Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">Stair na hÉireann — III</title><author><name type="main">Mícheál Breathnach</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">LC085</note>
                         <note type="L">1</note>
                         <note type="B">1908</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2013</date><idno>LC085</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><bibl><title>Stair na hÉireann — III</title><author>Mícheál Breathnach</author><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>1908</date></imprint>
 </bibl></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>STAIR NA hÉIREANN.</span></p>
<lb n="2"/>
<lb n="3"/><p><span>I.</span></p>
<lb n="4"/>
<lb n="5"/><p><span>Mar d'oibrigh na Sasanaigh i n-aghaidh na nGaedheal;</span>
<lb n="6"/><span>an droch-dhligheadh i n-aghaidh na gCaitliocach; mar</span>
<lb n="7"/><span>baineadh an talamh de Ghaedhealaibh; mar mheall</span>
<lb n="8"/><span>Rí Cormac iad;  Eoghan Ruadh Ó Néill; teacht</span>
<lb n="9"/><span>Chromail.</span></p>
<lb n="10"/>
<lb n="11"/><p><span>Ar a bheith imthighthe do na hiarlaíbh shocruigh na</span>
<lb n="12"/><span>Sasanaigh Cúige Uladh a bhaint amach.  Mar sin</span>
<lb n="13"/><span>chuireadar buidhean chómhairle ar bun le fios d'fhagháil</span>
<lb n="14"/><span>cé mhéad de Chúige Uladh bhí caillte go dlisteanach ag</span>
<lb n="15"/><span>muinntir an chúigidh.  Dar ndóigh, níor mhoill orra</span>
<lb n="16"/><span>déanamh amach gur thuit an cúigeadh go léir ar sheilbh</span>
<lb n="17"/><span>na Sasanach mar gheall ar éirighe amach na nGaedheal.</span>
<lb n="18"/><span>Tar a éis sin roinneadh os cionn leath-mhilliún acra de</span>
<lb n="19"/><span>thalamh cuir orra so a bhí ar chreideamh na nGall agus</span>
<lb n="20"/><span>rinneadh sglábhaidhthe de na Gaedhealaibh i n-Ultaibh.</span>
<lb n="21"/><span>Go haibéil 'na dhiaidh sin cuireadh i bhfeidhm an dligheadh</span>
<lb n="22"/><span>i n-aghaidh na sagart, agus fuaradar ordughadh an tír</span>
<lb n="23"/><span>fhágáil.  Ní bheadh duine a bhéarfadh fasgadh ná dídean</span>
<lb n="24"/><span>dóibh nach gcaillfeadh a ghabháltas.  Ní raibh cead ag na</span>
<lb n="25"/><span>Caitliocaighibh sgoil ná fóghluim d'fhagháil, ná cead</span>
<lb n="26"/><span>múinteóir d'fhagháil le n-a múnadh ag baile.  Fuair</span>
<lb n="27"/><span>na Caitliocaigh ordughadh a dhul go teampall na nGall</span>
<lb n="28"/><span>Domhnach is lá saoire.  Duine ar bith nach ngéillfeadh</span>
<lb n="29"/><span>do'n dligheadh so bhí a cheann le cailleadh aige agus</span>
<lb n="30"/><span>duine ar bith a dhiúltóchadh a theacht go teampall na</span>
<lb n="31"/><span>nGall chuirfidhe cáin deich n-uaire níos truime air.</span>
<lb n="32"/><span>Chaith an obair seo dhá bhliadhain ar bun.  Annsin</span>
<lb n="33"/><span>cuireadh feis ar bun san tír san mbliadhain 1617 agus</span>
<lb n="34"/><span>cuireadh an ridire Parsons mar uachdarán uirri.</span>
<lb n="35"/><span>Níorbh le leas a dhéanamh a cuireadh ar bun í, acht le</span>
<lb n="36"/><span>easbhaidh nó marach a fhagháil ar na tiodlaibh seilbhe a</span>
<lb n="37"/><span>bhí ag lucht na talmhan ar a ngabháltaisíbh.  Budh gheárr</span></p>
</div>
<pb n="2"/>
<div><lb n="38"/><p><span>ar an bhfeis fiadhnaise a bhaint amach le n-ar</span>
<lb n="39"/><span>dheimhnigheadar go mbudh leis an righ ó cheart leath-</span>
<lb n="40"/><span>mhilliún acra do thalamh chúigidh Uladh.</span></p>
<lb n="41"/>
<lb n="42"/><p><span>Ar fhágháil bháis do'n Rígh tháinig Cormac 'na dhiaidh</span>
<lb n="43"/><span>sa gcoróin agus bhí seisean go síorruidhe ar easbhaidh</span>
<lb n="44"/><span>airgid.  B'iomdha gealladh maith a thug sé uaidh acht na</span>
<lb n="45"/><span>Gaedhil a thabhairt réir mhaith airgid dó.  Gheall sé go</span>
<lb n="46"/><span>mbeadh cead ag na Caitliocaighibh an dligheadh a phlé</span>
<lb n="47"/><span>san gcúirt agus nach gcuirfidhe éileamh ar fhear ar bith</span>
<lb n="48"/><span>a mbeadh a chuid talmhan 'na sheilbh féin nó i seilbh a</span>
<lb n="49"/><span>shinnsear le trí fichid bliadhain.  Mealladh na Gaedhil.</span>
<lb n="50"/><span>D'íocadar gála de'n airgead, acht níor thúisge sin</span>
<lb n="51"/><span>déanta aca ná cuireadh an dligheadh níos déine ná</span>
<lb n="52"/><span>riamh ar na sagartaibh agus ar na Caitliocaighibh nach</span>
<lb n="53"/><span>rachadh go dtí teampall na nGall.  Sin a raibh aca de</span>
<lb n="54"/><span>bhárr a gcáirdis leis an rígh sanntach so.  Ba hí sin</span>
<lb n="55"/><span>an bhliadhain 1628.  Cúig bhliadhna 'na dhiaidh sin cuireadh</span>
<lb n="56"/><span>anall Stafford mar fhear ionaid le n-a chur 'na luighe</span>
<lb n="57"/><span>orra go raibh faoi'n rígh a ghealltamais a chóimhlíonadh.</span>
<lb n="58"/><span>Thugadar tuilleadh airgid dó — an rud a bhí uaidh — agus</span>
<lb n="59"/><span>annsin lasg leis go Connachtaibh le iarracht a thabhairt</span>
<lb n="60"/><span>ar an gcúigeadh sin a bhaint amach.  Bhí sé ag gabháil</span>
<lb n="61"/><span>do na coisdíbh nó gur leigeadar orra go mbudh leis</span>
<lb n="62"/><span>an rígh Conndae Rosa Comáin, Sligeach agus Muigheó.</span>
<lb n="63"/><span>Sheas Gaillimh i n-a aghaidh.  Mar gheall ar a mí-ghéilleadh</span>
<lb n="64"/><span>crochann sé leis lucht Choisde na Gaillimhe.  Chuir i</span>
<lb n="65"/><span>bpríosún i mbaile na Gaillimhe iad.  Chuir cáin 4,000</span>
<lb n="66"/><span>púnt an fear orra agus sa deireadh b'éigin dóibh-san</span>
<lb n="67"/><span>Gaillimh a thabhairt suas mar an gcéadna.</span></p>
<lb n="68"/>
<lb n="69"/><p><span>Bhí fios go gcaithfeadh an cogadh a theacht am eicínt</span>
<lb n="70"/><span>mar gheall ar an éagcóir a bhí ar bun agus thosuigh an</span>
<lb n="71"/><span>cogadh san mbliadhain 1641.  Chaith sé aon bhliadhain</span>
<lb n="72"/><span>déag ar siubhal agus sa deireadh budh ag an nGall a</span>
<lb n="73"/><span>bhí an bhuaidh.  Tugadh cath iongantach ag Beinn Bhuirb</span>
<lb n="74"/><span>i dTír Eoghain sa mbliadhain 1646.  Budh é Eoghan</span>
<lb n="75"/><span>Ruadh Ó Néill a tháinig anall ó'n Spáinn i n-aon</span>
<lb n="76"/><span>turas a bhí mar uachtarán ar na Gaedhealaibh san</span>
<lb n="77"/><span>gcogadh.  Budh chumhachtach an t-ár a rinneadar.</span>
<lb n="78"/><span>Mharbhuigheadar os cionn trí mile fear de'n námhaid</span></p>
</div>
<pb n="3"/>
<div><lb n="79"/><p><span>agus níor chaill sé féin acht deichneabhar is trí fichid</span>
<lb n="80"/><span>do mharbhuigheadh agus dhá chéad a loiteadh.  Dhá</span>
<lb n="81"/><span>n-éirigheadh leis na Gaedhealaibh a bheith ar aon intinn</span>
<lb n="82"/><span>an t-am so cé mar b'fheárr leis an gcogadh a chur ar</span>
<lb n="83"/><span>aghaidh, bheadh leó b'fhéidir, acht faríor, níor bh'fhéidir</span>
<lb n="84"/><span>leó réidhtiughadh le chéile agus i leabaidh a bheith go</span>
<lb n="85"/><span>dílis dúthrachtach dá chéile dóibh, ag fealladh agus ag</span>
<lb n="86"/><span>cliseadh ar a chéile seadh bhídís go minic.  Go mí-áthasach</span>
<lb n="87"/><span>do b'in é an t-am go díreach ar tháinig “Cromail an</span>
<lb n="88"/><span>áir” anall, agus le críoch a chur ar an mí-ádh b'in í</span>
<lb n="89"/><span>an bhliadhain ar cailleadh Eoghan Ruadh sa Samhain 1649,</span>
<lb n="90"/><span>an t-aon fhear a mb'fhéidir leis a cheannsughadh agus a</span>
<lb n="91"/><span>smachtughadh.</span></p>
<lb n="92"/>
<lb n="93"/><p><span>II.</span>
<lb n="94"/><span>“Cromail na mallacht”; mar creachadh agus crádhadh</span>
<lb n="95"/><span>na Gaedhil le n-a linn; mar dhíbir sé na Cait-</span>
<lb n="96"/><span>liocaigh thar lear agus go Connachtaibh.</span></p>
<lb n="97"/>
<lb n="98"/><p><span>Chualamar go léir trácht ar “mhallacht Chromail.”</span>
<lb n="99"/><span>Ní hiongnadh an droch-mheas a bheith ag na Gaedhealaibh</span>
<lb n="100"/><span>ar a ainm.  Ní raibh ann acht dearg-bhitheamhnach.  Leig</span>
<lb n="101"/><span>sé air féin gur ag múnadh ciúinis agus críostamhlachta</span>
<lb n="102"/><span>do na Gaedhealaibh a bhí sé nuair a bhí sé ag tabhairt</span>
<lb n="103"/><span>gach sgiúirse agus pionnóis dá ghéire dhóibh.  Ní raibh</span>
<lb n="104"/><span>uaidh ar theacht dó acht deireadh a chur leis na</span>
<lb n="105"/><span>Gaedhealaibh.  Díoladh na mílte páisdí mar sglábhaidhthibh</span>
<lb n="106"/><span>le ceannachóiríbh as na hIndiachaibh Thiar, an áit a raibh</span>
<lb n="107"/><span>bás ó'n teas agus ó'n sglábhaidheacht i ndán dóibh go</span>
<lb n="108"/><span>luath.  Tughadh ordughadh do gach duine nach raibh sásta</span>
<lb n="109"/><span>imtheacht leis as an tír glanadh leis thar an t-Sionainn</span>
<lb n="110"/><span>ar chroiceann a chluas nó go mbeadh a cheann le</span>
<lb n="111"/><span>cailleadh aige dá bhfághthaoi greim air tar éis an oiread</span>
<lb n="112"/><span>so laethannta.  Deirtear 'sna cúnntais Ghaedhealacha</span>
<lb n="113"/><span>gur tugadh gan bhuidheachas sé mhíle buachaillí agus gur</span>
<lb n="114"/><span>cuireadh iad thar fairrge anonn ar na hIndiachaibh.</span>
<lb n="115"/><span>Meastar gur díbrigheadh ar fad tuairim céad míle</span></p>
</div>
<pb n="4"/>
<div><lb n="116"/><p><span>duine as an tír.  Sgaipeadh saighdiúirí ar fud na tíre</span>
<lb n="117"/><span>le na malraigh a bhaint amach agus a chrochadh leó le</span>
<lb n="118"/><span>láimh láidir.  Nár bh'iomdha máthair bhocht a raibh a</span>
<lb n="119"/><span>croidhe briste brúighthe agus athair geanamhail a bhí go</span>
<lb n="120"/><span>dólásach ag sgaradh le n-a leanbh múirneach nach mbeadh</span>
<lb n="121"/><span>le feiceáil aca arís go deó na ndeór!  Nár bh'iomdha</span>
<lb n="122"/><span>deór a shileadar, nár bh'iomdha trom-osnadh ó chroidhe</span>
<lb n="123"/><span>a leigeadar agus nár bh' úr-ghlas mar bhí cuimhne a</span>
<lb n="124"/><span>leinbh mhúirnigh 'na gcroidhthibh go ndeachadar faoi'n</span>
<lb n="125"/><span>bhfód!</span></p>
<lb n="126"/>
<lb n="127"/><p><span>Cuireadh fógra amach go mbeadh an ceann le cailleadh</span>
<lb n="128"/><span>ag gach sagart nach mbeadh glanta as an tír ar fad</span>
<lb n="129"/><span>i gcionn fiche lá; sagart ar bith a bhfuighfidhe greim</span>
<lb n="130"/><span>air tar a éis sin bhí an ceann le baint de agus gach</span>
<lb n="131"/><span>uile dhroch-úsáid le fhagháil ar an gcolainn féin.  Bhí</span>
<lb n="132"/><span>gach duine a bhéarfadh fasgadh ná dídean do shagart le</span>
<lb n="133"/><span>cur chum báis agus bhí gach ar bhain leis le baint amach;</span>
<lb n="134"/><span>bhí droch-úsáid le tabhairt do gach duine a mbeadh fios</span>
<lb n="135"/><span>aige cá raibh sagart acht nach n-innseóchadh é agus</span>
<lb n="136"/><span>ceapadh cúig phúnt mar luach saothair d'aon duine a</span>
<lb n="137"/><span>bhéarfadh i láthair ceann sagairt.</span></p>
<lb n="138"/>
<lb n="139"/><p><span>D'imthigh na daoine go caointeach cráidhte agus</span>
<lb n="140"/><span>thugadar aghaidh ar Chonnachtaibh.  Bhí gáir agus glór</span>
<lb n="141"/><span>an chaointe le cloisint ar fud na hÉireann, na Gaedhil</span>
<lb n="142"/><span>ag imtheacht ó na tighthibh agus na talta a bhí le céadtaibh</span>
<lb n="143"/><span>bliadhain i seilbh a sinnsear le bheith feasta i seilbh a</span>
<lb n="144"/><span>gcreachadóra, an Sasanach.  Ceapadh Cúigeadh Chonnacht</span>
<lb n="145"/><span>dóibh mar áit chómhnuidhthe, ó thárla go raibh an fhairrge</span>
<lb n="146"/><span>agus an tSionainn beagnach thart thimcheall na háite</span>
<lb n="147"/><span>ar nós oileáin.  Do hosduigheadh do na Gaedhealaibh</span>
<lb n="148"/><span>gan a dhul níos goire ná cheithre mhíle do'n fhairrge ar</span>
<lb n="149"/><span>aon taobh agus gan a dhul isteach i n-aon bhaile nó go</span>
<lb n="150"/><span>gcuirfidhe chum báis iad.</span></p>
<lb n="151"/>
<lb n="152"/><p><span>D'imthigh na fir throda beagnach go léir as an tír</span>
<lb n="153"/><span>agus chuaidh go trom-chroidhtheach cráidhte do'n Eoraip.</span>
<lb n="154"/><span>B'fheárr leó an domhan mór a shiubhal agus a bheith i</span>
<lb n="155"/><span>ndíbirt ó na dtírín dúthchais ná bheith faoi chreachadh agus</span>
<lb n="156"/><span>faoi dhaorsacht innte.  Chuaidh deich míle i n-arm na</span>
<lb n="157"/><span>Spáinne agus cúig mhíle i n-arm na bPólach.  D'imthigh</span></p>
</div>
<pb n="5"/>
<div><lb n="158"/><p><span>ar fad 34,000 ar an mbealach so as an tír ó 1651 go</span>
<lb n="159"/><span>dtí 1664, agus ba bheag duine dhíobh a chas ar ais go lá</span>
<lb n="160"/><span>a bháis ar Éirinn.</span></p>
<lb n="161"/>
<lb n="162"/><p><span>Roinneadh amach an talamh agus mar nach raibh Gaill</span>
<lb n="163"/><span>a sáith aca le cur isteach i n-áit na nGaedheal tugadh</span>
<lb n="164"/><span>cuireadh do Phrotasdúinibh as an Tír-fó-Thuinn a theacht</span>
<lb n="165"/><span>agus cur fútha i n-Éirinn agus tháinig a lán Sasanach</span>
<lb n="166"/><span>as an Oileán Úr agus shocruigheadar i gCúigeadh</span>
<lb n="167"/><span>Mumhan.  Is léir nach raibh faoi na Sasanachaibh acht</span>
<lb n="168"/><span>Éire dhéanamh Sasanach in gach rud agus ar gach bealach.</span>
<lb n="169"/><span>Mar dubhras cheana, d'imthigh go leór dhíobh nár imthigh acht</span>
<lb n="170"/><span>a thug na sléibhte amach orra fhéin agus a tharraing go</span>
<lb n="171"/><span>minic 'na dhiaidh sin claidheamh ar son a dtíre agus</span>
<lb n="172"/><span>a gcreidimh.  “Tories” (.i. tóraidhthe) a tugadh orra</span>
<lb n="173"/><span>an t-am úd.  Níor chaith Cromail acht seal geárr san</span>
<lb n="174"/><span>tír, acht dá ghiorra é, b'iomdha gníomh cosgrach mí-</span>
<lb n="175"/><span>thrócaireach a rinne sé.  Mharbhuigh sé fir agus mná</span>
<lb n="176"/><span>agus páisdí chomh maith le chéile agus maidir le truagh</span>
<lb n="177"/><span>ná coinsias ní rabhadar ann.</span></p>
<lb n="178"/>
<lb n="179"/><p><span>III.</span></p>
<lb n="180"/>
<lb n="181"/><p><span>Mar d'éirigh na Sasanaigh i n-aghaidh Ríogh Séamus.</span>
<lb n="182"/><span>Mar chuidigh na Gaedhil leis i n-aghaidh Uillím.</span>
<lb n="183"/><span>Briseadh na Bóinne.  Cladhairigheacht Shéamuis.</span></p>
<lb n="184"/>
<lb n="185"/><p><span>Ar fhágháil bháis don Rígh Séarlus sa mbliadhain 1685</span>
<lb n="186"/><span>rinneadh rí dá dhearbhráthair Séamus.  Bhí Séamus 'na</span>
<lb n="187"/><span>Chaitliocach agus mar gheall air sin bhí na Protasdúin</span>
<lb n="188"/><span>i n-a aghaidh go dian.  Bhí faoi ó thús na Caitliocaigh a</span>
<lb n="189"/><span>shaoradh ó'n sgiúirse agus ó'n daorsacht a bhí orra le</span>
<lb n="190"/><span>fada.  B'in rud nach mbeadh aon ghlacadh leis i Sasana.</span>
<lb n="191"/><span>Ní bheadh aon rí i n-an' a sásughadh acht rí a bheadh ar</span>
<lb n="192"/><span>aon intinn leó féin.</span></p>
<lb n="193"/>
<lb n="194"/><p><span>Cé an t-iongnadh gur mhór é dóchas na gCaitliocach</span>
<lb n="195"/><span>as Rí Séamus, an fear a bhí geallta ar a dhícheall a</span></p>
</div>
<pb n="6"/>
<div><lb n="196"/><p><span>dhéanamh le n-a saoradh?  Bhí áthas agus aoibhneas ar</span>
<lb n="197"/><span>fud na tíre 'na measg.  Tosuigheadh arís ar altughadh</span>
<lb n="198"/><span>a thabhairt do Dhia os cómhair an Oireachtais.  D'imthigh</span>
<lb n="199"/><span>le na sagairt amach ar fud na tíre i lár an lae</span>
<lb n="200"/><span>ghléigil mar ghníodh i bhfad ó shoin.  Mar gheall air seo</span>
<lb n="201"/><span>d'éirigh mí-shástuigheacht mhór imeasg na bProtasdún i</span>
<lb n="202"/><span>Sasana agus i n-Éirinn agus bhíodar ar buile mar</span>
<lb n="203"/><span>gheall ar cháirdeas an ríogh leis na Caitliocaighibh.</span>
<lb n="204"/><span>Acht bhí súil aca go bhfuigheadh sé bás go luath gan aon</span>
<lb n="205"/><span>mhac a bheith aige le bheith 'na rígh 'na dhiaidh.  Acht</span>
<lb n="206"/><span>níor bh'amhlaidh a thárla, mar rugadh mac dó, agus</span>
<lb n="207"/><span>chuir sin na Sasanaigh ar buile ar fad.  Mar sin</span>
<lb n="208"/><span>d'éirigheadar mí-dhílis don Rígh agus chuir cogadh ar</span>
<lb n="209"/><span>bun i n-a aghaidh.  Chuireadar fios ar Lochlannaigh,</span>
<lb n="210"/><span>Danair agus Franncaigh a bhí i n-aghaidh na gCaitliocach</span>
<lb n="211"/><span>le cuidiughadh leó i n-a aghaidh.  Thairgeadar coróin</span>
<lb n="212"/><span>Shasana do fhlaith as an Tír-fó-Thuinn acht a theacht le</span>
<lb n="213"/><span>troid i n-aghaidh Shéamuis, a athair céile féin.</span></p>
<lb n="214"/>
<lb n="215"/><p><span>Tháinig sé anall sa mbliadhain 1688 le chabhlach láidir</span>
<lb n="216"/><span>agus cúig mhíle déag fear.  Theich Séamus do'n</span>
<lb n="217"/><span>Fhrainnc le faitchíos agus tháinig i dtír ann faoi</span>
<lb n="218"/><span>Nodlaig an bhliadhain sin.  D'imthigh an bhainríoghan agus</span>
<lb n="219"/><span>a mhac i ngan fhios sgathamh roimhe sin.</span></p>
<lb n="220"/>
<lb n="221"/><p><span>Mar dubhras cheana, bhí Éire go dílis ar thaobh</span>
<lb n="222"/><span>Shéamuis agus d'ullmhuigh le cuidiughadh leis, acht bhí</span>
<lb n="223"/><span>Sasana agus Alba go láidir i n-a aghaidh.  Bhí na Gaill</span>
<lb n="224"/><span>i n-Éirinnn, ar ndóigh, i n-a aghaidh freisin.  Thosuigh na</span>
<lb n="225"/><span>Caitliocaigh ag bailiughadh le chéile le troid ar a shon,</span>
<lb n="226"/><span>acht mar nach rabhadar oilte ar ghléas cogaidh le fada</span>
<lb n="227"/><span>ní raibh goir aca seasamh i gcogadh i n-aghaidh shaighdiúir</span>
<lb n="228"/><span>Uillím — an flaith thar lear — a bhí i gcómhnuidhe</span>
<lb n="229"/><span>cleachtach ó n-a n-óige ar chogadh agus gach ar bhain dó.</span>
<lb n="230"/><span>Ó aimsir Chromail ní raibh (mar tá fhios againn) cead</span>
<lb n="231"/><span>ag aon Chaitliocach gléas troda a bheith 'na sheilbh.</span>
<lb n="232"/><span>Chuir na Protasdúin sgéala amach gur le iad féin a</span>
<lb n="233"/><span>dhúnmharbhadh a bhí na Caitliocaigh ag ullmhughadh i n-ionad</span>
<lb n="234"/><span>cuidiughadh le Séamus.</span></p>
<lb n="235"/>
<lb n="236"/><p><span>Budh é Riostárd Talbóid, Iarla Thíre Conaill, a bhí</span>
<lb n="237"/><span>ag oibriughadh mar thaoiseach ar son Shéamuis i n-Éirinn.</span></p>
</div>
<pb n="7"/>
<div><lb n="238"/><p><span>Bhí sé ag gabháil don Rígh go deó gur chuir sé faoi</span>
<lb n="239"/><span>ndeara dhó a theacht anall go hÉirinn leis an tír sin</span>
<lb n="240"/><span>a chongbháil 'na sheilbh, dá mbadh rud é go gcaillfeadh</span>
<lb n="241"/><span>sé Sasana.  Tháinig sé anall le os cionn míle saighdiúr</span>
<lb n="242"/><span>san Márta.  Fearadh na mílte fáilte roimhe ar feadh an</span>
<lb n="243"/><span>bhealaigh ó Cheann Sáile go Baile Átha Cliath.</span></p>
<lb n="244"/>
<lb n="245"/><p><span>Budh é an rud budh mheasa de'n sgéal anois nach</span>
<lb n="246"/><span>raibh na hairm ag na Gaedhealaibh i gcómhair na troda</span>
<lb n="247"/><span>mar theastuigh.  Bhí gach rud ag na Protasdúin, mar</span>
<lb n="248"/><span>le leath-chéad bliadhain bhí cead aca do réir dlíghidh</span>
<lb n="249"/><span>airm a dhéanamh, rud nach raibh ag na Caitliocaighibh.</span></p>
<lb n="250"/>
<lb n="251"/><p><span>Tháinig arm láidir anall go hÉirinn le deich mhíle</span>
<lb n="252"/><span>fear agus tháinig i dtír ag Beannchar i gConndae an</span>
<lb n="253"/><span>Dúin an dara lá déag de Lughnasadh, 1689.  Budh é</span>
<lb n="254"/><span>an Diúca Schomberg a bhí 'na thaoiseach orra.  Sa</span>
<lb n="255"/><span>samhradh a bhí chugat shocruigh Uilliam tosughadh ar an</span>
<lb n="256"/><span>gcogadh i gceart.  Budh é féin an t-árd-thaoiseach ar</span>
<lb n="257"/><span>an arm.  Shocruigh sé i mBéal Feirste agus chomh maith</span>
<lb n="258"/><span>le dhá fhichead míle fear aige.  Ar chloisint do Shéamas</span>
<lb n="259"/><span>go raibh sé ag teacht, d'imthigh leis i n-a aghaidh le cúig</span>
<lb n="260"/><span>mhíle déag fear.  Shocruigh sé féin agus a chuid fear</span>
<lb n="261"/><span>ag béal na Bóinne le Baile Átha Cliath agus Cúige</span>
<lb n="262"/><span>Laighean a choimeád, dá mb'fhéidir é.  Acht ní raibh aon</span>
<lb n="263"/><span>ghoir aige seasamh i n-aghaidh Uillím agus buaileadh é,</span>
<lb n="264"/><span>ar ndóigh, sa deireadh.</span></p>
<lb n="265"/>
<lb n="266"/><p><span>Bhí Séamus agus a chuid fear ar thaobh de'n abhainn</span>
<lb n="267"/><span>agus Uilliam ar an taobh eile.  Ní raibh ó Uilliam acht</span>
<lb n="268"/><span>é féin agus a chuid fear a bheith thar an abhainn aon</span>
<lb n="269"/><span>uair amháin agus bheadh leó, agus ní raibh ó Shéamus</span>
<lb n="270"/><span>acht gan a leigean treasna.  Budh é an rud budh</span>
<lb n="271"/><span>mheasa de'n sgéal ag Séamus nach raibh gunnaí móra</span>
<lb n="272"/><span>aige le hoibriughadh ar theacht treasna do'n námhaid,</span>
<lb n="273"/><span>agus os cionn leath-chéad dhíobh aca-san.</span></p>
<lb n="274"/>
<lb n="275"/><p><span>Le gealadh an lae ar maidin Dia Máirt an chéad</span>
<lb n="276"/><span>lá de Iúl, 1690, bhí gach rud ullmhuighthe amach i</span>
<lb n="277"/><span>gcómhair an chatha uathbhásaigh iongantaigh a bhí le tabhairt</span>
<lb n="278"/><span>eatorra.  Budh é an “glas” a bhí i n-áirde ag arm</span>
<lb n="279"/><span>Uillím agus an “geal” ag arm Shéamuis.  Chuir</span>
<lb n="280"/><span>Uilliam deich míle fear faoi cheannas na dtaoiseach</span></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="281"/><p><span>Dubhghlas agus Schomberg le seilbh a fhagháil ar an</span>
<lb n="282"/><span>droichead ag Slánaighe agus tar a éis sin le dul</span>
<lb n="283"/><span>treasna na habhann.  Bhí ceaptha aige do'n arm capall</span>
<lb n="284"/><span>an abhainn a threasnughadh ag Ros na Ríogh le tabhairt</span>
<lb n="285"/><span>faoi arm Shéamuis ar an taobh eile.  Bhí an ridire Niall</span>
<lb n="286"/><span>Ó Néill rómpa ag Séamus agus thug cath dóibh ar</span>
<lb n="287"/><span>feadh uaire an chluig, acht loiteadh go marbhthach é féin</span>
<lb n="288"/><span>agus d'éirigh leó a dhul treasna, acht níor thúisge</span>
<lb n="289"/><span>treasna iad ná tháinig buidhean ó Shéamus faoi cheannas</span>
<lb n="290"/><span>Langan.  Shocruigheadar ar thaobh cnuic agus bograch</span>
<lb n="291"/><span>idir iad féin agus an námhaid.  Mar sin níor leig</span>
<lb n="292"/><span>faitchíos do'n námhaid tabhairt fútha dá mhéid dá raibh</span>
<lb n="293"/><span>aca ann, agus chuireadar fios ar thuilleadh cabhrach a</span>
<lb n="294"/><span>tháinig chuca gan mhoill.</span></p>
<lb n="295"/>
<lb n="296"/><p><span>Ar fhagháil sgéala do Schomberg (an t-athair) go</span>
<lb n="297"/><span>raibh an t-achrann ar bun idir na Gaedhealaibh agus</span>
<lb n="298"/><span>buidhean Dhubhghlaise agus a mhic, d'orduigh sé dá chuid</span>
<lb n="299"/><span>fear féin a dhul treasna ag an Seandroichead.  Mar</span>
<lb n="300"/><span>sin thosuigh orra agus anonn leó agus leath-chéad</span>
<lb n="301"/><span>gunna mór aca ag síor-chaitheamh leis na Gaedhealaibh</span>
<lb n="302"/><span>agus dá gcosaint féin.  D'éirigh leó an bealach a</span>
<lb n="303"/><span>dhéanamh réidh go leór — deich míle de na fearaibh troda</span>
<lb n="304"/><span>a b'fheárr a b'fhéidir fhagháil, b'fhéidir, an t-am sin</span>
<lb n="305"/><span>san Eoraip.  Thug na Gaedhil a dó nó a trí d'iarrachtaíbh</span>
<lb n="306"/><span>ar a gcur ar gcúl acht chinn orra.  Ní raibh aon ghoir</span>
<lb n="307"/><span>aca ar na fearaibh troda oilte cleachtacha a bhí 'na</span>
<lb n="308"/><span>n-aghaidh.  Acht budh ghairid go dtug Hamilton agus</span>
<lb n="309"/><span>arm capall na nGaedheal ionnsuighe fútha.  Ruaig ar</span>
<lb n="310"/><span>ais dhá bhuidhin, rinne sladadh mór agus mharbhuigh</span>
<lb n="311"/><span>Calimote, árd-thaoiseach chinn de na buidheantaibh.</span></p>
<lb n="312"/>
<lb n="313"/><p><span>Ar fheicsint do Schomberg an t-ár a bhí 'ghá dhéanamh</span>
<lb n="314"/><span>ag an arm capall agus ar chloisint dó go raibh</span>
<lb n="315"/><span>Calimote marbh, d'imthigh go fíochmhar árd-mhisneamhail</span>
<lb n="316"/><span>chum na nGaedheal.  D'fhuagair orra so dá arm a bhí</span>
<lb n="317"/><span>ag rith le na n-anamnachaibh seasamh acht níor bhaileach</span>
<lb n="318"/><span>an chómhairle tugtha aige ná sgubadh an ceann de le</span>
<lb n="319"/><span>buille agus urchar i n-aoinfheacht ó'n taoiseach Thíre</span>
<lb n="320"/><span>Chonaill a tháinig le n-a arm capall go tobann.</span></p>
<lb n="321"/>
<lb n="322"/><p><span>Bhí Uilliam ag feitheamh go neamhfhoighdeach le sgéala</span></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="323"/><p><span>cé mar d'éirigh le Schomberg.  Ar chloisint dó cé</span>
<lb n="324"/><span>mar thárla d'fhuagair dá chuid fear (5,000) a</span>
<lb n="325"/><span>leanamhaint.  Lean, agus budh gheárr orra a dhul treasna</span>
<lb n="326"/><span>na habhann.  Ar an bpointe 's a bhfuair sé thall é</span>
<lb n="327"/><span>féin rith agus d'ionnsuigh na Gaedhil.  Bhí sé féin agus</span>
<lb n="328"/><span>na Gaedhil ag déanamh ar a chéile i n-aoinfheacht acht</span>
<lb n="329"/><span>budh gheárr go raibh sé 'na ghlaodhach ag na Gaedhil mar</span>
<lb n="330"/><span>gur bhaineadar tuairt as an námhaid agus go dtugadar</span>
<lb n="331"/><span>ruagadh dóibh arís.  Tháinig an námhaid le chéile an dara</span>
<lb n="332"/><span>huair agus thug iarracht eile gan mhaith.  An tríomhadh</span>
<lb n="333"/><span>huair agus thug Uilliam a chuid fear 'na chéile.  Thug</span>
<lb n="334"/><span>iarracht láidir dhána eile, acht cuireadh ar gcúl é féin</span>
<lb n="335"/><span>agus a chuid fear arís.  Lean na Gaedhil 'na ndiaidh</span>
<lb n="336"/><span>agus dhearmad aon bhealach amháin a chongbháil 'na seilbh,</span>
<lb n="337"/><span>agus ar theacht ar ais dóibh bhí tuilleadh de'n námhaid</span>
<lb n="338"/><span>rómpa ar gach taobh 'san mbealach so, ag sgaoileadh</span>
<lb n="339"/><span>fútha nó gur cuireadh rith is ruaigeadh ar na Gaedhealaibh</span>
<lb n="340"/><span>thréana, acht b'fhada uatha an mhuinghin a chailleadh fós.</span></p>
<lb n="341"/>
<lb n="342"/><p><span>Budh é seo an t-am ar chaill Séamus an misneach</span>
<lb n="343"/><span>agus ar lasg leis le n-a anam a shábháil go Baile Átha</span>
<lb n="344"/><span>Cliath.  Chroch leis an Sáirséalach tréan, an taoiseach,</span>
<lb n="345"/><span>agus a bhuidhean le n-a chumhdach ar an mbealach.</span>
<lb n="346"/><span>Caithfear a rádh gur mhór í fearg an tSáirséalaigh mar</span>
<lb n="347"/><span>gheall air seo.  Tháinig Séamus go Baile Átha Cliath</span>
<lb n="348"/><span>tráthnóna an lae sin.  Chomhairligh sé gan aon troid a</span>
<lb n="349"/><span>chongbháil ar bun ní b'fhuide acht socrughadh a dhéanamh.</span>
<lb n="350"/><span>Ghluais leis go Cill Mhantáin ar maidin lá'r n-a mhárach,</span>
<lb n="351"/><span>as sin go Ceann Sáile agus thug an Fhrainc anonn air</span>
<lb n="352"/><span>féin — áit a shroich sé an ficheadh lá de Iúl:</span></p>
<lb n="353"/>
<lb n="354"/><p><span>Cé go ndeachaidh arm Uillím thar an mBóinn, budh</span>
<lb n="355"/><span>bheag eile de ghnóthachtáil a rinneadar an lá úd.</span>
<lb n="356"/><span>Chaill sé féin beagnach an oiread daoine 'sa gcath le</span>
<lb n="357"/><span>Séamus a chlis chomh dona agus chomh cladhaireamhail ar</span>
<lb n="358"/><span>a chuid fear sa deireadh.</span></p>
<lb n="359"/>
<lb n="360"/><p><span>Ar theacht do na Gaedhealaibh go Baile Átha Cliath</span>
<lb n="361"/><span>fuaireadar sgéala go raibh Séamus imthighthe agus</span>
<lb n="362"/><span>annsin 'seadh thuigeadar i gceart cé an cladhaire a</span>
<lb n="363"/><span>bhí 'san té a rabhadar chomh dílis ag troid ar a shon.</span>
<lb n="364"/><span>Acht imthighthe nó gan a bheith imthighthe dhó bhí orra anois</span></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="365"/><p><span>troid ar son a dtíre agus b'in é a shocruigheadar a</span>
<lb n="366"/><span>dhéanamh.  Mar sin gluaiseann leó go Luimneach agus</span>
<lb n="367"/><span>go Béal Átha Luain.  Bhí deagh-Ghaedheal cródha os cionn</span>
<lb n="368"/><span>Bhéil Átha Luain an t-am so dar bh'ainm Riostárd</span>
<lb n="369"/><span>De Grás.  Chuir Uilliam dhá mhíle déag fear le seilbh</span>
<lb n="370"/><span>an bhaile a ghabháil agus Dubhghlas mar thaoiseach orra.</span>
<lb n="371"/><span>Bhí Béal Átha Luain an t-am so 'na dhá bhaile, leath dhe</span>
<lb n="372"/><span>ar an taobh thiar de'n abhainn ar a dtugtaoi “An</span>
<lb n="373"/><span>Baile Gaedhealach” agus an leath eile ar an taobh</span>
<lb n="374"/><span>thoir ar a dtugtaoi “An Baile Gallda.”  Ar thaobh</span>
<lb n="375"/><span>na nGaedheal 'seadh bhí an sean-chaisleán agus na</span>
<lb n="376"/><span>gunnaí.  Dhóigh agus leag De Grás “An Baile</span>
<lb n="377"/><span>Gallda” go talamh, bhris sé an droichead agus chuir</span>
<lb n="378"/><span>gach rud ar a thaobh féin i ndeagh-threó le troid a</span>
<lb n="379"/><span>thabhairt uaidh do na Sasanaighibh a bhí ag déanamh air ó</span>
<lb n="380"/><span>Bhaile Átha Cliath.  An seachtmhadh lá déag tháinig</span>
<lb n="381"/><span>Dubhghlas go Béal Átha Luain.  D'iarr an baile a</span>
<lb n="382"/><span>thabhairt suas dó féin, acht gealladh troid a thabhairt</span>
<lb n="383"/><span>dó 'na leabaidh.  Chaitheadar seachtmhain ag sgaoileadh</span>
<lb n="384"/><span>urchar le chéile agus annsin chualaidh Dubhghlas go raibh</span>
<lb n="385"/><span>an Sáirséalach ag teacht air ó Luimneach.  Chaill a</span>
<lb n="386"/><span>mhisneach agus imthigheann leis féin agus a dheich mhíle</span>
<lb n="387"/><span>fear ó Bhéal Átha Luain.</span></p>
<lb n="388"/>
<lb n="389"/><p><span>IV.</span></p>
<lb n="390"/>
<lb n="391"/><p><span>An troid ag Luimneach agus Béal Átha Luain.  An</span>
<lb n="392"/><span>Sáirséalach.</span></p>
<lb n="393"/>
<lb n="394"/><p><span>Ghluais Uilliam leis le Luimneach a bhaint amach agus</span>
<lb n="395"/><span>ocht míle fichead fear aige.  Tháinig Dubhghlas faitchioch</span>
<lb n="396"/><span>freisin le n-a dheich míle fear féin le cuidiughadh leis.</span>
<lb n="397"/><span>Ní raibh de na Gaedhealaibh 'san mbaile acht tuairim</span>
<lb n="398"/><span>deich míle agus bhí ceithre mhíle eile taobh thall de'n</span>
<lb n="399"/><span>abhainn i gConndae an Chláir.  D'iarr Uilliam ar theacht</span>
<lb n="400"/><span>dó an baile a thabhairt suas dó, acht ní raibh maith dhó</span>
<lb n="401"/><span>ann.  Bhí rún ag an Sáirséalach troid a thabhairt dó.</span>
<lb n="402"/><span>Cheap Tír Chonaill, Lauzan, agus tuilleadh nach mbeadh</span></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="403"/><p><span>goir aca an baile a chosaint agus d'imthigh leó le</span>
<lb n="404"/><span>gach ar fhéadadar de bhiadh agus d'arm go Gaillimh.</span>
<lb n="405"/><span>Acht cé gur mhór a chuaidh so orra níor bhain sé an</span>
<lb n="406"/><span>misneach asta so a d'fhan, agus thosuigh ar an gcathair</span>
<lb n="407"/><span>a chur faoi réir i gcómhair an chatha.  Budh é an</span>
<lb n="408"/><span>Frannchach De Boisseleau a bhí 'na thaoiseach ar an</span>
<lb n="409"/><span>mbaile agus an Sáirséalach os cionn an airm capall</span>
<lb n="410"/><span>ar thaobh Chonndae an Chláir de'n abhainn le gan an</span>
<lb n="411"/><span>námhaid a leigean treasna.  Chuidigh gach duine go</span>
<lb n="412"/><span>dtí amháin na mná agus na páisdí le De Boisseleau</span>
<lb n="413"/><span>leis an ullmhughadh i gcómhair na troda.  Thosuigh an</span>
<lb n="414"/><span>námhaid ag caitheamh na n-urchar isteach, acht ní raibh</span>
<lb n="415"/><span>aca acht malairt, agus i leabaidh a chéile bhí droch-bhail</span>
<lb n="416"/><span>dá chur ar na Sasanaighibh.  Acht níor cheap Uilliam</span>
<lb n="417"/><span>gur chall dó aon deifir a bheith air, mar go raibh arm,</span>
<lb n="418"/><span>biadh agus cabhair mhór ag teacht chuige ó Phortláirge</span>
<lb n="419"/><span>le n-a raibh súil aige an lá a bhí chugat.  Fuair an</span>
<lb n="420"/><span>Sáirséalach leide air seo agus níor leis do b'fhaillighe</span>
<lb n="421"/><span>é.  D'imthigh leis de shiubhal oidhche dorcha le cuid dá</span>
<lb n="422"/><span>chuid fear.  Bhí na námhaid socruighthe síos ar a</span>
<lb n="423"/><span>suaimhneas nuair a tháinig an Sáirséalach agus bhí an</span>
<lb n="424"/><span>t-arm go léir acht amháin an lucht faire 'na gcodladh.</span>
<lb n="425"/><span>D'airigh duine aca na daoine ag déanamh chuca acht le</span>
<lb n="426"/><span>iompódh do bhoise bhí an lucht faire dá leagadh agus</span>
<lb n="427"/><span>an t-ár tosuighthe.  Músgluigheadh go tobann na</span>
<lb n="428"/><span>saighdiúir, acht budh gheárr ar an Sáirséalach agus a</span>
<lb n="429"/><span>chuid fear ambasgadh agus a ruaigeadh.  Gabhadh na</span>
<lb n="430"/><span>hairm, an púdar, agus gach a raibh aca le haghaidh</span>
<lb n="431"/><span>Uillím.  Rinneadh aon chárnán mhór amháin dhíobh go</span>
<lb n="432"/><span>léir annsin, annsin cuireadh é trí lasadh nó nár fágadh</span>
<lb n="433"/><span>ann go léir acht aon mheall dóighte briste mí-úsáideach</span>
<lb n="434"/><span>amháin.  Ghluais leis an Sáirséalach ar ais.  Bhí fios ag</span>
<lb n="435"/><span>na Sasanaighibh go raibh an gníomh déanta agus bhí</span>
<lb n="436"/><span>'fhios aca nach raibh fear a dhéanta ann acht an t-aon</span>
<lb n="437"/><span>fhear amháin.  Cuireadh amach buidhean roimhe ar theacht</span>
<lb n="438"/><span>ar ais dó, le gan a leigean isteach go Luimneach,</span>
<lb n="439"/><span>acht dheamhan maith a bhí dhóibh ann.  Tháinig sé dá</span>
<lb n="440"/><span>mbuidheachas.  Bhí greann agus áthas agus aoibhneas</span>
<lb n="441"/><span>'sa mbaile roimhe.  Sgaoileadh urchair as na gunnaíbh</span></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="442"/><p><span>móra i n-onóir dó ar son an ghnímh iongantaigh a bhí</span>
<lb n="443"/><span>sé tar éis a dhéanamh, agus gan bhréig dob' iongantach</span>
<lb n="444"/><span>agus budh chliste an gníomh é.</span></p>
<lb n="445"/>
<lb n="446"/><p><span>Acht budh gheárr go raibh cabhair tagtha chuige Uilliam</span>
<lb n="447"/><span>an dara huair.  Tosuigheadh ag sgaoileadh na n-urchair</span>
<lb n="448"/><span>isteach ar fud an bhaile.  Budh mhian leis an Sáirséalach</span>
<lb n="449"/><span>na mná agus na páisdí a chur amach ar an gcúlráid</span>
<lb n="450"/><span>acht ní bheadh aon ghlacadh ag na mnáibh tréana leis.</span>
<lb n="451"/><span>Dubhradar go seasfaidís agus go dtroidfidís le taobh</span>
<lb n="452"/><span>a bhfear ar son a mbaile agus a dtíre dúthchais.  Agus</span>
<lb n="453"/><span>dob' é sin go díreach a rinneadar.  B'iongantach mar</span>
<lb n="454"/><span>bhí gach rud feistighthe amach agus faoi réir i Luimneach</span>
<lb n="455"/><span>ag na Gaedhil an lá úd.  Easbaidh bídh an rud budh</span>
<lb n="456"/><span>mheasa a bhí ag gabháil dóibh, acht nár bheag aca sin i</span>
<lb n="457"/><span>gcomórtas le saorsacht nó daorsacht a dtíre?</span>
<lb n="458"/><span>Tugadh cath dian.  'Sa deireadh d'éirigh leis na námhaid</span>
<lb n="459"/><span>a dhul thar bhallaíbh an bhaile mhóir, acht bhí claiseacha</span>
<lb n="460"/><span>geárrtha taobh istigh agus gunnaí móra socruighthe ar</span>
<lb n="461"/><span>gach taobh a rinne marbhughadh millteach orra.  Acht</span>
<lb n="462"/><span>níor chuir sin cosg leó agus phléasgadar 'sa deireadh</span>
<lb n="463"/><span>isteach ar fud an bhaile.  Ar chloisint go raibh an</span>
<lb n="464"/><span>námhaid 'sa mbaile d'éirigh muinnntir na cathrach le</span>
<lb n="465"/><span>gach cineál airm budh túisge aca gur chuireadar ruaig</span>
<lb n="466"/><span>agus díbirt orra ar ais.  Chaith troid ar bun ar feadh</span>
<lb n="467"/><span>trí huaire, agus 'sa deireadh nuair a bhí an námhaid</span>
<lb n="468"/><span>go docht 'na seasamh i n-aghaidh na nGaedheal agus iad</span>
<lb n="469"/><span>beagnach ruaigthe amach 'seadh le gunnaíbh a bhí faoi</span>
<lb n="470"/><span>thalamh i ngan-fhios ag an Gaedhil.  Cuireadh ósbuidéal</span>
<lb n="471"/><span>na námhad trí lasadh agus d'a mhéad dá raibh na</span>
<lb n="472"/><span>Gaedhil corruighthe ag an achrann 'na dhiaidh sin thugadar</span>
<lb n="473"/><span>aire agus fóirthin dóibh agus níor chaitheadar urchar go</span>
<lb n="474"/><span>ndeárnadar a mb'fhéidir leó leis an námhaid a shábháil.</span>
<lb n="475"/><span>Sin gníomh nach cóir go ndéanfaidhe dearmad air go</span>
<lb n="476"/><span>deó i stair na tíre.</span>
<lb n="477"/></p>
</div>
<pb n="13"/>
<div><lb n="478"/><p><span>V.</span></p>
<lb n="479"/>
<lb n="480"/><p><span>Mar sheas na Gaedhil ag Áth Luain.  Teacht St. Ruth.</span>
<lb n="481"/><span>Mar chaill na Gaedhil an baile.</span></p>
<lb n="482"/>
<lb n="483"/><p><span>Bhí Séamus ag gabháil do rígh na Fraince nó gur</span>
<lb n="484"/><span>chuir sé faoi dara dhó cabhlach a chur anall leis na</span>
<lb n="485"/><span>Francaigh a thabhairt ar ais.  Cuireadh anall an cabhlach,</span>
<lb n="486"/><span>agus tugadh ar ais ó Ghaillimh iad so a theich go dtí</span>
<lb n="487"/><span>an chathair sin as Luimneach.  Acht chuaidh Iarla Thíre</span>
<lb n="488"/><span>Chonaill do'n Fhrainc ag éileamh cabhrach, agus gealladh</span>
<lb n="489"/><span>sin dó.  Mar sin tháinig sé go haoibhneach ar ais leis</span>
<lb n="490"/><span>an déagh-sgéala.  Ar a hochtmhadh lá de Bhealtaine,</span>
<lb n="491"/><span>1691, tháinig cabhlach láidir isteach béal na Sionna</span>
<lb n="492"/><span>le airm, biadh, agus éadach, acht gan aon fhir troda.</span>
<lb n="493"/><span>San gcabhlach tháinig Francach tréan misneamhail</span>
<lb n="494"/><span>díograsach dar bh'ainm St. Ruth mar thaoiseach os</span>
<lb n="495"/><span>cionn an airm.  Ní móide gurbh' é leas na hÉireann</span>
<lb n="496"/><span>gur cuireadh é os cionn an tSáirséalaigh.  Níor bh'</span>
<lb n="497"/><span>iongnadh dá mbeadh an Sáirséalach beagán mí-shásta</span>
<lb n="498"/><span>agus eadmhar acht níor leig sé sin air féin.  Chuir sé</span>
<lb n="499"/><span>Éire agus a saorsacht os cionn gach uile nídh, agus ní</span>
<lb n="500"/><span>raibh uaidh acht cion fir a dhéanamh ar a son.</span></p>
<lb n="501"/>
<lb n="502"/><p><span>Ghluais le arm Uillím agus rinne ar Bhéal Átha Luain</span>
<lb n="503"/><span>faoi smacht na dtaoiseach Ginckle, Talmash agus</span>
<lb n="504"/><span>Mac Aodha.  Ar an mbealach casadh lucht conganta</span>
<lb n="505"/><span>orra agus shroicheadar go léir an baile an 19adh de</span>
<lb n="506"/><span>Bhealtaine.  Budh é an taoiseach Mac Gearailt a bhí</span>
<lb n="507"/><span>os cionn an bhaile an tráth so agus fuair sé ordughadh</span>
<lb n="508"/><span>ó St. Ruth an baile go léir a chosaint agus go</span>
<lb n="509"/><span>mbeadh sé féin chuige le cabhair ó Luimneach chomh luath</span>
<lb n="510"/><span>'s b'fhéidir leis é.  Throid Mac Gearailt agus a chuid</span>
<lb n="511"/><span>fear ag cosaint an bhaile ar feadh dhá oidhche agus dhá</span>
<lb n="512"/><span>lá gan sgur agus gan aige ó thús acht trí chéad go</span>
<lb n="513"/><span>leith i n-aghaidh os cionn cheithre mhíle de'n námhaid.</span>
<lb n="514"/><span>Bhí an námhaid ag gnóthachtáil sa deireadh, agus tháinig</span>
<lb n="515"/><span>isteach thar bhallaíbh na cathrach.  San troid a tugadh</span>
<lb n="516"/><span>eatorra ar a bheith ag déanamh isteach dóibh marbhuigheadh</span>
<lb n="517"/><span>dhá chéad de na Gaedhealaibh.  Bhí na Gaedhil dá</span>
<lb n="518"/><span>mbualadh.  Bhí an droichead ar a gcúl agus 'sé rud</span></p>
</div>
<pb n="14"/>
<div><lb n="519"/><p><span>a bhí uatha an droichead a leagan sul mar bheadh an</span>
<lb n="520"/><span>námhaid go dtí é.  Sheasadar go daingean láidir ag</span>
<lb n="521"/><span>ceann an droichid ullmhuighthe ar a n-anamnacha a</span>
<lb n="522"/><span>chailleadh sul leigfidís an námhaid thar an droichead.</span>
<lb n="523"/><span>Tráth a raibh siad-san ag troid bhí tuilleadh dá mbuidhin</span>
<lb n="524"/><span>go dúthrachtach ag oibriughadh ag briseadh agus ag</span>
<lb n="525"/><span>réabadh an droichid ar a gcúl.  Budh mhaith a bhí fhios</span>
<lb n="526"/><span>ag an námhaid cé rud a bhí ar siubhal, acht níor bh'fhéidir</span>
<lb n="527"/><span>leó na Gaedhil a chur as an mbealach.  Bhíodar chomh</span>
<lb n="528"/><span>daingean le carraigreachaibh 'na n-aghaidh.  Sa deireadh</span>
<lb n="529"/><span>thuit cuid de'n droichead.  Ar thuitim dó d'éirigh leis</span>
<lb n="530"/><span>na Gaedhealaibh go léir acht aon bhuidhean bheag amháin</span>
<lb n="531"/><span>a bheith ar an taobh slán de'n abhainn, acht tráth a raibh</span>
<lb n="532"/><span>an droichead tuitthe, fuair siad-san iad féin ar thaobh</span>
<lb n="533"/><span>na Sasanach de'n droichead agus gan goir aca acht</span>
<lb n="534"/><span>a gcáirde ar an taobh eile a shroichint.  Ní raibh</span>
<lb n="535"/><span>móiméad le cailleadh.  Bhí an námhaid go mí-thrócaireach</span>
<lb n="536"/><span>ag deanamh orra.  Ní dheárnadar acht iad féin a</span>
<lb n="537"/><span>chaitheamh síos san uisge.  Sgaoileadh na hurchair leó</span>
<lb n="538"/><span>acht shnámhadar isteach slán go dtí n-a gcáirde Gaedheal</span>
<lb n="539"/><span>ar an taobh eile.  Bhí “An Baile Gallda” anois i</span>
<lb n="540"/><span>seilbh na Sasanach acht bhí “An Baile Gaedhealach” fós</span>
<lb n="541"/><span>i seilbh na nGaedheal agus an droichead briste idir an</span>
<lb n="542"/><span>dá chuid de'n chathair.  Ar theacht do St. Ruth seo</span>
<lb n="543"/><span>mar bhí an sgéal.  D'ullmhuigh sé gach rud leis an</span>
<lb n="544"/><span>mBaile Gaedhealach a chosaint.  Seacht lá fada samhraidh</span>
<lb n="545"/><span>a chaith na Sasanaigh ag iarraidh an baile a bhaint amach.</span>
<lb n="546"/><span>Sa deireadh ní raibh acht na forracha 'na seasamh ag na</span>
<lb n="547"/><span>hurchair.  Le sgéal geárr a dhéanamh dhe d'éirigh leis</span>
<lb n="548"/><span>an námhaid saltracha a chur treasna os cionn na</span>
<lb n="549"/><span>habhann san áit a raibh an droichead briste, agus bhí</span>
<lb n="550"/><span>fhios ag na Gaedheal anois go mbainfidhe amach an baile</span>
<lb n="551"/><span>mara leagtaoi an droichead ádhmaid seo.</span></p>
<lb n="552"/>
<lb n="553"/><p><span>D'éirigh fear dar bh'ainm Custume amach agus</span>
<lb n="554"/><span>dubhairt leis an Gaedhealaibh:</span></p>
<lb n="555"/>
<lb n="556"/><p><span>“An bhfuil deichneabhar annso a d'fhulaingeochas bás</span>
<lb n="557"/><span>liom-sa ar son na hÉireann?”</span></p>
<lb n="558"/>
<lb n="559"/><p><span>“Tá!” arsa céad guth i n-éinfheacht.</span></p>
<lb n="560"/>
<lb n="561"/><p><span>“Má tá,” ar seisean, “caithfear an droichead</span>
<lb n="562"/><span>ádhmaid a leagan agus Béal Átha Luain a shábháil!”</span>
<lb n="563"/></p>
</div>
<pb n="15"/>
<div><lb n="564"/><p><span>Amach leó le tuaghanna, piocóideacha agus gach gléas</span>
<lb n="565"/><span>briste eile a b'fhéidir leó fhagháil acht bhíodar go léir</span>
<lb n="566"/><span>sínte mín marbh tollta le hurchair ó'n taobh eile de'n</span>
<lb n="567"/><span>abhainn sul mar bhí acht beágan de'n droichead briste</span>
<lb n="568"/><span>aca.</span></p>
<lb n="569"/>
<lb n="570"/><p><span>Amach le haon fhear déag eile ag briseadh agus ag</span>
<lb n="571"/><span>réabadh agus ag troid san am céadna.  Sgaoileadh</span>
<lb n="572"/><span>na hurchair, agus tráth ar sgaip an deatach bhí naonbhar</span>
<lb n="573"/><span>marbh, beirt beó, an droichead ádhmaid briste, agus</span>
<lb n="574"/><span>“An Baile Gaedhealach” sábháilte.  Tugadh iarracht</span>
<lb n="575"/><span>láidir eile ar an mbaile a bhaint amach acht buaileadh</span>
<lb n="576"/><span>an námhaid arís.</span></p>
<lb n="577"/>
<lb n="578"/><p><span>“Tá linn anois!” arsa St. Ruth, “iarracht eile</span>
<lb n="579"/><span>ní'l ionnta a thabhairt.  Tá an baile 'nar seilbh, agus</span>
<lb n="580"/><span>beidh siamsa agus greann againn anocht.”</span></p>
<lb n="581"/>
<lb n="582"/><p><span>Bhí droch-mhisneach mór ag gabháil do na Sasanaigh.</span>
<lb n="583"/><span>Ní raibh fios aca cé b'fheárr iarracht eile a thabhairt</span>
<lb n="584"/><span>nó gan a thabhairt.  Sa deireadh cheapadar — glic go</span>
<lb n="585"/><span>leór — nach raibh rud ar bith a b'fhearr a dhéanamh ná</span>
<lb n="586"/><span>iarracht a thabhairt an oidhche chéadna sin nuair a</span>
<lb n="587"/><span>mheasadar gan aon tsúil a bheith ag na Gaedhil leó.</span>
<lb n="588"/><span>B'in é go díreach a rinneadar.  Chuir an t-oifigeach a</span>
<lb n="589"/><span>bhí ag faire do na Gaedhil sgéala chuige St. Ruth</span>
<lb n="590"/><span>go raibh an námhaid ar tí iarracht a thabhairt agus ní</span>
<lb n="591"/><span>chreidfeadh sé é.  Bhí an Sáirséalach sa láthair.  D'iarr</span>
<lb n="592"/><span>sé ar St. Ruth ullmhughadh go beó agus dhul ar ais</span>
<lb n="593"/><span>'ó'n “Siamsa” acht ní raibh le fagháil aige acht ais-</span>
<lb n="594"/><span>fhreagra.</span></p>
<lb n="595"/>
<lb n="596"/><p><span>An fhad is bhí na Gaedhil mar so ag díosbóireacht</span>
<lb n="597"/><span>le chéile bhí na Sasanaigh ag teacht treasna, agus bhí</span>
<lb n="598"/><span>an baile bainte amach aca sul mar bhí na Gaedhil faoi</span>
<lb n="599"/><span>réir le n-a dtroid.  Thug an méid a d'fhan gan a bheith</span>
<lb n="600"/><span>ag an “Siamsa” troid uatha, acht ní raibh aon ghoir</span>
<lb n="601"/><span>aca ar an námhaid.  Imeasg na ndaoine a marbhuigheadh</span>
<lb n="602"/><span>bhí an sean-Ghaedheal cródha Riostárd De Grás a thuit</span>
<lb n="603"/><span>san troid i n-aois a dheich 'gus ceithre fichid.</span></p>
<lb n="604"/>
<lb n="605"/><p><span>Sin mar chaill na Gaedhil Béal Átha Luain leis an</span>
<lb n="606"/><span>neamhshuim tar éis é bheith 'na seilbh do bhuidheachas an</span>
<lb n="607"/><span>tSasanaigh.</span>
<lb n="608"/></p>
</div>
<pb n="16"/>
<div><lb n="609"/><p><span>VI.</span></p>
<lb n="610"/>
<lb n="611"/><p><span>Cath Eachdhroma.  Socrughadh Luimnighe, agus mar</span>
<lb n="612"/><span>briseadh é.  Teacht na bhFranncach.</span></p>
<lb n="613"/>
<lb n="614"/><p><span>Thar éis Béal Átha Luain a chailleadh ghluais le St.</span>
<lb n="615"/><span>Ruth go Béal Átha na Sluagh le Ginckle a throid a bhí</span>
<lb n="616"/><span>ag déanamh ar Ghaillimh a bhí i seilbh na nGaedheal.</span>
<lb n="617"/><span>Shocruigh sé an t-arm ag Eachdhruim i gcómhair an chatha</span>
<lb n="618"/><span>agus thasbáin gach socrughadh agus ullmhughadh dá</span>
<lb n="619"/><span>ndeárnaidh sé go mbudh cruinn fad-bhreathnuightheach</span>
<lb n="620"/><span>géar-inntleach lán-smaointeach an taoiseach é.  Acht cé</span>
<lb n="621"/><span>go raibh gach uile rud ullmhuighthe aige go hiongantach</span>
<lb n="622"/><span>níor innis sé d'aon duine cé mar bhí faoi an cath a</span>
<lb n="623"/><span>throid agus b'in é a chaill do na Gaedhil é.</span></p>
<lb n="624"/>
<lb n="625"/><p><span>Chuir sé i n-áit áirithe an Sáirséalach agus d'orduigh</span>
<lb n="626"/><span>dhó gan corrughadh as gan a chead féin agus níor innis</span>
<lb n="627"/><span>sé dhó acht an oiread le fear ar bith eile aon</span>
<lb n="628"/><span>tsocrughadh dá raibh déanta aige.  Tugadh an cath ar</span>
<lb n="629"/><span>maidin an dara lá déag de Iúl, 1691.  Bhí tuairim</span>
<lb n="630"/><span>cúig mhíle déag fear ag na Gaedhil agus idir 20,000</span>
<lb n="631"/><span>agus 25,000 ag na Sasanaigh.  Bhí na Gaedhil ag buadhadh</span>
<lb n="632"/><span>ó thús an chatha ag feabhas an tsocruighthe a bhí déanta</span>
<lb n="633"/><span>ag St. Ruth roimh ré.  Acht thárla dó nó trí de rudaíbh</span>
<lb n="634"/><span>mí-áthasacha do na Gaedhil mar sin féin.  Níor fheil na</span>
<lb n="635"/><span>hurchair a bhí ag na fearaibh troda a bhí ag cosaint an</span>
<lb n="636"/><span>chaisleáin ag Eachdhruim na gunnaí agus mar sin níor</span>
<lb n="637"/><span>bh'fhéidir leó aon bhacadh a bhaint as an námhaid a casadh</span>
<lb n="638"/><span>a dtaobh féin de pháirc an chatha, agus mealladh buidhean</span>
<lb n="639"/><span>eile as a n-áit féin a d'fhéadfadh a mbacadh.</span></p>
<lb n="640"/>
<lb n="641"/><p><span>Acht níor chuir sin aon droch-mhisneach ar St. Ruth,</span>
<lb n="642"/><span>mar bhí sé cinnte dearbhtha go n-éireóchadh leis go geal.</span>
<lb n="643"/><span>Budh shoiléir, dar leis, go gcaithfeadh an bhuadh a bheith</span>
<lb n="644"/><span>aige sa deireadh.  Amach leis ar an gcnoc go</span>
<lb n="645"/><span>mórdhálach ag fógairt go raibh an námhaid buailte</span>
<lb n="646"/><span>agus nach raibh anois acht a ruaigeadh rómpa go Baile</span>
<lb n="647"/><span>Átha Cliath.  “Anois,” ar seisean, “a chairde, tugtar</span>
<lb n="648"/><span>fútha é!”  Acht níor bhaileach na focla as a bhéal ná</span>
<lb n="649"/><span>cloiseadh an sgread chráidhte ó na Gaedhil.  Bhain</span>
<lb n="650"/><span>sgannradh do gach duine, agus ar fhéachaint thart ní</span></p>
</div>
<pb n="17"/>
<div><lb n="651"/><p><span>raibh le feiceáil acht colann St. Ruth — bhí an ceann</span>
<lb n="652"/><span>sguabtha dhe ag urchar ó ghunna Sasanaigh.</span></p>
<lb n="653"/>
<lb n="654"/><p><span>Níor bh'iongnadh na Gaedhil a bheith sgannruighthe agus</span>
<lb n="655"/><span>gur thosuigh ag sgaipeadh.  Ní raibh fios cé dhe a</span>
<lb n="656"/><span>ndéanfhaidhe taoiseach, bhí an Sáirséalach ar an taobh</span>
<lb n="657"/><span>eile de'n pháirc gan fios cé rud a thárla ná fios cé</span>
<lb n="658"/><span>na socruighthe a bhí déanta roimh ré ag an taoiseach.</span>
<lb n="659"/><span>Thug na Sasanaigh faoi deara go raibh rud éigin bun</span>
<lb n="660"/><span>os cionn agus ag cur mí-shuaimhnis ar na Gaedhil, agus</span>
<lb n="661"/><span>cé go rabhadar ar thob a bheith buailte cheapadar go</span>
<lb n="662"/><span>mb'fhearr mór-iarracht eile a thabhairt.  Thug agus</span>
<lb n="663"/><span>d'éirigh leó.  Throid go leór de na Gaedhil gan fhios</span>
<lb n="664"/><span>nach raibh St. Ruth ag troid 'na measg.  Chaith an</span>
<lb n="665"/><span>troid trí huaire ar siubhal tar éis St. Ruth a mharbhadh.</span>
<lb n="666"/><span>Acht cuireadh sgaipeadh agus ruaigeadh ar na Gaedhil.</span>
<lb n="667"/><span>Níor fágadh Éireannach ar tháinigtheas suas leis gan</span>
<lb n="668"/><span>marbhughadh.  Tá áit le feiceáil go dtí an lá tá indiu</span>
<lb n="669"/><span>ann a dtugtar “Gleann na Fola” mar ainm air,</span>
<lb n="670"/><span>mar gur marbhuigheadh ann dhá bhuidhin de na Gaedhil</span>
<lb n="671"/><span>de shiubhal na hoidhche.  B'éigean do'n tSáirséalach</span>
<lb n="672"/><span>teicheadh leis an arm capall nuair a thosuigh an ruaig.</span>
<lb n="673"/><span>Chaill na Sasanaigh 3,000 agus na Gaedhil 4,000 san</span>
<lb n="674"/><span>gcath.  Ní raibh trócaire le fagháil ag aon Éireannach</span>
<lb n="675"/><span>a dtiocfaidhe suas leis.  Na Gaedhil loitthe nár</span>
<lb n="676"/><span>dúnmharbhuigheadh fágadh iad le bás d'fhagháil ó'n bpéin</span>
<lb n="677"/><span>agus ó'n ocras.  Budh bheag duine aca a cuireadh</span>
<lb n="678"/><span>agus sa deireadh ní raibh acht na cnámha le fagháil</span>
<lb n="679"/><span>sgaipthe ar fud na háite.  Deirtear gur chaith madadh</span>
<lb n="680"/><span>ar feadh leath-bhliadhna ag cumhdach cuirp a mháighisteara</span>
<lb n="681"/><span>a marbhuigheadh sa gcath, agus ar feadh na haimsire sin</span>
<lb n="682"/><span>nár leig sé duine ná beithidheach i n-a aice.  Sa deireadh</span>
<lb n="683"/><span>bhí saighdiúr Sasanach ag gabháil an bhealaigh i ngar dó,</span>
<lb n="684"/><span>agus d'ionnnsuigh an madadh é, ag ceapadh go raibh sé</span>
<lb n="685"/><span>ag dul ag corrughadh cnámh a mháighisteara, acht chaith</span>
<lb n="686"/><span>an saighdiúr an madadh bocht dílis agus chuir críoch le</span>
<lb n="687"/><span>n-a chuid cúraim.</span></p>
<lb n="688"/>
<lb n="689"/><p><span>Ní móide go bhfuil sgéal eile i stair ar dtíre is</span>
<lb n="690"/><span>dólásaighe agus is cráidhte le léigheadh agus is mó</span>
<lb n="691"/><span>a chuirfeadh dólás ar chroidhe Éireannaigh ná cunntas an</span></p>
</div>
<pb n="18"/>
<div><lb n="692"/><p><span>dunmharbhuighthe a rinneadh ar na Gaedhil thréana ag</span>
<lb n="693"/><span>Eachdhruim sa mbliadhain 1691.  Budh é sin an cath mór</span>
<lb n="694"/><span>deireannach a tugadh ar bháintibh Fáil i n-aghaidh na</span>
<lb n="695"/><span>gCaitliocach agus na bProtasdún.  Thug Gaillimh</span>
<lb n="696"/><span>suas deich lá tar a éis sin, agus Sligeach mar an</span>
<lb n="697"/><span>gcéadna.  Ní raibh ag an Sáirséalach le déanamh anois</span>
<lb n="698"/><span>acht gach ar fhan aige a thabhairt leis go Luimneach.</span>
<lb n="699"/><span>Thug agus chaith ceithre seachtmhainí ag tabhairt troda</span>
<lb n="700"/><span>do Ginckle.  Ba mhaith a bhí fhios ag Ginckle nach</span>
<lb n="701"/><span>gclaonfadh na Gaedhil go bráth go gcinnfeadh orra.</span>
<lb n="702"/><span>Bhí fios aige go mbeadh sé cruaidh aige féin an chathair</span>
<lb n="703"/><span>a bhaint amach.  Bhí faitchíos air go mbuailfeadh</span>
<lb n="704"/><span>breóiteacht a arm agus freisin bhí sé ag éirighe gann</span>
<lb n="705"/><span>i mbiadh.  Mar sin ní raibh aige acht féachaint le</span>
<lb n="706"/><span>sochrughadh a dhéanamh leis an Sáirséalach.  Rinneadh</span>
<lb n="707"/><span>an socrughadh.  Gealladh saorsacht do na Caitliocaighibh.</span>
<lb n="708"/><span>Gealladh a gcuid talmhan dóibh agus tugadh cead do</span>
<lb n="709"/><span>na saighdiúir an chathair a fhágháil le bratacha i n-áirde</span>
<lb n="710"/><span>agus tugadh a roghain dóibh a dhul i n-arm na Sasanach</span>
<lb n="711"/><span>nó i n-arm ar bith budh mhaith leó i roinn na hEorpa</span>
<lb n="712"/><span>dá dtoil féin.  Ní raibh go leór leór de na saighdiúir</span>
<lb n="713"/><span>sásta ar chor ar bith cur suas de'n achrann ar an</span>
<lb n="714"/><span>mbealach so ná glacadh leis an socrughadh, agus budh</span>
<lb n="715"/><span>trom-chroidhtheach buadhartha brónach iad ar chloisint dóibh</span>
<lb n="716"/><span>go raibh an cath thart agus gan an tsaorsacht ar</span>
<lb n="717"/><span>fágháil.  B'iomdha duine a bhris a ghléas troda ar</span>
<lb n="718"/><span>fhagháil an sgéala dhó.</span></p>
<lb n="719"/>
<lb n="720"/><p><span>Rinneadh an socrughadh so an treas lá de mhí Dheiridh</span>
<lb n="721"/><span>Fóghmhair, 1691.  Tá cloch mhór 'na seasamh i Luimneach</span>
<lb n="722"/><span>fós le feicsint ag fearaibh Fáil.  Níor bhaileach a bhí</span>
<lb n="723"/><span>an socrughadh déanta ná tháinig cabhlach láidir le trí</span>
<lb n="724"/><span>mhíle saighdiúr agus airm le haghaidh deich míle isteach</span>
<lb n="725"/><span>béal an Sionna le cuidiughadh leis na Gaedhil.</span>
<lb n="726"/><span>Acht 'sé rud dubhairt an Sáirséalach nach bhféadfadh</span>
<lb n="727"/><span>sé a ghealladh a bhriseadh.  “Tá an socrughadh déanta</span>
<lb n="728"/><span>anois,” ar seisean, “agus tá an chabhair mall.  Dá</span>
<lb n="729"/><span>mbeadh céad míle Francach le cuidiughadh linn anois,</span>
<lb n="730"/><span>ó thárla go dtugamar ár ngealladh agus gur ghlacamar</span>
<lb n="731"/><span>leis an socrughadh, caithfimíd ar ngealladh a choimeád.”</span>
<lb n="732"/></p>
</div>
<pb n="19"/>
<div><lb n="733"/><p><span>D'orduigh sé dhóibh gan a theacht i dtír agus mar sin</span>
<lb n="734"/><span>níor éirigh an troid.  D'imthigh leis na saighdiúir</span>
<lb n="735"/><span>Gaedhealacha as Luimneach le dhul i n-airm eile, agus</span>
<lb n="736"/><span>le brígh na gcnámh a chur ag oibriughadh ar son tíortha</span>
<lb n="737"/><span>eile ó theip orra faríor! 'na dtír dúthchais féin.  Bhí</span>
<lb n="738"/><span>brat na bhFrancach ar taobh agus brat na Sasanach i</span>
<lb n="739"/><span>n-áirde ar an taobh eile, agus gan fios cé aca a</span>
<lb n="740"/><span>thoghfadh na saighdiúir.  I n-arm na Fraince 'seadh chuaidh</span>
<lb n="741"/><span>an Sáirséalach agus ceithre mhíle déag fear agus níor</span>
<lb n="742"/><span>ghreamuigh de na Sasanaigh acht aon mhíle amháin.  Tar</span>
<lb n="743"/><span>éis sgathaimh d'imthigh aon mhíle déag eile i ndiaidh an</span>
<lb n="744"/><span>tSáirséalaigh agus chuaidh don Fhrainc freisin.  Throid</span>
<lb n="745"/><span>na Gaedhil i n-arm na Fraince go dílis agus go</span>
<lb n="746"/><span>dúthrachtach agus bhí mór-mheas orra agus faitchíos</span>
<lb n="747"/><span>rómpa ar fud na hEorpa.  B'iad a b'fheárr sa</span>
<lb n="748"/><span>mbeárnain bhaoghail i gcómhnuidhe agus nuair a d'fhaighdís</span>
<lb n="749"/><span>an deis ní theipeadh orra an sásamh dearg a bhaint</span>
<lb n="750"/><span>amach de'n Sasanach le faobhar claidhimh ar pháirc an</span>
<lb n="751"/><span>chatha i gcéin.  Marbhuigheadh an Sáirséalach i bpáirc</span>
<lb n="752"/><span>an áir ag Landen an 29adh lá de Iúl, 1693.  Loiteadh</span>
<lb n="753"/><span>go marbhthach é.  Bhí a chuid fola ag teacht go tiugh</span>
<lb n="754"/><span>as an lot, agus sul shéaluigh sé thóig sé cuid dá chuid</span>
<lb n="755"/><span>fola 'na bhois agus dubhairt go brónach:  “Mo bhrón</span>
<lb n="756"/><span>go deó, nach ar son na hÉireann atáir ag silt!”</span>
<lb n="757"/><span>Sin focla nach ndearmadóchar choidhche, focla deiridh an</span>
<lb n="758"/><span>tSáirséalaigh.</span></p>
<lb n="759"/>
<lb n="760"/><p><span>VII.</span></p>
<lb n="761"/>
<lb n="762"/><p><span>Na dlighthe peannaideacha.  Ó'n am sin go haimsir</span>
<lb n="763"/><span>Ghrattan.  Mar ghnóthuigh sé.</span></p>
<lb n="764"/>
<lb n="765"/><p><span>Níor bh'fhada gur bhris na Sasanaigh gach uile ghealladh</span>
<lb n="766"/><span>dá dtugadar, agus i leabaidh ceart agus cóir a</span>
<lb n="767"/><span>thabhairt do na Caitliocaighibh cuireadh “na dlighthe</span>
<lb n="768"/><span>peannaideacha” ar bun 'na n-aghaidh.  Cuireadh dlighe</span>
<lb n="769"/><span>ar bun le nach mbeadh cead ag aon Chaitliocach a bheith</span>
<lb n="770"/><span>sa bhfeis, a bheith 'na dhligheadóir, 'na dhochtúir, ná 'na</span></p>
</div>
<pb n="20"/>
<div><lb n="771"/><p><span>shaighdiúr.  Ní raibh aon chead ag na Caitliocaighibh a</span>
<lb n="772"/><span>bheith ag múnadh ná dá múnadh i n-aon sgoil.  Mara</span>
<lb n="773"/><span>mbeidís sásta le múinteachas ó na Protasdúin, ní</span>
<lb n="774"/><span>bheadh dadadh eile le n-a múnadh.  Ruaigeadh sagairt</span>
<lb n="775"/><span>agus easbuig agus bhí an saoghal ní budh mheasa ag na</span>
<lb n="776"/><span>Chaitliocaighibh ná bhí i n-aimsir Chromail.</span></p>
<lb n="777"/>
<lb n="778"/><p><span>Chaith an dlighe seo ag creachadh, ag brúghadh agus ag</span>
<lb n="779"/><span>basgadh na nGaedheal go ceann leath-chéad bliadhain tar</span>
<lb n="780"/><span>éis Socrughadh Luimnigh a bhriseadh.  Níor bh'fhéidir leis</span>
<lb n="781"/><span>na Gaedhil dadadh a dhéanamh.  Ní raibh na taoisigh ann</span>
<lb n="782"/><span>leis na daoine a threórughadh.  Bhí fán agus sgaipeadh</span>
<lb n="783"/><span>ar na Caitliocaighibh.  Na sagairt agus na heasbuig</span>
<lb n="784"/><span>nár fhág an tír bhídis ag rádh an aifrinn i n-uaigneas</span>
<lb n="785"/><span>na sléibhte agus na ngleannta do na daoinibh.  Budh</span>
<lb n="786"/><span>mhinic a thagadh saighdiúir mhí-thrócaireacha an dlighidh orra</span>
<lb n="787"/><span>go tobann agus a mharbhuightí an sagart agus na daoine</span>
<lb n="788"/><span>ar a bheith ag tabhairt altuighthe dhóibh do Rígh Mór na</span>
<lb n="789"/><span>Glóire.</span></p>
<lb n="790"/>
<lb n="791"/><p><span>Bhíodh an fheis ar bun i mBaile Átha Cliath agus</span>
<lb n="792"/><span>chaithfeadh gach socrughadh a dhéantaoi san bhfeis a chur</span>
<lb n="793"/><span>anonn go Sasana le glacadh nó gan glacadh leis.  Bhí</span>
<lb n="794"/><span>sin amhlaidh ó chuir Poynings an fear ionaid a reacht</span>
<lb n="795"/><span>ar bun sa mbliadhain 1495 i n-aimsir an Seachtmhadh</span>
<lb n="796"/><span>Hannraoi.  Budh mhinic cuid de Chlannaibh Gaedhil san</span>
<lb n="797"/><span>bhfeis ag cur i n-aghaidh an dlighidh seo, mar an fhad 's</span>
<lb n="798"/><span>bheadh sé ar bun budh shoiléir nach mbeadh aon ghoir ag</span>
<lb n="799"/><span>na Gaedhil ar a gceart a fhagháil.</span></p>
<lb n="800"/>
<lb n="801"/><p><span>Cuireadh reacht ar bun i n-aghaidh an dlighidh seo ag</span>
<lb n="802"/><span>Cill Chainnigh sa mbliadhain 1642, acht chuir Cromail</span>
<lb n="803"/><span>deireadh leis, agus cé gur tugadh iarrachta beaga anois</span>
<lb n="804"/><span>is arís ar dheireadh a chur leis an droch-dhligheadh a bhí</span>
<lb n="805"/><span>ag cur d'fhiachaibh ar Fheis na hÉireann a socruighthe a</span>
<lb n="806"/><span>chur go Feis Shasana, níor éirigh leis na Gaedhil a</span>
<lb n="807"/><span>dhéanamh go haimsir Ghrattain sa mbliadhain 1782,</span>
<lb n="808"/><span>nuair a socruigheadh sa bhFeis i n-Éirinn gan aon</span>
<lb n="809"/><span>bhaint ar chor ar bith a bheith ag Feis Shasana le gnóthaíbh</span>
<lb n="810"/><span>na nGaedheal agus gan aon dualgas a bheith orra ó</span>
<lb n="811"/><span>sin amach Feis Shasana a cheadughadh i dtaobh aon</span>
<lb n="812"/><span>tsocruighthe a bhain le gnó na hÉireann.</span>
<lb n="813"/></p>
</div>
<pb n="21"/>
<div><lb n="814"/><p><span>Níor dheagh-fheis go deimhin a bhí ag Grattan, mar</span>
<lb n="815"/><span>b'é sin an fáth — bhí an fuath i gcroidhthibh go leór de</span>
<lb n="816"/><span>na ballaibh feise i n-aghaidh na gCaitliocach, agus ní</span>
<lb n="817"/><span>raibh cead ag aon Chaitliocach a bheith 'na bhall de'n</span>
<lb n="818"/><span>fheis ar chor ar bith.  Bhíodh suim mhór i dtaoibh ruda</span>
<lb n="819"/><span>ar bith a bhaineadh leis na Protasdúin, acht bhíodh go</span>
<lb n="820"/><span>leór dhíobh i n-aghaidh aon fheabhsuighthe ar son na</span>
<lb n="821"/><span>gCaitliocach.  Rud eile, bhí go leór Sasanach san</span>
<lb n="822"/><span>bhfeis, daoine budh mheasa, b'fhéidir, ná na seóiníní</span>
<lb n="823"/><span>atá ar an saoghal anois, agus bhídís seo i gcómhnuidhe</span>
<lb n="824"/><span>i gcómhnuidhe i n-aghaidh deagh-reachta Ghrattan a bhí 'na</span>
<lb n="825"/><span>thaoiseach san bhfeis ar thaobh na nGaedheal.</span></p>
<lb n="826"/>
<lb n="827"/><p><span>Le linn na haimsire seo 'seadh thug na Sasanaigh</span>
<lb n="828"/><span>faoi deara cé mar bhí déantúis Éireannacha ag basgadh</span>
<lb n="829"/><span>cuid dá ndéantúis féin.  Mar sin cuireadh dligheadh</span>
<lb n="830"/><span>ar bun le nach mbeadh cead eallach, im, bainne, cáise,</span>
<lb n="831"/><span>éadach ná déantúis na nGaedheal dá ndíol i Sasana.</span>
<lb n="832"/><span>Níor fágadh cead iasgaigh amháin ag aon Éireannach</span>
<lb n="833"/><span>ar thaobh na Sasanach de'n fhairrge.  Chuir sin buile</span>
<lb n="834"/><span>mhór ar na Protasdúin, mar b'iad ba mhó a raibh</span>
<lb n="835"/><span>déantúis i n-Éirinn aca, acht ó thárla so sul mar</span>
<lb n="836"/><span>cuireadh dligheadh Ghrattan i bhfeidhm níor bh'fhéidir leó</span>
<lb n="837"/><span>dadadh a dhéanamh i n-a aghaidh, agus mar sin thaobhuigh</span>
<lb n="838"/><span>a mbunáite le Grattan, agus chuidigh leis nó gur</span>
<lb n="839"/><span>socruigheadh an dligheadh ar ar tráchtadh, sa mbliadhain</span>
<lb n="840"/><span>1782, ag cur i n-aghaidh aon bhaint a bheith ag Feis</span>
<lb n="841"/><span>Shasana le socruighthe Fheise na hÉireann a athrughadh</span>
<lb n="842"/><span>nó a bhriseadh.</span></p>
<lb n="843"/>
<lb n="844"/><p><span>Bhí an cogadh mór ar siubhal sa mbliadhain 1779 idir</span>
<lb n="845"/><span>Meiriocá agus Sasana agus bhí an Fhrainc ag taobhughadh</span>
<lb n="846"/><span>le Meiriocá.  Bhí Sasana i gcruaidh-chás ag troid</span>
<lb n="847"/><span>Mheiriocá a chongbuigh a ceart féin gan bhuidheachas di</span>
<lb n="848"/><span>sa deireadh.  B'in é an t-am ar éirigh na Gaedhil go</span>
<lb n="849"/><span>láidir i n-aghaidh dlighidh na Sasanach ag baile agus</span>
<lb n="850"/><span>ag cur i n-aghaidh aon chead a bheith ag Feis Shasana a</span>
<lb n="851"/><span>ndlighthe agus a socruighthe a athrughadh.  Ba ghairid go</span>
<lb n="852"/><span>raibh buidheanta láidre ullmhuighthe i mBaile Átha Cliath</span>
<lb n="853"/><span>agus ar fud na hÉireann le troid ar son a gcirt.</span>
<lb n="854"/><span>B'in é a thug ar an Sasanach claonadh agus a gceart</span></p>
</div>
<pb n="22"/>
<div><lb n="855"/><p><span>a thabhairt dóibh, mar dubhras cheana sa mbliadhain 1782,</span>
<lb n="856"/><span>nuair a bhí sé i gcontabhairt chruaidh i mbaile 's i</span>
<lb n="857"/><span>gcéin.  Tuigimís mar sin nach go toilteanach a thug</span>
<lb n="858"/><span>an Sasanach uaidh, agus nach raibh faoi a bheith dílis</span>
<lb n="859"/><span>dá ghealladh ná dá shocrughadh anois acht an oiread le</span>
<lb n="860"/><span>riamh.</span></p>
<lb n="861"/>
<lb n="862"/><p><span>VIII.</span></p>
<lb n="863"/>
<lb n="864"/><p><span>Mar ghnóthuigheadh ar Ghrattan le cleasaidheacht na</span>
<lb n="865"/><span>Sasanach.  Cumann na nÉireannach Aontuighthe.</span>
<lb n="866"/><span>Éamonn Mac Gearailt agus Wolf Tone.  Mar</span>
<lb n="867"/><span>d'fhéach na Sasanaigh le droch-mhisneach a chur ar na</span>
<lb n="868"/><span>daoinibh i nÉirinn.</span></p>
<lb n="869"/>
<lb n="870"/><p><span>Ní raibh na Sasanaigh sásta le saorsacht na nGaedheal</span>
<lb n="871"/><span>agus d'oibrigh orra i nÉirinn leis an socrughadh a</span>
<lb n="872"/><span>athrughadh.  Chaith an fheis deich mbliadhna ar bun agus</span>
<lb n="873"/><span>ar feadh na haimsire sin chuaidh an tír ar aghaidh ní</span>
<lb n="874"/><span>b'fheárr ná chuaidh le bliadhanta móra fada, le</span>
<lb n="875"/><span>déantúis is eile.  Bhí sé i n-a fhaitchíos ar chuid de</span>
<lb n="876"/><span>na Gaedhil go mbriseadh na Sasanaigh na socruighthe</span>
<lb n="877"/><span>arís mar rinne go minic cheana, acht ní raibh aon</span>
<lb n="878"/><span>cheapadh mar sin ag Grattan.  Mar tá fhios ag an</span>
<lb n="879"/><span>saoghal, budh mhór a bhí sé ag dul amudha i n-a shíleachtáil,</span>
<lb n="880"/><span>mar níor thúisge an ghnóthachtáil déanta ag an bhfeis</span>
<lb n="881"/><span>ná tosuigheadh ar an obair leis an athrughadh a dhéanamh.</span></p>
<lb n="882"/>
<lb n="883"/><p><span>Níor bh' ionann chor ar bith an chaoi a ndéantaoi</span>
<lb n="884"/><span>feisire de dhuine an t-am sin agus anois, agus le</span>
<lb n="885"/><span>gleacaidheacht agus beartaidheacht d'éirigh leis na</span>
<lb n="886"/><span>Sasanaigh feisirí a dhéanamh de dhaoinibh a bhí ar aon</span>
<lb n="887"/><span>intinn leo féin, agus mar sin sa deireadh ghnóthuigh</span>
<lb n="888"/><span>an námhaid agus socruigheadh deireadh a chur leis an</span>
<lb n="889"/><span>bhfeis i nÉirinn agus aontuigheacht a bheith ó sin amach</span>
<lb n="890"/><span>idir Éirinn agus Sasana.  Sin aontuigheacht a ghnó-</span>
<lb n="891"/><span>thuigheadar le droch-bheartaibh.  Bhíodar ar siubhal go</span>
<lb n="892"/><span>deó gur chuireadar muinntir na hÉireann i riocht nach</span>
<lb n="893"/><span>bhféadfaidís fulaing ní b'fhuide le aon smacht ó na</span>
<lb n="894"/><span>Sasanaigh agus gur éirigh na hÉireannaigh Aontuighthe</span></p>
</div>
<pb n="23"/>
<div><lb n="895"/><p><span>amach ar fud na tíre 'na n-aghaidh.  B'é sin a bhí ó na</span>
<lb n="896"/><span>Sasanaigh, mar go raibh fios maith aca nach mbeadh aon</span>
<lb n="897"/><span>strómh orra buadhadh orra agus droch-mhisneach agus</span>
<lb n="898"/><span>mí-mhuinghin a chur ar fud na tíre agus an socrughadh</span>
<lb n="899"/><span>a bhí uatha a chur i bhfeidhm.  Tugadh go cruinn faoi</span>
<lb n="900"/><span>deara cé mar bhí na Sasanaigh ag iarraidh a bheith i</span>
<lb n="901"/><span>n-uachtar sa bhfeis, cé mar bhíodar ag fagháil feisirí</span>
<lb n="902"/><span>nuadha le cuidiughadh leó — feisirí a cheapadar féin le</span>
<lb n="903"/><span>beartaidheacht agus cleasaidheacht — agus ba shoiléir do</span>
<lb n="904"/><span>na daoinibh cé rud a bhí fútha agus uatha a dhéanamh.</span></p>
<lb n="905"/>
<lb n="906"/><p><span>Níor bh' iongnadh mar sin gur cuireadh Cumann na</span>
<lb n="907"/><span>nÉireannach Aontuighthe ar bun le troid i n-aghaidh na</span>
<lb n="908"/><span>hoibre seo.  Budh é Wolf Tone, Protasdún agus</span>
<lb n="909"/><span>dligheadóir foghlumtha, a chuir ar bun é i mBéal Feirsde</span>
<lb n="910"/><span>sa mbliadhain 1791.  Cuireadh an Connradh ar bun le</span>
<lb n="911"/><span>gnó na feise a choimeád gan truailliughadh mar bhí, le</span>
<lb n="912"/><span>ceart na nGaedheal a chongbháil agus leis na Cait-</span>
<lb n="913"/><span>liocaigh a shaoradh ó'n daor-smacht a bhí orra 'na dtír</span>
<lb n="914"/><span>féin le fada.  Acht níor mhisde leis an riaghaltas é —</span>
<lb n="915"/><span>go deimhin bhí tuairim mhaith aca cé mar thárlóchadh.</span></p>
<lb n="916"/>
<lb n="917"/><p><span>Acht níor bhain aon droch-mhisneach mar sin féin do'n</span>
<lb n="918"/><span>Chonnradh.  Bhí súil aca le cabhair ó'n bhFrainc, agus</span>
<lb n="919"/><span>chuaidh ar aghaidh ag neartughadh an Chonnartha go</span>
<lb n="920"/><span>dúthrachtach nó nár bh'fhada go raibh gar do leath-mhilliún</span>
<lb n="921"/><span>daoine aca agus go leór dhíobh ag a raibh gléis troda.</span>
<lb n="922"/><span>Budh mhór an criothnughadh a cuireadh 'sna Sasanaigh</span>
<lb n="923"/><span>aon lá amháin ar sheól cabhlach láidir ó'n bhFrainc isteach</span>
<lb n="924"/><span>Cuan Baoi.  B' iad Grouchy agus Hoche a bhí os</span>
<lb n="925"/><span>cionn na bhfear, acht faríor! níor éirigh leis an gcabhlach</span>
<lb n="926"/><span>aon leas a dhéanamh, mar tháinig anfadh gála agus</span>
<lb n="927"/><span>stoirme go tobann a ruaig na soithigh agus iad ag</span>
<lb n="928"/><span>feitheamh le teacht luinge a dtaoisigh Hoche a bhí ag</span>
<lb n="929"/><span>déanamh chuca.  B'fhéidir gur chaill an stoirm sin</span>
<lb n="930"/><span>saorsacht d'Éirinn.  Cheap na Sasanaigh nach raibh dadadh</span>
<lb n="931"/><span>a b'fheárr le déanamh ná tosughadh agus an troid a</span>
<lb n="932"/><span>chur ar bun gan aon mhoill, ar fhaitchíos go n-éireóchadh</span>
<lb n="933"/><span>na Gaedhil ró-neartmhar dóibh.  Mar sin sgaoileadar</span>
<lb n="934"/><span>amach ar fud na tíre os cionn leath-chéad míle saighdiúr</span>
<lb n="935"/><span>le ár agus sléachtadh a dhéanamh ar na daoinibh a bhí sa</span></p>
</div>
<pb n="24"/>
<div><lb n="936"/><p><span>gconnradh.  Ní'l duine a ndeirtí go mbíodh aon bhaint</span>
<lb n="937"/><span>aige leis an gConnradh nach gcrochtaoi.  Bhí an ceann</span>
<lb n="938"/><span>le baint freisin d'aon duine a dhéanfadh ball de'n</span>
<lb n="939"/><span>Chonnradh de dhuine ar bith eile.  Na saighdiúir</span>
<lb n="940"/><span>Ghaedhealacha a bhí i seirbhís an riaghaltais agus a raibh</span>
<lb n="941"/><span>aon cheapadh gan iad a bheith go dian i n-aghaidh muinn-</span>
<lb n="942"/><span>tire a dtíre féin, cuireadh go Sasana iad agus cuireadh</span>
<lb n="943"/><span>saighdiúir Shasanacha 'na n-áit.</span></p>
<lb n="944"/>
<lb n="945"/><p><span>Leis an obair seo bhí súil ag na Sasanaigh go</span>
<lb n="946"/><span>n-eireóchadh na Gaedhil amach i gcogadh 'na n-aghaidh.</span>
<lb n="947"/><span>Acht ní raibh taoisigh na nGaedheal sásta tosughadh chomh</span>
<lb n="948"/><span>luath sin.  D'éirigh leis an riaghaltas gan mac máthar</span>
<lb n="949"/><span>d'árd-choisde an chonnartha a fhágháil gan a ghabháil agus</span>
<lb n="950"/><span>gach cúnntas agus páipéir dár bhain leó an dara lá</span>
<lb n="951"/><span>déag de Mhárta, 1798, i mBaile Átha Cliath, acht</span>
<lb n="952"/><span>d'éirigh le aon duine amháin, Éamonn mac Gearailt,</span>
<lb n="953"/><span>gan a bheith sa láthair agus níor rugadh air-sean.</span>
<lb n="954"/><span>Tairgeadh míle púnt ar a cheann go luath 'na dhiaidh sin.</span>
<lb n="955"/><span>Chuir sé faoi ndeara gan aon mhoill a dhéanamh acht</span>
<lb n="956"/><span>tosughadh ar an troid.  B'fhuras d'aithne dhó go raibh</span>
<lb n="957"/><span>fios maith ag an riaghaltas ar gach rud i dtaoibh an</span>
<lb n="958"/><span>chonnartha de bhárr spíodóirí agus brathadóirí.</span></p>
<lb n="959"/>
<lb n="960"/><p><span>Socruigheadh tosughadh ar an achrann an 23adh lá de</span>
<lb n="961"/><span>Bhealtaine.  Bhí an tóir go dian ar an nGearaltach sul</span>
<lb n="962"/><span>mar thosóchadh an troid, acht brathadh é agus rugthas air</span>
<lb n="963"/><span>i dtigh Niocláis Uí Mhurchadha ar 153 Sráid Shan Tomás,</span>
<lb n="964"/><span>i mBaile Átha Cliath, ar a hochtmhadh lá déag — cúig lá</span>
<lb n="965"/><span>sul bhí an t-achrann le tosughadh faoi n-a chúram.</span>
<lb n="966"/><span>B'iongantach mar d'oibrigh sé ar bheith 'ghá ghabháil dó,</span>
<lb n="967"/><span>acht d'ionnsuigh ceathrar nó cúigear saighdiúr é i</span>
<lb n="968"/><span>n-éinfheacht.  Chuir duine aca urchar thríd, loit fear</span>
<lb n="969"/><span>eile é agus sa deireadh d'ionnsuigheadar go léir é,</span>
<lb n="970"/><span>acht, má loiteadh an Gearaltach, ní raibh aca-san acht</span>
<lb n="971"/><span>malairt, mar thug sé féin buille marbhthach do bheirt</span>
<lb n="972"/><span>aca.  Thugadar leó é go dtí an Caisleán agus ar</span>
<lb n="973"/><span>an mbealach, ar a chloisint do na daoinibh gur bh' é</span>
<lb n="974"/><span>an Gearaltach tréan a bhí i ngreim aca, hionnnsuigheadh</span>
<lb n="975"/><span>iad.  Bhí an-troid idir na saighdiúir i mBaile Átha Cliath</span>
<lb n="976"/><span>agus na Gaedhil an lá sin.  Sa deireadh tháinig an</span></p>
</div>
<pb n="25"/>
<div><lb n="977"/><p><span>t-arm capall agus d'éirigh leó a chrochadh leó.  Fuair</span>
<lb n="978"/><span>sé bás an 14adh de Mheitheamh — agus gach rud 'ghá</span>
<lb n="979"/><span>ullmhughadh i gcómhair an deagh-Ghaedhil a chrochadh.</span>
<lb n="980"/><span>Fuair a mhuinntir cead a chur agus tá sé curtha ag</span>
<lb n="981"/><span>Cill Uarbuirge, i mBaile Átha Cliath.</span></p>
<lb n="982"/>
<lb n="983"/><p><span>Go luath 'na dhiaidh sin rugthas ar bheirt thaoiseach</span>
<lb n="984"/><span>eile as an gconnradh — an bheirt dearbhráthar, Seaghán</span>
<lb n="985"/><span>agus Hannraoi Sheares a ndeárnadh brathadóireacht</span>
<lb n="986"/><span>orra freisin, agus a crochadh i ngreim lámh 'na chéile.</span></p>
<lb n="987"/>
<lb n="988"/><p><span>IX.</span></p>
<lb n="989"/>
<lb n="990"/><p><span>Na hÉireannaigh Aontuighthe.  Cath Chaisleán a' Bharra.</span>
<lb n="991"/><span>Mar buaileadh na Gaedhil agus na Franncaigh.</span></p>
<lb n="992"/>
<lb n="993"/><p><span>B'olc an sgéal seo a bheith déanta roimh an éirighe</span>
<lb n="994"/><span>amach agus ba bhrónach na Gaedhil mar gheall ar thriúr</span>
<lb n="995"/><span>chomh han-mhaith agus chomh fior-dhílis a bheith sgartha leó.</span>
<lb n="996"/><span>An lá a bhí socruighthe tosuigheadh an troid i gCill Dara,</span>
<lb n="997"/><span>i gConndae na Midhe, agus i gConndae Aontroma,</span>
<lb n="998"/><span>acht thar gach Conndae i nÉirinn sheas Conndae Locha</span>
<lb n="999"/><span>Garman go hiongantach ar son na hÉireann an t-am</span>
<lb n="1000"/><span>so, agus b'iongantach agus budh thréan mar chuidigh cuid</span>
<lb n="1001"/><span>de na sagairt leó, go háirithe an t-athair Seaghán,</span>
<lb n="1002"/><span>agus an t-Athair Mícheál Ó Murchadha, an t-Athair</span>
<lb n="1003"/><span>De Róiste, agus an t-Athair Mac Loingsigh.  Níos</span>
<lb n="1004"/><span>tréine agus níos déine ar son a dtíre dúthchais ní</span>
<lb n="1005"/><span>móide gur sheas laochra agus tír-ghrádhuightheóirí riamh</span>
<lb n="1006"/><span>ná mar rinneadh i Loch Garman agus i gConndae Chille</span>
<lb n="1007"/><span>Mantáin an t-am úd.  Thar gach daoine eile sheas</span>
<lb n="1008"/><span>muintir Bhroin as Baile Mhághnuis, Mícheál ó Duibhir,</span>
<lb n="1009"/><span>Éamonn ó Caidhin, Holt, Haicéad, agus Mac Gearailt.</span></p>
<lb n="1010"/>
<lb n="1011"/><p><span>An ficheadh lá de Lughnasadh, 1798, tháinig cabhlach</span>
<lb n="1012"/><span>beag le cabhair ó'n bhFrainc faoi'n taoiseach Humbert</span>
<lb n="1013"/><span>agus sheól isteach Cuan Chille Alaidh.  Ní raibh mórán</span>
<lb n="1014"/><span>le míle fear aige.  D'éirigh buachaillí dóchasacha</span>
<lb n="1015"/><span>misneamhla Chonndae Mhuigheó agus chuidigh leis.</span>
<lb n="1016"/><span>Bhíodar ag fagháil bhuaidhe go breágh ar na Sasanaigh,</span></p>
</div>
<pb n="26"/>
<div><lb n="1017"/><p><span>acht sa deireadh i n-aghaidh an trí mhíle cuireadh ó Bhaile</span>
<lb n="1018"/><span>Átha Cliath deich míle fhichead a bhasg agus a chuir rith</span>
<lb n="1019"/><span>agus ruaig ar na Gaedhil, agus a fuair buadh amach is</span>
<lb n="1020"/><span>amach orra ag Béal Átha na Muice an t-ochtmhadh lá de</span>
<lb n="1021"/><span>mhí Mheadhoin an Fhógmhair, 1798.  Dá dtagadh cabhair ní</span>
<lb n="1022"/><span>budh thúisge badh mhór an gar é, acht nuair a thángadar</span>
<lb n="1023"/><span>bhí sé mall.  Sul buaileadh iad, ámh, ag Béal Átha na</span>
<lb n="1024"/><span>Muice ghnóthuigheadar go breágh in dhá cath a thugadar</span>
<lb n="1025"/><span>féin agus an námhaid ag Caisleán a' Bharra agus</span>
<lb n="1026"/><span>Carraig a' Chait.</span></p>
<lb n="1027"/>
<lb n="1028"/><p><span>Coicthighis tar a éis sin tháinig cabhlach eile agus</span>
<lb n="1029"/><span>Napper Taindí mar thaoiseach agus ceann eile 'na</span>
<lb n="1030"/><span>dhiaidh sin faoi Bhónaparte agus Wolfe Tone.  Tugadh</span>
<lb n="1031"/><span>troid ar fairrge idir an cabhlach deireannach a tháinig</span>
<lb n="1032"/><span>agus cabhlach láidir Shasanach.  Rugthas ar lucht cabhrach</span>
<lb n="1033"/><span>na nGaedheal agus 'na measg Wolfe Tone.  Teilgeadh</span>
<lb n="1034"/><span>é le crochadh acht thug sé féin nó duine éigin eile bás</span>
<lb n="1035"/><span>dó féin an oidhche sul bhí sé le crochadh, agus ní raibh</span>
<lb n="1036"/><span>de shásamh ag náimhdibh a thíre gur chrochadar é.</span></p>
<lb n="1037"/>
<lb n="1038"/><p><span>Ní raibh ionnta so a dhóirt a gcuid fola ar son a</span>
<lb n="1039"/><span>dtíre i ndeireadh na hochtmhadh haoise déag acht Gaedhil</span>
<lb n="1040"/><span>a ghrádhuigh a dtír dhúthchais le grádh croidhe, fir</span>
<lb n="1041"/><span>léigheannta, a bhí uasal ionnta féin, agus measamhail</span>
<lb n="1042"/><span>orra féin gan béim ar a gcliú ná a gcáil.  Bhí misneach,</span>
<lb n="1043"/><span>spioraid, dúthracht agus croidheamhlacht na hóige agus</span>
<lb n="1044"/><span>tír-ghrádh aca.  Ní raibh uatha acht saorsacht a dtíre.</span>
<lb n="1045"/><span>B'ar a shon sin a throideadar, agus a thuiteadar go</span>
<lb n="1046"/><span>hóg, agus is ar a shon sin atá a n-ainmneacha anois</span>
<lb n="1047"/><span>agus a bhéas an fhad is beó an Gaedheal go grádhmhar</span>
<lb n="1048"/><span>agus go mór-mheasamhail i n-a chroidhe agus i n-a intinn.</span></p>
<lb n="1049"/>
<lb n="1050"/><p><span>X.</span></p>
<lb n="1051"/>
<lb n="1052"/><p><span>Mar socruigheadh an Aontuigheacht idir Éirinn agus</span>
<lb n="1053"/><span>Sasana le brathadh agus beartaidheacht.  Riobard</span>
<lb n="1054"/><span>Emmet, mar d'oibrigh sé.</span></p>
<lb n="1055"/>
<lb n="1056"/><p><span>Tar a éis seo nuair a bhí an tír go tnáithte brónach</span>
<lb n="1057"/><span>'seadh thug an riaghaltas iarracht eile ar Aontuigheacht</span></p>
</div>
<pb n="27"/>
<div><lb n="1058"/><p><span>a shocrughadh idir Sasana agus Éirinn.  An chéad</span>
<lb n="1059"/><span>iarracht a tugadh san bhfeis budh é an riaghaltas a</span>
<lb n="1060"/><span>buaileadh, agus budh mhór aoibhneas agus bród na</span>
<lb n="1061"/><span>nGaedheal mar gheall air.  Chaith an díosbóireacht os</span>
<lb n="1062"/><span>cionn fiche uaire ar siubhal, acht níor bhain a bhualadh</span>
<lb n="1063"/><span>ar an gcéad iarracht an misneach de Thighearna an</span>
<lb n="1064"/><span>Chaisleáin Riabhaigh a bhí 'na thaoiseach san bhfeis ar</span>
<lb n="1065"/><span>thaobh an riaghaltais.  Ní raibh aige le déanamh acht</span>
<lb n="1066"/><span>fiche feisire eile nó mar sin a ghnóthughadh do'n</span>
<lb n="1067"/><span>riaghaltas.  Sin é a leag sé amach dó féin a dhéanamh</span>
<lb n="1068"/><span>sa deireadh le brathadh, mealladh, cleasaidheacht agus</span>
<lb n="1069"/><span>beartaidheacht budh mheasa ná a chéile.  Gheall sé do</span>
<lb n="1070"/><span>na heasbuig Chaitliocacha go saorfaidhe na Caitliocaigh</span>
<lb n="1071"/><span>ó'n daorsacht a bhí orra le fada dá socróchaidhe mar</span>
<lb n="1072"/><span>budh mhian leis féin.  Chuir i dtuigsint do na</span>
<lb n="1073"/><span>Protasdúin cé an chontabhairt 'n-a mbeidís faoi na</span>
<lb n="1074"/><span>Caitliocaigh sa deireadh mara gcuidigheadh siad leis</span>
<lb n="1075"/><span>féin agus leis an riaghaltas.  Is cosamhail gur mheall</span>
<lb n="1076"/><span>sé cuid de na heasbuig le n-a bhladaireacht béil, acht</span>
<lb n="1077"/><span>bhí furmhór na gCaitliocach i n-aghaidh aon tsocruighthe</span>
<lb n="1078"/><span>a bhéarfadh saorsacht dá gcreideamh acht a neartóchadh</span>
<lb n="1079"/><span>slabhraí na daorsachta ar a dtír san am chéadna, agus</span>
<lb n="1080"/><span>mar sin ní raibh glacadh aca le n-a chuid cainnte.</span>
<lb n="1081"/><span>Sa deireadh cuireadh os cómhair na feise an dara huair</span>
<lb n="1082"/><span>an rún a bhí faoi Thighearna an Chaisleáin Riabhaigh a</span>
<lb n="1083"/><span>shocrughadh agus a buaileadh an chéad uair.  Bhí Grattan</span>
<lb n="1084"/><span>tinn breóite an t-am so, acht tugadh i n-aon turas</span>
<lb n="1085"/><span>go Baile Átha Cliath é le cur i n-aghaidh an rúin.</span>
<lb n="1086"/><span>Rinne sé óráid iongantach agus chumhachtach i n-a aghaidh</span>
<lb n="1087"/><span>ar feadh dhá uaire.  Chaith an díosbóireacht sé huaire</span>
<lb n="1088"/><span>déag ar siubhal.  Sa deireadh cuireadh an rún os</span>
<lb n="1089"/><span>cómhair na feise agus bhuaidh Thighearna an Chaisleáin</span>
<lb n="1090"/><span>Riabhaigh.  Socruigheadh an Aontuigheacht sa mbliadhain</span>
<lb n="1091"/><span>1800.  Tá sí gan briseadh ó shoin.  Sin mar baineadh ár</span>
<lb n="1092"/><span>saorsacht dínn le cleasaidheacht Thighearna an Caisleáin</span>
<lb n="1093"/><span>Riabhaigh i n-Éirinn agus Phitt i Sasana.  Sin é an</span>
<lb n="1094"/><span>socrughadh atá na Gaedhil ó shoin ag iarraidh a bhriseadh.</span>
<lb n="1095"/><span>Sin é an socrughadh is cionntach le furmhór dhonais na</span>
<lb n="1096"/><span>hÉireann ó'n lá sin go dtí an lá tá indiu ann.  Sin é</span></p>
</div>
<pb n="28"/>
<div><lb n="1097"/><p><span>an socrughadh nár fhág cead ag Gaedhil aire a thabhairt</span>
<lb n="1098"/><span>dá ngnóthaíbh féin, ná a ndlighthe féin a dhéanamh, agus</span>
<lb n="1099"/><span>sin é an socrughadh mí-áthasach d'Éirinn nach mbeidh a</span>
<lb n="1100"/><span>clann sásta ná suaimhneach go deó go mbeidh deireadh</span>
<lb n="1101"/><span>leis.</span></p>
<lb n="1102"/>
<lb n="1103"/><p><span>Go luath 'na dhiaidh seo 'seadh thug an t-óglaoch</span>
<lb n="1104"/><span>tréanmhar agus an fíor-Ghaedheal Riobard Emmet</span>
<lb n="1105"/><span>iarracht eile ar shaorsacht a ghnóthughadh acht theip air.</span>
<lb n="1106"/><span>D'oibrigh sé go raibh na mílte 'na mballaibh dá</span>
<lb n="1107"/><span>Chonnradh i mBaile Átha Cliath agus leag amach dó</span>
<lb n="1108"/><span>féin Caisleán Bhaile Átha Cliath a ghabháil agus annsin</span>
<lb n="1109"/><span>an cogadh a chur ar bun ar fud na gcúigeadh.  B'iad</span>
<lb n="1110"/><span>an bheirt fhear cabhrach a b'fhearr a bhí aige Tomás</span>
<lb n="1111"/><span>Ruiséal agus Mícheál Ó Duibhir as Cill Mantáin.  Acht,</span>
<lb n="1112"/><span>nuair a thug sé an iarracht agus gach rud ullmhuighthe</span>
<lb n="1113"/><span>amach aige roimh ré go hiongantach, teipeadh air agus</span>
<lb n="1114"/><span>chlis an iarracht, fuair an riaghaltas fios cruinn cé</span>
<lb n="1115"/><span>rud a bhí ar bun.  D'orduigh a cháirde d'Emmet</span>
<lb n="1116"/><span>teicheadh leis go beó as an tír, acht chuir sé a theicheadh</span>
<lb n="1117"/><span>ar cáirde cúpla lá.  Sin é budh chionntach le n-a</span>
<lb n="1118"/><span>ghabháil.  Bhí sé féin agus óig-bhean uasal, inghean</span>
<lb n="1119"/><span>Uí Churraoin, an dligheadóir, i ngrádh le chéile agus</span>
<lb n="1120"/><span>budh ar cuairt chuici a bhí sé ag dul nuair a rugadh air.</span>
<lb n="1121"/><span>Teilgeadh é le n-a chrochadh.  Deirtear go bhfaca sé</span>
<lb n="1122"/><span>féin agus a ghrádh a chéile agus é 'ghá thabhairt go dtí</span>
<lb n="1123"/><span>an chroch.  Crochadh é i dtús a óige agus a mhaitheasa</span>
<lb n="1124"/><span>agus cuireadh deireadh leis mar gheall ar a dhílseacht</span>
<lb n="1125"/><span>dá thír.  Ní'l aon lá go deó nach mbeidh cuimhne ag</span>
<lb n="1126"/><span>Clanna Gaedhil air agus árd-mheas ar a ainm.  Crochadh</span>
<lb n="1127"/><span>é an ficheadh lá de mhí Mheádhoin Fóghmhair, 1803.</span>
<lb n="1128"/><span>Rugthas ar an Ruiséalach agus crochadh é go luath 'na</span>
<lb n="1129"/><span>dhiaidh sin.  Crochadh go leór leór i mBaile Átha Cliath</span>
<lb n="1130"/><span>a bhí sa gConnradh.  Caitheadh a bhfad 's a bhfad i ndiaidh</span>
<lb n="1131"/><span>Mhichil Uí Dhuibhir acht sa deireadh gealladh nach ndéan-</span>
<lb n="1132"/><span>faidhe dadadh air dá dtugadh sé suas.  Thug acht briseadh</span>
<lb n="1133"/><span>na geallta agus cuireadh i gcéin go hÁstrália é.</span>
<lb n="1134"/></p>
</div>
<pb n="29"/>
<div><lb n="1135"/><p><span>XI.</span></p>
<lb n="1136"/>
<lb n="1137"/><p><span>Saorsacht na gCaitliocach.  Dómhnall Ó Conaill.  An</span>
<lb n="1138"/><span>gorta mór.  An cailleadh i n-Éirinn, agus an</span>
<lb n="1139"/><span>imirce aisti.</span></p>
<lb n="1140"/>
<lb n="1141"/><p><span>Bhí na Gaedhil buailte anois.  Bhí an tír tnáithte.</span>
<lb n="1142"/><span>Bhíodar mí-mhisneamhail fá aon troid a chuir ar bun</span>
<lb n="1143"/><span>arís tar éis teipeadh ar Emmet.  Bhí an Aontuigheacht</span>
<lb n="1144"/><span>socruighthe agus an tsaorsacht caillte.  Sin mar bhí an</span>
<lb n="1145"/><span>sgéal i n-Éirinn.</span></p>
<lb n="1146"/>
<lb n="1147"/><p><span>B'iomdha duine i n-Éirinn a chuidigh leis an Aon-</span>
<lb n="1148"/><span>tuigheacht mar gheall ar gur gealladh go saorfaidhe na</span>
<lb n="1149"/><span>Caitliocaigh agus nach mbeadh aon sgiúirse ag gabháil</span>
<lb n="1150"/><span>dóibh ní b'fhuide.  Bhí Pitt i Sasana sásta sin a bheith</span>
<lb n="1151"/><span>amhlaidh, acht bhí an Tríomhad Seóirse, rí Shasana, go</span>
<lb n="1152"/><span>láidir i n-a aghaidh agus b'fheárr leis rud ar bith ná</span>
<lb n="1153"/><span>na Caitliocaigh a shaoradh i n-Éirinn ná i Sasana.  Mar</span>
<lb n="1154"/><span>sin ní raibh aon bhaoghal go gcóimhlíonfaidhe na</span>
<lb n="1155"/><span>gealltamais a tugadh roimh an Aontuigheacht a</span>
<lb n="1156"/><span>shocrughadh.  Acht níor bh'fhada 'na dhiaidh seo gur</span>
<lb n="1157"/><span>ghnóthuigh an fear cumasach agus an cainnteóir</span>
<lb n="1158"/><span>iongantach, agus an Gaedheal neartmhar dána, Dómhnall</span>
<lb n="1159"/><span>Ó Conaill, saorsacht na gCaitliocach i bhfeis Shasana.</span>
<lb n="1160"/><span>Rinneadh feisire dhe i gConndae an Chláir agus budh</span>
<lb n="1161"/><span>é an chéad Chaitliocach é a bhí i bhfeis Shasana ó cuireadh</span>
<lb n="1162"/><span>an dligheadh i n-aghaidh na gCaitliocach i bhfeidhm.</span></p>
<lb n="1163"/>
<lb n="1164"/><p><span>Bhíodh cruinnighthe iongantacha chuige a dtagadh na</span>
<lb n="1165"/><span>mílte daoine aige ar siubhal ar fud na tíre.  Bhí sé</span>
<lb n="1166"/><span>'na Ghaedhilgeóir ó nádúr, acht ní bhíodh focal de'n</span>
<lb n="1167"/><span>Ghaedhilge aige ag na cruinnighthibh acht “Béarla mór.”</span>
<lb n="1168"/><span>Mar sin caithfear milleán a thabhairt dó i dtaoibh na</span>
<lb n="1169"/><span>teangan faoi nach ndearnaidh sé dadadh ar a son.</span>
<lb n="1170"/><span>B'ait agus b'aisteach an rud gan Éireannach mar é</span>
<lb n="1171"/><span>a thuigsint cé rud a b'fhéidir le teangain na nGaedheal</span>
<lb n="1172"/><span>a dhéanamh ar son gach a mbaineadh le saorsacht na</span>
<lb n="1173"/><span>tíre.  San am sin bhí furmhór na ndaoine 'na nGaedhil-</span>
<lb n="1174"/><span>geóiríbh, agus go dearbhtha bhí Ó Conaill cionntach i</span>
<lb n="1175"/><span>gcuid de'n tarcuisne agus de'n dí-mheas a d'éirigh ag</span></p>
</div>
<pb n="30"/>
<div><lb n="1176"/><p><span>na Gaedhil dí i bhfad 'na dhiaidh sin.  “Is fearr sompla</span>
<lb n="1177"/><span>ná teagasg,” agus b'é sompla an Bhéarla a thug</span>
<lb n="1178"/><span>seisean uaidh.</span></p>
<lb n="1179"/>
<lb n="1180"/><p><span>B'iongantach de'n tsaoghal mar d'oibrigh sé agus</span>
<lb n="1181"/><span>mar ghríosuigh sé na daoine ar fud na tíre.  Bhí sé</span>
<lb n="1182"/><span>faoi árd-mheas agus faoi onóir ar fud na hÉireann ag</span>
<lb n="1183"/><span>na Caitliocaigh, a bhí fíor-dhílis dó agus ullmhuighthe</span>
<lb n="1184"/><span>le n-a chómhairle a ghlacadh.  Bhí sé i n-aghaidh troda</span>
<lb n="1185"/><span>le faobhar claidhimh ar son saorsachta na gCaitliocach.</span>
<lb n="1186"/><span>Ní raibh aon cheapadh aige go mbeadh aon ghoir ag</span>
<lb n="1187"/><span>Éirinn Sasana a throid.  Gheall sé go ngnóthóchadh sé</span>
<lb n="1188"/><span>saorsacht na gCaitliocach gan achrann a chur ar bun</span>
<lb n="1189"/><span>agus ghnóthuigh sé sin dóibh sa deireadh sa mbliadhain</span>
<lb n="1190"/><span>1829.</span></p>
<lb n="1191"/>
<lb n="1192"/><p><span>Tar a éis sin thug sé iarracht láidir ar dheireadh a</span>
<lb n="1193"/><span>chur leis an Aontuigheacht idir Sasana agus Éirinn</span>
<lb n="1194"/><span>agus an fheis a chur ar bun arís i mBaile Átha Cliath</span>
<lb n="1195"/><span>le gnótha na hÉireann a shocrughadh acht b'fhada ó na</span>
<lb n="1196"/><span>Sasanaigh a bheith ullmhuighthe ar sin a thabhairt uatha.</span></p>
<lb n="1197"/>
<lb n="1198"/><p><span>Nuair a bhí sé ag oibhriughadh go dian ag gríosadh na</span>
<lb n="1199"/><span>nGaedheal mar so 'seadh tháinig an gorta.  Loic an</span>
<lb n="1200"/><span>síol, lobhuigh na fataí agus cailleadh na mílte leis an</span>
<lb n="1201"/><span>ocras.  Nach minic a chualamar “na seandaoine” ag</span>
<lb n="1202"/><span>trácht ar an am uathbhásach úd, na daoine ag fagháil</span>
<lb n="1203"/><span>bháis cois na gclaidheacha agus ag tuitim as a seasamh</span>
<lb n="1204"/><span>le lagar ocrais!  Agus thug an riaghaltas i Sasana</span>
<lb n="1205"/><span>cead sin a thárlughadh agus cead an oiread coirce a</span>
<lb n="1206"/><span>thabhairt as an tír aon bhliadhain amháin is chothóchadh na</span>
<lb n="1207"/><span>daoine ar feadh bliadhanta an ghorta!  Ní raibh fataí</span>
<lb n="1208"/><span>le ceannach ar aon airgead.  Tugadh amach go</span>
<lb n="1209"/><span>Meiriocá go leór leór le hoibriughadh le n-a mbeatha</span>
<lb n="1210"/><span>a shaothrughadh annsin, acht cailleadh go leór leór dhíobh</span>
<lb n="1211"/><span>sul thángadar i dtír chor ar bith.  Cailleadh beag nach</span>
<lb n="1212"/><span>milliún duine i n-Éirinnn tar éis an ghorta mhóir</span>
<lb n="1213"/><span>(1846-'47) acht ceithre mhilliún as hocht milliún de</span>
<lb n="1214"/><span>dhaoinibh a bhí san tír roimhe sin.</span></p>
<lb n="1215"/>
<lb n="1216"/><p><span>Bhris an droch-shaoghal so croidhe Uí Chonaill a bhí</span>
<lb n="1217"/><span>anois 'na shean-fhear thugtha agus gan é 'na chumas aon</span>
<lb n="1218"/><span>chabhair a thabhairt i ndeireadh a shaoghail.  Bhí go leór</span></p>
</div>
<pb n="31"/>
<div><lb n="1219"/><p><span>fíor-Ghaedheal i n-Éirinn gan a bheith ar aon intinn leis.</span>
<lb n="1220"/><span>Chómhairligh sé nár cheart ná cóir d'aon duine éirighe</span>
<lb n="1221"/><span>go teann agus troid le faobhar claidhimh ar son</span>
<lb n="1222"/><span>saorsachta a thíre acht iarrachta a thabhairt ar an</span>
<lb n="1223"/><span>mbealach a ndeárnaidh sé féin.  Ní raibh aon ghlacadh</span>
<lb n="1224"/><span>leis an teagasg so — nádúrach go leór — ag go leór i</span>
<lb n="1225"/><span>n-Éirinn agus d'fhágadar a Chumann agus chuir Cumann</span>
<lb n="1226"/><span>eile ar bun dóibh féin.  Ó'n lá sin go dtí an lá so</span>
<lb n="1227"/><span>tá dá dhream i n-Éirinn — na daoine a chreideas gurab</span>
<lb n="1228"/><span>ag na feisiríbh atá ceart a bhaint amach agus iad so</span>
<lb n="1229"/><span>nach gcreideann go bhfuil aon ghoir aca mórán leasa</span>
<lb n="1230"/><span>a dhéanamh d'Éirinn ar an t-slighe atá ceaptha amach</span>
<lb n="1231"/><span>aca, agus atá ag oibriughadh ag iarraidh spioraid na</span>
<lb n="1232"/><span>Gaedhealtachta agus na saorsachta a choimeád ar lasadh</span>
<lb n="1233"/><span>i n-Éirinn 'na mbealach áirithe féin.  Mar deir mé</span>
<lb n="1234"/><span>cheana, bhí croidhe Uí Chonaill briste agus d'fhág sé</span>
<lb n="1235"/><span>Éire le dhul do'n Róimh nuair a bhí 'fhios aige go mba</span>
<lb n="1236"/><span>gheárr an bás uaidh, acht cailleadh é ar an mbealach ag</span>
<lb n="1237"/><span>Genóa.  Budh mhór é brón na gCaitliocach ar fud an</span>
<lb n="1238"/><span>domhain acht go háirithe i nÉirinn 'na dhiaidh.  Budh é</span>
<lb n="1239"/><span>crann seasta a gcirt i gcómhnuidhe, agus níor bh'</span>
<lb n="1240"/><span>iongnadh iad go dólásach 'na dhiaidh.  Shaoruigh sé seacht</span>
<lb n="1241"/><span>milliún Caitliocach ó gach daorsacht dá raibh dá</span>
<lb n="1242"/><span>gciapadh le fada mar gheall ar a gcreideamh.  Thug</span>
<lb n="1243"/><span>Uilliam Smith Ó Briain, Mac Uí Mheachair, an</span>
<lb n="1244"/><span>Mistéálach agus fíor-Ghaedhil eile iarracht eile ar</span>
<lb n="1245"/><span>throid thar a éis seo, ach theip orra agus cuireadh iad</span>
<lb n="1246"/><span>i ndíbirt ó Éirinn mar gheall air.</span></p>
<lb n="1247"/>
<lb n="1248"/><p><span>XII.</span></p>
<lb n="1249"/>
<lb n="1250"/><p><span>Na Fínghíní i gcéin.  A n-iarracht ar Chanada a bhaint</span>
<lb n="1251"/><span>amach.  Na scolta “Náisiúnta.”  Meathadh na</span>
<lb n="1252"/><span>Gaedhilge.  Leathnughadh an Bhéarla, agus Connradh</span>
<lb n="1253"/><span>na Gaedhilge.</span></p>
<lb n="1254"/>
<lb n="1255"/><p><span>Mar dubhras cheana d'fhág na mílte agus na milliúin</span>
<lb n="1256"/><span>Éire agus chuaidh i gcéin do'n Oileán Úr, go Sasana,</span>
<lb n="1257"/><span>agus go tíortha coimhightheacha eile.  Tar éis an ghorta</span></p>
</div>
<pb n="32"/>
<div><lb n="1258"/><p><span>mhóir ní raibh duine nach nglanadh an cíos nach mbeadh</span>
<lb n="1259"/><span>le caitheamh amach as a theach agus a chuid talmhan.</span>
<lb n="1260"/><span>Mar sin b'éigin do na míltibh glanadh leó go brónach</span>
<lb n="1261"/><span>cráidhte as an tír agus na talta a fhágáil ag cothughadh</span>
<lb n="1262"/><span>bulán do'n chreachadóir.  Bhí ceal feóla ar na</span>
<lb n="1263"/><span>Sasanaigh agus mheasadar nach raibh aon rud a b'fheárr</span>
<lb n="1264"/><span>le déanamh ná ruaig a chur ar na Gaedhil, an talamh</span>
<lb n="1265"/><span>a bhaint dhíobh agus eallach a chothughadh air.  Budh bhrónach</span>
<lb n="1266"/><span>buaidheartha an tír í Éire an t-am sin, acht budh</span>
<lb n="1267"/><span>luthgháirach geal-gháireach na Sasanaigh ar fheiceáil dóibh</span>
<lb n="1268"/><span>mar bhí na Gaedhil ag imtheacht ó n-a dtír dúthchais ar</span>
<lb n="1269"/><span>fud an domhain mhóir.  Bhíodar ag déanamh gaisge nach</span>
<lb n="1270"/><span>mbeadh sa deireadh Caitliocach le fagháil i n-Éirinn</span>
<lb n="1271"/><span>nach mbeadh imthighthe.  Acht dá mheasa dá raibh an saoghal</span>
<lb n="1272"/><span>aca bhí daoine fós féin i nÉirinn nach raibh an misneach</span>
<lb n="1273"/><span>caillte aca, agus cuireadh “Cumann na bhFínghíní”</span>
<lb n="1274"/><span>ar bun arís — cé go raibh go leór de mhuinntir na tíre</span>
<lb n="1275"/><span>i n-a aghaidh.</span></p>
<lb n="1276"/>
<lb n="1277"/><p><span>Bhí cogadh mór ar siubhal i Meiriocá ó 1861 go dtí</span>
<lb n="1278"/><span>1865, agus bhí na mílte Éireannach san arm.  Bhíodar</span>
<lb n="1279"/><span>go léir dílis do “Chumann na bhFínghíní” agus ar</span>
<lb n="1280"/><span>ndóigh go daingean i n-aghaidh Shasana.  Tráth ar</span>
<lb n="1281"/><span>cuireadh críoch ar an gcogadh shocruigheadar iarracht a</span>
<lb n="1282"/><span>thabhairt ar Chanada a bhaint de Shasana agus cnead ó</span>
<lb n="1283"/><span>chroidhe a bhaint as tír a gcreachta.  Donasach go leór</span>
<lb n="1284"/><span>chuir na Státaí 'na n-aghaidh.  Tháinig na mílte</span>
<lb n="1285"/><span>Éireannaigh as gach ceárn de'n tír sa mbliadhain 1866</span>
<lb n="1286"/><span>leis an troid a thabhairt, acht níor bh' é amháin go raibh</span>
<lb n="1287"/><span>an Sasanach i gCanada ullmhuighthe 'na n-aghaidh, acht bhí</span>
<lb n="1288"/><span>Méiriocá féin ullmhuighthe ar bhacadh a bhaint asta, agus</span>
<lb n="1289"/><span>chuir longa catha ar na lochaibh agus ar an abhainn</span>
<lb n="1290"/><span>rómpa.  Mar sin féin d'éirigh le aon bhuidhin amháin</span>
<lb n="1291"/><span>a dhul treasna agus baile a bhaint amach, acht mar</span>
<lb n="1292"/><span>gheall ar an gcaoi a raibh Meiriocá ag oibriughadh 'na</span>
<lb n="1293"/><span>n-aghaidh b'éigin dóibh sguireadh de'n achrann.  Gheall an</span>
<lb n="1294"/><span>taoiseach a bhí ar Chumann na bhFínghíní i Meiriocá go</span>
<lb n="1295"/><span>dtiocfadh sé ar ais go hÉirinn go luath leis an</span>
<lb n="1296"/><span>gcogadh a chur ar bun, acht níor tháinig, agus budh mhór</span>
<lb n="1297"/><span>mar chuaidh ar na Gaedhil ag baile.</span>
<lb n="1298"/></p>
</div>
<pb n="33"/>
<div><lb n="1299"/><p><span>Tar éis ama so budh mhinic a tasbánadh, níorbh é</span>
<lb n="1300"/><span>amháin i n-Éirinn acht i Sasana agus i Meiriocá, go</span>
<lb n="1301"/><span>raibh an spioraid ar lasadh i gCumann na bhFínghíní.</span>
<lb n="1302"/><span>Tá fios againn go léir mar crochadh an tAilíneach,</span>
<lb n="1303"/><span>Mac Uí Lorcáin, agus Mac Uí Bhriain i Manchester</span>
<lb n="1304"/><span>mar gheall gur cuireadh 'na leith go dtugadar iarracht</span>
<lb n="1305"/><span>ar dhuine de na Fínghíníbh a bhaint amach a bhí dhá</span>
<lb n="1306"/><span>thabhairt go dtí an príosún, agus tá fios againn go</span>
<lb n="1307"/><span>bhfuair an triúr bás agus iad ag guidhe:  “Go saoraidh</span>
<lb n="1308"/><span>Dia Éire!”</span></p>
<lb n="1309"/>
<lb n="1310"/><p><span>I leabaidh a chéile i rith na haimsire seo bhí an</span>
<lb n="1311"/><span>Béarla agus an t-oideachas Gallda a bhí dá múnadh</span>
<lb n="1312"/><span>'sna scoltachaibh ag truailliughadh intinne agus aigneadh</span>
<lb n="1313"/><span>an Ghaedhil ó gnóthuigheadh cead múinteachais do na</span>
<lb n="1314"/><span>Caitliocaigh.  I ngan fhios dó féin bhí sé dhá dhéanamh</span>
<lb n="1315"/><span>Gallda.  Cuireadh na scoltacha ar bun le sin a</span>
<lb n="1316"/><span>dhéanamh agus i rith na haimsire atá caithte ó shoin is</span>
<lb n="1317"/><span>mór de shin atá déanta agus leathnuighthe aca.</span></p>
<lb n="1318"/>
<lb n="1319"/><p><span>Bhí teanga na nGaedheal ionnta gan meas gan onóir.</span>
<lb n="1320"/><span>Ní raibh sé riachtanach ionnta eólas ar bith a chur ar</span>
<lb n="1321"/><span>stair ná ar sheanchus na hÉireann.  Ní raibh ag</span>
<lb n="1322"/><span>tasdáil ionnta acht Béarlóirí a dhéanamh de na Gaedhil,</span>
<lb n="1323"/><span>agus is go ró-mhaith a d'éirigh sin leó.  Cuireadh os</span>
<lb n="1324"/><span>cionn na scolta cumhachtóirí Gallda gan suim ar bith</span>
<lb n="1325"/><span>i n-oideachas Gaedhealach le haghaidh na bpáisdí, ná</span>
<lb n="1326"/><span>aon tsuim san tír ná san teangaidh.  Mar sin i</span>
<lb n="1327"/><span>leabaidh a chéile d'éirigh ceal eólais agus ceal measa</span>
<lb n="1328"/><span>ar an nGaedhilge.  Na daoine a fuair an t-oideachas</span>
<lb n="1329"/><span>Gallda d'éirigheadar mór ionnta féin, measamhail ar</span>
<lb n="1330"/><span>an mBéarla, agus mí-mheasamhail ar a dteangaidh féin.</span>
<lb n="1331"/><span>Na haithreacha agus na máithreacha ag a raibh an</span>
<lb n="1332"/><span>teanga go beó bríoghmhar blasta cheapadar go</span>
<lb n="1333"/><span>mb'fheárr sguireadh de bheith dá labhairt agus gan a</span>
<lb n="1334"/><span>bheith aca acht — “an teanga bhreágh bhríoghmhar a bhí faoi</span>
<lb n="1335"/><span>árd-mheas agus faoi onóir” — “an teanga a d'fhéad-</span>
<lb n="1336"/><span>fadh daoine uaisle a dhéanamh dá gcloinn as a mbainidís</span>
<lb n="1337"/><span>biadh agus slighe bheathadh — an teanga a bheadh úsáideach</span>
<lb n="1338"/><span>dóibh i gcéin agus ag baile.”</span></p>
<lb n="1339"/>
<lb n="1340"/><p><span>Budh bheag duine i n-Éirinn acht amháin an t-Árd-</span></p>
</div>
<pb n="34"/>
<div><lb n="1341"/><p><span>easbog Mac Héil nach mar sin a bhí an sgéal aige.</span>
<lb n="1342"/><span>Ar na teallaigh ag baile i leabaidh teangan binne</span>
<lb n="1343"/><span>ceólmhaire na bhFiann, i leabaidh na teangan a labhair</span>
<lb n="1344"/><span>Oisín an chaointe i ndiaidh Fhinn agus na Féinne, an</span>
<lb n="1345"/><span>teanga 'n-ar athruigh Naomh Pádruig na Gaedhil ó</span>
<lb n="1346"/><span>phágántacht; 'na ndearnaidh Colm Cille a chuid bróin</span>
<lb n="1347"/><span>ar imtheacht dó i gcéin; a labhair Brian a threasgair</span>
<lb n="1348"/><span>an Danar agus an Lochlannach ag Cluain Tarbh, a</span>
<lb n="1349"/><span>labhair Séafraidh Ó Dómhnaill, Fiacha Ó Broin, Aodh</span>
<lb n="1350"/><span>Ó Néill, Aodh Ó Dómhnaill, an Sáirséalach, agus na</span>
<lb n="1351"/><span>mílte laochra Gaedheal agus gaisgidhigh eile a sheas</span>
<lb n="1352"/><span>go daingean ar son saorsachta na Fáile ní raibh anois</span>
<lb n="1353"/><span>le cloisint ar fud na tíre go léir beagnach acht teanga</span>
<lb n="1354"/><span>Ghallda Chromail, teanga an sgriosadóra atá 'ghár</span>
<lb n="1355"/><span>gcreachadh, 'ghár mealladh agus 'ghár nGalldughadh le</span>
<lb n="1356"/><span>bliadhanta móra fada.  Filidheacht iongantach, sean-</span>
<lb n="1357"/><span>sgéalta, agus seanchus na nGaedheal bhí dhá gcailleadh</span>
<lb n="1358"/><span>agus dhá leigean chun dearmada i leabaidh a chéile.</span>
<lb n="1359"/><span>Níor bh' iad dánta bríoghmhara fuinneamhla Eoghain</span>
<lb n="1360"/><span>Ruaidh ná an Cheitinnigh ná amhráin fhilidheachta simplidhe</span>
<lb n="1361"/><span>Chonnacht a b'fheárr leó seo a bhí ag fagháil an</span>
<lb n="1362"/><span>oideachais seo.  An chuid aca a n-éirigheadh grádh do'n</span>
<lb n="1363"/><span>léigheadh aca chor ar bith budh ar an mBéarla a bhíodh a</span>
<lb n="1364"/><span>n-intinn leagtha, acht bhí go leór a d'fhág na scolta a</span>
<lb n="1365"/><span>bhí gan aon Bhéarla acht an Béarla briste suarach a</span>
<lb n="1366"/><span>múineadh dóibh ag baile i leabaidh a dteangan dúthchais.</span>
<lb n="1367"/><span>Tá fhios ag an saoghal gur mar sin a bhí an sgéal agus</span>
<lb n="1368"/><span>ní féidir a shárughadh.</span></p>
<lb n="1369"/>
<lb n="1370"/><p><span>Is iongantach ar fad nár tuigeadh ó thús cé an tairbhe</span>
<lb n="1371"/><span>a thiocfadh as na scoileanna agus as an oideachas so —</span>
<lb n="1372"/><span>má's tairbhe is cóir a thabhairt air.  Níor thuig acht fíor-</span>
<lb n="1373"/><span>chorr-Ghaedheal é ar chuma ar bith, agus bhí a shliocht orra.</span>
<lb n="1374"/><span>Múchadh agus dalladh an intinn agus an spioraid</span>
<lb n="1375"/><span>Ghaedhealach bunáite i ngan-fhios dóibh féin.  Thuig na</span>
<lb n="1376"/><span>Gaill go maith nach raibh rud ar an saoghal a b'fheárr</span>
<lb n="1377"/><span>leis an nGalldachas agus an tseóinínteacht a leath-</span>
<lb n="1378"/><span>nughadh ná oideachas Gallda a thabhairt do na Gaedhil,</span>
<lb n="1379"/><span>agus mí-mheas agus tarcuisne a chur aca ar a</span>
<lb n="1380"/><span>dteangaidh féin, agus neamhshuim 'na dtír agus 'na</span></p>
</div>
<pb n="35"/>
<div><lb n="1381"/><p><span>stair.  Sin é a rinneadar agus tá fios ag an saoghal</span>
<lb n="1382"/><span>chomh maith is d'éirigh leó.  Acht míle altughadh le Dia,</span>
<lb n="1383"/><span>tá an saoghal ag athrughadh go mór i n-Éirinn ó cuireadh</span>
<lb n="1384"/><span>Connradh na Gaedhilge ar bun sa mbliadhain 1893.</span>
<lb n="1385"/><span>Marach í bheadh sean-teanga mheasamhail ársa cheólmhar</span>
<lb n="1386"/><span>na nGaedheal i gcontabhairt a caillte go deó.  Seo í</span>
<lb n="1387"/><span>an Chonnradh indiu i n-aois a haon bhliadhna déag go</span>
<lb n="1388"/><span>beó bríoghmhar láidir ach gach taobh dhínn, ag cur misnigh</span>
<lb n="1389"/><span>ins na Gaedhil, ag cur i dtuigsint dóibh go soiléir</span>
<lb n="1390"/><span>cé rud a bhaineas le náisiúntacht agus le fíor-Ghaedheal-</span>
<lb n="1391"/><span>tacht, ag cur measa aca arís ar shean-teangaidh a dtíre</span>
<lb n="1392"/><span>féin a bhí le fada an lá faoi dhí-mheas agus faoi</span>
<lb n="1393"/><span>tharcuisne, agus ag athchuinghe ar an nGaedheal a dhul</span>
<lb n="1394"/><span>ar aghaidh ins an saoghal mar is ceart agus is cóir dó</span>
<lb n="1395"/><span>a dhul.  Féach thart, a léightheóir, agus dearc id</span>
<lb n="1396"/><span>thimcheall.  Míle glóire agus altughadh le Dia, tá</span>
<lb n="1397"/><span>deagh-chómharthaí agus deagh-chosamhlachta agat le</span>
<lb n="1398"/><span>tabhairt faoi deara.  Tá an “Fheis,” an “Chéilidhe,”</span>
<lb n="1399"/><span>an “Sgoruidheacht,” an “Pléráca,” agus “an</span>
<lb n="1400"/><span>t-Oireachtas” féin agat le feiceáil san tír.  Tá na</span>
<lb n="1401"/><span>Gaedhil agat le feiceáil i dteannta a chéile go</span>
<lb n="1402"/><span>dúthrachtach ag foghluim na teangan.  Tá malraigh óga</span>
<lb n="1403"/><span>agat le feiceáil agus le cloisint ag léigheadh a</span>
<lb n="1404"/><span>dteangan dúthchais go blasta.  Tá sean-cheól na</span>
<lb n="1405"/><span>nGaedheal agat le cloisint le binneas ar fud na tíre,</span>
<lb n="1406"/><span>na rinncí Gaedhealacha dhá rinnce, na béasa Gaedhealacha</span>
<lb n="1407"/><span>dhá gcleachtadh, na déantúis Ghaedhealacha ag dul ar</span>
<lb n="1408"/><span>aghaidh ó lá go lá, spioraid na Gaedhealtachta ag</span>
<lb n="1409"/><span>leathnughadh, an tír-ghradh ag daingniughadh, na craobhacha</span>
<lb n="1410"/><span>ag neartughadh, agus snas agus cosamhlacht na Gaedheal-</span>
<lb n="1411"/><span>tachta le tabhairt go soiléir faoi deara ar fud na</span>
<lb n="1412"/><span>Fódla — agus cé dá bhárr?  Cé mhúsgail ó throm-shuan</span>
<lb n="1413"/><span>na neamhshhuime na daoine agus a chuir iad ag oibriughadh</span>
<lb n="1414"/><span>agus ag smaoineadh go Gaedhealach?  Is furas a</span>
<lb n="1415"/><span>fhreagairt — Connradh na Gaedhilge a d'fhás suas le</span>
<lb n="1416"/><span>goirid agus a bhfuil anois greim daingean láidir aici</span>
<lb n="1417"/><span>ar intinn agus ar aigneadh gach fíor-Éireannaigh.  Tá</span>
<lb n="1418"/><span>anois seacht gcéad craobh de'n Chonnradh ar fud na</span>
<lb n="1419"/><span>tíre, agus ní i n-Éirinn amháin acht i Sasana, i n-Albain,</span></p>
</div>
<pb n="36"/>
<div><lb n="1420"/><p><span>i Meiriocá atá craobhacha agus cáirde an Chonnartha</span>
<lb n="1421"/><span>le fagháil.  Tá a timthirí ag gríosadh agus ag bros-</span>
<lb n="1422"/><span>tughadh na ndaoine ar fud na tíre le cuidiughadh leis</span>
<lb n="1423"/><span>an teangaidh.  Tá sí, mar tá fhios againn, dhá múnadh</span>
<lb n="1424"/><span>in go leór de scoltachaibh na hÉireann agus sa</span>
<lb n="1425"/><span>deireadh thiar thall tá buadh mhór gnóthuighthe ag an</span>
<lb n="1426"/><span>gConnradh ar lucht stiúrtha an oideachais i mBaile Átha</span>
<lb n="1427"/><span>Cliath agus cead an Ghaedhilge agus an Béarla a mhúnadh</span>
<lb n="1428"/><span>chomh maith le chéile i scoltachaibh na hÉireann.  Tá</span>
<lb n="1429"/><span>sgríbhneóirí óga ag éirighe suas annso is annsúd de</span>
<lb n="1430"/><span>bhárr an Chonnartha, agus ag an Oireachtas bliadhan-</span>
<lb n="1431"/><span>tamhail i mBaile Átha Cliath is féidir le fearaibh Fáil</span>
<lb n="1432"/><span>tabhairt faoi deara chomh tréan is tá an Ghaedhealtacht</span>
<lb n="1433"/><span>ag dul ar aghaidh, an obair mhór atá déanta, an</span>
<lb n="1434"/><span>t-athrughadh mór atá tagtha, agus deagh-cosamhlachta go</span>
<lb n="1435"/><span>mbeidh, le congnamh Dé, an báire linn amach annso,</span>
<lb n="1436"/><span>agus Éire dhíl agus gach a mbaineann léithi i seilbh</span>
<lb n="1437"/><span>“Chaitlín Ní Uallacháin.”</span></p>
<lb n="1438"/>
<lb n="1439"/><p><span>CRÍOCH.</span>
<lb n="1440"/></p></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Stair na hÉireann - III

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Stair na hÉireann - III

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
