmaid Mac Cearbhaill a chúl ar</span>
<lb n="2112"/><span>Teamhair gidh go raibh eascaine an naoimh uirthi.</span>
<lb n="2113"/><span>I n-ionad congnaimh do thabhairt dó mar ba chóir, is</span>
<lb n="2114"/><span>eadh do dheighil a thaoisigh uaidh ceann ar ceann agus do</span>
<lb n="2115"/><span>thuit sé fá dheireadh le sleigh taoisigh i Muighlinne</span>
<lb n="2116"/><span>Tuaidh i nUltaibh ag iarraidh a thíre — d'fhuineadh agus do</span>
<lb n="2117"/><span>shnadhmadh i n-aon treibh dhaingin dhluith amháin.  Dá</span>
<lb n="2118"/><span>n-éirigheadh leis is deárthach go mbeadh Éire 'na</span>
<lb n="2119"/><span>ceann ar an mBreatain.  Chaill sí an fhaill sin agus ní</span>
<lb n="2120"/><span>bhfuair sí riamh ó shoin í.</span></p>
</div>
<pb n="62"/>
<div><lb n="2121"/><p><span>TAR ÉIS AN MHILLTE.</span></p>
<lb n="2122"/>
<lb n="2123"/><p><span>Má bhí fuadar cogaidh is buannachta fá Éirinn ar</span>
<lb n="2124"/><span>feadh chúig chéad bliadhan roimh aimsir an Ríogh Diar-</span>
<lb n="2125"/><span>maid, ghabh machtnamh eile a chlann as súd amach, agus do</span>
<lb n="2126"/><span>b'é an machtnamh é nách bhfuil sa tsaoghal so acht</span>
<lb n="2127"/><span>neamh-nídh.  Ghabh an smuaineadh soin ó chroidhe go</span>
<lb n="2128"/><span>croidhe is ó bhéal go béal, gur las sé intinn is aigne</span>
<lb n="2129"/><span>mhór-chuid de sna hÉireannachaibh le n-a leithéid sin de</span>
<lb n="2130"/><span>dhiadhaidhtheacht is de theas-ghrádh creidimh gur chosmhail</span>
<lb n="2131"/><span>a lán de naomhaibh Éireann leis an dá apstal déag.</span>
<lb n="2132"/><span>Ní raibh Éire, dar leo, fairsing a dóthain dóibh.  Bhí an</span>
<lb n="2133"/><span>domhan mór lasmuich ag feitheamh leis an dteagasc,</span>
<lb n="2134"/><span>agus do b'annamh d'fhágadh long seoil cuanta na hÉir-</span>
<lb n="2135"/><span>eann gan ualach sagart ag brostughadh thar na</span>
<lb n="2136"/><span>huiscíbh.  Chuireadar fútha an creideamh Críostaidhe</span>
<lb n="2137"/><span>do scaipeadh ar fuaid na hEorpa agus i bhfad níos sia ó</span>
<lb n="2138"/><span>bhaile, agus ní dóich liom go raibh aon tír eile dá hoireadh</span>
<lb n="2139"/><span>ar domhan ba dhuthrachtaighe i mbun ghnótha Dé ar feadh</span>
<lb n="2140"/><span>dhá chéad bliadhan 'na dhiaidh súd 'ná Éire.</span></p>
<lb n="2141"/>
<lb n="2142"/><p><span>Do mhothuigh an Bhreatain is tíortha na hEorpa buillí</span>
<lb n="2143"/><span>troma ríghthe cogaidh na Teamhrach, agus bhí claidhmhthe na</span>
<lb n="2144"/><span>hÉireann ag coscairt láimh leis na hAlpaibh.  Do</span>
<lb n="2145"/><span>mheil is do bhris Niall Naoi-nGhiallach na Rómhánaigh</span>
<lb n="2146"/><span>féin ar thír na hEorpa, agus deirthear gur ar a thuras go</span>
<lb n="2147"/><span>cathair na Róimhe bhí Dáithí nuair do mhairbh an chaor é.</span></p>
<lb n="2148"/>
<lb n="2149"/><p><span>Ní fonn de'n tsaghas soin do bhí ar na hÉireann-</span>
<lb n="2150"/><span>achaidh eile seo an chreidimh nua.  Chaitheadar so uatha</span>
<lb n="2151"/><span>an claidheamh agus láimhsigheadar an chrois.  Thrialladar</span></p>
</div>
<pb n="63"/>
<div><lb n="2152"/><p><span>leo imeasc chinidheacha fiadháine, gan biadh gan deoch,</span>
<lb n="2153"/><span>ar lorg anam do Fhlaitheamhnas.  Níor chuir síon ná</span>
<lb n="2154"/><span>sneachta cosc leo, níor mhoilligh aibhne ná cnuic ná</span>
<lb n="2155"/><span>coillte iad, i n-ocras agus i n-anró do chraobhscaoil-</span>
<lb n="2156"/><span>eadar céasadh an tSlánuightheora.  Níor éirigh a</span>
<lb n="2157"/><span>dturas chomh socair leo is d'éireochadh i nÉirinn.  Ni</span>
<lb n="2158"/><span>raibh ríghthe na hEorpa chomh réidh is chomh deagh</span>
<lb n="2159"/><span>mhéinneach leo is bhíodh ríghthe na Teamhrach nár chuir</span>
<lb n="2160"/><span>riamh cosc leis an gcreideamh.</span></p>
<lb n="2161"/>
<lb n="2162"/><p><span>Chuir ríghthe is taoisigh fhiadháine na hEorpa chum báis</span>
<lb n="2163"/><span>a n-iomad de shagartaibh ó Éirinn agus do thiomáineadar</span>
<lb n="2164"/><span>a lán eile aca ar siubhal thar a dteorannaibh.  Is le</span>
<lb n="2165"/><span>duadh is le cuid fola mhórán aca do cuireadh síol an</span>
<lb n="2166"/><span>chreidimh ins na tíorthaibh allta úd, acht is leis an</span>
<lb n="2167"/><span>Eaglais do bhaineann stair a mbeatha, agus gidh gur mór</span>
<lb n="2168"/><span>an ceann suas d'Éirinn iad, mar sin féin is beag an</span>
<lb n="2169"/><span>bhaint atá ag stair na hÉireann le n-a n-imtheachtaibh</span>
<lb n="2170"/><span>i dtíorthaibh coigcríocha.</span></p>
<lb n="2171"/>
<lb n="2172"/><p><span>Thugadar súd a gcuid saothair ar son na dtíortha</span>
<lb n="2173"/><span>eile sin, mhúineadar lasmuich an t-eolas do fuaradar</span>
<lb n="2174"/><span>i nÉirinn, agus ní bhfuair Éire aon chúiteamh as.</span></p>
<lb n="2175"/>
<lb n="2176"/><p><span>Bhí Éire go foirtil i bhfearaibh léighinn ó'n gcúigeadh</span>
<lb n="2177"/><span>go dtí an t-ochtmhadh aois, agus muna mbeadh iad do</span>
<lb n="2178"/><span>bheadh léigheann is eolas curtha i n-éag ar thír mhóir na</span>
<lb n="2179"/><span>hEorpa an uair sin, mar thuit Impireacht na Rómh</span>
<lb n="2180"/><span>ánach as a chéile le n-a droch-chleachtaibh féin, agus ní raibh</span>
<lb n="2181"/><span>sé i n-ann í féin do chosaint feasta ar thuargain</span>
<lb n="2182"/><span>chinidheacha fiadháine an tuaiscirt do bhris isteach uirthi</span>
<lb n="2183"/><span>is do scrios í.</span></p>
<lb n="2184"/>
<lb n="2185"/><p><span>Bhí ríoghacht na hÉireann briste leis an uair sin;</span>
<lb n="2186"/><span>acht níor bha le neart namhad deorata do briseadh í,</span>
<lb n="2187"/><span>acht le hóinseamhlacht a clainne féin do laguigh</span>
<lb n="2188"/><span>úghdarás a nÁird-Ríogh.  Níor chomhnuigh aon Áird-Rí</span>
<lb n="2189"/><span>eile i rígh-theach na Teamhrach ó bhás an ríogh uasail thír-</span></p>
</div>
<pb n="64"/>
<div><lb n="2190"/><p><span>ghrádhaigh úd, Diarmaid mac Cearbhaill, mar bhí an</span>
<lb n="2191"/><span>mhallacht ar Teamhair.  Bhí a leithéid sin de spior</span>
<lb n="2192"/><span>spear déanta de chumhacht an Áird-Ríogh nách raibh ann</span>
<lb n="2193"/><span>feasta acht fá mar do bheadh bréag-rí.  Ní túisge bhí</span>
<lb n="2194"/><span>an rí Diarmaid marbh 'ná gur deineadh láithreach dhá</span>
<lb n="2195"/><span>Áird-Rí 'na ionad, Domhnall agus Feargus, beirt mhac</span>
<lb n="2196"/><span>Mhuircheartaigh mhic Earca, agus do riaghluigheadar an</span>
<lb n="2197"/><span>bheirt sin ar feadh bliadhna agus deineadh beirt eile 'na</span>
<lb n="2198"/><span>n-ionad annsoin, Baothán agus Eochaidh, agus riaghluigh an</span>
<lb n="2199"/><span>bheirt sin trí bliadhna eile.  Ar feadh céad bliadhan</span>
<lb n="2200"/><span>'na dhiaidh sin bhí fiche Áird-Rí ar Éirinn, agus cúig nó sé</span>
<lb n="2201"/><span>uaire bhí dhá Áird-Rí i n-éinfheacht ar an tír.</span></p>
<lb n="2202"/>
<lb n="2203"/><p><span>Ní bhfuil sé do réir nádúir go réidhteochadh dhá</span>
<lb n="2204"/><span>Áird-Rí ar aon chathaoir ríoghachta amháin le chéile agus ní</span>
<lb n="2205"/><span>mó 'ná réidhtigheadar súd.  Ní dheachaidh aon tír riamh</span>
<lb n="2206"/><span>chum cinn agus ní rachaidh go deo gan riaghlóir; agus, ó aim-</span>
<lb n="2207"/><span>sir Dhiarmada go teacht na Lochlannach, níor mhachtnuigh</span>
<lb n="2208"/><span>muinntir na hÉireann gur theastuigh riaghlóir láidir</span>
<lb n="2209"/><span>uatha do chuirfeadh smacht ar gach duine, bíodh sé íseal</span>
<lb n="2210"/><span>nó uasal, do chuirfeadh i gcoinnibh dlighthe na tíre.</span>
<lb n="2211"/><span>Roimhe sin ní raibh éin-fhear sa tír le cur i gcomór-</span>
<lb n="2212"/><span>tas leis an Áird-Rígh; acht tháinig atharrughadh méine</span>
<lb n="2213"/><span>ar dhaoinibh, agus cheapadar gur mhó easpog 'ná rí.  Tá</span>
<lb n="2214"/><span>an cheist seo sa tSeanchus Mhór, agus, do réir mar thuig</span>
<lb n="2215"/><span>im, cuireadh ar mhacaibh léighinn í le haghaidh bheith 'na</span>
<lb n="2216"/><span>mbreitheamhnaibh dóibh.  "Cia'ca," adeir an leabhar</span>
<lb n="2217"/><span>dlighe sin, "is mó, easpog nó rí?"  Agus is é an</span>
<lb n="2218"/><span>freagra atá leis:  "Is mó an t-easpog, mar is leis</span>
<lb n="2219"/><span>sean ríoghacht spioradálta, acht ní fhuil ag an rígh acht</span>
<lb n="2220"/><span>ríoghacht shaoghalta."  Tuigfear ó'n bhfreagra soin go</span>
<lb n="2221"/><span>raibh urraim d' easpog i nÉirinn níos mó 'ná bhí i</span>
<lb n="2222"/><span>n-aon tír eile.</span></p>
<lb n="2223"/>
<lb n="2224"/><p><span>Do réir mar thuigim, thuill sé an urraim sin.  Bhíodh</span>
<lb n="2225"/><span>sé i gcomhnaidhe ar thaobh na síothchána, agus ba dhuthrachtach</span></p>
</div>
<pb n="65"/>
<div><lb n="2226"/><p><span>é chum léighinn is creidimh do chur chum cinn.  Mar sin</span>
<lb n="2227"/><span>féin, ceapaim gur mhío-ádhmharach an rud do'n eaglais</span>
<lb n="2228"/><span>agus do'n tír easpog do chur suas is anuas le rígh, mar</span>
<lb n="2229"/><span>bhí a lán daoine 'na thaobh soin ag cúl-chainnt ar an</span>
<lb n="2230"/><span>eaglais agus 'ghá rádh go raibh breis éirghe 'n-áirde uirthi.</span></p>
<lb n="2231"/>
<lb n="2232"/><p><span>Bhí éad ag na draoithibh léi leis, agus bhí mórán aca ar</span>
<lb n="2233"/><span>fuaid na tire fos i n-aindeoin saothair na sagart.</span></p>
<lb n="2234"/>
<lb n="2235"/><p><span>Bhí scoileanna maithe ag na draoithibh sin, mar a</span>
<lb n="2236"/><span>múinidís léigheann dúthchais agus ceárdaidheacht.  Bhí</span>
<lb n="2237"/><span>múinteoirí eile seachas draoithe ag múineadh i n-éin-</span>
<lb n="2238"/><span>fheacht leo, agus bhí an t-oideachas chomh maith soin ionnta</span>
<lb n="2239"/><span>gur bh'iomdha naomh do fuair a chuid léighinn ionnta</span>
<lb n="2240"/><span>sul ar cuireadh ar scoil na heaglaise é chum riaghlacha</span>
<lb n="2241"/><span>creidimh d'fhoghluim.</span></p>
<lb n="2242"/>
<lb n="2243"/><p><span>Bhí teist mhór ar scoileannaibh na heaglaise leis, agus</span>
<lb n="2244"/><span>do múintí teangacha eile seachas Gaedhilg ionnta,</span>
<lb n="2245"/><span>mar atá Laidean is Gréigis is Eabhrais.</span></p>
<lb n="2246"/>
<lb n="2247"/><p><span>Dá chomhartha soin, ní raibh aon scoláirí eile le</span>
<lb n="2248"/><span>fágháil ó'n gcúigeadh aois dár dTighearna go teacht</span>
<lb n="2249"/><span>na Lochlannach ins an ochtmhadh aois le cur i gcomór-</span>
<lb n="2250"/><span>tas le Columbánus is le mórán eile nách é de shean</span>
<lb n="2251"/><span>scoláiríbh na hÉireann.</span>
<lb n="2252"/></p>
</div>
<pb n="66"/>
<div><lb n="2253"/><p><span>SAOIRSEACHT NA hALBAN.</span></p>
<lb n="2254"/>
<lb n="2255"/><p><span>Ní raibh Éire riamh gan filí faid do bhí a teanga</span>
<lb n="2256"/><span>féin aici.  Bhíodh scrúdughadh dian i gcomhair dhuine sul</span>
<lb n="2257"/><span>d'fhéadfadh sé bheith 'na fhile, mar siúd is go mbeadh</span>
<lb n="2258"/><span>an intinn féin aige bhí sé riachtanach air riaghlacha filidh-</span>
<lb n="2259"/><span>eachta d'fhoghluim do réir mar ceapthaoi ins na</span>
<lb n="2260"/><span>scoileannaibh.  Dar liom is amhlaidh do ghnidheadh na</span>
<lb n="2261"/><span>riaglacha 'ná intinn an fhile do chur i ndísc.  Acht go</span>
<lb n="2262"/><span>háirithe i n-aindeoin na riaghlacha úd do bhris tuile</span>
<lb n="2263"/><span>filidheachta amach i n-aigne na ndaoine ins an séamhadh</span>
<lb n="2264"/><span>aois agus dá bhárr soin chuaidh grád na bhfilí i méid.</span></p>
<lb n="2265"/>
<lb n="2266"/><p><span>Bhí sean-nós ag baint le grád soin an fhile ná</span>
<lb n="2267"/><span>leomhfaidhe é 'eiteach pé bronntanas d'iarrfadh sé ar</span>
<lb n="2268"/><span>chách.</span></p>
<lb n="2269"/>
<lb n="2270"/><p><span>Thárluigh go raibh filí chomh flúirseach soin le linn an</span>
<lb n="2271"/><span>Áird-Ríogh Aodh Ainmireach (572-598) gur chrom na</span>
<lb n="2272"/><span>daoine ar ghearán go rabhadar créachta ó shainnt na</span>
<lb n="2273"/><span>bhfilí sin.  Do b'é an scéal céadna ag an Áird-Rígh</span>
<lb n="2274"/><span>féin é, agus do gheall sé do sna daoinibh go gcomhair-</span>
<lb n="2275"/><span>leochadh sé do Dháil mhóir do bhí le cur ar bun gur</span>
<lb n="2276"/><span>chóir grád na bhfilí do scaoileadh agus iad féin do</span>
<lb n="2277"/><span>thiomáint as an dtír.</span></p>
<lb n="2278"/>
<lb n="2279"/><p><span>Ba thruagh mhór dá scaipfidhe na filí, siúd is go</span>
<lb n="2280"/><span>raibh cuid aca an cor soin bun os cionn le sainnt,</span>
<lb n="2281"/><span>mar do b'iad amhráin an fhile do neartuigh misneach na</span>
<lb n="2282"/><span>ndaoine ó aois go haois is do mhúscail grádh tíre ina</span>
<lb n="2283"/><span>n-aigne.  Mar sin féin, rí go raibh fonn riaghalta air</span>
<lb n="2284"/><span>do b'eadh Aodh Ainmireach, agus do bhailigh sé uaisle na</span></p>
</div>
<pb n="67"/>
<div><lb n="2285"/><p><span>hÉireann chum dála móire i nDruimceat i gCúige</span>
<lb n="2286"/><span>Uladh láimh le Grianán Ailigh mar ar chomhnuigh sé</span>
<lb n="2287"/><span>féin.</span></p>
<lb n="2288"/>
<lb n="2289"/><p><span>Do b'é easaontas na hAlban an gnó ba mhó bhí ag</span>
<lb n="2290"/><span>cur ar an Áird-Rígh, acht ar a shon soin do gheall sé</span>
<lb n="2291"/><span>go gcaithfidhe smacht do chur ar na filíbh leis.  Chualaidh</span>
<lb n="2292"/><span>Columcille thall i nOileán Í cois Alban an tóir do bhí</span>
<lb n="2293"/><span>i ndiaidh na bhfilí, agus do bheartuigh sé chum siubhail i</span>
<lb n="2294"/><span>gcomhair cabhruighthe leo.  File do b'eadh é féin agus an</span>
<lb n="2295"/><span>deoraidhe ba bhrón-chroidhighe dár fhág Éire riamh.  Tá</span>
<lb n="2296"/><span>sé curtha 'na leith, ámh, gur éirigh sé go tuathalach</span>
<lb n="2297"/><span>nuair do bhí sé óg is uallach i gcoinnibh an Áird-Ríogh</span>
<lb n="2298"/><span>Diarmaid.</span></p>
<lb n="2299"/>
<lb n="2300"/><p><span>Ar a shon soin is eile is é Columcille an polla is</span>
<lb n="2301"/><span>gléire agus is mór is fiú imeasc na nGaedheal, agus is binn</span>
<lb n="2302"/><span>é a ghuth ar nós bualadh cloigín i nDáil Dhruimceat</span>
<lb n="2303"/><span>ag athchuinghidhe ar an Áird-Rígh gan na báird do</span>
<lb n="2304"/><span>dhíbirt.  Fuair sé a ghuidhe agus chuir an Dáil úd riaghlacha</span>
<lb n="2305"/><span>ar bun ag léiriughadh na bhfilí feasta agus 'gá chur 'fhiach-</span>
<lb n="2306"/><span>aibh ortha múineadh i scoileannaibh.</span></p>
<lb n="2307"/>
<lb n="2308"/><p><span>Fuair Columcille guidhe eile leis ag an nDáil úd</span>
<lb n="2309"/><span>nár bha shochar d'Éirinn í — d'áitimh sé ar an Áird-Rígh</span>
<lb n="2310"/><span>gur bh'fhearr dó saoirseacht do thabhairt d'Albain mar</span>
<lb n="2311"/><span>d'eitigh Gaedhil na hAlban as súd amach aon cháin do</span>
<lb n="2312"/><span>thabhairt d'Áird-Ríghthibh Éireann.</span></p>
<lb n="2313"/>
<lb n="2314"/><p><span>Céadta bliadhan roimhe sin do sheol dream de</span>
<lb n="2315"/><span>Ghaedhealaibh as Ultaibh go hAlbain agus chuireadar fútha</span>
<lb n="2316"/><span>ann.  Ghabhadar ar na Pictighibh annsúd le cabhair ríogh</span>
<lb n="2317"/><span>na Teamhrach agus dhíoladar cáin leis gach bliadhain.  Bhí</span>
<lb n="2318"/><span>na Pictigh ag cur ortha arís gur tháinig buidhean mhór</span>
<lb n="2319"/><span>as an Mumhain chum conganta leo agus cuireadh smacht</span>
<lb n="2320"/><span>dáiríribh ar na Pictighibh.  Do mhéaduigheadar súd is</span>
<lb n="2321"/><span>do bhorradar fá chúram ríghthe na Teamhrach, agus ba bheag-</span></p>
</div>
<pb n="68"/>
<div><lb n="2322"/><p><span>nách raibh an Albain go léir ag díol cíoscáin le</span>
<lb n="2323"/><span>Teamhair ar feadh chúig chéad bliadhan.</span></p>
<lb n="2324"/>
<lb n="2325"/><p><span>Ní túisce bhris mallacht na Teamhrach ríoghacht na</span>
<lb n="2326"/><span>hÉireann 'ná gur dhiúltuigh Albain an cíoscáin do</span>
<lb n="2327"/><span>dhíol níos mó.  Chuir Aodh Ainmireach roimis a chur</span>
<lb n="2328"/><span>'fhiachaibh ar Albain an cháin do dhíol agus chruinnigh sé</span>
<lb n="2329"/><span>Dáil Dhruimceat le haghaidh an ghnótha.  Bhí 'fhios ag</span>
<lb n="2330"/><span>Aodhán, rí na nGaedheal i nAlbain, nách raibh cumhacht</span>
<lb n="2331"/><span>an Áird-Ríogh mar do bhíodh agus labhair sé go dán leis,</span>
<lb n="2332"/><span>mar dearbhráthair d'Aodhán do b'eadh Bran Dubh, rí</span>
<lb n="2333"/><span>Laighean, agus bhí na Laighnigh i gcoinnibh an Áird-Ríogh i</span>
<lb n="2334"/><span>dtaobh na Bóramha.</span></p>
<lb n="2335"/>
<lb n="2336"/><p><span>D'iarr Columcille mar athchuinge ar an Áird-Rígh</span>
<lb n="2337"/><span>gan dul chum cogaidh i dtaobh na cána agus do ghnídh an</span>
<lb n="2338"/><span>tÁrd-Rí cráidhte rud air.  As súd amach bhí Éire gan</span>
<lb n="2339"/><span>buannacht ar Albain.  Fuair sí a saoirseacht gan</span>
<lb n="2340"/><span>fuil thré impidhe Choluimcille.</span></p>
<lb n="2341"/>
<lb n="2342"/><p><span>Níor bh'iontaoibh d'éinne comhairle 'thabhairt do</span>
<lb n="2343"/><span>shean-ríghthibh pagánacha na Teamhrach Albain do</span>
<lb n="2344"/><span>scaoileadh uatha chomh bog soin.  Níor mhair Aodh</span>
<lb n="2345"/><span>Ainmireach i bhfad 'na dhiaidh súd.  Marbhuigheadh é i</span>
<lb n="2346"/><span>nDúnbolg (598 D.C.) ag comhrac le Bran Dubh ag</span>
<lb n="2347"/><span>iarraidh Bóramha Laighean do thógáil.</span></p>
<lb n="2348"/>
<lb n="2349"/><p><span>Rí aigeantamhail fuinneamhail do b'eadh Aodh</span>
<lb n="2350"/><span>Ainmireach, acht is é a mhí-ádh gur bha ar feadh a ríghe</span>
<lb n="2351"/><span>do shleamhnuigh Albain as comhaltas na hÉireann</span>
<lb n="2352"/><span>Níor bh'é ba chionntach leis, ámh, acht tubaiste na</span>
<lb n="2353"/><span>Teamhrach do bhris an rígheacht, agus do dheighil na cúigí ó</span>
<lb n="2354"/><span>n-a chéile.  'Na theannta soin bhí an Bhóramha ag</span>
<lb n="2355"/><span>déanamh buadhartha do'n tír agus dá gcuirfeadh an tÁird</span>
<lb n="2356"/><span>Rí roimis dul chum catha le Aodhán, rí na hAlban,</span>
<lb n="2357"/><span>bheadh Bran Dubh i ndiaidh a chúil air, rud ná beadh sé</span>
<lb n="2358"/><span>de mhisneach ar an rígh chúige sin do dhéanamh muna</span>
<lb n="2359"/><span>mbeadh gur laguigheadh cumhacht an Áird-Ríogh.</span>
<lb n="2360"/></p>
</div>
<pb n="69"/>
<div><lb n="2361"/><p><span>Ceapaim go raibh fios mioscaise Bhrain Duibh ag an</span>
<lb n="2362"/><span>Áird-Rígh agus nár bh'í an Bhóramha is mó do theastuigh uaidh</span>
<lb n="2363"/><span>an uair úd áirithe acht amháin chum smacht do chur ar</span>
<lb n="2364"/><span>Bhran Dubh.  Ghluais sé ó dheas go Laighin ar tí a</span>
<lb n="2365"/><span>dhéanta, acht níor éirigh leis, mar bhí Bran Dubh chomh</span>
<lb n="2366"/><span>glic le De Bhet — thiomáin sé scata capall i lár na</span>
<lb n="2367"/><span>hoidhche fá dhéin longphuirt an Áird-Ríogh, srathar ar</span>
<lb n="2368"/><span>gach capall is dhá chiseán lán de bhiadh fá mar síleadh,</span>
<lb n="2369"/><span>acht ní túisce bhí na capaill ualaigh i lár an longphuirt</span>
<lb n="2370"/><span>'ná gur phreab claidhmheach as gach ciseán agus gur chrom</span>
<lb n="2371"/><span>adar ar éirleach.  Níor fhéad an tÁird-Rí a chuid</span>
<lb n="2372"/><span>saighdiúirí do chur i n-eagar sa dorchacht agus marbhuigheadh</span>
<lb n="2373"/><span>é féin sa chomrac.  Ins an dorchacht do fuair sé bás,</span>
<lb n="2374"/><span>acht bhí sé ag comhrac, agus níor bha leis an oidhche amháin</span>
<lb n="2375"/><span>do bhí a chomhrac acht le dallacht na hÉireann do bhí</span>
<lb n="2376"/><span>'ghá briseadh féin 'na codaibh i n-ionad bheith 'gá</span>
<lb n="2377"/><span>fuineadh féin 'na ríoghacht dhaingin.</span></p>
<lb n="2378"/>
<lb n="2379"/><p><span>Is é an iongnadh is mó leis nár thuig na daoine</span>
<lb n="2380"/><span>eolacha bhí sa tír — agus bhí foghluim mhaith ar a lán aca</span>
<lb n="2381"/><span>go raibh Áird-Rí ag teastabháil uatha bheadh 'na cheann</span>
<lb n="2382"/><span>dáríribh ar an tír.  Ní hamhlaidh do bhí acht rinneadh</span>
<lb n="2383"/><span>dhá Áird-Rí i n-éinfheacht, Aodh Sláinghe agus Colmán</span>
<lb n="2384"/><span>ceann aca as shliocht Néill na Midhe theas agus an ceann</span>
<lb n="2385"/><span>eile as shliocht Néill Uladh thuaidh.  Is dóich liom gur</span>
<lb n="2386"/><span>deineadh é sin i gcás ná beadh aon éad ag an dá</span>
<lb n="2387"/><span>threibh de mhuinntir Néill le chéile.  Ní rabhadar so ar</span>
<lb n="2388"/><span>chathaoir an Áird-Ríogh acht chúig bhliadhna agus i gcionn na</span>
<lb n="2389"/><span>cheithre bhliadhna ficheadh 'na dhiaidh sin bhí trí Áird-Rí</span>
<lb n="2390"/><span>eile i ndiaidh a chéile ag iarraidh na ríoghachta do</span>
<lb n="2391"/><span>riaghlughadh.</span>
<lb n="2392"/></p>
</div>
<pb n="70"/>
<div><lb n="2393"/><p><span>BLADHM NA bPÁGÁNACH.</span></p>
<lb n="2394"/>
<lb n="2395"/><p><span>Do b'é Domhnall mac Aodha Ainmirigh an rí ba mhó</span>
<lb n="2396"/><span>acfuinn dár riaghluigh Éire ó briseadh an Teamhair</span>
<lb n="2397"/><span>fá'n rígh Diarmaid.  Nuair do déineadh rí dhe ins an</span>
<lb n="2398"/><span>mbliadhain 627 d'éis Chríost do thárluigh go raibh</span>
<lb n="2399"/><span>taoisigh annso is annsúd ar fuaid na tíre ag machtnamh</span>
<lb n="2400"/><span>go raibh an rígheacht ag tuitim as a chéile agus ná raibh rath</span>
<lb n="2401"/><span>ná séan uirri ó briseadh an Teamhair.  Dubhairt a lán</span>
<lb n="2402"/><span>aca gur bh'í an eaglais ba chionntach leis sin agus go</span>
<lb n="2403"/><span>gcaithfidhe an phágántacht do thabhairt ar n-ais arís.  Is</span>
<lb n="2404"/><span>ag Congal Claon, gar-mhac do'n Áird-Rígh Domhnall, do</span>
<lb n="2405"/><span>bhí an tsiosmarnach ba mhó agus i bhfleadh i dtigh mhór cois</span>
<lb n="2406"/><span>na Bóinne do cheap sé gur thug an tÁird-Rí easonóir</span>
<lb n="2407"/><span>dó.  Ghluais sé tré chúige Uladh, do bhailigh sé buidhean</span>
<lb n="2408"/><span>tsluaigh agus d'éirigh amach láithreach i gcoinnibh an Áird</span>
<lb n="2409"/><span>Ríogh.  Ba dhíomhaoin é a ghnó mar ba chosmhail le sean</span>
<lb n="2410"/><span>righthibh na Teamhrach an Domhnall so agus ba ghearr an</span>
<lb n="2411"/><span>mhoill air Congal Claon agus a fheara congnaimh do</span>
<lb n="2412"/><span>scaipeadh agus do thiomáint as an dtír amach.</span></p>
<lb n="2413"/>
<lb n="2414"/><p><span>Ní raibh Congal sásta, ámh.  An fear ba bhoirbe agus ba</span>
<lb n="2415"/><span>thréine le n-a linn do b'eadh é.  Shiubhluigh an Bhreatain</span>
<lb n="2416"/><span>is an Albain ar lorg cabhartha is do bhailigh sé 'na</span>
<lb n="2417"/><span>chuaird sluaighte fear comhraic.  Gheall sé dhóibh saidh-</span>
<lb n="2418"/><span>bhreas na hÉireann acht an rí Domhnall agus a chléir is a</span>
<lb n="2419"/><span>easbuig do ruagadh.</span></p>
<lb n="2420"/>
<lb n="2421"/><p><span>Níor bh'fheárr le sluaightibh Sacsan gnó bheadh aca agus</span></p>
</div>
<pb n="71"/>
<div><lb n="2422"/><p><span>do thrialladar le cois Chongail.  Thriall mar an</span>
<lb n="2423"/><span>gcéadna scata fear chosgarthach cíocrach as Albain fa</span>
<lb n="2424"/><span>bheirt mhac chalma ríogh na hAlban, agus do sheoladar</span>
<lb n="2425"/><span>isteach cuan Bhun-Abhann-Duine i nAontruim 'na</span>
<lb n="2426"/><span>míltibh, Congal Claon mar cheann ortha agus mórán de</span>
<lb n="2427"/><span>thaoiseachaibh Uladh mar chongnamh aige.</span></p>
<lb n="2428"/>
<lb n="2429"/><p><span>Ní raibh an tÁird-Rí Domhnall ag míogarnaigh faid</span>
<lb n="2430"/><span>do bhí an buaidhreadh úd ag druidim leis.  Do dhéin sé</span>
<lb n="2431"/><span>fá dhéin na n-eachtrannach agus chasadar ar a chéile thuaidh</span>
<lb n="2432"/><span>ar Mhuigh Ráth 'na ndrongaibh is na gcipíbh ag briseadh</span>
<lb n="2433"/><span>thré n-a chéile ar nós tonntacha fraochdha fairrge.  Tá</span>
<lb n="2434"/><span>leabhar scríbhte ar an gcath, acht do réir mo thuairime</span>
<lb n="2435"/><span>ní fhuil puinn bríghe ann.  Badh dhóich liom go raibh</span>
<lb n="2436"/><span>cunntas níos seanda agus níos feárr 'ná an leabar soin</span>
<lb n="2437"/><span>ar an gcath mar bhí foghluim go fairsing le linn an</span>
<lb n="2438"/><span>chatha úd; acht aon nídh amháin do b'é siúd an gearradh</span>
<lb n="2439"/><span>cnámh ba mhó bhí riamh i nÉirinn munab é comhrac na</span>
<lb n="2440"/><span>bhFiann i nGabhra leis an Áird-Rígh Cairbre, nó cath</span>
<lb n="2441"/><span>Chluaintairbh fá Bhrian Bóroimhe.</span></p>
<lb n="2442"/>
<lb n="2443"/><p><span>Níor staon, fá mar adeirthear linn, an comhrac ar</span>
<lb n="2444"/><span>feadh sé lá na seachtmhaine, acht is é do thuigim as</span>
<lb n="2445"/><span>soin go dtairgeadh claidhmheach as gach taobh comhrac</span>
<lb n="2446"/><span>éin-fhir dá chéile agus go mbíodh na sluaighte ag faireadh</span>
<lb n="2447"/><span>an chomhraic gan baint leis an dá chlaidhmheach soin, do</span>
<lb n="2448"/><span>réir gnás fhearamhail na sean-aimsire.  Fá dheireadh</span>
<lb n="2449"/><span>do bhris as an bhfoidhne aca go léir agus bhí Magh Ráth 'na</span>
<lb n="2450"/><span>lochánaibh fola sul ar thuit an prionnsa uasal Congal</span>
<lb n="2451"/><span>Claon.  Níor fhág aithid do tháinig thar lear leis</span>
<lb n="2452"/><span>páirc an bhuailte.  Marbhuigheadh ann claidhmheach</span>
<lb n="2453"/><span>iongantach dár bh'ainm Domhnall Breac, mac ríogh na</span>
<lb n="2454"/><span>hAlban, agus bí a leacht ar an machaire le n-ár linn-ne</span>
<lb n="2455"/><span>gur phléasg bodach na clocha bhí 'gá clúdach, chum</span>
<lb n="2456"/><span>claidhe 'dhéanamh leo.</span></p>
<lb n="2457"/>
<lb n="2458"/><p><span>Bhailigh an t-Áird-Rí Domhnall chuige go buadhthach</span></p>
</div>
<pb n="72"/>
<div><lb n="2459"/><p><span>fuighleach a shluaighte laoch tar éis an chatha chruaidh agus</span>
<lb n="2460"/><span>do ghluais sé air go dubhach, mar do b'iomdha triath is</span>
<lb n="2461"/><span>taoiseach tréan dá mhuinntir féin bhí sínte ar Muigh</span>
<lb n="2462"/><span>Ráth.  Níor thóg na Págánaigh bhochta a gceann riamh ó</span>
<lb n="2463"/><span>shoin agus bhí suaimhneas ag an eaglais go ceann tamaill</span>
<lb n="2464"/><span>mhaith 'na dhiaidh súd.</span></p>
<lb n="2465"/>
<lb n="2466"/><p><span>Ní dóich liom go bhfuil aon tréimhse de stair na</span>
<lb n="2467"/><span>hÉireann gur deacra a thuigsint 'ná an aimsir úd ó</span>
<lb n="2468"/><span>bhriseadh na Teamhrach go teacht na Lochlannach, agus ní fhuil</span>
<lb n="2469"/><span>aon bhlúire de sin féin is deacraighe 'ná deireadh na</span>
<lb n="2470"/><span>séimheadh aoise.  Bhí a leithéid sin d'urraim ag na</span>
<lb n="2471"/><span>daoinibh do'n Teamhair go nglaodhaidís Rí na Teamhrach</span>
<lb n="2472"/><span>ar an Áird-Rígh siúd is nár chomhnuigh aon rí sa</span>
<lb n="2473"/><span>Teamhair ó aimsir na heascaine.</span></p>
<lb n="2474"/>
<lb n="2475"/><p><span>Is mórdhálaighe bhítheas as Dhomhnall na Teamhrach</span>
<lb n="2476"/><span>d'éis chatha Mhuighe Ráth 'ná bhítheas as aon rígh eile le</span>
<lb n="2477"/><span>seal fada roimhe sin.  Ba mhór leis na hÉireannaighibh</span>
<lb n="2478"/><span>rí láidir calma, agus seo rí dán cuthaigh tapaidh</span>
<lb n="2479"/><span>misneamhail, do bhí ullamh do shluaightibh dheorata ó</span>
<lb n="2480"/><span>Albain is ó'n mBreatain do tháinig ar tí Éire agus a</span>
<lb n="2481"/><span>hÁird-Rí do chur fá chois.  Mar sin féin is é do</span>
<lb n="2482"/><span>thuigim gur tháinig faitchíos ar na righthibh cúige roimh</span>
<lb n="2483"/><span>an Áird-Rígh Domhnall agus go raibh manaigh gur mhór leo</span>
<lb n="2484"/><span>na ríghthe cúige sin ar an intinn gcéadna.  Bhí an</span>
<lb n="2485"/><span>teist amuich ar an Áird-Rígh go raibh fonn air sean</span>
<lb n="2486"/><span>ómós is cumhacht na Teamhrach d'aithbheodhughadh.  Ní</span>
<lb n="2487"/><span>raibh uain aige air, ámh, mar thóg an bás leis é trí</span>
<lb n="2488"/><span>bliadhna 'ndiaidh chatha Muighe Ráth agus do b'olc an mhaise</span>
<lb n="2489"/><span>d'Éirinn é mar is é leithéid an chéad Domhnaill úd do</span>
<lb n="2490"/><span>stiúruigheann tíortha ar a leas, is do fhuaghann treabha</span>
<lb n="2491"/><span>le chéile.</span></p>
<lb n="2492"/>
<lb n="2493"/><p><span>Do theastuigh leithéid Dhomhnaill na Teamhrach ó</span>
<lb n="2494"/><span>Éirinn an uair úd, agus trí nó ceathair de ríghthibh eile</span>
<lb n="2495"/><span>dá shaghas i ndiaidh a chéile, mar ní bhíonn an rath acht</span></p>
</div>
<pb n="73"/>
<div><lb n="2496"/><p><span>mar a mbíonn an smacht.  Ní mar sin do thuit an</span>
<lb n="2497"/><span>scéal amach, ámh, acht déineadh láithreach i ndiaidh bháis</span>
<lb n="2498"/><span>Dhomhnaill na Teamhrach dhá Áird-Rí, Ceallach agus Conall</span>
<lb n="2499"/><span>Cáil, as mhuinntir Néill thuaidh, agus níor bh'fhada do</span>
<lb n="2500"/><span>réidhtigheadar soin le n-a chéile, nídh nár bh'iongnadh.</span>
<lb n="2501"/><span>Déineadh beirt eile annsoin, Bláthmhac agus Diarmaid,</span>
<lb n="2502"/><span>'na nÁird-Rígh i n-éinfheacht as Mhuinntir Néill theas,</span>
<lb n="2503"/><span>acht ba bheag an mhaitheas é.  Dá mbadh aingil dhá</span>
<lb n="2504"/><span>Áird-Rí ar aon chathaoir rígheachta amháin badh dheacair</span>
<lb n="2505"/><span>leo gan bheith ag cur isteach ar a chéile.  Droch-</span>
<lb n="2506"/><span>thaithighe do b'eadh é do cuireadh ar bun nuair do</span>
<lb n="2507"/><span>briseadh Teamhair agus i n-ionad sochar do thabhairt</span>
<lb n="2508"/><span>do'n tír ná suaimhneas do thabhairt di is amhlaidh do bhí</span>
<lb n="2509"/><span>sé ar nós aicíde ag itheadh na n-inneach aisti.</span></p>
</div>
<pb n="74"/>
<div><lb n="2510"/><p><span>NA MANAIGH.</span></p>
<lb n="2511"/>
<lb n="2512"/><p><span>Ba mhór é cáil na manach ins an tsean-aimsir i</span>
<lb n="2513"/><span>nÉirinn, agus do ba mar gheall ar a charthannacht leis</span>
<lb n="2514"/><span>na daoinibh bhí an urraim sin do'n mhanach.  Tá 'fhios</span>
<lb n="2515"/><span>ag an saoghal go raibh na manaigh sin dúthrachtach chum</span>
<lb n="2516"/><span>an chreidimh do chraobhscaoileadh.</span></p>
<lb n="2517"/>
<lb n="2518"/><p><span>Ní dóich liom, ámh, go raibh aon tuigsint aca i n-aon</span>
<lb n="2519"/><span>chor ar an gcuma do b'fheárr chum tír do riaghlughadh.</span>
<lb n="2520"/><span>Ba chuma leo acht ná beadh bruighean ná achrann idir</span>
<lb n="2521"/><span>na daoinibh.  Ba mhór é a gcion ar na daoinibh agus</span>
<lb n="2522"/><span>bhíodar mar mhaithe leis an dtír leis.  Is mór an</span>
<lb n="2523"/><span>iongnadh liom dá bhrígh sin nár mhúineadar do sna</span>
<lb n="2524"/><span>daoinibh go raibh sé riachtanach ortha cabhrughadh leis an</span>
<lb n="2525"/><span>Áird-Rígh, mar ceapaim gur bh'fhurusta na daoine do</span>
<lb n="2526"/><span>dhéanamh umhal do'n Áird-Rígh, dá dteasbánfaidhe dhóibh</span>
<lb n="2527"/><span>gur bh'é leas na tíre na ríghthe cúige agus na taoisigh</span>
<lb n="2528"/><span>'bheith umhal dáiríribh dó.</span></p>
<lb n="2529"/>
<lb n="2530"/><p><span>Bhí sé i gcumas na manach an méid sin do dhéanamh,</span>
<lb n="2531"/><span>acht is dóich liom nár chás ortha cé bheadh 'na Áird-Rígh</span>
<lb n="2532"/><span>acht go mbeadh suaimhneas is síothcháin ann.</span></p>
<lb n="2533"/>
<lb n="2534"/><p><span>Measaim, dá réir sin, go mbídís toiltheannach le</span>
<lb n="2535"/><span>dhá Áird-Rí 'bheith i n-éinfheacht ar an dtír.</span></p>
<lb n="2536"/>
<lb n="2537"/><p><span>Dá dtárlóchadh go mbeadh dhá phrionnsa de'n fhuil</span>
<lb n="2538"/><span>uasail i gcomórtas le chéile 'féachaint cia'ca bheadh</span>
<lb n="2539"/><span>'na Áird-Rígh, fá mar do bhí go minic, is é do chomhair</span></p>
</div>
<pb n="75"/>
<div><lb n="2540"/><p><span>leochadh na manaigh, 'ná an bheirt aca do dhéanamh.</span>
<lb n="2541"/><span>Siúd is gur bh'amadánta an bheart é, mar sin féin,</span>
<lb n="2542"/><span>ní cóir a mhilleán do chur ar na manachaibh.  Níor</span>
<lb n="2543"/><span>thuigeadar an gnó, mar níor bha riaghlughadh tíre bhí</span>
<lb n="2544"/><span>ceapuighthe dhóibh mar ghnó.  Shíleadar go mbeadh síoth-</span>
<lb n="2545"/><span>cháin i gcomhnaidhe sa tír agus nár theastuigh Áird-Rí</span>
<lb n="2546"/><span>intinneamhail géar-chúiseach tír-ghrádhach ó Éirinn, do</span>
<lb n="2547"/><span>bhaileochadh na taoisigh bhorba ar aon láthair amháin</span>
<lb n="2548"/><span>agus adéarfadh leo, "Is i dteannta a chéile is treise</span>
<lb n="2549"/><span>sinn.  Is mise an tÁird-Rí, caithfear rud do dhéanamh</span>
<lb n="2550"/><span>orm."  Ní raibh sé i gcumas aon Áird-Ríogh ó'n gcéad</span>
<lb n="2551"/><span>Domhnall go dtí Brian Bóirmhe an méid sin do rádh</span>
<lb n="2552"/><span>gidh go raibh chúig rí fichead ar an dtír ar feadh na</span>
<lb n="2553"/><span>dtrí gcéad bliadhan úd.</span></p>
<lb n="2554"/>
<lb n="2555"/><p><span>Bhí na ríghthe sin go léir 'na bhfearaibh calma ciall-</span>
<lb n="2556"/><span>mhara, acht ní bhíodh na huaisle chomh dílis dóibh is bhítí</span>
<lb n="2557"/><span>do ríghthibh na Teamhrach ins an tsean-aimsir.  Fuair</span>
<lb n="2558"/><span>an tír is a raibh innti a thoradh soin.  Nuair do tháinig</span>
<lb n="2559"/><span>an Lochlannach do b'olc an scéal d'Éirinn é.</span></p>
<lb n="2560"/>
<lb n="2561"/><p><span>Ar feadh an dá chéad bliadhan roimh theacht na</span>
<lb n="2562"/><span>Lochlannach amach is isteach leis an mbliadhain 795</span>
<lb n="2563"/><span>(seacht gcéad, cheithre fichid agus chúig bhliadhna déag) bhí,</span>
<lb n="2564"/><span>mar dubhramair cheana, teas an chreidimh ag dul chum</span>
<lb n="2565"/><span>cinn i nÉirinn agus do las sé suas 'na bhladhm d'éis Catha</span>
<lb n="2566"/><span>Mhuighe Ráth.  Do cuireadh ar bun scoileanna, do chaith</span>
<lb n="2567"/><span>uaisle uatha an chulaidh shíoda agus do chuireadar umpa</span>
<lb n="2568"/><span>léine ruainnigh is brat garbh.  Do bhailigheadar 'na</span>
<lb n="2569"/><span>gcuideachta uaisle eile, agus ísle chomh mhaith, agus do chuir-</span>
<lb n="2570"/><span>eadar fútha i mbothaibh cois aibhne agus cois sruthán</span>
<lb n="2571"/><span>i ngleanntaibh iargcúlacha; do chromadar ar an</span>
<lb n="2572"/><span>dtalamh do rómhar is do leasughadh, ar chur is ar bhaint,</span>
<lb n="2573"/><span>an t-uasal chomh saotharach leis an íseal, mar ba cheann</span>
<lb n="2574"/><span>dá riaghlachaibh gur bheannuighthe an bheart allus do</span>
<lb n="2575"/><span>chur díobh le hobair.</span>
<lb n="2576"/></p>
</div>
<pb n="76"/>
<div><lb n="2577"/><p><span>Do ghnídheadar talamh mín de'n mhachaire fhiadhain,</span>
<lb n="2578"/><span>d'fhás an seagal, an eorna, an chruithneacht, agus an</span>
<lb n="2579"/><span>meacan buidhe mar a mbíodh an feothanán, an</span>
<lb n="2580"/><span>raithneach, an chupóg agus an cas-shearbhán.  Tá rian na</span>
<lb n="2581"/><span>manach úd fós ar fhód na hÉireann, mar pé áit gur</span>
<lb n="2582"/><span>chuireadar fútha ann tá an talamh soin mín go dtí</span>
<lb n="2583"/><span>indiu.</span></p>
<lb n="2584"/>
<lb n="2585"/><p><span>D'aindeoin a dtuirse d'éis a gcuid oibre bhíodar</span>
<lb n="2586"/><span>fá choingheallaibh an iomad soin paidreacha do rádh,</span>
<lb n="2587"/><span>agus troscadh chomh dian soin do dhéanamh, go raibh a</span>
<lb n="2588"/><span>riaghail ró-chruaidh d'éin-dream daoine eile acht</span>
<lb n="2589"/><span>d'Éireannaighibh amháin.  Dá réir sin nuair do chuir</span>
<lb n="2590"/><span>eadar mainistrí ar bun ar Roinn na hEorpa níor</span>
<lb n="2591"/><span>bh'fhéidir do mhanachaibh na dtíortha soin na coinghill do</span>
<lb n="2592"/><span>chomhlíonadh agus do b'éigean riaghail na mBenedictíní</span>
<lb n="2593"/><span>do thabhairt dóibh nó rachadh na mainistrí i n-éag ar</span>
<lb n="2594"/><span>fad.</span></p>
<lb n="2595"/>
<lb n="2596"/><p><span>Fuair manaigh na hÉireann a riaghail ó mhanachaibh</span>
<lb n="2597"/><span>na díthreibhe i nÉigipt agus chuireadar féin riaghlacha</span>
<lb n="2598"/><span>diana eile leo.  Chuireadh cuid aca mar phionós ortha</span>
<lb n="2599"/><span>féin bualadh isteach i linn nó i sruth, oidhche chuisnigh agus</span>
<lb n="2600"/><span>céad psailm do rádh ann mar smacht ar an gcolainn.</span></p>
<lb n="2601"/>
<lb n="2602"/><p><span>Le linn na manach do b'é tuairim uaisle na</span>
<lb n="2603"/><span>hÉireann go mba scoirn d'aon aca a lámha do shail-</span>
<lb n="2604"/><span>iughadh le ráinn ná le sluasaid mar do b'é sin gnó an</span>
<lb n="2605"/><span>sclábhaidhe.  Ní bhídís díomhaoin, ámhthach, mar ní bheadh</span>
<lb n="2606"/><span>meas ar aon aca ná beadh foghluim air, ná beadh cliste</span>
<lb n="2607"/><span>chum claidheamh is sleagh do láimhseáil, ná beadh rith is</span>
<lb n="2608"/><span>léim aige, taithighe ar mharcaidheacht aige, is fonn chum</span>
<lb n="2609"/><span>fiadhaigh.</span></p>
<lb n="2610"/>
<lb n="2611"/><p><span>'Sé an teist is fearr ar mhúineadh an mhanaigh gur</span>
<lb n="2612"/><span>theasbáin sé nár bh'éin-cheann fé d'éinne bheith aicillidhe</span>
<lb n="2613"/><span>chum rómhair is grafaidh, cum buille féir do bhaint le</span>
<lb n="2614"/><span>speil, coirce do leagadh le corrán, is an t-arbhar do</span></p>
</div>
<pb n="77"/>
<div><lb n="2615"/><p><span>mheilt le bróin.  Ba han-mhinic gur mhac duine uasail</span>
<lb n="2616"/><span>é féin agus tabhairt suas maith air sul ar chuir sé uimis</span>
<lb n="2617"/><span>culaidh gharbh an mhanaigh, acht chaith sé uaidh an claidheamh</span>
<lb n="2618"/><span>agus rug sé ar an bpiocóid nó ar an ráinn agus theasbáin sé</span>
<lb n="2619"/><span>dá dheascaibh sin gur measamhail an rud obair.  Bhí an</span>
<lb n="2620"/><span>manach foghlumanta leis.  Bhí mórán aca ar na</span>
<lb n="2621"/><span>scoláiríbh do b'feárr ar domhan an uair sin.  Bhí</span>
<lb n="2622"/><span>Laidin is Gréigis is Gaedhilg aca agus gach saghas</span>
<lb n="2623"/><span>ealadhanta eile bhí le fágháil an uair sin.  Tháinig</span>
<lb n="2624"/><span>scoláirí as gach áird sa tsaoghal ag foghluim uatha.</span></p>
<lb n="2625"/>
<lb n="2626"/><p><span>Bhí trí mhíle mac léighinn i n-éinfheacht ar Árd-Scoil</span>
<lb n="2627"/><span>Chluana Mhic Nóis agus suas leis an oiread gcéadna ar</span>
<lb n="2628"/><span>scoileannaibh eile ar fuaid na tíre.</span></p>
<lb n="2629"/>
<lb n="2630"/><p><span>Do mhúintí as Gaedhilg is as Laidin iad siúd go</span>
<lb n="2631"/><span>léir, agus bhíodh math-shluagh dheorata 'na measc d'fhuighbheadh</span>
<lb n="2632"/><span>a gcuid bídh is léighinn i n-aisce — nós gan chéill ná</span>
<lb n="2633"/><span>molfainn i n-aon-chor mar ba mhór an costas ar</span>
<lb n="2634"/><span>Éirinn é scata de dhaoinibh iasachta do chothughadh agus do</span>
<lb n="2635"/><span>mhúineadh gan éin-nídh, agus is olc an cúiteamh do fuair</span>
<lb n="2636"/><span>Éire as 'na dhiaidh siúd.</span></p>
<lb n="2637"/>
<lb n="2638"/><p><span>Ní féidir linn acht súil-fhéachaint do thabhairt ar na</span>
<lb n="2639"/><span>haoisibh úd go raibh léigheann is saidhbhreas is síothcháin</span>
<lb n="2640"/><span>i nÉirinn.  Chuaidh na daoine i líonmhaireacht agus i</span>
<lb n="2641"/><span>ndiadhaidheacht, do mhúin is do léigh na manaigh, do</span>
<lb n="2642"/><span>ghnídheadar macsamhla de leabhraibh luachmhara na</span>
<lb n="2643"/><span>hÉireann, agus de leabhraibh naomhtha an Chreidimh.</span></p>
<lb n="2644"/>
<lb n="2645"/><p><span>Do ceapadh ins na mainistríbh úd cuma scríbhneoir</span>
<lb n="2646"/><span>eachta le peann nár sáruigheadh riamh ó shoin agus ná</span>
<lb n="2647"/><span>sáróchar go deo arís.  Do dheineadar féin a gcuid</span>
<lb n="2648"/><span>duibh agus dathanna agus bhí a n-eolas ar dhathannaibh chomh</span>
<lb n="2649"/><span>cruinn sin go seasuigheann na dathanna soin fós ar</span>
<lb n="2650"/><span>bhileogaibh na leabhar d'éis míle bliadhain do ghabháil</span>
<lb n="2651"/><span>tharsa.  Saoir cloch is adhmaid, saoir phráis is umha is</span>
<lb n="2652"/><span>iarainn do b'eadh na manaigh úd, agus bhí cuid aca 'na</span></p>
</div>
<pb n="78"/>
<div><lb n="2653"/><p><span>gceárdaidhthibh chomh cliste le haon cheárdaidhe tuathach</span>
<lb n="2654"/><span>gidh go raibh teist mhór ar cheárdaidhthibh Éireann i</span>
<lb n="2655"/><span>gcomhnaidhe, ó'n nGobán Saor i leith agus leis na ciantaibh</span>
<lb n="2656"/><span>roimh aimsir an Ghobáin tSaoir, ins an seachtmhadh aois</span>
<lb n="2657"/><span>dár dTighearna.</span></p>
<lb n="2658"/>
<lb n="2659"/><p><span>Cé go raibh aimsir chompórdach sa tír, mar sin féin,</span>
<lb n="2660"/><span>ní rabhthas gan brón is trioblóid uaireannta.</span></p>
<lb n="2661"/>
<lb n="2662"/><p><span>Léightear ins na sean-leabhraibh gur leath taom</span>
<lb n="2663"/><span>éagcruais nó pláighe thríd an dtír, dá ngairmthear an</span>
<lb n="2664"/><span>Bhuidhe Chonaill, agus gur shlad sé leath mhuinntir na</span>
<lb n="2665"/><span>hÉireann leis idir chléir is tuathaigh.  Bhíodh droch-</span>
<lb n="2666"/><span>earrach is droch-fhoghmhar aca do mheathadh an síol agus do</span>
<lb n="2667"/><span>lobhadh an féar fá mar do bhíodh i dtíorthaibh eile, agus do</span>
<lb n="2668"/><span>thárlóchadh dá dheascaibh sin go mbeadh biadh an duine agus</span>
<lb n="2669"/><span>cothughadh an bheithidhigh gann ar feadh tamaill.  Ar a</span>
<lb n="2670"/><span>shon soin is eile ní áirighim go raibh aon ghorta sa tír</span>
<lb n="2671"/><span>ná go bhfuair daoine bás leis an ocras i nÉirinn faid</span>
<lb n="2672"/><span>do bhí sí fá n-a riaghail féin.  Bhíodar na hÉireannaigh</span>
<lb n="2673"/><span>fial le n-a gcomharsanaibh lasmuich leis, mar tá sé</span>
<lb n="2674"/><span>curtha síos gur thugadar fóirithin ar Shasana nuair do</span>
<lb n="2675"/><span>bhí an gábhatar go dian sa tír sin, agus gur líonadar</span>
<lb n="2676"/><span>builg scuaithní ocracha na Sasana soin do sceinn chum</span>
<lb n="2677"/><span>na hÉireann ag iarraidh déirce nuair do bhí an anacra</span>
<lb n="2678"/><span>ag cur ortha.</span></p>
<lb n="2679"/>
<lb n="2680"/><p><span>Bhí na manaigh chomh fial leis na daoinibh eile, acht ní</span>
<lb n="2681"/><span>thugaidís uatha a gcuid i gcomhair go mbeadh cách 'gá</span>
<lb n="2682"/><span>moladh.  Bheathuighdís an duine bocht is an dílleachtaidhe</span>
<lb n="2683"/><span>ar son an tSlánuightheora agus bhainidís adhbhar a dhéanta</span>
<lb n="2684"/><span>as an dtalamh le saothar a lámh.  Ní raibh aon ghábhadh</span>
<lb n="2685"/><span>le "tigh na mbocht" le n-a linn siúd, mar bhíodh fáilte</span>
<lb n="2686"/><span>aca roimh an easlán is an truaghán agus cé gur mhinic gur</span>
<lb n="2687"/><span>mhac ríogh nó taoisigh uasail an bráthair friothálaimh 'na</span>
<lb n="2688"/><span>chulaidh ghairbh, is beag an cheist do bhíodh air an</span>
<lb n="2689"/><span>duine bocht do chíoradh, do níghe, agus biadh d'ullmhughadh</span>
<lb n="2690"/><span>dhó.  Fuair an manach a lógh, acht ní ar an saoghal so é.</span>
<lb n="2691"/></p>
</div>
<pb n="79"/>
<div><lb n="2692"/><p><span>NA LOCHLANNAIGH.</span></p>
<lb n="2693"/>
<lb n="2694"/><p><span>Lá dá raibh Carl Magnus, impire na hAlmáine, ar</span>
<lb n="2695"/><span>imeall-bhórdaibh na Frainnce chonnaic sé uaidh amach ar</span>
<lb n="2696"/><span>fairrge long fá sheol dhubh.  D'aithin sé gur bha leis na</span>
<lb n="2697"/><span>Lochlannachaibh long an tseoil dhuibh agus dubharthas gur</span>
<lb n="2698"/><span>ghoil sé ag machtnamh dó ar an gcruadhtan do dhéanfadh</span>
<lb n="2699"/><span>na Lochlannaigh úd do'n Chreideamh Chríostaidhe.  Tá</span>
<lb n="2700"/><span>deallramh na fírinne ar an scéal.  Do b'é Carl</span>
<lb n="2701"/><span>Magnus an fear do b'intinneamhla le n-a linn féin,</span>
<lb n="2702"/><span>agus bhí tuairim aige cad do b'iad an saghas daoine na</span>
<lb n="2703"/><span>Lochlannaigh.  Noruéigh, Suainigh is Danair, do b'eadh</span>
<lb n="2704"/><span>iad, agus Págántacht a gcreideamh.  Bhí a ndéithe féin</span>
<lb n="2705"/><span>aca, Tor is Odin is Fréa, agus a thuilleadh.  Do b'iad na</span>
<lb n="2706"/><span>máirnéalaigh do b'fheárr le fágháil iad.</span></p>
<lb n="2707"/>
<lb n="2708"/><p><span>Chomhnuighdís 'na mbuidheantaibh cois na fairrge ar</span>
<lb n="2709"/><span>an dtaobh thoir thuaidh de mhór-thír na hEorpa, ó Thír-</span>
<lb n="2710"/><span>Fó-Thuinn as soin ó thuaidh go dtí Iath na Lic-oighre.</span></p>
<lb n="2711"/>
<lb n="2712"/><p><span>Toisc go raibh a slighe mbeatha gann-chruaidh ar mhuir</span>
<lb n="2713"/><span>is tír, d'fhaghadh na leanbhaí laga boga bás agus ní</span>
<lb n="2714"/><span>mhaireadh aca acht an fireannach is an baineannach</span>
<lb n="2715"/><span>láidir folláin.</span></p>
<lb n="2716"/>
<lb n="2717"/><p><span>Dá réir sin fir chalma do bhí ins na Lochlannachaibh,</span>
<lb n="2718"/><span>cnámha garbha aca, féasóg is gruaig fhada ortha, an</span>
<lb n="2719"/><span>chuid ba mhó aca fionn glas-shúileach, agus a n-aighthe crón</span>
<lb n="2720"/><span>ó sháile is síon.  Gidh go raibh cruth garg ortha, is</span></p>
</div>
<pb n="80"/>
<div><lb n="2721"/><p><span>féachaint fhiadháin ionnta, mar sin féin bhí eolas leo</span>
<lb n="2722"/><span>féin aca, agus bhí saoir-luinge is saoir-seoil ortha nár</span>
<lb n="2723"/><span>sáruigheadh chum bád iascaigh nó barc cogaidh do</span>
<lb n="2724"/><span>dhéanamh is do ghléasadh.</span></p>
<lb n="2725"/>
<lb n="2726"/><p><span>Bhí gaibhne cruinne aca leis do ghnídheadh an lúireach</span>
<lb n="2727"/><span>is an claidheamh cruaidh faobhrach sa cheardchain, agus gidh</span>
<lb n="2728"/><span>gur bheag é a gcuid léighinn ná a n-eolas ar cheol, ar</span>
<lb n="2729"/><span>a shon soin bhí sean-dánta aca, is scéalta breághdha ar</span>
<lb n="2730"/><span>ghaiscidheachaibh do tháinig rómpa, is ar dhéithibh fá</span>
<lb n="2731"/><span>dhraoidheacht i gcuasaíbh mara agus i measc cheoigh is</span>
<lb n="2732"/><span>shneachtaidh sa tuaisceart.</span></p>
<lb n="2733"/>
<lb n="2734"/><p><span>Ní bhíodh aon rí ar Lochlannachaibh, acht bhíodh gach</span>
<lb n="2735"/><span>buidhean aca fá Cheann Cuain, agus do b'eisean do</span>
<lb n="2736"/><span>réidhtigheadh eatortha.</span></p>
<lb n="2737"/>
<lb n="2738"/><p><span>Do thárluigh ins an ochtmhadh aois dár dTighearna gur</span>
<lb n="2739"/><span>cheap na Cinn Chuain cáin do chur ar iasc is adhmad, is</span>
<lb n="2740"/><span>iarann, agus d'éirigh iomarbháidh is achrann idir Lochlann-</span>
<lb n="2741"/><span>achaibh 'na thaobh soin.  D'fhéach cuid aca amach fá'n</span>
<lb n="2742"/><span>bhfairrge.  "Tá an mhuir fairsing," ar siad-san.  "Ní</span>
<lb n="2743"/><span>dhíolfam cáin acht baileocham í, mar tá saidhbhreas ins</span>
<lb n="2744"/><span>na tíorthaibh laisteas dínn, agus téidhmís dhá iarraidh."</span>
<lb n="2745"/><span>"Is maith é," arsa cách, agus níor shéid aon leoithne gaoithe</span>
<lb n="2746"/><span>i dtuaidh 'na dhiaidh súd nár thiomáin barcanna na</span>
<lb n="2747"/><span>Lochlannach fá bholg-sheolaibh ag treabhadh ó dheas ar</span>
<lb n="2748"/><span>lorg saidhbhris.</span></p>
<lb n="2749"/>
<lb n="2750"/><p><span>Bhuaileadar an Fhrainnc is an Spáinn is sciobadar</span>
<lb n="2751"/><span>leo gach nídh luachmhar do chas ortha, agus thugadar a</span>
<lb n="2752"/><span>n-aghaidh a bhaile.  Gabh sainnt na Cinn Chuain chomh</span>
<lb n="2753"/><span>maith nuair do chonnacadar na tabharthasaí do thug an</span>
<lb n="2754"/><span>chuid eile leo.  "Rachamuid-ne ar an dturas gcéadna</span>
<lb n="2755"/><span>leis," do ráidh na Cinn Chuain agus as soin amach ar feadh</span>
<lb n="2756"/><span>dhá chéad bliadhan níor éirigh aon namhaid leis na</span>
<lb n="2757"/><span>ciantaibh ba fhíochmhaire 'ná an Lochlannach.  Bhuail sé</span>
<lb n="2758"/><span>Sasana, thiar, thuaidh is theas, agus i gcionn tamaill chuir</span></p>
</div>
<pb n="81"/>
<div><lb n="2759"/><p><span>sé fá chois an tír sin, agus thug trí rí dhi i ndiaidh a céile,</span>
<lb n="2760"/><span>rud nach raibh sé 'na chumas a dhéanamh le hÉirinn gidh</span>
<lb n="2761"/><span>gur chuir sé chuige go dian is go dán.</span></p>
<lb n="2762"/>
<lb n="2763"/><p><span>Do chomhraic na Sasanaigh go maith leis an Loch-</span>
<lb n="2764"/><span>lannach, acht ba bheag an mhaith dhóibh é.  Do b'é an rí</span>
<lb n="2765"/><span>ba chalma dhíobh 'ná rí dár bh'ainm Alfred, acht chaith</span>
<lb n="2766"/><span>seisean an leath thuaidh de Shasana do thabhairt do sna</span>
<lb n="2767"/><span>Lochlannachaibh úd, agus 'na theannta soin do b'éigean dó</span>
<lb n="2768"/><span>breab mhór do thabhairt dóibh acht an taobh theas de</span>
<lb n="2769"/><span>Shasana d'fhágaint fá n-a riaghlughadh féin ar feadh a</span>
<lb n="2770"/><span>bheatha.  D'éis a bháis, ámh, bhí an tír go léir aca.</span></p>
<lb n="2771"/>
<lb n="2772"/><p><span>Cuireann stairidhthe Béarlóra na hÉireann i gcom-</span>
<lb n="2773"/><span>órtas le Brian Bóirmhe an rí suarach soin Alfred, agus,</span>
<lb n="2774"/><span>an gcreidfeá é? is dóich leo gur ceann suas do</span>
<lb n="2775"/><span>Bhrian é!  Ní gábhadh dhóibh sin.  Ní raibh ins an Alfred</span>
<lb n="2776"/><span>sin i gcomórtas le Brian acht fá mar do chuirfeá</span>
<lb n="2777"/><span>gadhairín teallaighe suas is anuas le míol-chú.</span></p>
<lb n="2778"/>
<lb n="2779"/><p><span>Thug na Lochlannaigh fogha fá Charl Magnus féin, acht</span>
<lb n="2780"/><span>thug an leomhan-fhear soin alp ortha.  Ní rabhadar láidir</span>
<lb n="2781"/><span>a ndóthain le linn Carl acht d'éis a bháis chuireadar</span>
<lb n="2782"/><span>fútha i Normania sa bhFrainnc agus dob' uatha do shíolruigh</span>
<lb n="2783"/><span>na Normánaigh chosgarthacha.</span></p>
<lb n="2784"/>
<lb n="2785"/><p><span>Ní raibh aon bhaile cuain ar fuaid na ndúithchí nár</span>
<lb n="2786"/><span>bhaineadar na Lochlannaigh greim as, agus chuireadar</span>
<lb n="2787"/><span>scannradh ar mhuinntir gach baill láimh le fairrge ar</span>
<lb n="2788"/><span>tír na hEorpa.  Chaitheadar súil fá oileán aoibhinn</span>
<lb n="2789"/><span>thiar amuich, agus ní raibh coinne ag muinntir na hÉireann</span>
<lb n="2790"/><span>go rabhthas chucha.</span></p>
<lb n="2791"/>
<lb n="2792"/><p><span>Bhí saidhbhreas is síothcháin i nÉirinn an uair sin, na</span>
<lb n="2793"/><span>daoine go suairc is go gasta, mainistrí is scoileanna</span>
<lb n="2794"/><span>go flúirseach ann, is rath Dé ar an tír.  Do leanfadh</span>
<lb n="2795"/><span>an rathamhnas díobh dá leigfidhe dhóibh is dá mbeadh</span>
<lb n="2796"/><span>daoine chomh macánta leo féin ar fuaid an tsaoghail;</span>
<lb n="2797"/><span>díreach fá mar nár ghábhadh dhúinn iadhadh 'ná glas do</span></p>
</div>
<pb n="82"/>
<div><lb n="2798"/><p><span>chur ar ar ndóirsibh muna mbeadh bitheamhnach nó</span>
<lb n="2799"/><span>gadaidhe lasmuich ar tí ár gcoda do shladadh leis.</span>
<lb n="2800"/><span>Bhí dóirse na hÉireann ar dearg-leathadh agus gan bac ar</span>
<lb n="2801"/><span>éinne gabháil isteach.  Ní raibh Diarmaid na Teamhrach</span>
<lb n="2802"/><span>mar cheann uirthi anois.  Bhí Áird-Rí ann fá mar do</span>
<lb n="2803"/><span>bhí i gcomhnaidhe agus urraim ag gach duine dhó.  Thugadh</span>
<lb n="2804"/><span>na ríghthe cúige a dhualgas do'n Áird-Rígh sin agus</span>
<lb n="2805"/><span>bhronnadh sé ortha dualgas ar n-ais fá mar do</span>
<lb n="2806"/><span>ghnídhtí ó thúis, mar ba shean-nós é.  Mar sin féin,</span>
<lb n="2807"/><span>gidh go raibh an méid sin do réir dlighe is nóis dá</span>
<lb n="2808"/><span>n-aibeoraidhe go raibh sé riachtanach ar aon taoiseach</span>
<lb n="2809"/><span>rud do dhéanamh ar an Áird-Rígh sin do b'é a bhfreagra</span>
<lb n="2810"/><span>'ná — táim-se chomh neamh-spleádhach leis an Áird-</span>
<lb n="2811"/><span>Rígh féin agus ní leigfead dó-san 'ná d'aon eile cur</span>
<lb n="2812"/><span>isteach orm.  Dá chuma soin bhí Éire roinnte 'na</span>
<lb n="2813"/><span>ceanntaraibh, taoiseach éigin 'na cheann ar gach</span>
<lb n="2814"/><span>ceanntar di, saghas buannachta ag an rígh cúige</span>
<lb n="2815"/><span>air agus gan beann aige-sean ar éinne eile.  D'fhás sé</span>
<lb n="2816"/><span>ón' óige ar an intinn sin agus a athair roimis ar an</span>
<lb n="2817"/><span>intinn gcéadna.  Bhí a fhios aige go raibh ríghthe borba</span>
<lb n="2818"/><span>ar Teamhair i bhfad roimhe sin, agus chualaidh sé gur</span>
<lb n="2819"/><span>chuireadar rómpa bheith 'na gceannaibh dáiríribh ar an</span>
<lb n="2820"/><span>dtír, acht níor thaithnigh an sean-shaoghal soin leis i</span>
<lb n="2821"/><span>n-aon-chor.  Do b'fhearr an nós é fá mar do bhítheas</span>
<lb n="2822"/><span>láithreach.  Ní dhéanfadh sé malairt ar an am fad ó.</span>
<lb n="2823"/><span>Cad é ba ghábhadh an uair seo foslongphort do bheith ar</span>
<lb n="2824"/><span>Bheinn Éadair, fir leathan-ghuailneacha ar faireadh ann,</span>
<lb n="2825"/><span>tuaghanna géara ara gcuislinn aca fá mar do bhítí i</span>
<lb n="2826"/><span>n-aimsir Chormaic Mhic Airt is i bhfad roimis is 'na</span>
<lb n="2827"/><span>dhiaidh.  Ní fhuil aon ghábhadh le n-a leithéidíbh sin indiu,</span>
<lb n="2828"/><span>mar — cad é sin?  Uaill amuich i gcuan Bhaile Átha</span>
<lb n="2829"/><span>Cliath tráthnóna aoibhinn samhraidh, an mhainistir dheas</span>
<lb n="2830"/><span>ar Reachrainn fá theine, a manaigh bhochta dhiadhaidhthe —</span>
<lb n="2831"/><span>an fear óg is an sean-duine séimh — 'na gcuid fola, na</span></p>
</div>
<pb n="83"/>
<div><lb n="2832"/><p><span>coinnleoirí airgid is cuacha óir, na cailíse, brait</span>
<lb n="2833"/><span>luachmhara na haltórach, cluigíní práis is leabhair fá</span>
<lb n="2834"/><span>n-a gcumhdach greannta, sciobtha chum siubhail ag</span>
<lb n="2835"/><span>foghlaidhthibh mara ó'n dtuaisceart.  Ba bheag an bhrígh do</span>
<lb n="2836"/><span>mhnáibh bheith ag bualadh bas, ná d'fhearaibh ar tráigh</span>
<lb n="2837"/><span>bheith ag crothadh claidheamh is ag cur droch-ghuidhe leis</span>
<lb n="2838"/><span>an Lochlannach le súil go sluigfeadh an tonn é.</span></p>
<lb n="2839"/>
<lb n="2840"/><p><span>D'fhill an Lochlannach arís um Shamhain agus níor fhág sé</span>
<lb n="2841"/><span>ceall i gcomhgar do'n fhairrge ó Chiarraidhe go Bóinn</span>
<lb n="2842"/><span>nár fhág sé ar lasadh.  Comhrádh naoi lá do b'eadh a</span>
<lb n="2843"/><span>thuras agus níor ghabh sé i dtreo na hÉireann arís go</span>
<lb n="2844"/><span>ceann cúpla bliadhan.  Tháinig sé, ámh, annsoin ar</span>
<lb n="2845"/><span>nós ceatha lae foghmhair, d'éaluigh a bháid shlíme dubha</span>
<lb n="2846"/><span>isteach béal na n-aibhne gan coinne leo, phreab cuid</span>
<lb n="2847"/><span>de sna hÉireannachaibh annso is annsúd 'na choinnibh agus</span>
<lb n="2848"/><span>doirteadh fuil ar gach taobh.  Sceinn an Lochlannach</span>
<lb n="2849"/><span>leis, acht níor bh'fholamh a chuaird mar do b'fhear dán</span>
<lb n="2850"/><span>glic é.  Ceapaim nár ghabh sé an tslighe go ceann</span>
<lb n="2851"/><span>naoi nó deich de bhliadhanaibh 'na dhiaidh súd gur</span>
<lb n="2852"/><span>dhearmhaid muinntir na tuatha go raibh a leithéid ann.</span></p>
<lb n="2853"/>
<lb n="2854"/><p><span>Chuir sé é féin i n-umhail mar ba ghnáthach leis —</span>
<lb n="2855"/><span>d'éirigh sé go hobann ar nós péiste as an bhfairrge agus</span>
<lb n="2856"/><span>shíligh na daoine go raibh Éire lán le Lochlannaibh, mar</span>
<lb n="2857"/><span>leath an scéal gur marbhuigheadh fir i gCiarraidhe, i</span>
<lb n="2858"/><span>bPort Láirge, agus i gCill Mhanntáin, acht faid do bhí an</span>
<lb n="2859"/><span>ruagadh ar siubhal bhí dream Lochlannach go gnóthach ag</span>
<lb n="2860"/><span>déanamh dúin i mBaile Átha Cliath, aghaidh an dúin ar</span>
<lb n="2861"/><span>Éirinn agus a chúl ar fairrge.</span></p>
<lb n="2862"/>
<lb n="2863"/><p><span>Madra uisge is eadh an Gall so; tá pluais cois</span>
<lb n="2864"/><span>fairrge aige, tagadh sé amach chughainn agus comhraiceocham</span>
<lb n="2865"/><span>é, arsa na fir.  Níor bhac an Lochlannach a gcuid</span>
<lb n="2866"/><span>cainnte acht sleagh do radadh leo dá dtagaidís i</span>
<lb n="2867"/><span>gcomhgar dá dhún.  Ba gheárr gur tháinig fuireann</span>
<lb n="2868"/><span>eile thar sáile agus chuireadar fútha sa dún agus níor</span>
<lb n="2869"/><span>mothuigheadh pioc go raibh dún eile ar bun i Luimneach</span>
<lb n="2870"/><span>agus báid na Lochlannach ar luascadh sa tSionainn.</span>
<lb n="2871"/></p>
</div>
<pb n="84"/>
<div><lb n="2872"/><p><span>ÉIRE I gCOGADH.</span></p>
<lb n="2873"/>
<lb n="2874"/><p><span>Baineadh preab as Éirinn nuair do tháinig na Loch</span>
<lb n="2875"/><span>lannaigh uirthi, agus ba bheag é a suaimhneas 'na dhiaidh sin.</span></p>
<lb n="2876"/>
<lb n="2877"/><p><span>Is ar éigin do chreidfidhe indiu go raibh tabhairt</span>
<lb n="2878"/><span>suas chomh maith soin ar a daoinibh uaisle, agus ar chuid</span>
<lb n="2879"/><span>mhaith de sna tuathaigh leis, is gur fhéachadar ar an</span>
<lb n="2880"/><span>Lochlannach fá mar d'fhéacfá ar dhuine fhiadhain — 'sé</span>
<lb n="2881"/><span>sin duine allta ná tuigfeá cad a bheadh ag gabháil</span>
<lb n="2882"/><span>thren' aigne.</span></p>
<lb n="2883"/>
<lb n="2884"/><p><span>Bhí na scoileanna do b'fheárr sa dúthaigh i nÉirinn</span>
<lb n="2885"/><span>an uair sin.  Bhí ainm a scoláirí i n-áirde, agus ceapaim</span>
<lb n="2886"/><span>go rabhadar an-mhórdhálach 'na thaobh soin, agus gur shíl-</span>
<lb n="2887"/><span>eadar, fá mar shíligh na sean-Ghréagaigh i dtaobh a</span>
<lb n="2888"/><span>bhfoghluime féin, gur dhuine gan míneachas éinne ná</span>
<lb n="2889"/><span>raibh tabhairt suas Ghaedhealach air.  Dá réir sin,</span>
<lb n="2890"/><span>d'éirigh gráin 'na gcroidhe do'n fhear dheorata bharb-</span>
<lb n="2891"/><span>ardha so nár chuir suim i léigheann ná i n-ealadhain.</span>
<lb n="2892"/><span>Ní raibh aon cheist air coinnleoir greannta airgid do</span>
<lb n="2893"/><span>sciobadh leis agus é 'leaghadh i dteine ar son an mhiotail</span>
<lb n="2894"/><span>do bhí ann.  Do stollfadh sé leabhar luachmhar ar son</span>
<lb n="2895"/><span>an chlúdaigh airgid do thógaint leis.  Ní raibh aon</span>
<lb n="2896"/><span>urraim aige do bhéasaibh dúthchais na hÉireann.  Fear</span>
<lb n="2897"/><span>barbardha tuaisceartach do b'eadh é.  D'ólfadh sé gan</span></p>
</div>
<pb n="85"/>
<div><lb n="2898"/><p><span>chradhscal beoir as cornaibh beannuighthe na haltóra, agus</span>
<lb n="2899"/><span>do bhuailfeadh sé speach ar an gcailís, agus chuirfeadh sé</span>
<lb n="2900"/><span>bior a chlaidhimh sa tsagart.</span></p>
<lb n="2901"/>
<lb n="2902"/><p><span>Do b'shin é an fáth, dar liom, gur éirigh déistin i</span>
<lb n="2903"/><span>gcroidhe an Éireannaigh do'n Lochlannach agus gur cheap</span>
<lb n="2904"/><span>sé leis féin gur chóir é 'mharbhughadh fá mar do</span>
<lb n="2905"/><span>mhairbheothá madra uilc.  Dá chomhartha soin is beag</span>
<lb n="2906"/><span>an cáirde d'fhuighbheadh an Lochlannach nuair do beirtí</span>
<lb n="2907"/><span>air.  Níor ghnáthach leis na hÉireannaighibh cime cogaidh</span>
<lb n="2908"/><span>do chur chum báis, agus ní raibh sé mar theist ortha go</span>
<lb n="2909"/><span>rabhadar neamh-thruaghmhéileach.  Mar sin féin léightear</span>
<lb n="2910"/><span>sa stair gur bhuail dream Lochlannach annso le</span>
<lb n="2911"/><span>taoiseach áirithe agus dream eile annsúd agus gur</span>
<lb n="2912"/><span>marbhuigheadh gach mac máthar de sna Lochlannaibh sin —</span>
<lb n="2913"/><span>rud ná déanfaidhe i n-aon chor leis na cimigh</span>
<lb n="2914"/><span>ná leis na fearaibh créachta muna mbeadh go raibh</span>
<lb n="2915"/><span>gráin thar bárr ortha.</span></p>
<lb n="2916"/>
<lb n="2917"/><p><span>Tuigfear as an méid sin gur gharg an cogadh bhí</span>
<lb n="2918"/><span>idir na Gaedhil is na Gaill, is go raibh bruighean is</span>
<lb n="2919"/><span>brón is fuil i gcomhair na hÉireann ar theacht an</span>
<lb n="2920"/><span>Lochlannaigh mar bhí seisean láidir misneamhail</span>
<lb n="2921"/><span>fíochmhar.</span></p>
<lb n="2922"/>
<lb n="2923"/><p><span>Is mór an ceann suas d'Éirinn é nach raibh sé i</span>
<lb n="2924"/><span>gcumas an namhad úd í 'cheangal, agus cé nach méin liom</span>
<lb n="2925"/><span>an cor so acht mion-tuairisg do thabhairt uaim ar a</span>
<lb n="2926"/><span>cogadh le Lochlannaibh, mar sin féin tá a leithéid sin</span>
<lb n="2927"/><span>de cheacht is de chéill le foghluim as an gcogadh úd</span>
<lb n="2928"/><span>gur fiú dhúinn machtnamh air.  Ghnídh na Lochlannaigh</span>
<lb n="2929"/><span>náisiún d'Éirinn dá n-aindeóin féin.  Sin é an ceacht.</span>
<lb n="2930"/><span>Mhachtnuigh na fir ba ghéar-chúisighe sa tír sul a raibh</span>
<lb n="2931"/><span>an cogadh i bhfad ar siubhal go raibh fear cúil ag</span>
<lb n="2932"/><span>teastabháil uatha.  Sin í an chéill.  Muna dtuigthear</span>
<lb n="2933"/><span>an méid sin, ní fhuil aon bhrígh bheith ag trácht thar</span>
<lb n="2934"/><span>chogadh Gaedheal le Gall.  Ní fhuil sa chogadh úd ar</span></p>
</div>
<pb n="86"/>
<div><lb n="2935"/><p><span>aon chuma eile acht comhrac is fuil, agus chífear a leithéid</span>
<lb n="2936"/><span>sin idir dhá ghadhar ag ithe a chéile nó dhá choileach ag</span>
<lb n="2937"/><span>cíoradh a chéile.</span></p>
<lb n="2938"/>
<lb n="2939"/><p><span>Dubhramair cheana go raibh Éire briste.  Caithfear</span>
<lb n="2940"/><span>an ríoghacht do dheisiughadh nó beidh an buadh leis an</span>
<lb n="2941"/><span>Lochlannach.  Bhíodh na taoisigh ag feannadh a chéile,</span>
<lb n="2942"/><span>adeir an stairidhe; nár chóra dhóibh, adeir sé,</span>
<lb n="2943"/><span>cabhrughadh le n-a chéile agus an Lochlannach do ruagadh?</span>
<lb n="2944"/><span>Cainnt gan áird is eadh a leithéid sin.</span></p>
<lb n="2945"/>
<lb n="2946"/><p><span>Níor fuineadh ríoghacht riamh gan an fear ba threise</span>
<lb n="2947"/><span>do theacht i n-uachtair, agus má bhí aon easba ba mhó 'ná a</span>
<lb n="2948"/><span>chéile ar Éirinn aimsir na Lochlannach do b'é easba</span>
<lb n="2949"/><span>fir láidir é.  Bhí sé riachtanach leis ar an bhfear</span>
<lb n="2950"/><span>láidir sin Éire féin do smachtughadh sul a mbeadh sé</span>
<lb n="2951"/><span>'na chumas an namhaid do chlaoidhe.</span></p>
<lb n="2952"/>
<lb n="2953"/><p><span>Is gnáthach linn cuimhneamh ar Bhrian nuair do chuimh-</span>
<lb n="2954"/><span>nighmíd ar Lochlannaibh, acht, fá mar adeir an sean</span>
<lb n="2955"/><span>fhocal, bhí fir mhaithe roimh Agamemnon.  Bhí súil leis</span>
<lb n="2956"/><span>an bhfear láidir i bhfad sul ar tháinig Brian, agus is</span>
<lb n="2957"/><span>iomdha fear eolgach do ghlaodhaidh air, mar bhí an Loch-</span>
<lb n="2958"/><span>lannach ag crádh na hÉireann thiar is thuaidh is theas, é</span>
<lb n="2959"/><span>suidhte i mBaile Átha Cliath, i bPort Láirge, i Luim-</span>
<lb n="2960"/><span>neach, agus i nÁrd Mhacha, agus a loingeas ó bhéal na Sionn-</span>
<lb n="2961"/><span>ainne go hÁth Luain.  Bhí sé ag luighe isteach chum na</span>
<lb n="2962"/><span>hoibre, mar tháinig an fear ba mhó cáil i Lochlainn</span>
<lb n="2963"/><span>mar cheann air, fear teinnteach dár bh'ainm Torgaill,</span>
<lb n="2964"/><span>agus do bhailigh seisean gach Lochlannach i nÉirinn fá n-a</span>
<lb n="2965"/><span>sciath.</span></p>
<lb n="2966"/>
<lb n="2967"/><p><span>Ní raibh aon cheannfeadhna ag Éirinn le cur i</span>
<lb n="2968"/><span>gcomórtas le Torgaill ar feadh dhá bhliadhain déag,</span>
<lb n="2969"/><span>agus chreach sé leath na tíre, loisc sé na mainistrí, mhairbh</span>
<lb n="2970"/><span>sé sagairt is bráithre, chuir sé a bhean i n-áirde ar</span>
<lb n="2971"/><span>altóir i gCluain Mhic Nóis mar mhagadh fé sna</span>
<lb n="2972"/><span>hÉireannaighibh agus chrom sise ar aithris ar an Maighdin</span></p>
</div>
<pb n="87"/>
<div><lb n="2973"/><p><span>Muire.  Fá dheire d'éirigh Maelsheachlainn 'na choinnibh</span>
<lb n="2974"/><span>agus chasadar ar a chéile láimh le hUisneach i nIarmhidhe agus</span>
<lb n="2975"/><span>ghnídh Maelsheachlainn agus a Éireannaigh brúscar de</span>
<lb n="2976"/><span>Lochlannaibh annsúd.  Tógadh Torgaill.  Cad do</span>
<lb n="2977"/><span>dhéanfam leis, adubharthas, agus teasbánann a bhás an</span>
<lb n="2978"/><span>ghráin uathbhásach a bhí ar Lochlannaibh.  Do b'árd é a</span>
<lb n="2979"/><span>gháire fá'n mbaisteadh, adubhradar, ghéabhaidh sé an</span>
<lb n="2980"/><span>baisteadh fá mar a thuill sé é, agus chuireadar téadán</span>
<lb n="2981"/><span>is cloch fá n-a mhuineál, stealladar isteach i Loch Uair</span>
<lb n="2982"/><span>é agus d'éirigh súilíní is cúbhrán ar bárr uisce os cionn</span>
<lb n="2983"/><span>an bhaill go raibh Torgaill fíochmhar ag lúbarnaigh ar</span>
<lb n="2984"/><span>bun puill.</span></p>
<lb n="2985"/>
<lb n="2986"/><p><span>Déineadh Áird-Rí de'n chéad Maelsheachlainn seo agus</span>
<lb n="2987"/><span>riaghluigh sé Éire ar feadh seacht mbliadhna déag</span>
<lb n="2988"/><span>(846-863).  Do choisc sé na Lochlannaigh, acht ní raibh</span>
<lb n="2989"/><span>sé 'na chumas iad do thiomáint as an dtír mar</span>
<lb n="2990"/><span>dhaingnigheadar iad féin 'na ndúntaibh cois fairrge,</span>
<lb n="2991"/><span>agus nuair do bhíodh faill aca scaoilidís fá'n dtír go</span>
<lb n="2992"/><span>minic ag coscairt.</span></p>
<lb n="2993"/>
<lb n="2994"/><p><span>Do bhrisfidhe ríoghacht chomh luath is bhrisfidhe bád acht</span>
<lb n="2995"/><span>ní chuirfidhe le chéile gan duadh í, agus bhí gach Áird-Rí do</span>
<lb n="2996"/><span>riaghluigh Éire ó'n gcéad Maelsheachlainn ag iarraidh</span>
<lb n="2997"/><span>na tíre d'fhuineadh agus ag comhrac le Lochlannaibh san</span>
<lb n="2998"/><span>am gcéadna, mar bhí na heachtrannaigh ag teacht thar</span>
<lb n="2999"/><span>sáile go tiugh agus ag dul i neart.  Má tá an fear</span>
<lb n="3000"/><span>láidir ag teacht is mall ar a thuras é, adubhairt fear</span>
<lb n="3001"/><span>na smuainte.</span></p>
<lb n="3002"/>
<lb n="3003"/><p><span>Theas i gCaiseal Mumhan do bhí Áird-Easbog agus</span>
<lb n="3004"/><span>déineadh rí ar Mhumhain de, mar ríoghdhamhna do b'eadh</span>
<lb n="3005"/><span>leis é.  Do b'é an rí seo Cormac naomhtha mac</span>
<lb n="3006"/><span>Cuileannáin.  Ní raibh ar Ghaedhealaibh riamh scoláire</span>
<lb n="3007"/><span>ba mhó léigheann 'ná é.</span></p>
<lb n="3008"/>
<lb n="3009"/><p><span>Féachaidh go cruinn ar an bhfear so, tá eolas is</span>
<lb n="3010"/><span>intinn is léigheann thar bárr aige.  Fear cóireach</span></p>
</div>
<pb n="88"/>
<div><lb n="3011"/><p><span>carthannach is eadh é.  Is ionmhuin leis Éire.  Ní maith</span>
<lb n="3012"/><span>leis troid.  Déineadh rí dhe.  'Sé gnó an ríogh</span>
<lb n="3013"/><span>riaghlughadh.  Do riaghluigh sé an Mhumha go maith.  Dá</span>
<lb n="3014"/><span>n-aibeoradh an tÁird-Rí leis: tá sé riachtanach ort-sa</span>
<lb n="3015"/><span>géilleadh dhomh-sa mar is mise an tÁird-Rí; muna</span>
<lb n="3016"/><span>ndéanfair, buaidhfidh na Lochlannaigh orainn.  Is mar</span>
<lb n="3017"/><span>so d'fhreagrochadh Cormac é, mar bhí eolas cruinn ar</span>
<lb n="3018"/><span>stair na hÉireann aige: tá an ceart agat-sa, a</span>
<lb n="3019"/><span>Áird-Rí, acht is deacair ár nós an lae indiu do</span>
<lb n="3020"/><span>bhriseadh, agus dá ngéillfinn-se duit fá mar adeirir</span>
<lb n="3021"/><span>bhainfeadh na taoisigh mo ríghe féin díom agus chuirfidís rí</span>
<lb n="3022"/><span>eile im' ionad.  Gheabhair an cháin uainn do gheallann</span>
<lb n="3023"/><span>an dlighe dhuit.  Caithfir na cúigí do smachtughadh sul</span>
<lb n="3024"/><span>a mbeir id' cheann dáiríribh ar Éirinn.  Ní smachto-</span>
<lb n="3025"/><span>chaidh comhairle acht neart cuisleann iad.  Óráit do</span>
<lb n="3026"/><span>Dhiarmaid mac Cearbhaill.</span></p>
<lb n="3027"/>
<lb n="3028"/><p><span>Thuig Cormac cad do bhí ag teastabháil ó Éirinn agus</span>
<lb n="3029"/><span>chuir sé buaidhirt air.  Chuir Ab Inse Cathaigh cogar</span>
<lb n="3030"/><span>'na chluais.  Is tusa bheidh mar rí ar Leath Mhogha agus níor</span>
<lb n="3031"/><span>bh'iongnadh liom go mbeitheá id' Áird-Rí chomh maith,</span>
<lb n="3032"/><span>mar teastuigheann do leithéid ó Éirinn indiu.  D'éist</span>
<lb n="3033"/><span>Cormac leis gidh gur bh'fheárr leis bheith i n-aice a chuid</span>
<lb n="3034"/><span>leabhar.  Ní raibh aon fhonn comhraic ar Chormac mar</span>
<lb n="3035"/><span>cé gur bh'fhear misneamhail é do ghoill cath is fuil air.</span>
<lb n="3036"/><span>Mar sin féin, tharraing an t-ab leis é mar shíligh sé</span>
<lb n="3037"/><span>gur bh'é Cormac an fear do b'fheárr do riaghlochadh Éire.</span></p>
<lb n="3038"/>
<lb n="3039"/><p><span>Cad é an fuadar so fá'n Mumhain?  An measann</span>
<lb n="3040"/><span>sí bheith 'na ceann ar Leath Mhogha fá mar do bhí sí fad.</span>
<lb n="3041"/><span>ó i n-aimsir Eoghain Táidhligh is Chuinn Chéadchathaigh?</span>
<lb n="3042"/><span>arsa rí calma Laighean an uair sin.</span></p>
<lb n="3043"/>
<lb n="3044"/><p><span>Is ait agus is truaghmhéileach é gluaiseacht na Muimhneach</span>
<lb n="3045"/><span>chum cogaidh fá Chormac.  Ní raibh aon mhuinighin ag na</span>
<lb n="3046"/><span>Muimhnighibh as Cormac chum catha do chur, agus níor</span>
<lb n="3047"/><span>theastuigh cath uaidh féin acht chomh beag.  Shíligh sé, ámh,</span></p>
</div>
<pb n="89"/>
<div><lb n="3048"/><p><span>go raibh sé i ndán do'n Mhumhain Éire d'fhuascailt,</span>
<lb n="3049"/><span>agus is mar sin do thárluigh, acht níor bha fá stiúrughadh</span>
<lb n="3050"/><span>Chormaic é.  Bhí cion leinbh ag na Mhuimhnighibh air agus do</span>
<lb n="3051"/><span>leanfaidís go bás é, fá mar do leanadar.  Bhí</span>
<lb n="3052"/><span>urraim ag Éirinn go léir dó leis i dtaobh a chuid</span>
<lb n="3053"/><span>léighinn agus a mhór-cháile.</span></p>
<lb n="3054"/>
<lb n="3055"/><p><span>Caithfimíd dul ar aghaidh, is dócha, arsa Cormac.</span>
<lb n="3056"/><span>Bhuail na Laighnigh thréana leo go cóirighthe i mBealach</span>
<lb n="3057"/><span>Mughna agus buadhadh ar na Muimhnighibh.  Bhí Cormac ar</span>
<lb n="3058"/><span>druim eich ar pháirc an bhuailte acht níor bhuail sé</span>
<lb n="3059"/><span>buille, mar níor bh'fhonn leis fuil do dhortadh.  Tháinig</span>
<lb n="3060"/><span>sgeon ar a chapall ó'n fhuil agus do shleamhnuigh sí.  Bhuail</span>
<lb n="3061"/><span>fear claidhimh ar lár é agus baineadh an ceann de.  Tógadh</span>
<lb n="3062"/><span>an ceann i láthair ríogh Laighean acht i n-ionad lúthgháire</span>
<lb n="3063"/><span>is amhlaidh do bhuail an rí sin a dhá bhais is ghoil go</span>
<lb n="3064"/><span>hárd i ndiaidh Chormaic agus chuir chum báis láithreach fear</span>
<lb n="3065"/><span>an chlaidhimh.  Ar gcúl libh anois, a Mhuimhneacha, tá</span>
<lb n="3066"/><span>bhur lá-sa ag teacht.  A-bhaile libh, tá buaidhte oraibh</span>
<lb n="3067"/><span>sa bhruighin bhráithre seo do fearadh le súil Éireann do</span>
<lb n="3068"/><span>chur ar a bonnaibh ar an gcuma do thuig Muimhnigh</span>
<lb n="3069"/><span>is Laighnigh an lae chruaidh dheoraigh i mBealach Mughna.</span>
<lb n="3070"/><span>Le hais teallaighe i gCúige Mumhan leis do sileadh</span>
<lb n="3071"/><span>deoir go brónach buidheach, nuair do cualathas gur</span>
<lb n="3072"/><span>ghoil rí buadhthach Laighean os cionn Chormaic.  Is as</span>
<lb n="3073"/><span>deoraibh is fuil do ghnídhthear tíortha.</span>
<lb n="3074"/></p>
</div>
<pb n="90"/>
<div><lb n="3075"/><p><span>GREIM AN LOCHLANNAIGH.</span></p>
<lb n="3076"/>
<lb n="3077"/><p><span>Ní bhfuaras im' shiubhaltaibh aon chunntus beacht ar</span>
<lb n="3078"/><span>an uair 'na ndeárnadh Críostaighthe de chuid des na</span>
<lb n="3079"/><span>Lochlannaibh i nÉirinn.  Bhí a leithéid sin do ghráin aca</span>
<lb n="3080"/><span>ar an gCreideamh nár bh'iontaoibh d'aon tsagart</span>
<lb n="3081"/><span>teacht 'na ngoire, acht mar sin féin fuair na sagairt</span>
<lb n="3082"/><span>faill ar labhairt le cuid aca agus bhí fo-cheann aca 'na</span>
<lb n="3083"/><span>gCríostaighthibh i gan fhios roimh an mbliadhain 860.</span></p>
<lb n="3084"/>
<lb n="3085"/><p><span>Ba gheárr 'na dhiaidh súd go bhfuair na Lochlannaigh</span>
<lb n="3086"/><span>eile amach go raibh Críostaighthe ortha féin agus bhí</span>
<lb n="3087"/><span>bruighean eatortha 'na thaobh soin i bhFine Gall, cois</span>
<lb n="3088"/><span>Bhaile Átha Cliath, mar chrom cuid aca ar mhilleán do</span>
<lb n="3089"/><span>chur ar a chéile toisg nár cuireadh chum báis na</span>
<lb n="3090"/><span>sagairt do chas ortha.</span></p>
<lb n="3091"/>
<lb n="3092"/><p><span>Chualaidh na hÉireannaigh tuairisg ar an imreas do</span>
<lb n="3093"/><span>bhí idir na Danair agus níor ghoill sin ortha gur chualadar</span>
<lb n="3094"/><span>gur mar gheall ar an gCreideamh é.  Tháinig truagh</span>
<lb n="3095"/><span>aca annsoin láithreach do'n Chríostaighe ghallda, siúd</span>
<lb n="3096"/><span>is gur Lochlannach féin é.  Bhí na hÉireannaigh bog,</span>
<lb n="3097"/><span>maithmheach riamh agus do b'fhurusta síothcháin do dhéanamh</span>
<lb n="3098"/><span>leó — tréith do chuir chum deiridh go minic iad.  Is</span>
<lb n="3099"/><span>amhlaidh do ghnídh a sochmaidheacht an cor so dochar is</span></p>
</div>
<pb n="91"/>
<div><lb n="3100"/><p><span>diachair do'n tír, mar chrom taoiseach annso is ann-</span>
<lb n="3101"/><span>súd ar cháirdeas is caidreamh do dhéanamh leis an</span>
<lb n="3102"/><span>Lochlannach, agus ba ghairid gur ghnídheadar cleamhnas le</span>
<lb n="3103"/><span>chéile.  Ghnídh a leithéid sin de chaidreamh imreas is</span>
<lb n="3104"/><span>achrann idir na hÉireannaigh féin, rud do chabhruigh</span>
<lb n="3105"/><span>leis an Lochlannach chum a ghreama d'fhásgadh ortha.</span>
<lb n="3106"/><span>Thosnuigh sé ar bhailtí dhéanamh cois fairrge agus níor</span>
<lb n="3107"/><span>bh'fhada go raibh sé láidir a dhóthain le ceanntair ar</span>
<lb n="3108"/><span>theórannaibh na mbailtí sin do chosaint is do chur fá</span>
<lb n="3109"/><span>chíos.  'Na theannta soin chrom sé ar dhíol is ar</span>
<lb n="3110"/><span>cheannach le tíorthaibh thar sáile agus bhí seisean ag dul i</span>
<lb n="3111"/><span>saidhbhreas agus Éire ag dul i mbochtaineacht as son i</span>
<lb n="3112"/><span>leith.  Bhí easba oidis ag cur ar na daoinibh leis mar</span>
<lb n="3113"/><span>dóghadh na mainistreacha agus scoileanna an áird-léighinn</span>
<lb n="3114"/><span>i nÁrd Macha, i gCluain Ioraird, i mBeannchar, is i</span>
<lb n="3115"/><span>gCluain Mhic Nóis, is do scaipeadh na mic léighinn do</span>
<lb n="3116"/><span>gnáthuigheadh na scoileanna áilne úd.</span></p>
<lb n="3117"/>
<lb n="3118"/><p><span>Dá fheabhas an léigheann is an cothughadh i n-aisce</span>
<lb n="3119"/><span>do thug na hÉireannaigh do mhacaibh léighinn as tíorthaibh</span>
<lb n="3120"/><span>iasachta ins na scoileannaibh úd ba bheag an congnamh</span>
<lb n="3121"/><span>do fuair Éire bhocht ós na tíorthaibh deorata soin i</span>
<lb n="3122"/><span>n-am so an ghábhaidh.</span></p>
<lb n="3123"/>
<lb n="3124"/><p><span>Tháinig faitchíos ar an áird-rígh Flann Sionna (879-</span>
<lb n="3125"/><span>916) agus ceap sé gur mhaith an rud do'n tír dá ndéan-</span>
<lb n="3126"/><span>faidhe síothcháin leis an Lochlannach, acht ní síothcháin do</span>
<lb n="3127"/><span>bhí ó'n bhfear gcoimhightheach acht ceannas is buaidh.</span></p>
<lb n="3128"/>
<lb n="3129"/><p><span>Déanadh áird-rí de Niall Glún-Dubh ins an mbliadhain</span>
<lb n="3130"/><span>916, agus connacathas dó go raibh an Lochlannach ag</span>
<lb n="3131"/><span>borradh gach lá.  Dá mbuailfidhe buille trom ortha</span>
<lb n="3132"/><span>ins an neid sin i mBaile Átha Cliath, ar seisean, bheadh</span>
<lb n="3133"/><span>a ndrom briste, agus ní túisce bhí an rí óg, tréanmhar so</span>
<lb n="3134"/><span>ullamh 'ná gur ghluais sé ó dheas le buidheantaibh</span>
<lb n="3135"/><span>cruadha as Ultaibh, agus bhí súil Éireann i n-áirde.  Léim</span>
<lb n="3136"/><span>na Lochlannaigh amach air cois Bhaile Átha Cliath ar nós</span></p>
</div>
<pb n="92"/>
<div><lb n="3137"/><p><span>scata leómhan-sáile, agus ins an gcath chruaidh do bhí</span>
<lb n="3138"/><span>eatortha marbhuigheadh Niall Glún-Dubh agus mórán de</span>
<lb n="3139"/><span>mhaithibh Uladh mar aon leis.  Bhí caoi is deóir nuair</span>
<lb n="3140"/><span>d'fhilleadar fuighleach a bhuidheanta a-bhaile gan fiú</span>
<lb n="3141"/><span>cuirp a n-áird-ríogh, mar chuaidh an lá chomh dian soin</span>
<lb n="3142"/><span>ortha go mb'éigean dóibh Niall Glún-Dubh do chur i</span>
<lb n="3143"/><span>sean-leacht atá ar éadan Tiobraid ag féachaint anonn</span>
<lb n="3144"/><span>ar pháirc an bhuailte.  Do mhaoidhimh na Lochlannaigh ar</span>
<lb n="3145"/><span>fuaid Éireann as bhás áird-ríogh agus do bhagaradar ar</span>
<lb n="3146"/><span>chách go dtabharfaidhe an íde chéadna ortha.</span></p>
<lb n="3147"/>
<lb n="3148"/><p><span>D'fhág an t-áird-rí sin 'na dhiaidh sa bhaile leanbh</span>
<lb n="3149"/><span>mic agus do b'é an leanbh úd 'na dhiaidh súd an fear ba</span>
<lb n="3150"/><span>thréine bhí i nÉirinn le n-a linn.  Muircheartach na</span>
<lb n="3151"/><span>gCochall gCroicinn do tugthaoi air, agus i dteannta a</span>
<lb n="3152"/><span>chalmacht bhí intinn ghéar aige.  Síleadh gur bh'é an fear</span>
<lb n="3153"/><span>láidir do bhí le teacht é agus i dteannta a ghráidh d'á thír</span>
<lb n="3154"/><span>dhúthchais bhí díoghaltas fola aige le baint as an</span>
<lb n="3155"/><span>namhaid.  De Mhuinntir Néill Thír Eóghain do b'eadh</span>
<lb n="3156"/><span>Muircheartach.  Nuair cailleadh a athair déanadh áird-</span>
<lb n="3157"/><span>rí de Dhonnchadh, prionnsa de Mhuinntir Néill na Midhe.</span></p>
<lb n="3158"/>
<lb n="3159"/><p><span>Chrom Muircheartach ar ullmhughadh go cúramach i</span>
<lb n="3160"/><span>gcomhair an chatha bhí roimis.  Ní bhuailfear an Loch-</span>
<lb n="3161"/><span>lannach borb gan duadh, adubhairt sé leis féin, agus</span>
<lb n="3162"/><span>caithfidh Éire bheith umhal dom' bhráthair an tÁird-rí</span>
<lb n="3163"/><span>sula dtosnócham ar obair dáiríribh.  D'á réir sin</span>
<lb n="3164"/><span>cheap sé gur chóir dos na righthibh cúige urraidhe do</span>
<lb n="3165"/><span>thabhairt do'n áird-rígh go gcabhróchaidís leis níos</span>
<lb n="3166"/><span>feárr 'ná mar ba ghnáthach.  Má ghnídhtear gan troid</span>
<lb n="3167"/><span>an méid sin is é is feárr linn, do ráidh sé leis</span>
<lb n="3168"/><span>féin, agus do ghléas sé sluagh fear toghtha i lár an</span>
<lb n="3169"/><span>gheimhridh, bhuail sé umpa brait nó cochaill de</span>
<lb n="3170"/><span>chroiceannaibh caorach, agus bhuail sé ó dheas go Cúige</span>
<lb n="3171"/><span>Mumhan mar do b'é rí na cúige sin — Ceallachán</span>
<lb n="3172"/><span>Chaisil — an fear ba bhoirbe i nÉirinn.  Ní bheidh coinne</span></p>
</div>
<pb n="93"/>
<div><lb n="3173"/><p><span>ag Ceallachán linn sa gheimhreadh agus ní bheidh sé ullamh</span>
<lb n="3174"/><span>le cur 'nár n-aghaidh, adeir Muircheartach, mar bhíonn</span>
<lb n="3175"/><span>an ghaoth garbh is na bóithre salach an t-am so bhliadhain,</span>
<lb n="3176"/><span>is tuile i n-aibhnibh is na móinfhéir fliuch chum codlata</span>
<lb n="3177"/><span>ionnta, bíonn sean-chlúmh ar chapaillibh marcaidheachta,</span>
<lb n="3178"/><span>buarach ar bhuaibh, is bainne gann, agus is deacair arm do</span>
<lb n="3179"/><span>chur i n-eagar sa gheimhreadh.  Gluaisidh, a laochraidhe,</span>
<lb n="3180"/><span>mar tá gialla ó'n áird-rígh.</span></p>
<lb n="3181"/>
<lb n="3182"/><p><span>Bhí iongnadh an tsaoghail ar Cheallachán cad do bhí ó</span>
<lb n="3183"/><span>Mhuircheartach nuair do thánagthas go hobann air.</span>
<lb n="3184"/><span>Tusa féin amháin atá uaim, arsa Muircheartach, agus do</span>
<lb n="3185"/><span>b'éigean do Cheallachán gluaiseacht leis.  Géilleadh</span>
<lb n="3186"/><span>i ngach ball i nÉirinn dó ar an gcuma gcéadna, agus</span>
<lb n="3187"/><span>thug sé leis go Dún na Sciath go dtí an tÁird-rí</span>
<lb n="3188"/><span>a chuid gialla.  Ní fhuil aon teóra le Muircheartach,</span>
<lb n="3189"/><span>adubharthas, agus bhí a ainm i mbéal gach éinne.  Gheall</span>
<lb n="3190"/><span>na gialla do'n áird-rígh ar son a mbuidheanta go</span>
<lb n="3191"/><span>dtabharfaidhe gach congnamh dó mar ba chóir.</span></p>
<lb n="3192"/>
<lb n="3193"/><p><span>Bhí éad ar an áird-rí leis an laoch so agus faitchíos air</span>
<lb n="3194"/><span>roimis.  Ní dóich liom gur ghábhadh dhó soin.  Ní</span>
<lb n="3195"/><span>áirighim go raibh aon bhrath ar chumhacht dhó féin ag</span>
<lb n="3196"/><span>Muircheartach acht gur bh'é bhí uaidh na Lochlannaigh do</span>
<lb n="3197"/><span>chlaoidhe — beart do bhí thar chumas an áird-ríogh úd.</span></p>
<lb n="3198"/>
<lb n="3199"/><p><span>Dá n-éirigheadh le Muircheartach 'sé mheasaim ná</span>
<lb n="3200"/><span>beadh na hÉireannaigh sásta le haon-fhear eile bheith</span>
<lb n="3201"/><span>ós a gcionn acht é.  Is cosmhail a bheatha le réaltan</span>
<lb n="3202"/><span>uaigneach i spéir smúitmhear go múchfaidhe a sholus go</span>
<lb n="3203"/><span>hobann fá scamallaibh dubha dorcha na hoidhche.</span>
<lb n="3204"/><span>Marbhuigheadh Muircheartach óg cumasach ag cómhrac</span>
<lb n="3205"/><span>le dream Lochlannach cois Átha Fhirdia agus ba mhór an</span>
<lb n="3206"/><span>tubaiste ar Éirinn é mar chaill sí an t-éin-fhear amháin</span>
<lb n="3207"/><span>do scaoilfeadh as a ceangalaibh í.</span></p>
<lb n="3208"/>
<lb n="3209"/><p><span>Nuair do thuit Muircheartach ní raibh aon fhear ar</span>
<lb n="3210"/><span>Ultaibh le cur in' ionad agus ba bheag é a gcongnamh</span></p>
</div>
<pb n="94"/>
<div><lb n="3211"/><p><span>d'Éirinn as soin i leith i gcogadh Gaedheal le Gall</span>
<lb n="3212"/><span>Ní raibh aon fhonn géilleadh do Lochlannaibh ortha, ámh, agus</span>
<lb n="3213"/><span>ní mó 'ná bhí ar aon chúige eile acht chomh beag.  Ar a</span>
<lb n="3214"/><span>shon soin is eile ní raibh aon cheann-urraidh ar</span>
<lb n="3215"/><span>Ghaedhealaibh do choingbheochadh i dteannta 'chéile iad, agus</span>
<lb n="3216"/><span>d'á dheascaibh sin ba chosmhail Éire an aimsir úd le</span>
<lb n="3217"/><span>luing gan stiúir lá gaoithe móire i measg tonn tuile.</span>
<lb n="3218"/><span>Bhí a rian air; mheas a lán de sna taoiseachaibh nár</span>
<lb n="3219"/><span>bh'fhéidir buadh ar an Lochlannach agus ghnídh cuid aca</span>
<lb n="3220"/><span>cáirdeas cogaidh leis i n-aghaidh taoiseacha eile bhí</span>
<lb n="3221"/><span>chomh dán soin ná géillfidís go bráthach.</span></p>
<lb n="3222"/>
<lb n="3223"/><p><span>Má's dóich leat go bhfuil do namhaid ró-láidir duit</span>
<lb n="3224"/><span>ní bhuaidhfir go deo air agus brisfear do mhisneach sa</span>
<lb n="3225"/><span>deireadh.  Ba gheall leis d'Éirinn sular tháinig</span>
<lb n="3226"/><span>fóirithin chúichi, acht fá mar a thagann an ghrian</span>
<lb n="3227"/><span>i ndiaidh na fearthainne fuair sí an bhuaidh fá mar do</span>
<lb n="3228"/><span>ghéabhaidh sí arís is ar ball é mara gcaillid a clann</span>
<lb n="3229"/><span>a muinighin 's a misneach.</span></p>
<lb n="3230"/>
<lb n="3231"/><p><span>Níor chaill na sean-Éireannaigh a muinighin gidh go</span>
<lb n="3232"/><span>raibh an saoghal go dona ortha agus an namhaid ag dul</span>
<lb n="3233"/><span>i dtreise.  Ceapaim go raibh an saoghal níos aindeise</span>
<lb n="3234"/><span>i gCúige Mumhan i meádhon na naomhadh aoise agus ar</span>
<lb n="3235"/><span>feadh fiche bliadhan 'na dhiaidh sin 'ná mar do bhítheas</span>
<lb n="3236"/><span>i n-aon chúige eile i nÉirinn.  Bhí caidreamh idir chuid</span>
<lb n="3237"/><span>de thaoiseachaibh na cúige sin agus Lochlannaigh Luimnigh,</span>
<lb n="3238"/><span>agus scriosaidís muinntir na tuaithe mór-dtimcheall</span>
<lb n="3239"/><span>de bhuaibh is do chapaillibh.  Bhí Ceallachán foirtill</span>
<lb n="3240"/><span>faobhrach Chaisil marbh, agus do b'éigean do'n rígh</span>
<lb n="3241"/><span>mhisneamhail sin Mathghamhain Ó Cinnéide, dearbhráthair</span>
<lb n="3242"/><span>Bhriain, síothcháin do dhéanamh sa deireadh le Loch-</span>
<lb n="3243"/><span>lannaibh agus a leigean dóibh daor-chíos do chur ar chuid</span>
<lb n="3244"/><span>de'n Mhumhain.  Léightear go raibh cáin mhillteach dhá</span>
<lb n="3245"/><span>héileamh ag an Lochlannach soin tar cheann na síothchána</span>
<lb n="3246"/><span>agus caoi-ghoileann na filí go mbíodh unga óir ar gach</span></p>
</div>
<pb n="95"/>
<div><lb n="3247"/><p><span>sróin sa Mumhain d'á bhaint amach ag an namhaid dubh</span>
<lb n="3248"/><span>chroidheach.  'Na theannta soin do b'iomdha óig-bhean</span>
<lb n="3249"/><span>dhathamhail ghlas-shúileach d'fhuaduigh sé thar sáile leis.</span></p>
<lb n="3250"/>
<lb n="3251"/><p><span>Theas i nInis Fáithleann i Loch Léin bhí aosánach de</span>
<lb n="3252"/><span>shliocht Chormaic Chais ar scoil ag foghluim stair a</span>
<lb n="3253"/><span>thíre is ag éisteacht le trácht ar ghaisce a shinnsear:</span>
<lb n="3254"/><span>thuaidh i nDún na Sciath i gCúige na Midhe bhí buinneán</span>
<lb n="3255"/><span>de shliocht Néill Naoi-Ghiallaigh 'ghá oileamhaint san</span>
<lb n="3256"/><span>am gcéadna.</span></p>
<lb n="3257"/>
<lb n="3258"/><p><span>Tar slán, a Bhriain áigh, agus thusa, a Mhaeilsheachlainn</span>
<lb n="3259"/><span>ghlé ghaisceamhail, mar tá Éire ag feitheamh libh!</span>
<lb n="3260"/></p>
</div>
<pb n="96"/>
<div><lb n="3261"/><p><span>MAELSHEACHLAINN IS BRIAN.</span></p>
<lb n="3262"/>
<lb n="3263"/><p><span>Fá mar adubhramair cheana do mhéaduigh Tuathal</span>
<lb n="3264"/><span>Teachtmhar an Mhidhe le roinnt talmhan do chur léi as</span>
<lb n="3265"/><span>gach ceanntar ar a teorannaibh thuaidh is theas, agus ghnídh sé</span>
<lb n="3266"/><span>cúige dhi.  Dhein sé ceann dá rígh-thighthibh ar Chnoc</span>
<lb n="3267"/><span>Uisneach agus bhíodh dáil mhór is greann is báire is cleasa</span>
<lb n="3268"/><span>ar an gcnoc aoibhinn aithnid sin ar feadh na gcéadta</span>
<lb n="3269"/><span>bliadhan as soin i leith.</span></p>
<lb n="3270"/>
<lb n="3271"/><p><span>Shín an chúige ríoghamhail ó'n Sionainn go fairrge</span>
<lb n="3272"/><span>thoir, agus ó'n Life i gCill Dara theas go dtí Sliabh Fuaid</span>
<lb n="3273"/><span>i nÁrd Macha thuaidh.  Bhíodh sí mar fhearainn búird ag</span>
<lb n="3274"/><span>áird-ríghthibh na hÉireann gur briseadh Teamhair,</span>
<lb n="3275"/><span>acht 'na dhiaidh sin bhíodh rí ar leithslighidh ar an Midhe ar</span>
<lb n="3276"/><span>nós aon chúige eile.  Ba mhór le rádh í ins an tsean</span>
<lb n="3277"/><span>aimsir.  Roinn na Sasanaigh 'na dá chondae cuid di</span>
<lb n="3278"/><span>ins an séamhadh haois déag agus chuireadar le hUltaibh is</span>
<lb n="3279"/><span>le Laighnibh an chuid eile dhi.  Ba dhroch-mhúinte an lámh-</span>
<lb n="3280"/><span>láidir a leithéid agus is mór an truagh go bhfulaingeoch-</span>
<lb n="3281"/><span>amuis a leithéid gus indiu, mar cuimileadh leis an</span>
<lb n="3282"/><span>mbeart mhioscaiseach soin amach as stair na hÉireann</span>
<lb n="3283"/><span>cúige uaibhreach mhódhmharach.  Briseadh gan tairbhe le</span>
<lb n="3284"/><span>sean-nós, agus ní mar mhaithe le hÉirinn é.  Do</span></p>
</div>
<pb n="97"/>
<div><lb n="3285"/><p><span>b'ionann é agus dá dtógfaidhe an t-ainm urramach</span>
<lb n="3286"/><span>soin "Ulaidh" de'n chúige thuaidh agus í 'thabhairt</span>
<lb n="3287"/><span>ar smiot de chondaethibh Aontroma agus Dhoire.</span>
<lb n="3288"/><span>Siúd is gur bh'éigean géilleadh an uair sin</span>
<lb n="3289"/><span>do'n fhóirneart úd, tá sé i gcumas na ndaoine indiu</span>
<lb n="3290"/><span>má's maith leo é, Cúige na Midhe do ath-bhaisteadh fá</span>
<lb n="3291"/><span>mar do bhí sí ar feadh chúig chéad déag bliadhan.</span>
<lb n="3292"/><span>Maireann sí fós i n-aigne an stairidhe gidh gur dheighil</span>
<lb n="3293"/><span>an namhaid dá haindeoin as "Cúig Cúigíbh na</span>
<lb n="3294"/><span>hÉireann" í.</span></p>
<lb n="3295"/>
<lb n="3296"/><p><span>I gcogadh Gaedheal le Gall ní raibh aon chúige eile</span>
<lb n="3297"/><span>ba thréine i gcomhrac 'ná an Mhidhe.  As shliocht Néill</span>
<lb n="3298"/><span>Naoi-Ghiallaigh do shíolruigh a ríghthe agus ba mhinic ceann</span>
<lb n="3299"/><span>aca 'na Áird-Rígh ar Éirinn.  Is mó é a cáil 'ná cáil</span>
<lb n="3300"/><span>Uladh i gcomhrac le Lochlannaibh.  Níor throid na</span>
<lb n="3301"/><span>hUltaigh leis an namhaid sin i n-aon chor chomh calma</span>
<lb n="3302"/><span>is throideadar 'na dhiaidh súd i gcoinnibh Sasanach.</span>
<lb n="3303"/><span>Ba bheag é suaimhneas na Midhe, mar bhí sí comhgarach</span>
<lb n="3304"/><span>do Bhaile Átha Cliath mar ar chuir na Lochlannaigh fútha</span>
<lb n="3305"/><span>go daingean ó thosach, agus mar sin féin níor staon sí ó</span>
<lb n="3306"/><span>throid leo ó thángadar sa tír gur cuireadh fá chois</span>
<lb n="3307"/><span>iad.</span></p>
<lb n="3308"/>
<lb n="3309"/><p><span>Fear tuigseanach glic do b'eadh é an Lochlannach, agus</span>
<lb n="3310"/><span>bhí a shúil i gcomhnaidhe ar an Midhe, agus do b'áil leis rí</span>
<lb n="3311"/><span>Lochlannach Átha Cliath 'bheith i gceannas uirthi.  Ghnídh</span>
<lb n="3312"/><span>sé iarracht eile ins an mbliadhain 968 acht do theip air.</span>
<lb n="3313"/><span>Ba gheárr 'na dhiaidh sin gur deineadh rí do'n dara</span>
<lb n="3314"/><span>Maelsheachlainn.  Badh dhóich leat gur chuir an ainm</span>
<lb n="3315"/><span>sin ar dearg-bhuile Lochlannaigh Átha Cliath agus gur</span>
<lb n="3316"/><span>chuimhnigheadar ar an gcéad Mhaelsheachlainn do thug</span>
<lb n="3317"/><span>an buille ba throime dhóibh dá bhfuaradar i nÉirinn.</span>
<lb n="3318"/><span>Badh mhaith leo an dara Maelsheachlainn seo do</span>
<lb n="3319"/><span>stracadh as a chéile, acht tháinig scéala chucha ó Íomhar,</span>
<lb n="3320"/><span>rí Luimnigh, a suaimhneas do ghlacadh go fóill toisc go</span></p>
</div>
<pb n="98"/>
<div><lb n="3321"/><p><span>raibh Cúige Mumhan go han-shocair thré droch-bheartaibh</span>
<lb n="3322"/><span>bhuachalla bháin darab ainm Brian, dearbhráthair</span>
<lb n="3323"/><span>Mhathghamhna, rí Thuadh-Mhumhan.</span></p>
<lb n="3324"/>
<lb n="3325"/><p><span>Chuirfeadh sé fáth gáire ar dhuine an chomhairle do</span>
<lb n="3326"/><span>thug Íomhar do Mhathghamhain.  Is mar a chéile é agus cuid</span>
<lb n="3327"/><span>de'n chainnt do chloisimíd indiu.  Ghnídh an bheirt seo</span>
<lb n="3328"/><span>síothcháin le chéile d'éis a dtroid le fada roimhe sin.</span></p>
<lb n="3329"/>
<lb n="3330"/><p><span>"Nách mór an náire dhuit-se ná cuireann cosc leis</span>
<lb n="3331"/><span>an ndearbhráthair sin agat," adeir Íomhar "Tá sé ag</span>
<lb n="3332"/><span>cur na cúige thré n-a chéile gan ghábhadh.  Nách córa</span>
<lb n="3333"/><span>dhúinn maireachtain go síothchánta i dteannta 'chéile.</span>
<lb n="3334"/><span>Tá na daoine go réidh is go macánta, dá leigfidhe</span>
<lb n="3335"/><span>dhóibh, is gan smuainte 'chur 'na gceann gan bheith</span>
<lb n="3336"/><span>umhal.  'Sé leithéid Bhriain do chuireann ar a n-aimh-</span>
<lb n="3337"/><span>leas iad.  Abair leis cur uaidh nó gur dó is</span>
<lb n="3338"/><span>measa."</span></p>
<lb n="3339"/>
<lb n="3340"/><p><span>Bhí Mathghamhain go cangcarach, acht níor leig sé air</span>
<lb n="3341"/><span>é.  Ghnídh sé síothcháin le Lochlannaibh mar mhaithe le n-a</span>
<lb n="3342"/><span>threibh, mar shíligh sé gur bh'é a leas é.  Níor mhar sin</span>
<lb n="3343"/><span>do Bhrian bhorb.  Ghléas seisean trí chéad fear de'n</span>
<lb n="3344"/><span>treibh, chóirigh sé 'na ndeichneabharaibh iad, agus d'imthigh-</span>
<lb n="3345"/><span>eadar ar a gcoimeád fé sna coilltibh.  Má éiligheadh</span>
<lb n="3346"/><span>an Lochlannach cáin i n-aon bhall i gCúige Mumhan agus go</span>
<lb n="3347"/><span>dtugthaidhe an t-eiteach dhó, is amhlaidh do chromadh sé</span>
<lb n="3348"/><span>ar dhranntán; míneochad sibh, adeireadh sé, agus thagadh</span>
<lb n="3349"/><span>sé ortha go hobann agus thógadh leis an chreach.  Do</span>
<lb n="3350"/><span>b'annamh do théidheadh sé slán gan buillí mar chasadh</span>
<lb n="3351"/><span>Brian air i mbeárnain éigin, agus bhíodh fuil eatortha.</span></p>
<lb n="3352"/>
<lb n="3353"/><p><span>Do b'ionmhuin le Mathghamhain Brian.  Chuarduigh sé</span>
<lb n="3354"/><span>coillte iargcúlacha dhó.</span></p>
<lb n="3355"/>
<lb n="3356"/><p><span>"A Bhriain, caithfeam síothcháin do dhéanamh leis an</span>
<lb n="3357"/><span>namhaid go ceann tamaill.  Tá ár mbuidhean ag dul</span>
<lb n="3358"/><span>i laighead is ár maoin ag sleamhnughadh uainn."</span></p>
<lb n="3359"/>
<lb n="3360"/><p><span>"A Mhathghamhain mo chroidhe istigh, dá mhéid é do</span>
<lb n="3361"/><span>chion orm, ní dhéanfad rud ort."</span>
<lb n="3362"/></p>
</div>
<pb n="99"/>
<div><lb n="3363"/><p><span>"Cá bfuil do shluagh?"</span></p>
<lb n="3364"/>
<lb n="3365"/><p><span>Chuir Brian fead as, is d'éirigh trí deichneabhar fear</span>
<lb n="3366"/><span>as an dtalamh.</span></p>
<lb n="3367"/>
<lb n="3368"/><p><span>"Cá bhfuil an chuid eile?" adeir Mathghamhain.</span></p>
<lb n="3369"/>
<lb n="3370"/><p><span>"Fá chré na Mumhan, mar a mbead-sa is mar is</span>
<lb n="3371"/><span>cóir dhuit-se bheith sul a ngéillfeam do'n ghadaidhe</span>
<lb n="3372"/><span>choimhightheach."</span></p>
<lb n="3373"/>
<lb n="3374"/><p><span>D'árduigh Mathghamhain a guth agus ghoil sé.</span></p>
<lb n="3375"/>
<lb n="3376"/><p><span>"Leig dómh-sa labhairt leis an dtreibh," adeir</span>
<lb n="3377"/><span>Brian; agus cuireadh fógra amach.</span></p>
<lb n="3378"/>
<lb n="3379"/><p><span>Sheasaimh Brian ar aghaidh Dál gCais amach agus chuir-</span>
<lb n="3380"/><span>eadar na súla thríd.</span></p>
<lb n="3381"/>
<lb n="3382"/><p><span>"A bhuideanta mo chléibh, is mór againne ár rí</span>
<lb n="3383"/><span>Mathghamhain agus is mór aige sinn.  Tá a fhios agaibh go</span>
<lb n="3384"/><span>bhfuil an namhaid chíocrac mhalluighthe ag cur air, agus go</span>
<lb n="3385"/><span>ndeárnadh síothcháin ar son go mbeadh suaimhneas</span>
<lb n="3386"/><span>agaibh-se.  Támuid-ne láidir fós acht tiocfaid an lá</span>
<lb n="3387"/><span>go mbeimíd lag.</span></p>
<lb n="3388"/>
<lb n="3389"/><p><span>"Féach ar an dtarbh tána," arsa Brian," tá seisean</span>
<lb n="3390"/><span>láidir, is adharca geala géara air is géim aige do clois-</span>
<lb n="3391"/><span>fidhe thar mhaoileann na gcnoc.  Do b'eol dom a leithéid</span>
<lb n="3392"/><span>lá dem' shaoghal is é ag gabháil thré mhachaire.  Chuir</span>
<lb n="3393"/><span>fear scata gadhar leis acht d'iompuigh an tarbh, steall</span>
<lb n="3394"/><span>sé san aer ceann, chuir sé adharc go feirc i gceann, agus</span>
<lb n="3395"/><span>sceinn an chuid eile leo ag ualfhartaigh.  Chrom an</span>
<lb n="3396"/><span>tarbh a shrón sa bhféarach, líon sé a bholg, agus luigh sé</span>
<lb n="3397"/><span>siar fá thaithneamh gréine i gcodladh trom.  D'éaluigh</span>
<lb n="3398"/><span>an fear 'na threo, ghríosuigh an chonairt leis, dúisigheadh</span>
<lb n="3399"/><span>go hobann an tarbh mór agus léim sé chum siubhail le</span>
<lb n="3400"/><span>géim uamhnaigh, acht bhí sé caoch le scannradh, bhí na</span>
<lb n="3401"/><span>gadhair i n-achrann dá shróin, dá scórnaigh is dá bhléin,</span>
<lb n="3402"/><span>agus thuit sé i gceann a chos, a chroidhe 'na bhéal, anaithe</span>
<lb n="3403"/><span>air, 's cubhrán bán air, gal as, is fuil 'na sruthaibh leis.</span></p>
<lb n="3404"/>
<lb n="3405"/><p><span>"Shuidh an gadaidhe ar stuam-ghualainn an tairbh is</span></p>
</div>
<pb n="100"/>
<div><lb n="3406"/><p><span>gháir sé go sásta is labhair sé go suairc: Íosfam gan</span>
<lb n="3407"/><span>ghruaim thu, a thairbh mhóir bheathuighthe, is nach beag an</span>
<lb n="3408"/><span>bhrígh neart gan céill 'na theannta."</span></p>
<lb n="3409"/>
<lb n="3410"/><p><span>"A Dhál gCais, an sínfeam siar fá lapaidhe mhadraidhe</span>
<lb n="3411"/><span>Gallda?  Is agaibh-se tá a rogha.  Ní hagam-sa 'ná</span>
<lb n="3412"/><span>ag Mathghamhain.  Ciaca bheidh agaibh?  An troid nó</span>
<lb n="3413"/><span>an tsíothcháin?"</span></p>
<lb n="3414"/>
<lb n="3415"/><p><span>Le haon liúgh amháin do chas an Dál gCais a</span>
<lb n="3416"/><span>gclaidhmhthe agus chualathas mar fhreagra, ar nós géimrigh</span>
<lb n="3417"/><span>na mílte damh, "Comhrac!  Comhrac!  Comhrac!"</span>
<lb n="3418"/><span>D'fhéach Brian ortha is faobhar 'na radharc; d'fhéach sé</span>
<lb n="3419"/><span>ar Mhathghamhain.</span></p>
<lb n="3420"/>
<lb n="3421"/><p><span>Fear óg árd lom i n-aois a shé bliadhan fichead do</span>
<lb n="3422"/><span>b'eadh Brian an uair sin.  Ní heol dom aon chúnntas</span>
<lb n="3423"/><span>cruinn ar a chruth, acht is é mo thuairim go raibh a chuid</span>
<lb n="3424"/><span>gruaige dubh agus féasóg fhada fhionna-ruadh air.</span></p>
<lb n="3425"/>
<lb n="3426"/><p><span>Leath an scéal go luath go bhfeacathas Mathghamhain</span>
<lb n="3427"/><span>'s a shluagh ar gabháil thar Sionainn le luighe gréine.</span>
<lb n="3428"/><span>"Is mar sin is feárr é, ní rachaidh aithid aca thar n-ais</span>
<lb n="3429"/><span>go deo," arsa Íomhar, agus bhailigh sé chuige na Lochlannaigh</span>
<lb n="3430"/><span>gan mhoill.  Lean sé ar lorg Mhathghamhna.</span></p>
<lb n="3431"/>
<lb n="3432"/><p><span>Chuir an Dál gCais fútha ar imeall coille i</span>
<lb n="3433"/><span>Sulchóid i dTiobraid Árann agus chualadar istoidhche</span>
<lb n="3434"/><span>mar a bheadh feadghail éin fairrge agus bhí a fhios aca go</span>
<lb n="3435"/><span>raibh na Lochlannaigh 'na gcomhgar ag déanamh</span>
<lb n="3436"/><span>comharthaidhe chum a chéile.  Ar bhreacadh an lae</span>
<lb n="3437"/><span>thángadar le fuaim ar tí Mathghamhain do mhúchadh</span>
<lb n="3438"/><span>láithreach acht chuir seisean fáilte rómpa le claidheamh</span>
<lb n="3439"/><span>is sleagh.  Dhruideadar i ndiaidh a gcúil agus bhrúchtadar</span>
<lb n="3440"/><span>ar aghaidh arís ar nós na tuinne.  Ní túisce bhí an</span>
<lb n="3441"/><span>t-éirleach ar siubhal dáiríribh 'ná gur phreab chúig céad</span>
<lb n="3442"/><span>fear is Brian ar a gceann amach as an gcoill ar</span>
<lb n="3443"/><span>chliathán na Lochlannach agus chromadar ar raobadh go</span>
<lb n="3444"/><span>fonnmhar.  Thug na Lochlannaigh aghaidh ar Bhrian go</span></p>
</div>
<pb n="101"/>
<div><lb n="3445"/><p><span>fíochmhar mar ba ghnáthach leo, acht ghnídh seisean</span>
<lb n="3446"/><span>bóithre corp is cnámh thríotha agus thug Mathghamhain dearg-</span>
<lb n="3447"/><span>ruathar fá dhéin Bhriain.</span></p>
<lb n="3448"/>
<lb n="3449"/><p><span>Ba threise is ba dhána na Lochlannaigh seo 'ná an</span>
<lb n="3450"/><span>Sasanach riamh, acht mar sin féin bhriseadar um</span>
<lb n="3451"/><span>mheadhón lae.  Siúd is go raibh na céadta Éireannach</span>
<lb n="3452"/><span>ar lár lean Brian ar rian an namhad, lean sé air go</span>
<lb n="3453"/><span>dian as soin go Luimneach fiche míle ó bhaile, agus bhí cinn</span>
<lb n="3454"/><span>is cosa is casán fola feadh an bhóthair.  Bhí sé ar a</span>
<lb n="3455"/><span>sálaibh ar theacht dóibh ar tháirsigh Luimnigh agus bhí a</span>
<lb n="3456"/><span>chlaidheamh ag gearradh thríotha sul a raibh uain aca ar</span>
<lb n="3457"/><span>ath-anál do thógaint.  Sceinn cuid aca go dtí Ab</span>
<lb n="3458"/><span>Inse Cathaigh agus chaitheadar iad féin ar a choimirc.  Ní</span>
<lb n="3459"/><span>leomhthar méar do bhualadh ortha anois, ars' an tAb</span>
<lb n="3460"/><span>macánta.  Druid siar, a shagairt shéimh, arsa Brian:</span>
<lb n="3461"/><span>chomh luath is bheadh mo chúl leis na bioránaigh seo</span>
<lb n="3462"/><span>gheárrfaidís do scórnach.  Isteach libh, a bhuachaillí is</span>
<lb n="3463"/><span>árduighidh amach na heachtrannaigh; agus ghnídh fir na</span>
<lb n="3464"/><span>gclaidhmhthe rud ar Bhrian go héascaidh.</span></p>
<lb n="3465"/>
<lb n="3466"/><p><span>Thug bruighean Shulchóide ath-mhisneach do Mhuimh-</span>
<lb n="3467"/><span>neachaibh mar do b'í siúd an briseadh ba mhó fuair</span>
<lb n="3468"/><span>Lochlannaigh le linn éinne.</span></p>
<lb n="3469"/>
<lb n="3470"/><p><span>Bhailigh Íomhar sluagh tréanmhar arís, acht bhuaidh</span>
<lb n="3471"/><span>Mathghamhain air iseacht gcathaibh ar feadh na bliadhna bhí</span>
<lb n="3472"/><span>chughainn.  Ghéill Íomhar fá dheiread agus thug cuireadh cum</span>
<lb n="3473"/><span>féasta is cómhdháil do Mhathghamhain, acht i n-ionad</span>
<lb n="3474"/><span>féasta is eadh fuair Mathghamhain láidir deagh-</span>
<lb n="3475"/><span>chroidhtheach feall, mar bhuail Íomhar is dhá thaoiseach</span>
<lb n="3476"/><span>Ghaedhealacha ar a thuras go dtí an féasta leis is</span>
<lb n="3477"/><span>ropadar sleagha thré n-a chroidhe i mbeárnain ar</span>
<lb n="3478"/><span>ghualainn Chnuic Fírinne cois Chruim i gceanntar</span>
<lb n="3479"/><span>Luimnigh — rud nár ghnáthach le Lochlannaibh a dhéanamh,</span>
<lb n="3480"/><span>mar ní chuirtear feall 'na leith.</span></p>
<lb n="3481"/>
<lb n="3482"/><p><span>Is dubhac deorach do bhí Brian i ndiaidh Mhathghamhna,</span></p>
</div>
<pb n="102"/>
<div><lb n="3483"/><p><span>agus gheall sé go mbainfeadh a chlaidheamh díoghal as na</span>
<lb n="3484"/><span>marbhthóiríbh — geall do chomhlíon sé go hiomlán, mar</span>
<lb n="3485"/><span>lean sé iad go rug sé ortha cois Mhágh Chromtha i</span>
<lb n="3486"/><span>gCorcaigh, mar a raibh sluagh láidir bailighthe aca.  Bhris</span>
<lb n="3487"/><span>sé isteach ortha le fothrom gaoithe móire thré choill,</span>
<lb n="3488"/><span>bhrúthaigh i raon madhma isteach go coiréalaibh iad, agus</span>
<lb n="3489"/><span>scoilt sé le n-a chlaidheamh féin plaoisc an dá thaois-</span>
<lb n="3490"/><span>each Ghaedhealach úd agus Íomhar 'na dteannta diaidh ar</span>
<lb n="3491"/><span>ndiaidh.</span></p>
<lb n="3492"/>
<lb n="3493"/><p><span>Fáilte is fiche gach fír-fhir ó Chaiseal go Daingean</span>
<lb n="3494"/><span>romhat, a Rí óig na Mumhan, agus tá d'ainm as so suas i</span>
<lb n="3495"/><span>mbéal gach Lochlannaigh i ndún fairrge thuaidh is theas.</span></p>
<lb n="3496"/>
<lb n="3497"/><p><span>Níor bh'é an Lochlannach, ámh, an fear do ghéillfeadh</span>
<lb n="3498"/><span>gan cath cruaidh.  Cheap sé go raibh Éire go dtí sin</span>
<lb n="3499"/><span>fá n-a bhuannacht.  Thuig sé go luath cad é an saghas</span>
<lb n="3500"/><span>fear cogaidh é Brian, agus dhírigh sé a neart go léir air.</span>
<lb n="3501"/><span>Thángadar as gach áird; thugadar suaimhneas do sna</span>
<lb n="3502"/><span>cúigíbh eile, agus ní dóich liom go bhfuil aon tréimhse eile</span>
<lb n="3503"/><span>i stair na hÉireann is tábhachtaighe 'ná comhrac na</span>
<lb n="3504"/><span>Muimhneach 'na n-aonar le Lochlannaibh ar feadh an dá</span>
<lb n="3505"/><span>bhliadhain déag úd (968-979).  Bhuail Brian fiche cath</span>
<lb n="3506"/><span>ortha, agus is fiú gach ceann aca tuairisg fhírinneach do</span>
<lb n="3507"/><span>thabhairt ortha.</span></p>
<lb n="3508"/>
<lb n="3509"/><p><span>Níor bh'amhlaidh amháin ná fuair Cúige Mumhan aon</span>
<lb n="3510"/><span>cabhair, acht, nídh ba mheasa 'ná soin, chabhruigh cuid</span>
<lb n="3511"/><span>mhaith de thaoiseachaibh Laighean le Lochlannaibh, mar bhí</span>
<lb n="3512"/><span>cleamhnas eatortha is báidh aca le chéile, agus bhí an bháidh</span>
<lb n="3513"/><span>chéadna ag ceathair nó cúig de thaoiseachaibh na</span>
<lb n="3514"/><span>Mumhan féin leis an namhaid gur sciob claidheamh</span>
<lb n="3515"/><span>Bhriain na cinn díobh.  Bhagair sé an íde chéadna ar</span>
<lb n="3516"/><span>Rígh Laighean; acht ba bheag é toradh an ríogh sin air gur</span>
<lb n="3517"/><span>bhris sé isteach 'na chúige gan chead gan choinne, agus chas</span>
<lb n="3518"/><span>sé ar Lochlannaibh is ar Laighnibh suidhte cois Rois Mhic</span>
<lb n="3519"/><span>Treoin.  Ghabh sé thríotha, is scaip sé iad, agus, mar ba</span></p>
</div>
<pb n="103"/>
<div><lb n="3520"/><p><span>ghnáthach leis i gcath, lean sé go dian ar an bhfuighleach.</span>
<lb n="3521"/><span>"Scaoil uait na Laighnigh, acht scaoil ar na Lochlann-</span>
<lb n="3522"/><span>aigh," adeir sé le ceann dá thaoiseachaibh airm sa</span>
<lb n="3523"/><span>ruaig, agus ceapaim as soin gur ghoill sé air Gaedheal</span>
<lb n="3524"/><span>as aon chúige do mharbhadh.</span></p>
<lb n="3525"/>
<lb n="3526"/><p><span>Ní raibh Brian in' aonar i bhfad 'na dhiaidh súd mar</span>
<lb n="3527"/><span>d'éirigh an fear ba ghrádhmhaire le n-a linn mar chabhair</span>
<lb n="3528"/><span>dó — Maelsheachlainn óg na Midhe.</span></p>
<lb n="3529"/>
<lb n="3530"/><p><span>Munar féidir linn an beithidheach allta so na</span>
<lb n="3531"/><span>Mumhan do chur fá chois beidh an Mhidhe againn go</span>
<lb n="3532"/><span>háirithe, adeir Lochlannaigh Átha Cliath, acht chuir</span>
<lb n="3533"/><span>Maelsheachlainn an rith ortha.  Thriall an Lochlannach</span>
<lb n="3534"/><span>dán ar aghaidh arís, ámh, níos treise 'na riamh.  Dhruid</span>
<lb n="3535"/><span>Maelsheachlainn uaidh ar gcúl: dhruid leis go cliathán</span>
<lb n="3536"/><span>Chnuic na Teamhrach agus d'fhan annsúd leo.  A Chlann na</span>
<lb n="3537"/><span>Midhe, adeir sé, cuimhnighidh ar bhur sinnsear romhaibh;</span>
<lb n="3538"/><span>ná tréigidh an cath, acht ceapaidh go bhfuil na céadta</span>
<lb n="3539"/><span>rí do shuidh ar Teamhair ag féachaint oraibh indiu!</span>
<lb n="3540"/><span>Phreab na Midhigh áilne bhinne ar chéasaibh na Lochlan-</span>
<lb n="3541"/><span>nach, raobadar is bhriseadar a ndíorma dlútha, lean-</span>
<lb n="3542"/><span>adar ortha dá ngearradh go dún Bhaile Átha Cliath, is</span>
<lb n="3543"/><span>isteach leo agus scaoileadar dhá mhíle Éireannach bhí fá</span>
<lb n="3544"/><span>ghéibheann annsúd agus d'fhilleadar féin is Maelsheachlainn</span>
<lb n="3545"/><span>buadhthach go Dún na Sciath.</span></p>
<lb n="3546"/>
<lb n="3547"/><p><span>Deineadh Áird-Rí de Mhaelsheachlainn an bhliadhain</span>
<lb n="3548"/><span>do bhí chughainn (980), agus do ghearán Brian leis láithreach</span>
<lb n="3549"/><span>go mbíodh na Lochlannaigh 'ghá n-ollmhughadh féin i</span>
<lb n="3550"/><span>gCúige Laighean gan bac ó éinne, agus 'na dhiaidh sin go</span>
<lb n="3551"/><span>mbrisidís isteach 'na chúige féin.  D'iarr sé ar an</span>
<lb n="3552"/><span>Aird-Rígh an cúige sin do thabhairt dó féin i gcás</span>
<lb n="3553"/><span>smacht do chur ar Lochlannaibh:  Eitigheadh é agus níor</span>
<lb n="3554"/><span>thaithnigh an t-eiteach leis.  Mhachtnuigh sé gur de</span>
<lb n="3555"/><span>shliocht Éibhir é féin, gur shíolruigh sé ó Chormac Cas is</span>
<lb n="3556"/><span>ó Eoghan Taidhleach, is go raibh Laighin is an Mhumha fá'n</span></p>
</div>
<pb n="104"/>
<div><lb n="3557"/><p><span>Eoghan soin i n-aimsir Chuinn Chéad-Chathaigh.  Bhí</span>
<lb n="3558"/><span>seanchus go cruinn ag na hÉireannaighibh an uair</span>
<lb n="3559"/><span>ud.</span></p>
<lb n="3560"/>
<lb n="3561"/><p><span>Chrom Brian ar chur isteach ar an Áird-Rígh agus</span>
<lb n="3562"/><span>d'éirigh imreas agus argóint eatortha.  Bhuail a dtaoisigh</span>
<lb n="3563"/><span>a chéile cois Áth Luain agus cuireadh taoisigh Bhriain ar</span>
<lb n="3564"/><span>gcúl.  Ní áirighim gur nocht Brian féin a chlaidheamh i</span>
<lb n="3565"/><span>gcoinnibh an Aird-Ríogh, acht níor chuir sé cosc le n-a</span>
<lb n="3566"/><span>thaoiseachaibh borba, agus thaithnigh an t-imreas go maith le</span>
<lb n="3567"/><span>Lochlannaibh mar bhíodar féin brúighte go leor.</span></p>
<lb n="3568"/>
<lb n="3569"/><p><span>Ba riaghlóir gasta Brian, agus bhí sé ag cur gach nídh i</span>
<lb n="3570"/><span>n-eagar.  Nuair do bhíodh suaimhneas aige ó chogadh</span>
<lb n="3571"/><span>ar feadh tamaill, agus is annamh do bhíodh, ghnídheadh sé</span>
<lb n="3572"/><span>dúin is tighthe is bóithre, agus nuair do bhíodh caoi aige air</span>
<lb n="3573"/><span>chromadh sé ar scoileanna do chur ar bun ar an láthair</span>
<lb n="3574"/><span>gur dóigheadh iad le Lochlannaibh; ar mhainistrí do</span>
<lb n="3575"/><span>dhéanamh, ar dhíol is ar cheannaidheacht do chur ar</span>
<lb n="3576"/><span>siubhal, is ar breitheamhnaibh dlighe do shuidheadh in gach</span>
<lb n="3577"/><span>ceanntar.  Ar an gcuma soin bhí Cúige Mumhan ag</span>
<lb n="3578"/><span>dul i neart fá chosnamh an chlaidhimh mhóir agus cheap an</span>
<lb n="3579"/><span>t Áird-Rí ciallmhar gur chóir dó réidhtiughadh le Brian.</span>
<lb n="3580"/><span>Agus go mór-mhór ní chabhróchadh Cúige Uladh leis an</span>
<lb n="3581"/><span>Aird-Rígh, agus dá dheascaibh sin do shnaidhm sé cáirdeas</span>
<lb n="3582"/><span>cogaidh le Brian agus thug Cúige Laighean dó.</span></p>
<lb n="3583"/>
<lb n="3584"/><p><span>Chuir Maolmordha, Rí Laighean, búithreadh as, is thug</span>
<lb n="3585"/><span>na mionna ná géillfeadh sé féin go bráthach do Bhrian.</span>
<lb n="3586"/><span>Gluaisidh, a Dhál gCais! arsa fear an chlaidhimh, agus do</span>
<lb n="3587"/><span>bhuaileadar thré Bhealach Mughna mar ar marbhuigheadh</span>
<lb n="3588"/><span>Cormac Naomhtha mac Cuileannáin.  D'fhéach Dál</span>
<lb n="3589"/><span>gCais ar Bhrian agus fá cheann lae is oidhche d'fhéach</span>
<lb n="3590"/><span>seisean siar ortha nuair do chonnaic sé na Laighnigh</span>
<lb n="3591"/><span>suidhte i nGleann Máma agus ceann ar cheann de</span>
<lb n="3592"/><span>Lochlannaibh go fuadrach le n-a gcois.  Chuir Brian is</span>
<lb n="3593"/><span>Maelsheachlainn fútha ar a n-aghaidh anonn.</span>
<lb n="3594"/></p>
</div>
<pb n="105"/>
<div><lb n="3595"/><p><span>"Ná leigimís leo go maidin, tá an bheirt úd glic,"</span>
<lb n="3596"/><span>adeir an Rí Lochlannach.</span></p>
<lb n="3597"/>
<lb n="3598"/><p><span>"Bí aireach, a Mhaelsheachlainn, chím corruidhe sa</span>
<lb n="3599"/><span>champa úd.  Buailfid roimh lá sinn," adeir Brian, agus</span>
<lb n="3600"/><span>d'atharruigh sé a phuible féin san oidhche i gcás go raibh</span>
<lb n="3601"/><span>slighe fhairsing idir é féin is Maelsheachlainn.</span></p>
<lb n="3602"/>
<lb n="3603"/><p><span>I dtosach an tsamhraidh do b'eadh é, ins an mbliadh-</span>
<lb n="3604"/><span>ain 999, agus bhí duilleabhar go tiugh ar chrannaibh, agus na</span>
<lb n="3605"/><span>héin ag dul chum codlata ionnta.  Cuireadh na fir</span>
<lb n="3606"/><span>faire amach.  "Luighmís leis na héanaibh is éirighmís</span>
<lb n="3607"/><span>leis na huanaibh," adeir Brian; agus ní túisce dhúisig na</span>
<lb n="3608"/><span>héin 'ná gur dhúisigh na Lochlannaigh na Gaedhil.</span>
<lb n="3609"/><span>Bhrúchtadar le liúgh isteach ar Mhaelsheachlainn, dar</span>
<lb n="3610"/><span>leo, acht do b'é Brian do bhuail umpa go hullamh</span>
<lb n="3611"/><span>cóirighthe.  Tháinig Maelsheachlainn aniar 'dtuaidh ortha</span>
<lb n="3612"/><span>san am gcéadna, agus bhris 'n-a dhá gcuid iad.  Aralt</span>
<lb n="3613"/><span>mac Amhlaoibh Chuaráin, Rí Átha Cliath, bhí mar cheann</span>
<lb n="3614"/><span>ar Lochlannaibh an mhaidin úd, agus do theich sé treasna</span>
<lb n="3615"/><span>muinge bhí ann i gcomhair a chuid fear do chur i n-eagar.</span>
<lb n="3616"/><span>Chualaidh sé an fothram 'n-a dhiaidh.  "Chughaibh Brian!"</span>
<lb n="3617"/><span>arsa Aralt, agus do chas na Lochlannaigh chomh cíocrach</span>
<lb n="3618"/><span>chum fola le scata faolchon.</span></p>
<lb n="3619"/>
<lb n="3620"/><p><span>"Ionnsuidhigh!  Ionnsuidhigh!" arsa glór-ghuth Bhriain,</span>
<lb n="3621"/><span>agus ghabh na Muimhnigh thríotha mar a gheobhadh scaoth</span>
<lb n="3622"/><span>fiolar i measc fiadhtha.  Bhíodar ag tuitim fá mar a</span>
<lb n="3623"/><span>thuiteann buille féir fá'n speil; acht, mar sin féin,</span>
<lb n="3624"/><span>chuir Aralt tréan na fir shlána arís is arís i</span>
<lb n="3625"/><span>n-eagar agus chuaidh sé féin fé sa deireadh agus cruacha corp</span>
<lb n="3626"/><span>'n-a thimcheall.  Cailleadh annsúd chúig mhíle Lochlannach.</span></p>
<lb n="3627"/>
<lb n="3628"/><p><span>Chonnaic na Laighnigh chródha an íde bhí ag Brian dhá</span>
<lb n="3629"/><span>thabhairt ar Lochlannaibh agus i n-ionad eagla 'theacht ortha</span>
<lb n="3630"/><span>is amhlaidh do chuir sé mire ortha, agus thugadar ruthag ar</span>
<lb n="3631"/><span>Mhaelsheachlainn.  Chaith an laoch soin dhe iad le</span>
<lb n="3632"/><span>duadh agus tháinig Brian 's a Mhuimhnigh 'n-a chabhair,</span></p>
</div>
<pb n="106"/>
<div><lb n="3633"/><p><span>amach as ár na Lochlannach, a gclaidhmhthe crón is fliuch.</span></p>
<lb n="3634"/>
<lb n="3635"/><p><span>Briseadh ar Laighnibh agus fuair Murchadh mac Bhriain,</span>
<lb n="3636"/><span>d'éis na tóra, Maolmórdha i bhfolach i measc duill-</span>
<lb n="3637"/><span>eabhair crainn iubhair.  "Gread leat a bhaile as soin,"</span>
<lb n="3638"/><span>arsa Brian leis.  Do b'fheárr d'Éirinn dá muirbheoch-</span>
<lb n="3639"/><span>aidhe Maolmórdha an lá úd.</span>
<lb n="3640"/></p>
</div>
<pb n="107"/>
<div><lb n="3641"/><p><span>BRIAN IMPERATOR SCOTORUM.</span></p>
<lb n="3642"/>
<lb n="3643"/><p><span>Is sean-fhocal é gur feárr an mhaith atá 'ná an</span>
<lb n="3644"/><span>mhaith a bhí, agus mar a chéile sin is measa an t-olc atá</span>
<lb n="3645"/><span>'ná an t-olc a bhí.  Is feárr é cuimhneamh na nGaedheal</span>
<lb n="3646"/><span>ar fhóirneart is ar ghéarleanmhain an tSasanaigh 'ná</span>
<lb n="3647"/><span>ar dhroch-úsáid an Lochlannaigh, agus dá réir sin is</span>
<lb n="3648"/><span>deacair dúinne a mheas indiu cad é an t-áthas is an</span>
<lb n="3649"/><span>t-atal do bí ar ár n-aithreachaibh nuair do cuireadh an</span>
<lb n="3650"/><span>Lochlannach borb úd fá chois.  Ní raibh gíog as d'éis</span>
<lb n="3651"/><span>chatha Ghleann Máma agus ní raibh uaidh acht síothcháin do</span>
<lb n="3652"/><span>dhéanamh le Brian agus rud do dhéanamh air.</span></p>
<lb n="3653"/>
<lb n="3654"/><p><span>Bhí sé i gcumas Bhriain é 'chaitheamh ar mhullach cinn</span>
<lb n="3655"/><span>isteach sa bhfairrge, acht níor mhar sin do cheap</span>
<lb n="3656"/><span>sé, mar theastuigh an Lochlannach uaidh.  Bhí an</span>
<lb n="3657"/><span>Lochlannach úd aicillidhe chum bailte puirt do dhéanamh</span>
<lb n="3658"/><span>cois fairrge, is ar dhíol is ar cheannach le tíorthaibh</span>
<lb n="3659"/><span>iasachta, agus d'oir an sochar soin go mór d'Éirinn mar</span>
<lb n="3660"/><span>bhí sé tar éis dhá chéad bliadhan cogaidh is coscairt do</span>
<lb n="3661"/><span>chur di.</span></p>
<lb n="3662"/>
<lb n="3663"/><p><span>Thuig Brian go maith gur theastuigh an suaimhneas</span>
<lb n="3664"/><span>soin ó'n dtír mar ba riaghlóir é chomh maith le fear</span>
<lb n="3665"/><span>cogaidh.  Bhí sé 'na mhachtnamh aige leis bheith 'na Aird-</span>
<lb n="3666"/><span>Rígh ar Éirinn.  Bhí urraim aige do Mhaelsheachlainn agus</span></p>
</div>
<pb n="108"/>
<div><lb n="3667"/><p><span>cion aca ar a chéile, acht bhí Éire ró-bheag dóibh araon.</span></p>
<lb n="3668"/>
<lb n="3669"/><p><span>Gheall Maolmórdha, rí Laighean, agus na Lochlannaigh</span>
<lb n="3670"/><span>go mbeidís umhal dó go deo arís, agus mhaith sé dhóibh ar</span>
<lb n="3671"/><span>an gcoingeall soin, agus mar dheimhniughadh ar an</span>
<lb n="3672"/><span>tsíothcháin phós sé mar tharna bean deirbhshiúr Mhaoil-</span>
<lb n="3673"/><span>mórdha, máthair Shitric, rí Lochlannach Átha Cliath, agus thug</span>
<lb n="3674"/><span>a inghean féin mar mhnaoi do Shitric sin.</span></p>
<lb n="3675"/>
<lb n="3676"/><p><span>Fear do b'eadh Brian dá ngéillfidhe dhó dáiríribh go</span>
<lb n="3677"/><span>maithfeadh sé do dhuine go tapaidh, acht dá gcuirfeá</span>
<lb n="3678"/><span>'na choinnibh do mheilfeadh sé thu ar nós brón mhuilinn.</span></p>
<lb n="3679"/>
<lb n="3680"/><p><span>Bhí tuairim ag Maelsheachlainn i bhfad roimhe seo go</span>
<lb n="3681"/><span>mbainfeadh Brian an ríoghacht dhe luath nó mall, agus dá</span>
<lb n="3682"/><span>aindeoin sin bhí cion aca ar a chéile — rud do</span>
<lb n="3683"/><span>theasbánann gnás na haimsire úd dúinn.</span></p>
<lb n="3684"/>
<lb n="3685"/><p><span>Ba chosmhail Brian leis gach fear fíor-láidir eile do</span>
<lb n="3686"/><span>mhair riamh — bíonn machtnamh éigin 'na n-aigne 'ghá</span>
<lb n="3687"/><span>gcorruighe, ná sáisighthear go mbíd siad i n-uachtar.</span>
<lb n="3688"/><span>'Sé nós an tsaoghail é.  Tá an tréith sin ins an</span>
<lb n="3689"/><span>ainmhidhe leis fá mar atá sa duine.  Féach ar fhiadh-</span>
<lb n="3690"/><span>phoc na coille, ní bhíonn seisean sásta go mbíonn mar</span>
<lb n="3691"/><span>cheann ar an dtréad.</span></p>
<lb n="3692"/>
<lb n="3693"/><p><span>B'fheárr liom bheith ar an bhfear is mó tábhacht sa</span>
<lb n="3694"/><span>bhaile bheag is suaraighe 'ná sa tarna réim i gcathair</span>
<lb n="3695"/><span>na Róimhe, arsa Caesar uaibhreach fad ó.  Tabhair</span>
<lb n="3696"/><span>dom-sa an Áird-Righe agus tóg féin righe na Midhe, arsa</span>
<lb n="3697"/><span>Brian ar cheann a airm suidhte ar theorainn na Midhe.</span>
<lb n="3698"/><span>Tabhair cáirde dhom 'féachaint an gcabhróchaidh Ultaigh</span>
<lb n="3699"/><span>liom id' choinnibh, adeir Maelsheachlainn glé.  Fuair sé</span>
<lb n="3700"/><span>an cháirde, acht ní bhfuair sé an chabhair mar dubhairt</span>
<lb n="3701"/><span>muinntear Néill leis dá dtéidhidís chum troda ná</span>
<lb n="3702"/><span>rachadh Dál gCais ar gcúl agus nách mó ná rachaidís féin</span>
<lb n="3703"/><span>ar gcúl leis.</span></p>
<lb n="3704"/>
<lb n="3705"/><p><span>Ní fhuil aon mhaitheas bheith libh, adeir an tÁird-Rí</span>
<lb n="3706"/><span>buadhartha, agus fá mar adeir an sean-chunntas, bhuail sé</span></p>
</div>
<pb n="109"/>
<div><lb n="3707"/><p><span>isteach go teach Bhriain, 'sé sin ghéill sé dhó.  Throid-</span>
<lb n="3708"/><span>feadh na Midhigh chalma go bás ar a shon acht ní leig-</span>
<lb n="3709"/><span>feadh sé dhóibh é.  Níor thóg sé leis acht gárda capall</span>
<lb n="3710"/><span>ar a ghabháil anonn gan aon choingheall i láthair Bhriain,</span>
<lb n="3711"/><span>mar bhí 'fhios aige ná déanfaidhe feall air.  A Bhriain,</span>
<lb n="3712"/><span>dá mbeadh mo dhóthain fear agam, do throidfinn leat,</span>
<lb n="3713"/><span>adeir sé go macánta.  Do bhronn Brian eachraidhe air</span>
<lb n="3714"/><span>do réir nóis an Áird-Ríogh le rígh cúige.  Ba lag le</span>
<lb n="3715"/><span>Maelsheachlainn a theasbáint go mbeadh sé chomh humhal</span>
<lb n="3716"/><span>soin, agus do bhronn sé ar Mhurchadh, ríoghdhamhna Bhriain,</span>
<lb n="3717"/><span>na capaill agus fágadh mar sin é, mar ní raibh aon fhonn</span>
<lb n="3718"/><span>ar éinne ceann fé do chur ar Mhaelsheachlainn.  Ní</span>
<lb n="3719"/><span>raibh sé 'na chumas ríoghacht dhaingean do dhéanamh</span>
<lb n="3720"/><span>d'Éirinn.  Bhí an bheart soin ró-chruaidh do Chúige na</span>
<lb n="3721"/><span>Midhe agus ní chabhróchadh Ulaidh leis chuige.</span></p>
<lb n="3722"/>
<lb n="3723"/><p><span>Do b'é Brian amháin an fear fáil, agus mar dhearbhadh</span>
<lb n="3724"/><span>air, thug sé turas timcheall na hÉireann ins an</span>
<lb n="3725"/><span>mbliadhain 1002.  Gairmthear "Saor-chuairt Bhriain</span>
<lb n="3726"/><span>Bhóirmhe," ar an dturas úd.  Bhuail sé ó thuaidh thré</span>
<lb n="3727"/><span>Chonnachtaibh, a lámh chlé le fairrge, agus cuireadh fíor-</span>
<lb n="3728"/><span>fháilte roimis mar ba mhór ag na Connachtaighibh é, agus</span>
<lb n="3729"/><span>chabhruigheadar leis go tréan ó thúis.  Soir ó thuaidh</span>
<lb n="3730"/><span>leis thré Chúige Uladh gur fhéach sé uaidh ar Albain thar</span>
<lb n="3731"/><span>Sruth na Maoile.  Chuir sé fé go ceann seachtmhaine</span>
<lb n="3732"/><span>ar Druimbó cois Bhéil Feirste, áit gur fearadh</span>
<lb n="3733"/><span>cath carad tamaillín roimhe sin mar gheall air</span>
<lb n="3734"/><span>féin idir Mhuinntir Thír Eoghain agus Chlanna Aodha</span>
<lb n="3735"/><span>Bhuidhe, mar dubhairt aicme aca nár chóir dóibh</span>
<lb n="3736"/><span>géilleadh do Bhrian agus dubhairt an dream eile</span>
<lb n="3737"/><span>gur chóir.  Bhailigh seisean chuige iad ar a theacht</span>
<lb n="3738"/><span>'na gceanntaraibh agus dubhairt leo go réidh go</span>
<lb n="3739"/><span>raibh breis is a ndóthain fola doirtighthe ag</span>
<lb n="3740"/><span>Gaedhealaib cheana féin, agus gur mhithid suaimhneas do</span>
<lb n="3741"/><span>bheith sa tír.  Níor iarr sé biadh ná deoch dá shlógh i</span></p>
</div>
<pb n="110"/>
<div><lb n="3742"/><p><span>n-aisce.  Dhíol sé as gach nídh le, hór agus bhí na hUltaigh</span>
<lb n="3743"/><span>go muinnteardha leis.</span></p>
<lb n="3744"/>
<lb n="3745"/><p><span>Thug sé cuairt ar Árd Macha, sheasaimh sé cois</span>
<lb n="3746"/><span>altórach a prímh-theampaill, leig sé dualgas óir mar</span>
<lb n="3747"/><span>thabharthas ar an altóir sin, agus d'órduigh sé cairt is</span>
<lb n="3748"/><span>córa d'ullmhughadh mar chomhartha ceannais do'n eaglais</span>
<lb n="3749"/><span>sin os cionn teampall eile na hÉireann.  Leanann an</span>
<lb n="3750"/><span>chéim sin do thug Brian di gus indiu í.</span></p>
<lb n="3751"/>
<lb n="3752"/><p><span>D'órduigh sé "Leabhar Árda Macha," do thabhairt 'na</span>
<lb n="3753"/><span>láthair, agus ar billeoig de'n leabhar scríobh sé féin, nó a</span>
<lb n="3754"/><span>rúnaidhe léigheanta, os a chomhair, na focail seo ar</span>
<lb n="3755"/><span>cheann na léigheachta so, agus mínigheann siad "Brian</span>
<lb n="3756"/><span>Príomh-Taoiseach na Scot" — 'sé sin ceann stiúruighthe</span>
<lb n="3757"/><span>Gaedheal na hÉireann is na hAlban.</span></p>
<lb n="3758"/>
<lb n="3759"/><p><span>Badh mhaith liom, ar seisean, gur annso do bheadh</span>
<lb n="3760"/><span>m'eiséirghe, agus is mar sin a bhéas, mar is ann do cuireadh</span>
<lb n="3761"/><span>é dhá bhliadháin déag 'na dhiaidh súd, é féin agus a laoch-</span>
<lb n="3762"/><span>mhac Murchadh, agus cuireadh 'gá chosaibh mar an gcéadna</span>
<lb n="3763"/><span>Brian Ó Néill, rí Ailigh, do marbhuigheadh i gcath an Dúin</span>
<lb n="3764"/><span>ag comhrac le Sasanaighibh ins an mbliadhain 1260.</span></p>
<lb n="3765"/>
<lb n="3766"/><p><span>"Teampall Gallda" is eadh an teampall úd indiu,</span>
<lb n="3767"/><span>agus i mball éigin sa chúinne thoir theas de atá Brian</span>
<lb n="3768"/><span>curtha i gcomhrainn chloiche.  Ní fhuil leacht 'na comhartha</span>
<lb n="3769"/><span>cuimhne le n-a cheann, acht in' ionad soin is amhlaidh do</span>
<lb n="3770"/><span>chonnac os cionn a luaithridh ceirteacha beaga feochta</span>
<lb n="3771"/><span>bhíodh ar ceann shaighdiúirí Shasana 'na dtroid i n-aghaidh</span>
<lb n="3772"/><span>Rúiseánach is Franncach.</span></p>
<lb n="3773"/>
<lb n="3774"/><p><span>Ar bhfilleadh do Bhrian Bóirmhe go Ceann Coradh ní</span>
<lb n="3775"/><span>raibh aon Áird-Rí ar Éirinn leis na ciantaibh ba mhó</span>
<lb n="3776"/><span>cumhacht 'ná é.  Bí a ainm i n-áirde amuigh is i mbaile.</span></p>
<lb n="3777"/>
<lb n="3778"/><p><span>Chrom sé go duthrachtach ar Éire do chneasughadh.</span>
<lb n="3779"/><span>Chuir sé fios thar lear ar scoláiríbh d'fhág an tír thré</span>
<lb n="3780"/><span>fhóiréigean Lochlannach.  Bhailig sé leabhair i ngach</span>
<lb n="3781"/><span>ball, chuir sé muilinn ar siubhal, ghríosuigh sé gaibhne</span></p>
</div>
<pb n="111"/>
<div><lb n="3782"/><p><span>geala is gaibhne dubha, an ceárdaidhe is an ceannaidhe.</span>
<lb n="3783"/><span>Bhí a bharcanna seoil ar muir, is díol is ceannach i</span>
<lb n="3784"/><span>gcalaidhthibh cuan.  Bhí gáir sa tír i n-ionad goil mar</span>
<lb n="3785"/><span>d'éirigh an ghruaim dhubh dhuairc de chroidhthibh daoine.</span>
<lb n="3786"/><span>Chaith garsúin léim táilliúra ar bhántaibh gan faitcheas</span>
<lb n="3787"/><span>go mbainfidhe geit asta le "Chughaibh an Lochlannach!"</span>
<lb n="3788"/><span>Géim an loilgheach sa bhféarach 's a gamhain le n-a cois</span>
<lb n="3789"/><span>aici — "Ní baoghal duit an Lochlannach, a dhruimfhionn</span>
<lb n="3790"/><span>óg," arsa bean an tighe, "tá faobhar ar chlaidhmhthibh</span>
<lb n="3791"/><span>Bhriain."</span></p>
<lb n="3792"/>
<lb n="3793"/><p><span>Do sheol Brian buidhean láidir de Mhuimhneachaibh go</span>
<lb n="3794"/><span>dtí Oileán Mhanann mar a mbíodh na Lochlannaigh 'gá</span>
<lb n="3795"/><span>n-ullmhughadh féin roimhe sin.  Chuir na Muimhnigh fútha</span>
<lb n="3796"/><span>annsúd agus tá a sloinnte agus rian a gcainnte ar dhaoinibh</span>
<lb n="3797"/><span>ann go dtí indiu.</span></p>
<lb n="3798"/>
<lb n="3799"/><p><span>Ghnídh sé caradas le Gaedhealaibh Alban agus ba mhór</span>
<lb n="3800"/><span>aca é as soin suas.  Badh dhóigh leat ortha go rabhadar</span>
<lb n="3801"/><span>ar tí cána do thabhairt dó fá mar do ghnídhtí sa tsean-</span>
<lb n="3802"/><span>aimsir.  Bhronnadar tabhartasaidhe air, acht ní dóigh</span>
<lb n="3803"/><span>liom gur cóir cáin do ghlaodhach ar an mbronntanas</span>
<lb n="3804"/><span>úd.  Geall sé cabhair dóibh i gcruadh-chás.  D'admhuigh-</span>
<lb n="3805"/><span>eadar gur bh'é Priomh-Thaoiseach na Scot é dáiríribh agus</span>
<lb n="3806"/><span>ghealladar cabhair dó — geallamhaint do chóimhlíonadar</span>
<lb n="3807"/><span>lá Chluain Tairbh.</span></p>
<lb n="3808"/>
<lb n="3809"/><p><span>Tráchtar ar a fhéile is ar mhéid an mhathshluaigh do</span>
<lb n="3810"/><span>shuidheadh chum búird i gCeann Coradh, agus ar na</span>
<lb n="3811"/><span>hualaighibh bídh is dighe do caithtí ann, agus dar leat do</span>
<lb n="3812"/><span>chreachfadh costas an oinigh sin Brian, siúd is gur bha</span>
<lb n="3813"/><span>Áird-Rí féin é, muna mbeadh go gcuireadh na taoisigh</span>
<lb n="3814"/><span>mhóra shaidhbhre níos mó tabhartasaidhe fá dhéin an ríghthighe</span>
<lb n="3815"/><span>'ná d'éilíghthí ortha, mar do b'ionmhuin leo an tÁird-Rí.</span></p>
<lb n="3816"/>
<lb n="3817"/><p><span>Bíodh agaibh, arsa rí Thír Chonaill, má's maith libh-se</span>
<lb n="3818"/><span>bheith go fial le Brian is cuma liom-sa soin; ní</span></p>
</div>
<pb n="112"/>
<div><lb n="3819"/><p><span>bhfaghaidh sé aon cháin uaim-se; ní fhuil aon bheann agam</span>
<lb n="3820"/><span>air i n-aon chor agus ní mó ná ghéillfead dó acht chomh beag!</span></p>
<lb n="3821"/>
<lb n="3822"/><p><span>Cad é sin? agus sul a raibh uain ag éinne 'fhiafruighe</span>
<lb n="3823"/><span>cad do bhí ar siubhal bhí Brian ag gluaiseacht thré</span>
<lb n="3824"/><span>Bheárnas Mór ar cheann chúig mhíle fear.  Chuir sé</span>
<lb n="3825"/><span>crúca i rígh Thír Chonaill, bhuail sé slabhradh air fá mar</span>
<lb n="3826"/><span>a bhuailfeá ar tharbh agus thóg leis é go Ceann Coradh.</span></p>
<lb n="3827"/>
<lb n="3828"/><p><span>Nách mór an náire dhuit-se bheith ag cur i gcoinnibh</span>
<lb n="3829"/><span>an Aird-Ríogh, adeir sé.  Is mór, is dócha, adeir rí</span>
<lb n="3830"/><span>Thír Chonaill, agus bhronn Brian air níos mó 'ná an cháin.</span>
<lb n="3831"/><span>D'fhág sé slán ag Brian agus ní raibh aon chúis ghearáin</span>
<lb n="3832"/><span>eatortha ní ba mhó.  Ní bhíonn an rath acht mar a</span>
<lb n="3833"/><span>mbíonn an smacht, adubhairt fear ciallmhar éigin fad ó.</span></p>
<lb n="3834"/>
<lb n="3835"/><p><span>Thagadh taoisigh na Lochlannach go Ceann Coradh leis.</span>
<lb n="3836"/><span>Ba bheag ortha Brian, acht ní leigidís ortha é.  Thagadh</span>
<lb n="3837"/><span>Maolmórdha, Rí Laighean, ann go minic, agus i gceann dá</span>
<lb n="3838"/><span>chuairtibh d'éirigh iomarbháidh idir é féin agus Murchadh os</span>
<lb n="3839"/><span>cionn cláir fithchille.  Is feárr do léirighis an fhoireann</span>
<lb n="3840"/><span>fithchille sin 'ná mar léirighis na Lochlannaigh i nGleann</span>
<lb n="3841"/><span>Máma, adubhairt Murchadh.  B'fhéidir go léireochainn</span>
<lb n="3842"/><span>níos feárr an chéad uair eile iad, adeir Maolmórdha,</span>
<lb n="3843"/><span>agus d'fhág sé an rígh-theach lá'r n-a bhárach gan slán</span>
<lb n="3844"/><span>'fhágaint ag éinne.  Chuir Brian teachtaire 'na dhiaidh.</span>
<lb n="3845"/><span>Chas Maolmórdha ar an dteachtaire sin agus thug buille</span>
<lb n="3846"/><span>mairbhtheach sa cheann dó.</span></p>
<lb n="3847"/>
<lb n="3848"/><p><span>Ghluais sé air thré Laighnibh 'gá leathadh go bhfuair sé</span>
<lb n="3849"/><span>easonóir i gCeann Coradh, agus d'éirigh na Laighnigh leis agus</span>
<lb n="3850"/><span>chabhruigh Lochlannaigh Átha Cliath leo go héascaidh.</span></p>
<lb n="3851"/>
<lb n="3852"/><p><span>Chromadar láithreach ar an Midhe do chreachadh.</span>
<lb n="3853"/><span>Chosain Maelsheachlainn é féin ortha go tréan.</span>
<lb n="3854"/><span>Bhíodar ró-líonmhar dhó, ámh, agus d'iarr sé cabhair an</span>
<lb n="3855"/><span>Aird-Ríogh fá dheireadh.</span></p>
<lb n="3856"/>
<lb n="3857"/><p><span>Ba shearbh le Brian an t-eirghe amach so Laighneach</span>
<lb n="3858"/><span>'s Lochlannach, mar níor theastuigh troid uaidh níos mó.</span></p>
</div>
<pb n="113"/>
<div><lb n="3859"/><p><span>Shíligh sé nach raibh ann acht bladhm do rachadh i n-éag i</span>
<lb n="3860"/><span>gcionn tamaill, acht mar sin féin nuair iarr an rí</span>
<lb n="3861"/><span>cúige a chabhair bhí sé riachtanach air í 'thabhairt dó.</span>
<lb n="3862"/><span>Cuirfeam díng treasna a gcasáin, ar seisean, agus</span>
<lb n="3863"/><span>ghluais sé soir ó thuaidh ar tí teacht idir iad is Bhaile</span>
<lb n="3864"/><span>Átha Cliath.  Ní heol dom aon ghluaiseacht eile</span>
<lb n="3865"/><span>luaidhte 'nár stair chomh tiugh léi siúd munab í</span>
<lb n="3866"/><span>gluaiseacht Aodha Ruaidh Uí Dhomhnaill ar a thuras go</span>
<lb n="3867"/><span>Ceann tSáile ins an mbliadhain 1602.</span></p>
<lb n="3868"/>
<lb n="3869"/><p><span>Chuaidh Brian 's a shluagh ó Cheann Coradh go teorainn</span>
<lb n="3870"/><span>Átha Cliath fá dhá lá, thré bhóithribh boga sa gheimhreadh,</span>
<lb n="3871"/><span>le súil go mbéarfaidhe ar an mbealach ar Mhaolmórdha</span>
<lb n="3872"/><span>is ar Lochlannaibh.  Scuireadar soin as Mhaelsheach-</span>
<lb n="3873"/><span>lainn i n-am tráth, agus sceinneadar ar gcúl.  Bhí a</span>
<lb n="3874"/><span>gceann gluaiste thairis slán acht ghnídh sé brus dá</span>
<lb n="3875"/><span>sluaightibh deiridh, agus lean sé ar an arm tosaigh go hÁth</span>
<lb n="3876"/><span>Cliath.  Ní raibh uain ar an ndún soin do thógáil sul</span>
<lb n="3877"/><span>ar tháinig síon is fliuchán na Nodlag, agus d'fhill Brian</span>
<lb n="3878"/><span>go Ceann Coradh ar lorg lóin.</span></p>
<lb n="3879"/>
<lb n="3880"/><p><span>Ní túisce bheidh nóiníní an earraigh ag cur a gcluas</span>
<lb n="3881"/><span>thríd an mbán 'ná go mbeidh an chú chraosach úd ar an</span>
<lb n="3882"/><span>dtáirsigh againn arís, arsa Maolmórdha.  Do b'fhíor</span>
<lb n="3883"/><span>dhó soin.</span></p>
<lb n="3884"/>
<lb n="3885"/><p><span>Cuireadh gairm scoile amach ar faid Éireann, 'ghá</span>
<lb n="3886"/><span>fhógairt go raibh éirghe amach sa tír agus go raibh sé</span>
<lb n="3887"/><span>riachtanach ar gach duine cabhrughadh leis an Áird-Rígh.</span>
<lb n="3888"/><span>D'fhreagair na Connachtaigh mar ba ghnáthach riamh leo</span>
<lb n="3889"/><span>nuair do bhí cabhair ó Áird-Rígh Éireann.  Níor</span>
<lb n="3890"/><span>chorruigh taoisigh Uladh cos, agus ní raibh aon chlaidheamh</span>
<lb n="3891"/><span>amháin as an gCúige sin i gCluain Tairbh.  Bhí Brian go</span>
<lb n="3892"/><span>carthannach leo i gcomhnaidhe, acht níor bha dhá dtreibh</span>
<lb n="3893"/><span>féin é, agus bhíodh éad ortha le haon Áird-Rígh eile acht</span>
<lb n="3894"/><span>ceann dá muinntir féin.  Ar a shon soin is eile, is</span>
<lb n="3895"/><span>mór é cáil is ceannas Chúige Uladh i stair na</span></p>
</div>
<pb n="114"/>
<div><lb n="3896"/><p><span>hÉireann.  Ba mhor é a n-easnamh i gCluain Tairbh, agus</span>
<lb n="3897"/><span>bhí Muimhnigh is Connachtaigh droch-aigeantach dóibh 'na</span>
<lb n="3898"/><span>thaobh soin go ceann i bhfad 'na dhiaidh súd — rud do</span>
<lb n="3899"/><span>ghnídh máchaill mhór do'n tír ar feadh na mbliadhanta</span>
<lb n="3900"/><span>bhí chughainn.</span></p>
<lb n="3901"/>
<lb n="3902"/><p><span>Má bhí Brian ag ullmhughadh ar feadh an gheimhridh úd,</span>
<lb n="3903"/><span>ní raibh a namhaid díomhaoin.  Chuireadar fios ar</span>
<lb n="3904"/><span>fhearaibh cogaidh go Sasana, go Frainnc is go hAlmáin.</span>
<lb n="3905"/><span>Bhí na Lochlannaigh chomh láidir sin ar mhór-thír na</span>
<lb n="3906"/><span>hEorpa fá'n am so gur thiomáin Sbhégin, rí Danar,</span>
<lb n="3907"/><span>cabhlach mór go dtí Sasana le díoghal do bhaint amach</span>
<lb n="3908"/><span>i dtaobh beart feill d'imir Sasanaigh ar Lochlannachaibh,</span>
<lb n="3909"/><span>agus do scrios sé an tír sin le faobhar claidhimh is</span>
<lb n="3910"/><span>dóighteán ó'n dtaobh thuaidh go dtí an taobh theas, agus</span>
<lb n="3911"/><span>chuir Cnút, a mhac féin, mar rí ar an dtír go léir.</span>
<lb n="3912"/><span>Stiúruigh Cnút seo na mílte Lochlannach is Sasanach</span>
<lb n="3913"/><span>fá dhéin Átha Cliath, agus Siugradh is Amhlaoibh is Bruadar</span>
<lb n="3914"/><span>mar cheannaibh ortha.  Thréig na Lochlannaigh seo an</span>
<lb n="3915"/><span>Chríostaidheacht agus d'iompuigheadar 'na bPágánachaibh.</span></p>
<lb n="3916"/>
<lb n="3917"/><p><span>Chualaidh Brian Bóirmhe an tóir do bhí chuige agus i</span>
<lb n="3918"/><span>n-ionad eagla 'theacht air is amhlaidh d'éirigh a bhruth is</span>
<lb n="3919"/><span>a mhisneach.  Ní raibh aige acht Connachtaigh is Muimhnigh</span>
<lb n="3920"/><span>is Midhigh, agus dream de Ghaedhealaibh calma Alban do</span>
<lb n="3921"/><span>tháinig chum cabhartha na hÉireann lá an ghábhaidh.  An</span>
<lb n="3922"/><span>méid do bhí aige, ámh, níor bh'fhurusta iad do shárughadh.</span>
<lb n="3923"/><span>Do b'fhiú eisean iad agus do b'fhiú iad-san eisean.  Féach</span>
<lb n="3924"/><span>ar fhuighleach Dáil gCais ar a dturas a bhaile thré Chill</span>
<lb n="3925"/><span>Dara d'éis éirligh Chluain Tairbh, iad go tuirseach ag</span>
<lb n="3926"/><span>iomhcar a bhfear gcréachta, nuair d'éirigh a namhaid</span>
<lb n="3927"/><span>Mac Giolla Pádraig, ar an mbealach rómpa.</span>
<lb n="3928"/><span>Gheobham thar a gcorpaibh, adeir Donnchadh mac Bhriain,</span>
<lb n="3929"/><span>acht beirtear ar dtúis na fir chréachta ar gcúl i</span>
<lb n="3930"/><span>dtaisce agus cuirtear gárda fear claidheamh 'ghá</span>
<lb n="3931"/><span>gcosnamh.  Ar mh'anam nach mar sin do bheidh, adeir</span></p>
</div>
<pb n="115"/>
<div><lb n="3932"/><p><span>gach gaiscidheach de'n dream gcréachta, acht cuirtear</span>
<lb n="3933"/><span>cúnach fuar fliuch le n-ár gcneadhaibh teo, tugthar</span>
<lb n="3934"/><span>claidhmhthe dhúinn, buailtear staiceacha sa talamh</span>
<lb n="3935"/><span>agus ceangaltar 'nár seasamh leo sinn-ne.  Is mar</span>
<lb n="3936"/><span>sin do chomhraiceocham, agus is feáirrde misneach</span>
<lb n="3937"/><span>ár mbráithre ár gcongnamh!  Ní fhuil a leithéid sin de</span>
<lb n="3938"/><span>bhárr-ghaisce luaidhte i stair an tsaoghail, agus níor</span>
<lb n="3939"/><span>bh'iongnadh nuair do chonnaic na Laighnigh an radharc</span>
<lb n="3940"/><span>soin gur obadar an cath.</span></p>
<lb n="3941"/>
<lb n="3942"/><p><span>Is iad a leithéidí sin d'fhearaibh do bhí ag meath, agus</span>
<lb n="3943"/><span>do bheadh mar sclábhaidhthe ag Lochlannaibh muna mbeadh</span>
<lb n="3944"/><span>gur éirigh an ceann-feadhna do dhlúthuigh le chéile iad,</span>
<lb n="3945"/><span>mar ní raibh ortha acht ceall stiúrthóra.</span></p>
<lb n="3946"/>
<lb n="3947"/><p><span>Mhachtnuigheas im' aigne ar Bhrian Bóirmhe agus ar</span>
<lb n="3948"/><span>cionnus do sheasuigheann sé i gcomórtas leis na</span>
<lb n="3949"/><span>fearaibh meanman is mó tábhacht i stair an domhain.</span>
<lb n="3950"/><span>Ní dóigh liom go sáruigheann aon aca eisean.  Thosnuigh</span>
<lb n="3951"/><span>sé gan puinn cumhachta: bhí namhaid 'na choinnibh do</span>
<lb n="3952"/><span>bhuaidh ar gach tír eile gur chuir sé chuige,</span>
<lb n="3953"/><span>agus bhí an namhaid sin níos treise aimsir</span>
<lb n="3954"/><span>Bhriain ná fá mar a bhí sé riamh roimhe sin.</span>
<lb n="3955"/><span>'Na theannta soin bhí taoisigh is ríghthe Éireann i</span>
<lb n="3956"/><span>gcoinnibh Bhriain go ceann i bhfad, is éad ortha leis.</span>
<lb n="3957"/><span>Mar sin féin, gan coir fola ná feill, gan beart mhío-</span>
<lb n="3958"/><span>náireach i n-aghaidh carad ná namhad, d'éirigh sé féin agus</span>
<lb n="3959"/><span>tharraing sé leis Éire go dtí go raibh a hainm uasal agus</span>
<lb n="3960"/><span>a ainm féin fá mheas i ngach rígh-theach ó'n nGréig go</span>
<lb n="3961"/><span>Frainnc.  Deirthear nár chóir dó an ríoghacht do bhaint</span>
<lb n="3962"/><span>de Mhaelsheachlainn, agus gur thug an bheart soin droch-</span>
<lb n="3963"/><span>thaithighe do thaoiseachaibh eile i ndiaidh a bháis.  Ní</span>
<lb n="3964"/><span>móide 'ná go bhfuil beagán de'n fhírinne sa méid sin,</span>
<lb n="3965"/><span>acht ní airighim go raibh aon chuma eile do réir na</span>
<lb n="3966"/><span>haimsire úd ar ríoghacht dhaingean do dhéanamh</span>
<lb n="3967"/><span>d'Éirinn.  Do ghnídh Brian ríoghacht iomlán di, agus dá</span></p>
</div>
<pb n="116"/>
<div><lb n="3968"/><p><span>maireadh a mhac, Murchadh, is é is dóichíghe go mbeadh</span>
<lb n="3969"/><span>sliocht a shleachta mar ríghthibh ar Éirinn indiu.</span></p>
<lb n="3970"/>
<lb n="3971"/><p><span>Do loit éirghe amach mhí-ádhmharach Maolmórdha</span>
<lb n="3972"/><span>Laighean an gnó gur chaith Brian a shaoghal chum a</span>
<lb n="3973"/><span>dhéanta.  Dhíol an fealltóir sin as a dhroch-bheart</span>
<lb n="3974"/><span>len' anam i gCluain Tairbh.</span></p>
<lb n="3975"/>
<lb n="3976"/><p><span>Beidh cuimhne an chatha soin go bráthach i nÉirinn,</span>
<lb n="3977"/><span>acht ní thabharfam-na acht súil-fhéachaint air fá mar is</span>
<lb n="3978"/><span>gnáthach linn le cath.</span></p>
<lb n="3979"/>
<lb n="3980"/><p><span>Chruinnigh na Muimhnigh is na Connachtaigh i dtosach</span>
<lb n="3981"/><span>earraigh ins an mbl. 1014 ag Ceann Coradh.</span></p>
<lb n="3982"/>
<lb n="3983"/><p><span>Ní raibh bruighean i nÉirinn le chúig bhliadhnaibh déag</span>
<lb n="3984"/><span>roimhe sin.  Bhí trácht ar chathaibh i mbéal gach éinne agus</span>
<lb n="3985"/><span>bhailigh sean-daoine is mná is leinbh ar bhóithribh ó Cheann</span>
<lb n="3986"/><span>Coradh go Baile Átha Cliath ag feitheamh go bhfeicfidís</span>
<lb n="3987"/><span>gluaiseacht Bhriain.  Cualathas siotraigh capall, cual-</span>
<lb n="3988"/><span>athas coiscéim coisidhthe, connacathas soillse is tril-</span>
<lb n="3989"/><span>seáin ar áthaibh na Life istoidhche agus scáil na bhfear is</span>
<lb n="3990"/><span>na gcapall ar uiscíbh na habhann ar nós samhaileacha</span>
<lb n="3991"/><span>ó'n saoghal eile.</span></p>
<lb n="3992"/>
<lb n="3993"/><p><span>Nuair do cualathas stoc airm Bhriain go moch ar</span>
<lb n="3994"/><span>faithche Átha Cliath bhí a fhios ag Lochlannaibh go rabhthas</span>
<lb n="3995"/><span>chucha.</span></p>
<lb n="3996"/>
<lb n="3997"/><p><span>Do réir an áirimh is cruinne do b'é líon airm</span>
<lb n="3998"/><span>Bhriain is Maeilsheachlainn deich míle fichead fear, agus</span>
<lb n="3999"/><span>fá mar thuigim bhí breis is dá fhichid míle fear 'na</span>
<lb n="4000"/><span>gconinibh.</span></p>
<lb n="4001"/>
<lb n="4002"/><p><span>Chuir Brian an ceanntar ó Pháirc an Fhinn-Uisce go</span>
<lb n="4003"/><span>Binn Éadair fá theine, agus chuir an méid sin ar dearg-</span>
<lb n="4004"/><span>bhuile na Lochlannaigh suidhte timcheall Dhúin Átha</span>
<lb n="4005"/><span>Cliath — an ball céadna mar a bhfuil an caisleán</span>
<lb n="4006"/><span>gallda indiu.</span></p>
<lb n="4007"/>
<lb n="4008"/><p><span>Bhris na Lochlannaigh amach fá n-a dhéin 'na dtrí</span>
<lb n="4009"/><span>ronnaibh.  Bhí arm na hÉireann 'na dtrí ronnaibh mar</span></p>
</div>
<pb n="117"/>
<div><lb n="4010"/><p><span>an gcéadna, a nÁird-Rí agus a dtaoisigh cogaidh ar a</span>
<lb n="4011"/><span>gceann.  Nuair do ghluaiseadar le héirghe an lae ó</span>
<lb n="4012"/><span>fhaithche Átha Cliath ba gheall le coill ag druidim leat</span>
<lb n="4013"/><span>iad, agus bhíodar chomh comhthromach cóirighthe sin go ndeir</span>
<lb n="4014"/><span>sean-úghdar go dtiomáinfidhe carbad cogaidh ar a</span>
<lb n="4015"/><span>gceannaibh.  Choisc Brian iad i ngearracht urchair</span>
<lb n="4016"/><span>sleagha do Lochlannaibh, agus labhair do ghuth árd ó mhuin</span>
<lb n="4017"/><span>capaill, agus ba gheall le congnamh mílte fear dóibh an</span>
<lb n="4018"/><span>ghuth soin.</span></p>
<lb n="4019"/>
<lb n="4020"/><p><span>D'árduigh sé os a gcomhair an chrois, dubhairt leo</span>
<lb n="4021"/><span>gur bh'é an lá so Aoine an Chéasta, an lá fuair a</span>
<lb n="4022"/><span>Slánuightheoir bás ar a son.  Chuir sé i gcuimhne dhóibh</span>
<lb n="4023"/><span>gur bhuaidh a n-aithreacha ar a ghualainn féin i Sul-</span>
<lb n="4024"/><span>cóid sé bliadhna is dá fhichid roimhe sin, agus nár thug</span>
<lb n="4025"/><span>na Gaedhil riamh ó shoin cúl ar Lochlannaibh.  Dhírigh sé</span>
<lb n="4026"/><span>a chlaidheamh chum na gcéadta barcanna dubha do líon</span>
<lb n="4027"/><span>cuan Bhaile Átha Cliath, agus d'iarr sé geall ar a laochaibh</span>
<lb n="4028"/><span>ná leigfidís aithid de'n dream do tháinig anall ar na</span>
<lb n="4029"/><span>barcannaibh dubha slán ar n-ais.  D'fhreagair na</span>
<lb n="4030"/><span>Gaedhil é le trí gáir catha do cualathas i bhFine</span>
<lb n="4031"/><span>Gall.</span></p>
<lb n="4032"/>
<lb n="4033"/><p><span>Stiúróchad-sa sibh indiu fá mar do stiúruigheas</span>
<lb n="4034"/><span>riamh sibh, adeir sé go dán.  D'iarr Murchadh air,</span>
<lb n="4035"/><span>fá mar iarr go minic le seachtmhain roimhe sin, ar</span>
<lb n="4036"/><span>athchuinge Dé leigean dó féin an t-arm do sheoladh</span>
<lb n="4037"/><span>sa cath, agus bhailigh a ghaolta 'na thimcheall ar an</span>
<lb n="4038"/><span>athchuinge chéadna.  Ghéill sé dóibh go dúr fá dheireadh.</span></p>
<lb n="4039"/>
<lb n="4040"/><p><span>Gidh go raibh sé trí bliadhna déag is trí fichid bhí sé</span>
<lb n="4041"/><span>láidir cuthaigh fós, acht mar sin féin bhí faitchíos ar a</span>
<lb n="4042"/><span>ghaoltaibh go muirbheochaidhe sa chath é, agus go mbeadh</span>
<lb n="4043"/><span>Éire scriosta go deo dá n-imtheochadh aon nídh air.</span></p>
<lb n="4044"/>
<lb n="4045"/><p><span>Dhírigh sé a chlaidheamh fá dhéin na námhad agus labhair</span>
<lb n="4046"/><span>sé arís:-  Sin é an Lochlannach os bhur gcomhair; sin é</span>
<lb n="4047"/><span>meirge na hÉireann os bhur gcionn; sin é Murchadh</span></p>
</div>
<pb n="118"/>
<div><lb n="4048"/><p><span>ar bhur gceann.  Ar aghaidh! ar aghaidh, i n-ainm Dé is</span>
<lb n="4049"/><span>Mhuire!</span></p>
<lb n="4050"/>
<lb n="4051"/><p><span>Léim Dál gCais ar aghaidh le liúgh; chrith an bán</span>
<lb n="4052"/><span>fútha; bhuaileadar le fuaim i gcoinnibh bhuidhne laoch</span>
<lb n="4053"/><span>lúirighthe Lochlannach do bailigheadh thar lear ar son a</span>
<lb n="4054"/><span>ngaisce — dhá mhíle fear toghtha a líon so, agus Siugradh is</span>
<lb n="4055"/><span>Bruadar ar a gceann.  Chrom Brian ar mhuing a</span>
<lb n="4056"/><span>chapaill, d'fhéach sé i ndiaidh na bhfear, is bhuail a</span>
<lb n="4057"/><span>chroidhe is dubhairt an croidhe nách truagh gan mé ar</span>
<lb n="4058"/><span>a gceann!  D'fhair sé iad, is d'éist sé le fóbairt</span>
<lb n="4059"/><span>tuaghanna faobhracha Dáil gCais ag cantain ar lúir-</span>
<lb n="4060"/><span>eachaibh Gall mar a bheadh gliadar órd na gcéadta</span>
<lb n="4061"/><span>gabha ag bualadh barraí iarainn.  Chonnaic sé beárna</span>
<lb n="4062"/><span>briste thríd an mbuidhin ghlais eachtrannach, chonnaic</span>
<lb n="4063"/><span>sé Murchadh ag brúchtadh thríd an mbeárnain úd is ag</span>
<lb n="4064"/><span>casadh ar n-ais arís le fothram ar nós gála gaoithe</span>
<lb n="4065"/><span>thré choilltibh tiugha.</span></p>
<lb n="4066"/>
<lb n="4067"/><p><span>Bhailigh a ghárda timcheall ar an Áird-Rígh is thóg-</span>
<lb n="4068"/><span>adar leo ar gcúl é.  Socruigheadh peiliúr fá n-a</span>
<lb n="4069"/><span>ghlúnaibh 'na chábán, agus chrom sé ar shailmeacha do rádh,</span>
<lb n="4070"/><span>mar ní raibh an paidrín mar ghnás ann go ceann cúpla</span>
<lb n="4071"/><span>céad bliadhan 'na dhiaidh súd.</span></p>
<lb n="4072"/>
<lb n="4073"/><p><span>Bhí an tÁird-Rí ag paidreoireacht ar feadh trí huair</span>
<lb n="4074"/><span>an chluig gan staonadh agus ar feadh na haimsire bhí</span>
<lb n="4075"/><span>Murchadh ag comhrac, agus a leithéid de chomhrac le déin-</span>
<lb n="4076"/><span>eacht ní dócha gur fearadh riamh i nÉirinn.  Gaiscidhigh do</span>
<lb n="4077"/><span>b'eadh iad an Bhuidhean Ghlas do bhí i gcoinnibh Dáil</span>
<lb n="4078"/><span>gCais, agus is é teist na Lochlannach féin sa chunntas do</span>
<lb n="4079"/><span>thugaid ar an gcath ná feacathas leithéid Mhurchadha riamh.</span>
<lb n="4080"/><span>'Sé mo thuairim féin ná raibh aon fhear i nÉirinn mar é</span>
<lb n="4081"/><span>ó cailleadh Oscar.  Bhí claidheamh i ngach láimh leis, mar</span>
<lb n="4082"/><span>bhí sé comh-dheas is comh-chlé, agus bhí a bhuillí chomh trom soin</span>
<lb n="4083"/><span>go mbainfidís greim as aon lúireach do buaileadh ar</span>
<lb n="4084"/><span>inneoin.  Níor thug sé an tarna buille d'éin-fhear is</span></p>
</div>
<pb n="119"/>
<div><lb n="4085"/><p><span>ghabh sé thríotha is tharsa sé huaire diaidh ar ndiaidh.</span>
<lb n="4086"/><span>D'éis an sémhadh ruthaig ba bheag de'n Bhuidhin Ghlais do</span>
<lb n="4087"/><span>bhí 'na seasamh, agus is é mo thuairim gur thuiteadar go</span>
<lb n="4088"/><span>léir timcheall an bhaill mar a bhfuil oifig Chonnartha na</span>
<lb n="4089"/><span>Gaedhilge suidhte i Sráid Uí Chonaill.  Do b'as soin ó</span>
<lb n="4090"/><span>thuaidh go coraidh Chluain Tairbh bhí an t-éirleach ar fad.</span></p>
<lb n="4091"/>
<lb n="4092"/><p><span>Ghabh na Connachtaigh fá Ó Ceallaigh is Ó hEidhin thré</span>
<lb n="4093"/><span>Lochlannaibh Átha Cliath.  Bhí Ó Faoláin na nDéise is</span>
<lb n="4094"/><span>Cárrthaigh Dheas-Mhumhan ag gabháil do sna Danaraibh</span>
<lb n="4095"/><span>do tháinig thar lear, agus bhí Eoghanacht Locha Léin fá Ó</span>
<lb n="4096"/><span>Donnchadha an Ghleanna, is treabha Chiarraighe fá Chian</span>
<lb n="4097"/><span>Ó Shéagha Uibh Ráthaigh, is Ó Failbhe Fionn Chorca</span>
<lb n="4098"/><span>Dhuibhne, ag gabháil do Maolmórdha Laighean.</span></p>
<lb n="4099"/>
<lb n="4100"/><p><span>D'éirigh an tÁird-Rí dhá ghlúnaibh i meadhon lae,</span>
<lb n="4101"/><span>ghlaodhuigh sé chuige ar a ghiolla cuirp is chuir sé</span>
<lb n="4102"/><span>tuairisc air cionnus do bhí an cath ag dul.  "Tá gal</span>
<lb n="4103"/><span>as na fearaibh is smúit os a gcionn," adeir sé, "agus is</span>
<lb n="4104"/><span>cosmhail an fothram le glór meithleacha fear ag</span>
<lb n="4105"/><span>leagadh crann le tuaghannaibh; tá meirge Mhurchadha</span>
<lb n="4106"/><span>ar leathadh is brait Dáil gCais 'na thimcheall."</span></p>
<lb n="4107"/>
<lb n="4108"/><p><span>Ba mhar a chéile an meirge úd Mhurchadha is meirge</span>
<lb n="4109"/><span>ríghthe na Teamhrach, agus ceapaim gur de shíoda dhearg do bhí</span>
<lb n="4110"/><span>an meirge sin déanta agus deilbh leomhain bhuidhe fighte thré</span>
<lb n="4111"/><span>n-a lár.  Bhíodh an brat uaithne ann leis ag ríghthibh cúige.</span></p>
<lb n="4112"/>
<lb n="4113"/><p><span>D'athruigh is chóirigh an giolla cuirp peiliúr an Áird-</span>
<lb n="4114"/><span>Ríogh is chrom seisean ar shailmeacht arís go dúthrachtach.</span>
<lb n="4115"/><span>Bhí an cath ag fearadh gan sos ná staonadh, gleo is uaill</span>
<lb n="4116"/><span>is liúghraigh is fuaim claidheamh, fir anois is arís ag rith</span>
<lb n="4117"/><span>i leath-thaoibh, go dtí glaise cois Choille Thomhair, ag</span>
<lb n="4118"/><span>slogadh braoin uisce is ag tumadh a lámha allasach</span>
<lb n="4119"/><span>atuighthe san uisce ag iarraidh fuaráin d'fhágháil, is ag</span>
<lb n="4120"/><span>rit ar n-ais isteach sa bhruighin.  Do b'iomdha iad a</span>
<lb n="4121"/><span>ngníomhartha gaisce.</span></p>
<lb n="4122"/>
<lb n="4123"/><p><span>Um mheadhon lae raob Siugradh isteach ar Dhál gCais</span></p>
</div>
<pb n="120"/>
<div><lb n="4124"/><p><span>is chrom ar iad do ghearradh mar ghearrfadh buainteoir</span>
<lb n="4125"/><span>an choirce, mar bhí lúireach chruaidh uimis ná bainfeadh</span>
<lb n="4126"/><span>aon chlaidheamh dá ghéire greim aisti.  Laoch do b'eadh</span>
<lb n="4127"/><span>é leis nár buadhadh riamh air.  Chonnaic Murchadh uaidh</span>
<lb n="4128"/><span>é dá n-éirleach is ghearr sé bealach fá n-a dhéin, agus</span>
<lb n="4129"/><span>b'uathbhásach é fothram na beirte ag baint teine chreasa</span>
<lb n="4130"/><span>as lúireachaibh a chéile.  Deir cunntas na Lochlannach</span>
<lb n="4131"/><span>gur phléasg buille de chlaidheamh dheis Mhurchadha</span>
<lb n="4132"/><span>búclaí iarainn chinn clogaid Shiugraidh, is le claidheamh</span>
<lb n="4133"/><span>na láimhe clé gur scoilt sé go crománaibh é.</span></p>
<lb n="4134"/>
<lb n="4135"/><p><span>Lean an bhruighean gharg ar feadh an lae.  Ní raibh</span>
<lb n="4136"/><span>aon fhonn teichte ar aon taobh, agus do chífeá fá mar do</span>
<lb n="4137"/><span>chonnaic Maelsheachlainn do bhí 'na chúl báire ar árdán</span>
<lb n="4138"/><span>ar imeall an chatha dlaoithe gruaige agus spreacha fola</span>
<lb n="4139"/><span>dá mbreith leis an ngaoith.</span></p>
<lb n="4140"/>
<lb n="4141"/><p><span>Amach sa lá bhí na Gaedhil ag buachtain le duadh, agus</span>
<lb n="4142"/><span>bhris cuid de sna cipíbh gallda, acht níor bh'fhéidir bris-</span>
<lb n="4143"/><span>eadh ortha ar fad, mar bhí dreama díscireacha dhíobh</span>
<lb n="4144"/><span>thall 's i bhfus, agus a dtaoisigh dána ar a gceann.  Ba</span>
<lb n="4145"/><span>chosmhail páirc an bhuailte le coill mhóir go mbeadh</span>
<lb n="4146"/><span>bearnaí gearrtha thríthi agus a leath leagtha, mar bhí taois-</span>
<lb n="4147"/><span>each i bhfuirm bile annso agus ceann eile annsúd, agus</span>
<lb n="4148"/><span>claidhmhthigh i bhfuirm crann 'na dtimcheall.</span></p>
<lb n="4149"/>
<lb n="4150"/><p><span>"Tá meirge Mhurchadha ag druidim soir is siar sa</span>
<lb n="4151"/><span>chath, agus na fir measctha um a chéile," arsa giolla cuirp</span>
<lb n="4152"/><span>an Áird-Ríogh.</span></p>
<lb n="4153"/>
<lb n="4154"/><p><span>"Ag cur misnigh ar an arm atá an laoch soin.  Is</span>
<lb n="4155"/><span>ionmhuin le fearaibh Éireann meirge Mhurchadha, agus troid-</span>
<lb n="4156"/><span>fid le fuinneamh 'na chomhgar," adeir an tÁird-Rí, agus</span>
<lb n="4157"/><span>chrom ar a urnaighthibh arís.</span></p>
<lb n="4158"/>
<lb n="4159"/><p><span>Tháinig Murchadh ar cheann de sna dreamaibh gall-</span>
<lb n="4160"/><span>da.  Phreab Anrúd foirtil amach air.  Bhí cuisleanna</span>
<lb n="4161"/><span>láidre Murchadha ar sileadh leis le tuirse ó bheith ag</span>
<lb n="4162"/><span>marbhughadh fear feadh an lae, agus is beag nách raibh an</span></p>
</div>
<pb n="121"/>
<div><lb n="4163"/><p><span>luadháil imthighthe asta.  Mar sin féin, d'éirigh a bhruth</span>
<lb n="4164"/><span>nuair do chonnaic sé an taoiseach Lochlannach, agus léim sé</span>
<lb n="4165"/><span>isteach air fá do léimfeadh leomhan, chas sé ar a chéile é,</span>
<lb n="4166"/><span>bhuail sé fé é, strac sé an lúireach amach thar mhullach</span>
<lb n="4167"/><span>cinn dhe, agus thiomáin sé claidheamh an Lochlannaigh féin trí</span>
<lb n="4168"/><span>huaire thré n-a chorp síos go talamh.  Bhí an Lochlannach</span>
<lb n="4169"/><span>ag meabhlaigh is ag scréachaigh mar a bheadh cat fiadhaigh,</span>
<lb n="4170"/><span>agus, ar nós an chait fhiadhaigh, chuir sé gatha uaidh amach,</span>
<lb n="4171"/><span>mar rop sé scian dhubh suas thré shliasaid Mhurchadha.</span></p>
<lb n="4172"/>
<lb n="4173"/><p><span>Mhair Murchadh go lá, agus fuair sé an sagart.  Bhí sé</span>
<lb n="4174"/><span>mar shásamh aige na Lochlannaigh go léir d'fheicsint</span>
<lb n="4175"/><span>ag briseadh ar gach taobh de, agus ag teicheadh go dún Átha</span>
<lb n="4176"/><span>Cliath.  Chonnaic sé Maelsheachlainn ag briseadh thríotha</span>
<lb n="4177"/><span>agus ag bualadh cipe dlúith idir iad agus droichead na Life,</span>
<lb n="4178"/><span>agus chualaidh sé liúgh bhuadhthach na nÉireannach ar an</span>
<lb n="4179"/><span>dtóir ag déanamh mion-rabh díobh ar an mbóthar.</span></p>
<lb n="4180"/>
<lb n="4181"/><p><span>San am gcéadna d'éirigh an tÁird-Rí dhá ghlúnaibh</span>
<lb n="4182"/><span>go hobann fá mar do chorróchadh smaoineamh éigin é.</span>
<lb n="4183"/><span>"Féach amach, a Laidhin, cloisim glór an chatha."</span></p>
<lb n="4184"/>
<lb n="4185"/><p><span>"Tá na Gaill go léir ag rith le n-a n-anamanaibh agus</span>
<lb n="4186"/><span>na Gaedhil ar a dtóir.  Tá meirge Mhurchadha ar lár!"</span></p>
<lb n="4187"/>
<lb n="4188"/><p><span>Phreab Brian 'na sheasamh.  "Dubhach é an scéal do</span>
<lb n="4189"/><span>chloisim!  Murchadh ar lár!  Ní fheicfidh fir nÉireann</span>
<lb n="4190"/><span>go deo arís a leithéid de ghaiscidheach: duairc é an</span>
<lb n="4191"/><span>saoghal gan Murchadh! beag í brígh mo bheathadh gan</span>
<lb n="4192"/><span>Murchadh!  Cá bhfuil mo ghárda?  Glaodhuigh chugham</span>
<lb n="4193"/><span>iad."  Acht bhris ar an bhfoidhne ag an ngárda, agus</span>
<lb n="4194"/><span>phreabadar ar thóir na Lochlannach.</span></p>
<lb n="4195"/>
<lb n="4196"/><p><span>Bhuail an tÁird-Rí é féin ar a ghlúnaibh arís, agus chrom</span>
<lb n="4197"/><span>sé ar ghuidhe le hanmannaibh na marbh do fuair bás ar</span>
<lb n="4198"/><span>son na hÉireann.</span></p>
<lb n="4199"/>
<lb n="4200"/><p><span>"Teichimís fá dhéin phuible an airm, a Áird-Rí, tá</span>
<lb n="4201"/><span>dreamanna Lochlannach ag gabháil thorainn ag teicheadh</span>
<lb n="4202"/><span>ó'n gcath," adeir an giolla cuirp.</span>
<lb n="4203"/></p>
</div>
<pb n="122"/>
<div><lb n="4204"/><p><span>"Ní heol do rígh teicheadh.  Níor chás orm ná fág-</span>
<lb n="4205"/><span>fainn an láthair seo beo: tá Murchadh is Dál gCais</span>
<lb n="4206"/><span>ar lár:" agus chrom sé ar shailmeacht arís.</span></p>
<lb n="4207"/>
<lb n="4208"/><p><span>"Tá dorn fear ag gabháil i leith chughainn," adeir an</span>
<lb n="4209"/><span>giolla cuirp.</span></p>
<lb n="4210"/>
<lb n="4211"/><p><span>"Cad iad an saghas fear iad?"</span></p>
<lb n="4212"/>
<lb n="4213"/><p><span>"Fir ghlasa, is iad lomnochta."</span></p>
<lb n="4214"/>
<lb n="4215"/><p><span>"Lochlannaigh lúirighthe," arsa Brian, is phreab sé</span>
<lb n="4216"/><span>'na shuidhe, is nocht a chlaidheamh.</span></p>
<lb n="4217"/>
<lb n="4218"/><p><span>"Sagart," arsa Bruadar fiadháin fuinneamhail ag</span>
<lb n="4219"/><span>féachaint isteach sa chábán ríoghamhail, is ag tarraing</span>
<lb n="4220"/><span>leis, mar bhí sé ag teicheadh d'éis an chatha — rud ba</span>
<lb n="4221"/><span>dheacair leis a dhéanamh mar do b'é an fear árd dubh</span>
<lb n="4222"/><span>so na féasóige is na gruaige fada do shíneadh chum a</span>
<lb n="4223"/><span>chaoil, an taoiseach ba dhíscire ar Lochlannaibh.  D'fhéach</span>
<lb n="4224"/><span>fear eile isteach: "sagart," ar seisean leis.  "Ní</span>
<lb n="4225"/><span>headh! ní headh!" ar Lochlannach eile, "is é an</span>
<lb n="4226"/><span>tÁird-Rí é!"  Rith Bruadar ar n-ais is léim sé isteach</span>
<lb n="4227"/><span>i láthair Bhriain, bior 'na radharc, is tuagh dhá-fhaobhar ar</span>
<lb n="4228"/><span>tarraing aige.  Phreab Brian i leath-taoibh ó'n iarracht,</span>
<lb n="4229"/><span>chas sé a chlaidheamh is sciob sé an dá chois ó ghlúin de</span>
<lb n="4230"/><span>Bhruadar, acht nuair do bhí seisean ag tuitim siar thug</span>
<lb n="4231"/><span>sé urchar de'n tuaigh agus, mo mhíle truagh, bhuail a béal i</span>
<lb n="4232"/><span>gclár an éadain Brian, agus thuit sé ar mhullach an</span>
<lb n="4233"/><span>Lochlannaigh.  Ar an nóimit gcéadna d'fhill an gárda</span>
<lb n="4234"/><span>ó thóir na Lochlannach mar tháinig faitchíos éigin ortha</span>
<lb n="4235"/><span>bheith chomh fada amuigh.</span></p>
<lb n="4236"/>
<lb n="4237"/><p><span>Ró-dhéidheanach, a ghárda mhí-fhoidhnigh fhaillighthigh,</span>
<lb n="4238"/><span>tá bhur nAird-Rí marbh, acht tá an Lochlannach fé thíos</span>
<lb n="4239"/><span>fá mar do bhí riamh.  Agus do b'é creach theinn dhóighte</span>
<lb n="4240"/><span>na hÉireann na trí glúine de'n tsliocht ríoghamhail —</span>
<lb n="4241"/><span>Brian is Murchadh is Toirdhealbhach, mac Mhurchadha, an</span>
<lb n="4242"/><span>t-aosánach gaisceamhail na gcúig mbliadhan déag do</span>
<lb n="4243"/><span>chomhraic feadh an lae chruaidh ar ghualainn a athar is</span></p>
</div>
<pb n="123"/>
<div><lb n="4244"/><p><span>do fuarthas báidhte i ndiaidh an chatha cois choradh</span>
<lb n="4245"/><span>Chluain Tairbh ar marcaidheacht mar ba dhual dó ar</span>
<lb n="4246"/><span>Lochlannach is a dhá láimh i n-achrann 'na úrla dubh.</span></p>
<lb n="4247"/>
<lb n="4248"/><p><span>Agus ba dhaor an lá buaidh é!  Tá seacht míle</span>
<lb n="4249"/><span>Éireannach is dhá mhíle dhéag Lochlannach sínte 'na</span>
<lb n="4250"/><span>gcuid fola ar mhachaire an áir, na taoisigh go léir nách</span>
<lb n="4251"/><span>beag 'na gcodladh le n-a gcois, agus 'na dteannta leis</span>
<lb n="4252"/><span>céadta créachta d'fhearaibh tréana.</span></p>
<lb n="4253"/>
<lb n="4254"/><p><span>D'éirigh boladh trom úr as an mbán ar aer an tráth-</span>
<lb n="4255"/><span>nóna úd, is d'eiteall scaoth cág is fiach dubh o'n</span>
<lb n="4256"/><span>dtuaith i leith, is scaoth faoileán o'n bhfairrge aníos</span>
<lb n="4257"/><span>is bolg-shúil ortha, is throideadar is screadadar, is</span>
<lb n="4258"/><span>bhuail an taoide le hochón ar an dtráigh, is d'éaluigh</span>
<lb n="4259"/><span>an oidhche fhuar dhubh anuas ar Chluain Tairbh.</span></p>
<lb n="4260"/>
<lb n="4261"/><p><span>Leath tuairisc an chatha ar faid na dúithchí.  Thuaidh i</span>
<lb n="4262"/><span>gcríochaibh Lochlann agus i n-oileánaibh i dtuaiscirt Alban,</span>
<lb n="4263"/><span>dubhairt Págánaigh na haimsire úd go bhfeacadar</span>
<lb n="4264"/><span>samhaileacha san aer lá Chluain Tairbh — éin ar chruth ban-</span>
<lb n="4265"/><span>déithe ag eiteallaigh andeas ó Éirinn ag scréachaigh,</span>
<lb n="4266"/><span>agus comhairthaí eile ná luaidhmíd annso.</span></p>
<lb n="4267"/>
<lb n="4268"/><p><span>Tháinig spéaraoidí ar dhaoinibh eile leis seachas na</span>
<lb n="4269"/><span>Págánachaibh, is chonnaic is labhair taoiseach Gaedh-</span>
<lb n="4270"/><span>ealach le bean-sidhe agus mheas sí é 'chongbháil as an gcath.</span>
<lb n="4271"/><span>B'fhéidir go bhfeacaidh duine éigin bean gheal-dubh 'na</span>
<lb n="4272"/><span>seasamh cois cróchair i gCluain Tairbh, gruadh uaibhreach</span>
<lb n="4273"/><span>uirthi is claidheamh Bhriain 'na láimh aici: chualadar</span>
<lb n="4274"/><span>cogarnaigh leis — "Scaoilis an chuing dem' bhrághaidh,</span>
<lb n="4275"/><span>a Bhriain, beir buaidh id' bhás: tá sé i ndán dom</span>
<lb n="4276"/><span>tréin-fhir d'oileamhain is do chailleamhain, acht ní raibh</span>
<lb n="4277"/><span>agam agus ní bheidh go deo acht aon Bhrian amháin."  Agus</span>
<lb n="4278"/><span>d'fhreagair mac-alla os cionn an chróchair — b'fhéidir</span>
<lb n="4279"/><span>gur bh'í an taoide í, b'fhéidir gur bh'í an ghaoth í — "Tioc-</span>
<lb n="4280"/><span>faidh leithéid Bhriain i gcionn míle bliadhan."</span>
<lb n="4281"/></p>
</div>
<pb n="38"/>
<div><lb n="4282"/><p><span>File.</span></p>
<lb n="4283"/>
<lb n="4284"/><p/></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Éire - Léigheachta ar Stair na hÉireann 1

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Éire - Léigheachta ar Stair na hÉireann 1

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
