Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">An Troid agus an t-Uaigneas</title><author><name type="main">An tAthair Liam Ó Beirn</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">LC047</note>
                         <note type="L">5</note>
                         <note type="B">1926</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2013</date><idno>LC047</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><bibl><title>An Troid agus an t-Uaigneas</title><author>An tAthair Liam Ó Beirn</author><imprint><publisher>Mac Ghuill, M.H. agus a Mhac, Teó</publisher><date>1926</date></imprint>
 </bibl></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>AN TROID AGUS AN t-UAIGNEAS</span></p>
<lb n="2"/>
<lb n="3"/><p><span>LEAN DO'N tSOLUS</span></p>
<lb n="4"/>
<lb n="5"/><p><span>Fáightear fuagradh roimh gach cor saoghalta: ach ar a shon</span>
<lb n="6"/><span>sin, tagann an t-iompódh chíodh go ndeir linn go dtagann</span>
<lb n="7"/><span>sé roimh ré nó le n-ar bhfaillighe fhéin go minic.  Pébi</span>
<lb n="8"/><span>leithsgéal bhíos leis, is aisteach an nídh go mbíonn daille ag</span>
<lb n="9"/><span>gabháil do'n chine daoine - go bhfuil súile againn agus nach</span>
<lb n="10"/><span>bhfeicthear dhúinn, go bhfuil cluasa againn gan cloistint,</span>
<lb n="11"/><span>go dtug Dia tuisgint dúinn agus nach bhfuil aireachas ná</span>
<lb n="12"/><span>áirdeall ionnainn tráigh agus tráth a fhreastal mar budh</span>
<lb n="13"/><span>chóir.  Agus ní hé nach mbíonn tnúthán an domhain againn</span>
<lb n="14"/><span>leis an nídh ceart, ach sé fhearacht na cuile agus na coinnle</span>
<lb n="15"/><span>é: lastar an choinneal agus éirigheann an chuil amach as an</span>
<lb n="16"/><span>dorchadus a' déanamh thart-thart leis an solus go dtéidheann</span>
<lb n="17"/><span>sí i mbéal a cinn róimpi.  Déantar stolp di faoi dheireadh</span>
<lb n="18"/><span>de bhárr a bheith ro-ghnathach agus ro-theann ag cur ladar</span>
<lb n="19"/><span>agus ladhar sa gcontubhairt.</span></p>
<lb n="20"/>
<lb n="21"/><p><span>Ó's a' trácht ar sholus é, tá mar deir siad, solas agus</span>
<lb n="22"/><span>solas ann.  Mar a gcéadna, ní hé chaon tsolas a gcuireann</span>
<lb n="23"/><span>chuile dhuinc suim ann.  "Nach deas é an solas ag éirghe</span>
<lb n="24"/><span>lae," arsan duine dóchasach.  Ach ní shásuigheann sin an té</span>
<lb n="25"/><span>úd eile a gcuireann glóir na gréine a' dul 'un grinnill na</span>
<lb n="26"/><span>céadta smuaineadh ina intinn.  Solas le teas meadhón lae</span>
<lb n="27"/><span>bhí ó sheanóir mhaigeamhail na Gréige nuair tháinig Alastar</span>
<lb n="28"/><span>Mór le suaitheantas a' breathnú air.  Sean-sgéal é ó láimh</span>
<lb n="29"/><span>Phlútairc, ach mar sin féin is fiú é aithrist.</span></p>
<lb n="30"/>
<lb n="31"/><p><span>Bhíodh an Gréigeach groigh úd agus bairille aige a' taithighe</span>
<lb n="32"/><span>ann d'oidhche agus de ló.  Níor bheag sin le daoine a</span>
<lb n="33"/><span>tharraint air; agus bhíodh na táinte a' triall ó mhaidin go</span></p>
</div>
<pb n="6"/>
<div><lb n="34"/><p><span>faoithe a' dearcadh air, a' déanamh iongantuis dhe agus -</span>
<lb n="35"/><span>mar bheadh faoi láthair - a bharamhail chríonna fhéin ag chuile</span>
<lb n="36"/><span>mhac máthar acu. Deirtear nach leigfheadh an leisg dó cur</span>
<lb n="37"/><span>chucu ná uatha: ach deir daoine eile gur le neamhthuille-</span>
<lb n="38"/><span>amaidheacht, le neimhspleádh agus le teann spídeamhlachta</span>
<lb n="39"/><span>bhíodh sé. Ar aon chor, bhí a thír árdnósach le n-a linn: ach bhíodh</span>
<lb n="40"/><span>amadánacht gan chunndas ar bun aici ar a shon sin. Pé hacu</span>
<lb n="41"/><span>sgéal é, bhí mo dhuine mar bhí sé go gcuala Alastar trácht</span>
<lb n="42"/><span>air (agus chaithfheadh seisean chuile iongantas fheiceál). Cheap</span>
<lb n="43"/><span>an flaith fíor-uasal go mbeadh lán a shúl agus breith a bhéil</span>
<lb n="44"/><span>aige fhéin. Ní dheachaidh leis: níor cuireadh suim ná suaiméad</span>
<lb n="45"/><span>ann ag béal an bhairille ach an oiread 's dá mbudh tuata a'</span>
<lb n="46"/><span>dul an tslighe é. "Céard seo atá uait?" arsa Alastar.</span>
<lb n="47"/><span>"Tá, deis na gréine," arsa fear an bhairille. Agus mara</span>
<lb n="48"/><span>ndearna sé méanfhaghadh sin a raibh ann i leabaidh bheith a'</span>
<lb n="49"/><span>briseadh na gcnámh ann féin le umhalóid do'n lus mór</span>
<lb n="50"/><span>flaitheamhail bhí i láthair. Baineadh Alastar as a chleachtadh.</span>
<lb n="51"/><span>Cheapfhá dá bhrígh sin go bhfaca sé liaigh na bhFiann. Ach bhí</span>
<lb n="52"/><span>Gréigeach ag cuimilt le Gréigeach: arsan flaith leis an</span>
<lb n="53"/><span>gcomhluadar: - "Meireach gur mise Alastar, b'ait liom</span>
<lb n="54"/><span>bheith mar an té údan."</span></p>
<lb n="55"/>
<lb n="56"/><p><span>Solas eile solas na fírinne. Dubhradh le Ughdarás</span>
<lb n="57"/><span>Mhór: - "Beidh eolas na fírinne agaibh agus déanfha an</span>
<lb n="58"/><span>fhírinne sibh a' shaoradh." <Eo. viii. 32.> Ach is féidir an</span>
<lb n="59"/><span>solas seo a mhúchadh ná a leigean as. Daoine 'ghníos</span>
<lb n="60"/><span>freastal dó agus daoine nach ndéanann. Beidh file</span>
<lb n="61"/><span>Gearmáineach agus feallsamh Franncach ann choidhche: beidh</span>
<lb n="62"/><span>siad ar an déith dheiridh a' tóruigheacht léarguis. Ní hionann</span>
<lb n="63"/><span>sin agus an té leanas do threóir an tsoluis ó thús agus</span>
<lb n="64"/><span>nach sgaoileann as a amharc é go mbaintear amach an cuan</span>
<lb n="65"/><span>ceart - cuan na fírinne.</span></p>
<lb n="66"/>
<lb n="67"/><p><span>Agus má's mar sin do dhuine a dtagann mearbhall eoluis</span>
<lb n="68"/><span>air ná chuireas é fhéin i gcorr an chochaill le faillighe nó</span>
<lb n="69"/><span>uaibhreas, is measa go mór fada an náisiún bhíos ar mhíó-</span></p>
</div>
<pb n="7"/>
<div><lb n="70"/><p><span>staid ná i bhfudairnéis agus a cionnta fhéin leis. Beidh</span>
<lb n="71"/><span>trácht go deo na ndeor ar an gcaoi ar bhreathnuigh Dia an</span>
<lb n="72"/><span>Duine anuas as árd an bhóthair ar phríomh-chathair A thíre.</span>
<lb n="73"/><span>Bhris A ghul Air agus d'innis Sé cé'n fáth. "Ní thuigeann</span>
<lb n="74"/><span>tú," arsa Seisean, "céard é do leas. Do rinnis</span>
<lb n="75"/><span>dícheannadh agus géirleanmhaint orthu sin a shanntuigh do</span>
<lb n="76"/><span>bheárna-bhaoghail a chosaint. Cé acu fáidh nár ghabh tú de</span>
<lb n="77"/><span>chlocha air? Agus anois féin, i leabaidh buntáiste bhreith ar</span>
<lb n="78"/><span>lá deiridh na trócaire, tá fúth do Choimirc a chur Dá chois</span>
<lb n="79"/><span>agus a chéasadh. Ach tiucfha lá eile ort," agus c. Féach fhéin go</span>
<lb n="80"/><span>dtáinig agus ar Bheatsaíd agus ar Choraidsíon agus ar</span>
<lb n="81"/><span>Cheaphárnum!</span></p>
<lb n="82"/>
<lb n="83"/><p><span>Ar an gcuma chéadna tiucfha "lá eile" - lá an chunn-</span>
<lb n="84"/><span>duis - ar náisiún nach ndéanann comhthrom ná féinne le chách.</span>
<lb n="85"/><span>Ní'l a leithsgéal le gabháil. Tá corp agus anam ag</span>
<lb n="86"/><span>náisiún mar tá ag an duine. Tá glan-toil aici ar an</span>
<lb n="87"/><span>mbealach céadna; tá ciall agus réasún aici; agus, má's</span>
<lb n="88"/><span>olc maith léithe é, tá coinsias aici le fuagairt uirthi nuair</span>
<lb n="89"/><span>bhíos sí a bhruach tuite - ar thí feall a imirt uirthi fhéin ná</span>
<lb n="90"/><span>ar chine ná ar chrích eile. Faraor go leigeann náisiún ó</span>
<lb n="91"/><span>am go ham an spriogadh le n-a cluais agus tagann "an</span>
<lb n="92"/><span>lá"!</span></p>
<lb n="93"/>
<lb n="94"/><p><span>Uireasbhaidh eoluis, uireasbhaidh léarguis, is cionntach go</span>
<lb n="95"/><span>gnáthach le gach creach cogaidh. Seanbheart é ag lucht cumais</span>
<lb n="96"/><span>agus riaghaltuis na sluaighte chongbháil i ndorchadas. I n-aice</span>
<lb n="97"/><span>baile, féachadh agus féachtar fós an beart seo. Níor bh'fhiú.</span>
<lb n="98"/><span>Stíobhardach ar bith go ndóirtfhí deor d'fhuil na tíre seo ar</span>
<lb n="99"/><span>a shon. Ach is fada, fada ó dubhradh i dtosach "This is</span>
<lb n="100"/><span>Ireland's war" (!), agus mheall tighearnaí talmhan na</span>
<lb n="101"/><span>tuataí bochta gan léargas bhí ar a gcoimirc. Na fóidíní</span>
<lb n="102"/><span>dúithche ba shin iad an tír í.</span></p>
<lb n="103"/>
<lb n="104"/><p><span>Tig leis an mBéarla fhéin bheith searbh corr uair! "Cogadh</span></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="105"/><p><span>an Chreidimh," arsa na cneámhairí.  Ní magadh! Cogadh</span>
<lb n="106"/><span>an Chreidimh" go deimhin, agus Berwick ar fhairrge! Ní</span>
<lb n="107"/><span>headh.  Ach toradh an dorchaduis muinntear na hÉireann ná</span>
<lb n="108"/><span>muinntear ar bith eile thabhairt isteach i gcogadh nach</span>
<lb n="109"/><span>mbaineann dóbhtha.  Is ait a bhí' fhios sin ag sean Uellington</span>
<lb n="110"/><span>nuair a chomhairligh sé ar ndaoine chongbháil gan oideachas</span>
<lb n="111"/><span>gan eolas agus nach mbeadh gainne saighdiúir i Sasana ar</span>
<lb n="112"/><span>an bhfaid sin.</span></p>
<lb n="113"/>
<lb n="114"/><p><span>Mar sin de, a Éireannaigh chroidhe, bí ar do shon féin.</span>
<lb n="115"/><span>Congbhuigh chugat féin.  Má tá tú i mbairille ná i ndabhach,</span>
<lb n="116"/><span>ná i n-áit bhig áirgeamhail leat féin, IS LEAT FÉIN É:</span>
<lb n="117"/><span>agus ná sgar leis, má tá riar do chás agat, go mbí tú lán </span>
<lb n="118"/><span>chinnte ar mhaltraid níos fearr.  Má tá tú a' smúrthacht</span>
<lb n="119"/><span>timcheall na háite sin, dá dhonacht é tig leat do cheann a</span>
<lb n="120"/><span>thógáil i solus an lae.  Má thagann dorchadas nó smúit ar</span>
<lb n="121"/><span>bith ort, bíodh do thrilseán féin i n-aice leat: ná bac leis</span>
<lb n="122"/><span>an teine-ghealáin cuirfhear ó náimhide ós do chomhair.</span>
<lb n="123"/><span>Beidh Alastracha na haimsire, nó daoine uatha, a' breathnú</span>
<lb n="124"/><span>ort.  Beidh dream a' bagairt ort agus ghá rádh gur i dteach</span>
<lb n="125"/><span>na ngealt budh cheart duine mar thusa bheith (- ná i</span>
<lb n="126"/><span>bpríosún -) faoi rádh 's nach mbeidh tú soghluaiste le dhul</span>
<lb n="127"/><span>san achrann nuair a sgreadfhas an Bhean Ruadh ort lá an</span>
<lb n="128"/><span>aonaigh go bhfuil "Mac Sheáin Éamuinn buailte."  Ach</span>
<lb n="129"/><span>bain searradh asad féin mara mbeidh fonn ort meangadh</span>
<lb n="130"/><span>gáirí dhéanamh an lá sin.  Cromfha brathadóir ar an mbladar</span>
<lb n="131"/><span>ag iarraidh do mheallta.  Ach mar pharúl ort, ná téirigh a'</span>
<lb n="132"/><span>dréim chainte leis.  Má fhiafhruigheann sé dhaot (- ó d'fhiafh-</span>
<lb n="133"/><span>ruigh cheana -) "céard tá uait?" agus má shamhluigheann</span>
<lb n="134"/><span>sé "..........." leat, leig faoi go tapaidh.  "Crap</span>
<lb n="135"/><span>leat, a chneámhaire," arsa tusa.  "Mara mbeidh buaidh ar</span>
<lb n="136"/><span>chnoc agam bíodh suaimhneas ar sop agam: beidh mise ar</span>
<lb n="137"/><span>dheis na gréine."</span>
<lb n="138"/></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="139"/><p><span>AN TROID AGUS AN tUAIGNEAS</span></p>
<lb n="140"/>
<lb n="141"/><p><span>"Ní chloisfheá trácht ar phúcaí ná ar dhaoine maithe anois</span>
<lb n="142"/><span>chor ar bith," arsa Seán le Séamus.</span></p>
<lb n="143"/>
<lb n="144"/><p><span>"Ní'l ionamh againn air; tá rudaí eile ar ar n-aire."</span>
<lb n="145"/><span>Mar siúd do Shéamus.  Cheapfhá le breathnú ar an mbeirt</span>
<lb n="146"/><span>nár léar do cheachtar acu "cat ar chóiste," mar dubhairt</span>
<lb n="147"/><span>siod.  Ach tig leis an té bhíos geam-chaoch, claonshúileach</span>
<lb n="148"/><span>bheith géar grinn agus baramhail chruinn chothrom bheith aige</span>
<lb n="149"/><span>faoi rith agus riocht an tsaoghail cho maith leis an té is</span>
<lb n="150"/><span>caolradharcaighe ar bith.</span></p>
<lb n="151"/>
<lb n="152"/><p><span>Agus nach rabhamar sa tír seo lá de'n tsaoghal cho sónta</span>
<lb n="153"/><span>sin gur cheapamar nach bhféadfhaoi sgaramhaint le sgéalta</span>
<lb n="154"/><span>sídhe, ná le aistighil 's iongantas lucht na gcnoc, lucht na</span>
<lb n="155"/><span>seacht n-aimsear agus gach 's ar bhain leóbhtha? Ach ní teir é</span>
<lb n="156"/><span>atá orainn-ne amháin.  Féach an spriosán de dhuine beag</span>
<lb n="157"/><span>meirgeach thall úd a bhíos - é fhéin 's a dhream - ag congbháil</span>
<lb n="158"/><span>ughdar céille agus ceann réidhtigh an domhain ó chodladh na</span>
<lb n="159"/><span>hoidhche.  Géar-chaint, deágh-chaint, cas-chaint agus b'fhéidir,</span>
<lb n="160"/><span>cúl-chaint bhíos ar bord acu.  Ach deir a cháirde, idir</span>
<lb n="161"/><span>chneámhaire 's chúl-báire, gur "draoi" atá ann - nach bhfuil</span>
<lb n="162"/><span>teacht dá uireasbhaidh ag an domhain mór.  Fear-na-beárnan</span>
<lb n="163"/><span>i Sasana é má's fíor.  Cé hiongnadh mar a gcéadna go</span>
<lb n="164"/><span>mbeadh uaigneas ar dhaoine leamha leath-réidhe mar sinn-ne</span>
<lb n="165"/><span>th'réis ar dhóghamar ariamh de ghiúmhasaigh an gheimhridh, má tá</span>
<lb n="166"/><span>sgaradh na gcumann eadrainn féin agus na sgéalta sídhe!</span>
<lb n="167"/><span>Má's 'na chodladh atá an púca go mbudh slán suan dó!</span>
<lb n="168"/><span>Ach má d'fhág sé sinn gan cead gan comhairle, - hear slán!</span>
<lb n="169"/><span>Péarba rud is cor dó, tuilleann sé an deágh-fhocal uainn</span></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="170"/><p><span>agus aimhdeáil nach i n-ainm a tubaiste a bhuail sé isteach</span>
<lb n="171"/><span>abuilmid an chéad lá riamh.</span></p>
<lb n="172"/>
<lb n="173"/><p><span>Cogar, a dhuine! Céard adéarfhas Sasana le Seorsa</span>
<lb n="174"/><span>an draoi i ndeireadh na dála? Is ait an t-uisge súl tair-</span>
<lb n="175"/><span>fhéachaint dá mbeadh am fuireachta againn.</span></p>
<lb n="176"/>
<lb n="177"/><p><span>Arís de, - "tá go leor ar ar n-aire," mar dubhairt</span>
<lb n="178"/><span>Súil Gheam.  Ach tá nídh amháin riachtanach: caithfhear ar</span>
<lb n="179"/><span>gcomhartha cine - ar dteanga fhéin - chur i n-uachtar agus i </span>
<lb n="180"/><span>n-uaisle, téidheadh teanga ar bith eile i n-ísle bhrígh' ná</span>
<lb n="181"/><span>téidheadh.  Le bliadhnta fada anuas támuid clogtha cluas</span>
<lb n="182"/><span>bhodhar ag chuile dhream a' teacht anall a' bhreathnú orainn.</span>
<lb n="183"/><span>An sean-sgéal i gcomhnuidhe é - cúram gan cion.  Is beag a</span>
<lb n="184"/><span>bhéaradh dóbhtha ar gcasadh thart agus ar gcomhaireamh le cipín</span>
<lb n="185"/><span>támuid cho haisteach, salach sin.  Páirt dá mhí-ádh freisin go</span>
<lb n="186"/><span>bhfuilmid cho biseamhail leis na cait! Mar dtáinig an Draoi</span>
<lb n="187"/><span>fhéin thagadh neach de'n Bhruidhin le "snáith' eise" eicínt.</span>
<lb n="188"/><span>Tá 's againn cho deachair 's bhí sé fuilingt leóbhtha.</span>
<lb n="189"/><span>B'iongantach an seasamh againn é.  Agus dá mbudh dona</span>
<lb n="190"/><span>maol ba mheasa Mullach: bhí ar ngaolta agus ar gcáirde,</span>
<lb n="191"/><span>go mbudh dóbhtha fhéin a hinnstear é, a' milleadh fúinn ar a</span>
<lb n="192"/><span>dtáirm amuigh agus sa mbaile.  Caint agus río-rádh ó</span>
<lb n="193"/><span>mhaidin go faoithe! Ní raibh tada dhá dhéanamh acu ach ag</span>
<lb n="194"/><span>chur taca le sprus-Bhéarla go bog bréagach.  Maidir le ar</span>
<lb n="195"/><span>dteangaidh fhéin, níor bh'fhéidir leis an leaduidhe a lúbadh</span>
<lb n="196"/><span>ná a labhairt chor ar bith: ní leigfheadh an leisg dó stró nó</span>
<lb n="197"/><span>easonóir chur air féin dá foghluim ná dá cleachtadh.</span></p>
<lb n="198"/>
<lb n="199"/><p><span>Deir tú go bhfuil deireadh le n-a dtéarma? Táim i </span>
<lb n="200"/><span>n-aimhreas: ach go dtugaidh Dia dhúinn! Péarba caoi a mbeidh</span>
<lb n="201"/><span>an chúis féachfhamuid, faoi n-ar mbeith slán, ar ngliceas</span>
<lb n="202"/><span>d'réir mar tá ar n-oideachas.  Tá slighe bheag shleamhain</span>
<lb n="203"/><span>againn faoi láthair ar go leor rudaí dhéanamh go ciúin</span>
<lb n="204"/><span>caoitheamhail: agus nuair bhíos an tslat mhéaraidheachta agat</span>
<lb n="205"/><span>seal geárr dá laighead, téidheann sé roichte leis an té úd</span>
<lb n="206"/><span>eile do ghreim a bhogadh agus a sgaoileadh mur leigfheá leis</span></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="207"/><p><span>le do ghlan-toil féin.  Ach beidhfhear go mór 'n-ar n-aghaidh:</span>
<lb n="208"/><span>ní'l ceall dá cheilt.  Inseo agus insiúd beidh sgoil 's</span>
<lb n="209"/><span>coláiste agus a ndáltaí go gointe le goic 's gob troda</span>
<lb n="210"/><span>faoi rádh 's go mbeadh locht ghá fhághail ar a mbealaigh 's ar</span>
<lb n="211"/><span>a mbéasa.  Beidh na páipéir mhóra, mar ba cleachtach</span>
<lb n="212"/><span>leóbhtha, a' rupadh agus a' réabadh.  Beidh ollamhain agus</span>
<lb n="213"/><span>ughdair a' bagairt go millteach.  Beidh an donas 's a</span>
<lb n="214"/><span>mháthair 'n-ar n-aghaidh.  Ach is ait í comhairle Chealltachair</span>
<lb n="215"/><span>sa sean sgéal: - "Cath do thabhairt dóibh, gion go bhfuilmid</span>
<lb n="216"/><span>leat nó trian riú."</span>
<lb n="217"/></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="218"/><p><span>AN CAILLEACH</span></p>
<lb n="219"/>
<lb n="220"/><p><span>Tá cailleach de'n chomhursanacht seo a' foghluim bháis le</span>
<lb n="221"/><span>fada agus síleadh le chuile fhreastal agus faire nach raibh</span>
<lb n="222"/><span>baoghal uirthi.  Féachadh drugaí agus dochtúirí léithe: ach ní</span>
<lb n="223"/><span>raibh maith na frighde leóbhtha agus le goirid a' dul 'un</span>
<lb n="224"/><span>donachta ar fad atá sí.</span></p>
<lb n="225"/>
<lb n="226"/><p><span>Is gnás linn coiste chur ar chorr-dhuine sul má dtéidheann</span>
<lb n="227"/><span>an tsíorraidheacht eadrainn agus iad.  Sin mar táthar gha-</span>
<lb n="228"/><span>dhéanamh leis an gcailligh: ní breitheamhnas é.</span></p>
<lb n="229"/>
<lb n="230"/><p><span>Tugadh síos di go mba caile bhí innti chuile lá ariamh -</span>
<lb n="231"/><span>go dtáinig sí ó dhroch bhunadh agus gur le droch oideachus</span>
<lb n="232"/><span>seadh tóigeadh í.  Corp rupaire bhí innti 'na cailín óg;</span>
<lb n="233"/><span>agus ní fhuair sí aipeachan céille le aois ná aimsir.  Ní</span>
<lb n="234"/><span>fhaca duine dhá maireann croidhe, carantus ná síodamhlacht</span>
<lb n="235"/><span>a' siubhal léithe.  Droch éadáil í a chaith a saoghal le troid</span>
<lb n="236"/><span>agus clampur - a haghaidh ar chuile dhuine aici agus aghaidh</span>
<lb n="237"/><span>chuile dhuine uirthi.</span></p>
<lb n="238"/>
<lb n="239"/><p><span>Tá dreishiúr aici bhfuil Brighid uirthi, agus ní mó ná</span>
<lb n="240"/><span>socruighthe bhí an bheirt acu gur ionnsuigh siad a chéile. Bhí</span>
<lb n="241"/><span>Brighid bhocht lag lom th'réis racht tinnis a chur di agus</span>
<lb n="242"/><span>shanntuigh do chaile buntáiste bhreith uirthi.  Sgéal fada ar</span>
<lb n="243"/><span>an seachrán an chaoi ar chaill sí a cuid talmhan agus a maoin</span>
<lb n="244"/><span>shaoghalta gan bun ar a speitir' aici fhéin ná aigeán a clann</span>
<lb n="245"/><span>ach a' fuirseadh na déirce go dtí le goirid.  An chailleach is</span>
<lb n="246"/><span>dreishiúr di ba chionntach.  Go deimhin bhí fúithe an cleas</span>
<lb n="247"/><span>céadna imirt ar Mháire Nic Fhranca.  Sé a raibh aici dhá</span>
<lb n="248"/><span>bhárr dualgas an tslisne gach uair dár fhéach sí leis an</span>
<lb n="249"/><span>mbeart sin.</span></p>
<lb n="250"/>
<lb n="251"/><p><span>Chuaidh an chailleach seo agus sagart an pharráiste i n-árach</span>
<lb n="252"/><span>a chéile.  Ach bíodh a innseacht sin ar na seandaoine ó's acu</span></p>
</div>
<pb n="13"/>
<div><lb n="253"/><p><span>is fearr atá a thabhairt amach mar chuid mhaith eile nach é.</span>
<lb n="254"/><span>Ná drannamuis leis an gcúis sin ach a rádh go ndeachaidh sí ó</span>
<lb n="255"/><span>smacht ar an sagart agus gur tharraing sí mallacht Dé uirthi</span>
<lb n="256"/><span>fhéin.  Tháinig "an trom trom" le n-a linn: ba geárr gur</span>
<lb n="257"/><span>mharbhuigh sí a fear.  Thug sí "bata 's bóthar" d'fhear eile</span>
<lb n="258"/><span>gur ghlac sí le fuaránach tháinig anoir amach 's nár chuir</span>
<lb n="259"/><span>tada múisíom air ó mhaidin go faoithe ach a bheathú.</span></p>
<lb n="260"/>
<lb n="261"/><p><span>Bhíodh amhrán ag na seandaoine agus 'sé an t-amhrán é:-</span>
<lb n="262"/><span>"Goidé sin do'n té sin nach mbaineann sin dó."  Sgaoileadh</span>
<lb n="263"/><span>thart an cás ach amháin go raibh gaol cleamhnuis i n-iachtar tíre</span>
<lb n="264"/><span>agus é ar bhruach na fairrge mar támuid féin.  Gheall sé bun</span>
<lb n="265"/><span>agus bárr a mhaide dhi.  Lá dá raibh sé ag teacht ar a tháirm</span>
<lb n="266"/><span>tháinig gála millteach air.  D'éirigh an fhairrge.  Briseadh</span>
<lb n="267"/><span>an currach agus caitheadh é fhéin 'un tíre 'na troslach i ndáil</span>
<lb n="268"/><span>le bheith mín marbh.  Leis an téagla rinne sé slapaireacht</span>
<lb n="269"/><span>síos abhaile.  Sul dá bhfuair sé lideadh eile ar a theacht</span>
<lb n="270"/><span>mhaoluigh an fhearg.  Go buidheach beannachtach gheall sé, ó</span>
<lb n="271"/><span>thug Dia saor slán é, nach rachadh sé aríst a' saigheadóireacht</span>
<lb n="272"/><span>le báirsigh ná a' tarraint achrainn air féin.</span></p>
<lb n="273"/>
<lb n="274"/><p><span>Do réir mar bhí an chuid ba sine dá clann a' méadú, ba</span>
<lb n="275"/><span>mhian leóbhtha seasamh ar a sláinte féin.  Is dóigh go rabhadar</span>
<lb n="276"/><span>ghá náiriú ag an gcaoi a mbíodh an chailleach ar siubhal.  Bhog</span>
<lb n="277"/><span>siad leóbhtha amach go hoileán eile atá achar maith taobh thiar</span>
<lb n="278"/><span>dhaoinn.  Céard déarfhá le clainn Bhrighde chuaidh iad féin-</span>
<lb n="279"/><span>dream acu - a' déanamh cuideamhlachta leóbhtha ar an oileán</span>
<lb n="280"/><span>chéadna? Ní chreidfheá nach aon daoine amháin bhí ionntu</span>
<lb n="281"/><span>agus meas an domhain acu ar a chéile.</span></p>
<lb n="282"/>
<lb n="283"/><p><span>Ba gheárr gur shíl an chailleach sa mbaile go mbudh cheart</span>
<lb n="284"/><span>dóbhtha, uile go léir, comhairle agus cead a ghlachadh léithe</span>
<lb n="285"/><span>fhéin ar chuile bhealach.  D'éist siad léithe go ceann</span>
<lb n="286"/><span>sgathaimh.  Insin dubhairt siad go rabhadar féin i ndon aire</span>
<lb n="287"/><span>thabhairt dá ngnothaí- go raibh siad réidh léithe - agus gan</span>
<lb n="288"/><span>súil a bheith aici uaidhe sin amach, le brabach dhá mbárr na</span>
<lb n="289"/><span>oibliogáid ar bith uatha.  Siar léithe go dtéidheadh sí ag</span></p>
</div>
<pb n="14"/>
<div><lb n="290"/><p><span>gabháil orthu.  Rug sí thall orthu: rug siad-san uirthi agus</span>
<lb n="291"/><span>thugadar dreas breágh bhuailte dhi d'fhág saibhín aireach uirthi</span>
<lb n="292"/><span>uaidhe sin i leith.  Ní magadh nár bh'fhíor do'n té adubhairt gur</span>
<lb n="293"/><span>le ging dá geanntracha fhéin sgaoiltear an dair.  Pébi</span>
<lb n="294"/><span>sgéal é, chuir an maisdín de mháthair claonadh ar a béasa</span>
<lb n="295"/><span>agus chuaidh lucht an oileáin - go mór-mhór clann Bhrighde -</span>
<lb n="296"/><span>'un ratha i gcuid agus i maoin i sonas agus sláinte.</span></p>
<lb n="297"/>
<lb n="298"/><p><span>Ach, Dia eadrainn agus an anachain, is millteach an rud</span>
<lb n="299"/><span>droch-shompla.  Lá de'n tsaoghal, bhí Máire Nic Fhranca ar</span>
<lb n="300"/><span>mhná fhiúntacha na tíre.  Bhí sí deas, cóir, socair, suaimhneach</span>
<lb n="301"/><span>agus sásta.  Ro-shásta agus ro-shuaimhneach seadh bhí sí.</span>
<lb n="302"/><span>Thoisigh an diabhal ag gabháil dá mhaidí croise uirthi gur chaill</span>
<lb n="303"/><span>sí caoitheamhlacht agus cáidheacht, agus gur iompuigh sí amach</span>
<lb n="304"/><span>mar a comharsain.  D'íoc sí fhéin ann: chuir fear eile "a</span>
<lb n="305"/><span>cuid ar shlige dhi," agus ba chorrach an saoghal bhí ag an</span>
<lb n="306"/><span>gcailleach- s'againn féin cho fhad's mhair an té údan.</span></p>
<lb n="307"/>
<lb n="308"/><p><span>Do réir mar bhíodh clann na caillighe ag imtheacht i bhfad ó</span>
<lb n="309"/><span>bhaile, bhídís ar a gcomhairle fhéin.  Bhíodh clann Bhrighde ag</span>
<lb n="310"/><span>imtheacht mar a gcéadna: ach, má bhíodh, bhíodh cion agus cuimhne</span>
<lb n="311"/><span>acu ar an tsean-bhean d'fhág siad sa mbaile.  Ó tháinig treóir</span>
<lb n="312"/><span>ionntu, thug siad riar a cás dá máthair.  Thóig sin a croidhe</span>
<lb n="313"/><span>léithe, agus is beag nach ndéarfhá go dtáinig cruth na hóige</span>
<lb n="314"/><span>ar ais aríst uirthi.  Fuair sí fuarú ó ghadharamhlacht na</span>
<lb n="315"/><span>caillighe agus roinnt bheag ar ais as ar baineadh dhi san</span>
<lb n="316"/><span>éagcóir.  Ina cheann sin, bhíodh cuid do'n chlainn - boglacháin</span>
<lb n="317"/><span>óga shónta gan gearradh gan gangaid - a' tabhairt mhóna</span>
<lb n="318"/><span>agus uisge isteach chuig an gcaile, ag cartadh easrach</span>
<lb n="319"/><span>na mbó, ag giotamáil agus ag cipiléaracht ar fud an tighe</span>
<lb n="320"/><span>aici.  Níor chuir Brighid suim ann: níor dhuine aimhreasach</span>
<lb n="321"/><span>ariamh fhéin í.  Níor thuig sí go mbídís mar sin a' tnúth le</span>
<lb n="322"/><span>ubhla agus milseáin fhághail, agus níor airigh sí go raibh na</span>
<lb n="323"/><span>fiacla beagnach lobhtha ina gceann.  Ach an chuid acu bhí grinn</span>
<lb n="324"/><span>géar - á! bu búnai! - bhí an ghráin ar an gcailligh acu go</span>
<lb n="325"/><span>díreach glan mar bheadh ag duine ar cneámhaire an lae 'ndé.</span>
<lb n="326"/></p>
</div>
<pb n="15"/>
<div><lb n="327"/><p><span>Cér bh'iongnadh an ghráin a bheith uirthi acu nuair a thoisigh</span>
<lb n="328"/><span>muinntear a tighe fhéin ag éirghe i n-áirde a' dul ina haghaidh</span>
<lb n="329"/><span>a' sronacanacht léithe agus a' seachadadh cainte.  Thoisigh siad</span>
<lb n="330"/><span>orthu mar deirim.  Bhí an bheatha ro-gharbh: bhíodar ro-mhoch a'</span>
<lb n="331"/><span>dul i n-éadan oibre agus ro-fhada gan sgur tráthnóna: ní</span>
<lb n="332"/><span>rabhadar a' fághail airgead-póca le bail - gan trácht ar</span>
<lb n="333"/><span>laetheanta saoire - mar bhíodh ag clainn na gcomhursan ar</span>
<lb n="334"/><span>feadh na bliadhna.  Agus níor bh'fhiú deich triuf an sgéal</span>
<lb n="335"/><span>gur thoisigh an chlann nighine iad féin.  Céard nach raibh uatha</span>
<lb n="336"/><span>agus ag gabháil dóbhtha? Bhí na ba ro-shalach le dhul i n-aice</span>
<lb n="337"/><span>leóbhtha: chuirfheadh nigheadh na soitheach oidhreach ar a lámha.</span>
<lb n="338"/><span>Cé dheasóchadh éadach ná stocaí? Siamsa, damhsa, stocaí</span>
<lb n="339"/><span>síoda, cotaí móra de chroiceann róin - ní airighim spéacláirí</span>
<lb n="340"/><span>agus fiacla bréige!</span></p>
<lb n="341"/>
<lb n="342"/><p><span>Mar sin, bhí an saoghal a' dul ina haghaidh.  Céard a bhí</span>
<lb n="343"/><span>aici le déanamh? Bhagair sí orthu ach fuair sí gach ar le focal.</span>
<lb n="344"/><span>D'fhéach sí leis an mbladar agus chuadar-san 'un dánachta.</span>
<lb n="345"/><span>Bhí deireadh le n-a smacht agus níor chabhair a cheilt.  Thoisigh sí</span>
<lb n="346"/><span>ag amhlóid agus ag cannrán ag caoineadh agus a' rádh go raibh</span>
<lb n="347"/><span>seo siúd ar fud na háite ghá ghoid agus ghá fhuadach uirthi.</span>
<lb n="348"/><span>Cheap sí go mb'í Bearta Mhór ba chionntach le gan im bheith</span>
<lb n="349"/><span>sa maistriú agus gan ubh bheith i ndhiaidh na gcearc i mbéal</span>
<lb n="350"/><span>an fhóghmhair.</span></p>
<lb n="351"/>
<lb n="352"/><p><span>Rinne corr-dhuine meangadh gáirí, agus d'fhan an sgéal</span>
<lb n="353"/><span>mar bhí sé go bhfaca sí Bearta lá a' tabhairt meacan gan</span>
<lb n="354"/><span>cead gan iarraidh as ceap na bPléamonnach.  Tharraing sí</span>
<lb n="355"/><span>uirthi agus d'iomard sí an -im, na huibheacha agus céad rud</span>
<lb n="356"/><span>leóbhtha ar an mnaoi mhóir.  Ach bhí Bearta i ndon cur chuici:</span>
<lb n="357"/><span>tá's ag an saoghal "nach mbíonn sé 'na cheol i gcomhnuidhe</span>
<lb n="358"/><span>ag Bean a' Phíobaire."  As an gcaint, ar ndóigh, thagas na</span>
<lb n="359"/><span>buillí.  Shíl mac Mháire Nic Fhranca agus cúpla saor cloiche</span>
<lb n="360"/><span>a gcosg.  Go breágh sónta d'fhág siad a gcuid oibre agus</span>
<lb n="361"/><span>rug siad thall ar an mbeirt bhan.  Ach ba theann láidir an</span>
<lb n="362"/><span>bleitheach mná Bearta: chuaidh sí sa muirtéal agus dhall sí</span></p>
</div>
<pb n="16"/>
<div><lb n="363"/><p><span>na saortha.  Níor mhór léithe dhó a bhfuair mac seo Mháire:</span>
<lb n="364"/><span>cheap sí nach raibh uaidhe ach leithsgéal - go raibh sean-ghangaid</span>
<lb n="365"/><span>ag gabháil dó.  Ach is ar éigin ariamh thug an chailleach na</span>
<lb n="366"/><span>cosa léithe.  Leis an slámadh agus leis an leonadh fuair</span>
<lb n="367"/><span>sí, ní dhearna sí buille sa mbéim thabhairt ó shoin.  Agus,</span>
<lb n="368"/><span>díonta na fírinne, ní saor slán atá Bean a' Phíobaire: tá</span>
<lb n="369"/><span>sí corruighthe go mór i n-a hintinn ach go bhfuil an óige aici.</span></p>
<lb n="370"/>
<lb n="371"/><p><span>Ní'l 'fhios ag lucht na mbailte cé acu luibheanna, snáithe</span>
<lb n="372"/><span>leonta nó meacan-a'-choimpre is fearr do'n bheirt.  Tá</span>
<lb n="373"/><span>dochtúir thiar sna hoileáin adeir go dtiucfhadh an chailleach</span>
<lb n="374"/><span>thríd dá mb'fhéidir leis féin freastal uirthi.  Ní'l a bhád</span>
<lb n="375"/><span>sáthach láidir, adeir sé: agus tá na muca mara contabhair-</span>
<lb n="376"/><span>teach an tráth seo 'bhliadhain.</span></p>
<lb n="377"/>
<lb n="378"/><p><span>Ní'l 'fhios agam! Eadrainn féin, 'sí mo bharamhail nach</span>
<lb n="379"/><span>bhfuil sa bhfear céadna ach dosmór.  Cé chuala leigheas ar</span>
<lb n="380"/><span>bith bheith aige-san ach "foghairt bhuidhe"? Sa gcás láithreach</span>
<lb n="381"/><span>bheadh "snaidhm na bpéist" chuile phiuc cho fóghantach."</span></p>
<lb n="382"/>
<lb n="383"/><p><span>Hiarradh ar fhear leighis theacht as Baile-na-Ros.  Fear</span>
<lb n="384"/><span>maith cliste.  Ar a shon sin, tá sé chomh righin leisgeamhail</span>
<lb n="385"/><span>gur leis an tubaiste bheith a' tnúth leis.  Faoi láthair, ní</span>
<lb n="386"/><span>thig leis corruighe: tá an bhruithtíneach agus bruitheálach ar</span>
<lb n="387"/><span>na páistí sa mbaile aige.</span></p>
<lb n="388"/>
<lb n="389"/><p><span>Deir le fear feasa Bhaile-na-gCimbreach gur gnothaí</span>
<lb n="390"/><span>cuisleóra Bearta Mhór a leigheas, agus dá mbeadh an cás</span>
<lb n="391"/><span>sin réidh nár stró ar bith i ndeireadh na gealaighe purgóid</span>
<lb n="392"/><span>a ghleas do'n chailligh.</span></p>
<lb n="393"/>
<lb n="394"/><p><span>Cé hí an chailleach? Sin a thomhas ort.  Ach aireach dhuit!</span>
<lb n="395"/><span>Glac chomhairle agus ná déan uisleóireacht do dhuine ar</span>
<lb n="396"/><span>bith: bíonn teir ar an obair sin.  Má tá miodóg agat</span>
<lb n="397"/><span>congbhuigh glan géar í: ní'l 'fhios agat nach mbeadh ort neas-</span>
<lb n="398"/><span>góid a leigean in do theach fhéin th'réis an earraigh.</span>
<lb n="399"/></p>
</div>
<pb n="17"/>
<div><lb n="400"/><p><span>GLIOMADÓIREACHT</span></p>
<lb n="401"/>
<lb n="402"/><p><span>Dá mbeadh do chailleadh go deo leis ní fheicfheá losgán</span>
<lb n="403"/><span>istigh i gCliar Iath.  Agus go deimhin ní deacair duine a</span>
<lb n="404"/><span>chasadh leat do mhuinntir an oileáin nach bhfaca ceann ariamh.</span>
<lb n="405"/><span>Deirtear go raibh fear acu lá tao'muigh de ghearradh a'</span>
<lb n="406"/><span>spealadóireacht nuair d'éirigh losgán mór amach roimh lainn</span>
<lb n="407"/><span>na speile chuige agus go raibh iongantas ar mo dhuine.</span>
<lb n="408"/><span>"Dar lí," arsa seisean (a' tabhairt mionna an oileáin),</span>
<lb n="409"/><span>"mur fánach an áit a bhfuightheá gliomach."</span></p>
<lb n="410"/>
<lb n="411"/><p><span>D'fhan an sgéal mar sin, ach tá a chiall féin leis an</span>
<lb n="412"/><span>bhfocal.  Ach mur sgéal é is cosamhail le ceann é naré má</span>
<lb n="413"/><span>tá sníomh bog orthu istigh úda tá tochardadh cruaidh orthu.</span>
<lb n="414"/><span>Ní hionann iad 's daoine eile: do dhubhshlán brabach cainte</span>
<lb n="415"/><span>fhághail orthu.  Gan furmhór na hÉireann mar iad! Ach dá</span>
<lb n="416"/><span>mbeadh, deirtear nach mbeadh siubhal an bhóthair againn le</span>
<lb n="417"/><span>fiafhruighe.  Mar sin féin bheadh an chraobh go réidh ag clainn</span>
<lb n="418"/><span>Chliar Iatha: bheadh siad sásta le leath-fhocal; is fánach an</span>
<lb n="419"/><span>áit a bhfághann siad gliomach.  Caidéis chaoitheamhail na</span>
<lb n="420"/><span>gcarad an eadh? Dreóch dhi?</span></p>
<lb n="421"/>
<lb n="422"/><p><span>Ní'lim ghá rádh ar aon chor gur dochar ar bith bheith beagán</span>
<lb n="423"/><span>fiafhruighteach: caithfear an saoghal chur thart le bás na</span>
<lb n="424"/><span>caillighe agus le pósadh na mná óige.  Bheadh an sgéal</span>
<lb n="425"/><span>sáthach ceart meireach na cosa cuirtear faoi n-a lán dá</span>
<lb n="426"/><span>gcloistear agus an chaoi mbíonn dream cliste a' baint</span>
<lb n="427"/><span>slighe bheatha amach as a fheabhas agus thig leóbhtha eolas a</span>
<lb n="428"/><span>phiochadh as beagán ádhbhair.  Roimhe seo nuair ba mhian le</span>
<lb n="429"/><span>dligheadóir nó le fear mar é ceist a réidhteach, dá mbeadh</span>
<lb n="430"/><span>a' dul air, d'éireóchadh leis ó am go ham faoi sgáth na</span></p>
</div>
<pb n="18"/>
<div><lb n="431"/><p><span>ceiste fánaighe.  Ach le goirid, chíodh gur mór le rádh an</span>
<lb n="432"/><span>onóir, tá an beart úda ghá chleachtadh aigeán a lán.</span></p>
<lb n="433"/>
<lb n="434"/><p><span>Níor loit Máire lacha ná cearc ar a comharsain</span>
<lb n="435"/><span>ariamh.  An onóir! Mar deir siad i n-áiteacha, "bhí</span>
<lb n="436"/><span>galra rún agus cúram gan cion" ag gabháil di: budh dona</span>
<lb n="437"/><span>an mhaidin í nó bheadh fhios aici céard a bhí ar a suipéar acu</span>
<lb n="438"/><span>tigh Bhrighd' an oidhche roimhe sin.  D'innseóchadh mac óg</span>
<lb n="439"/><span>Bhrighde ach d'innseóchadh sé mar a gcéadna gur cheisnigh</span>
<lb n="440"/><span>Máire é agus leis sin bheadh an ceol dóirte.  Cuimhnigh bean</span>
<lb n="441"/><span>na honóra uirthi fhéin.  "Tae," arsa sise, "bhí againn-ne</span>
<lb n="442"/><span>a réir: bheitheá inseo nuair nach mbeadh tada againn."</span>
<lb n="443"/><span>"Mh'anam gur leite agus bainne caorach a bhí againn féin</span>
<lb n="444"/><span>agus nach raibh leath caill' air."  Ní thógfhá ar Mhicilín a rádh</span>
<lb n="445"/><span>go raibh sé subhach sáthach a' dul a chodladh dhó.  B'féidir nach</span>
<lb n="446"/><span>ar foghnamh a réidhteóchadh a béile fhéin le Máire meireach</span>
<lb n="447"/><span>sgéal Mhicilín.</span></p>
<lb n="448"/>
<lb n="449"/><p><span>Ach tá daoine 'n ar bhfud nach Micilín agus nach Máire.</span>
<lb n="450"/><span>Beidh fhios sin agat má bhíonn tú lá breágh eicínt ar cholbh an</span>
<lb n="451"/><span>bhothair ag cur deis ar do rothar agus teach fada fairsing le</span>
<lb n="452"/><span>d'ais a mbeidh "cruit faoi choróin" tao'muigh ós cionn</span>
<lb n="453"/><span>an doruis ann.  Is geárr uait go n-éireócha bleitheach mór</span>
<lb n="454"/><span>fir amach chugat agus "cruit faoi choróin" abhus agus tall</span>
<lb n="455"/><span>ar na cnaipí ina chulaidh dhuibh.  Beidh sé a' borradh le brothall</span>
<lb n="456"/><span>an lae, a chum leath-sgaoilte, a lámha ina phócaí agus é a'</span>
<lb n="457"/><span>stolladh tobac.  Buailfhe sé anall go mall righin abuil tú.</span>
<lb n="458"/><span>Mura mbí aithne ná eolas aige ort is amhlaidh is fearr leis.</span>
<lb n="459"/><span>Cuirfhe sé "goirim 's coisreacan" ort ina bhealach fhéin.</span>
<lb n="460"/><span>"Good morning" - agus ar a' toirt beidh 's agat cér</span>
<lb n="461"/><span>b'as é.  Seachain a dtiuradh an mac-mhallachtan duit</span>
<lb n="462"/><span>Co.  - a shamhailt leis.  Beidh conntanós eicínt le</span>
<lb n="463"/><span>fághail agat i gcionn tamuill as ucht go bhfuil col ceathar</span>
<lb n="464"/><span>nó col seisear leat i gCill - óir is as chuile chon-</span>
<lb n="465"/><span>stábla ar foghnamh sa gceanntar seo (?).  Ach sé is dócha</span>
<lb n="466"/><span>gur b'eisean dhéanfhas an roinn mhór de'n chaint le do</span></p>
</div>
<pb n="19"/>
<div><lb n="467"/><p><span>bhogadh- sé sin niá leigean tusa leis.  Ní fhiafhrócha sé dhaot</span>
<lb n="468"/><span>go glan baileach cáide tháinig tú.  Toiseócha sé a' baint</span>
<lb n="469"/><span>fhóide ag cannrán faoi dhonacht na mbóthar: ní bheidh rud ar</span>
<lb n="470"/><span>bith ceart - na cnuic mhóra, na clocha briste, madraí</span>
<lb n="471"/><span>míomhúinte, mudhlach agus muca.</span></p>
<lb n="472"/>
<lb n="473"/><p><span>Leite agus bainne caorach - te! te!! Fainic a ndéarfhá</span>
<lb n="474"/><span>go mb' í sin do shlighe-sa.  Ach má chasann tú do theanga</span>
<lb n="475"/><span>faoi do chúil-fhiacail go ró-luath nó má bhíonn gruaim ort</span>
<lb n="476"/><span>i leabaidh fonn cainte, beidh sé lán chinnte (agus beidh an</span>
<lb n="477"/><span>ceart aige) gur Sinnféinidhe ar na hailt tú.  Pébi cor</span>
<lb n="478"/><span>a chuirfheas tú dhaot beidh brabach eoluis aige ort mura</span>
<lb n="479"/><span>dtughaidh tú slat dá thomhas féin dó agus maidhm na cainte</span>
<lb n="480"/><span>a leigean go tromach tramach anuas ar Chill - ná ar</span>
<lb n="481"/><span>áit fhiúntaigh eicínt i n-aice leis.  Sé do leas é má ghlacann</span>
<lb n="482"/><span>tú an chomhairle úd thug Capablanca do Chumann na Fithchille</span>
<lb n="483"/><span>sa tír seo: - "Bí d'ionnsuidhteach mhaith agus bíodh dhá bhall</span>
<lb n="484"/><span>agat ag coiméad an bhaill."  Má's amhlaidh bheas tusa ar</span>
<lb n="485"/><span>d'aireachus rachaidh do dhuine ar ais "gan gliomach" agus ní</span>
<lb n="486"/><span>éireócha sé amach go ceann tamuill eile.</span>
<lb n="487"/></p>
</div>
<pb n="20"/>
<div><lb n="488"/><p><span>TÍR AGUS TEANGA</span></p>
<lb n="489"/>
<lb n="490"/><p><span>"Is iomdha cor sa saoghal" adeir tú agus ní'l rádh in'</span>
<lb n="491"/><span>aghaidh.  Má's fíor na hughdair, tá an ghrian ós ar gcionn a'</span>
<lb n="492"/><span>baint seacht gcéad agus fiche míle bealaigh amach gach</span>
<lb n="493"/><span>móiméad a chloig.  Cuir leis seo casadh laetheamhail na</span>
<lb n="494"/><span>cruinne agus an leigean reatha atá léithe a' dul timcheall</span>
<lb n="495"/><span>na gréine, agus caithfhe tú aimhdeachtáil nach iongantas má</span>
<lb n="496"/><span>bhíonn róroithleagán i gceann na ndaoine, anois agus aríst,</span>
<lb n="497"/><span>dá mbeadh gan leithsgéal eile saoghalta bheith leis.  Ach sean</span>
<lb n="498"/><span>mharcaidheacht í nach dtugtar faoi deara agus nach dtiurthar</span>
<lb n="499"/><span>go lá an Luain nuair a bainfhear na beodha agus na mairbh</span>
<lb n="500"/><span>as a gcleachtadh.</span></p>
<lb n="501"/>
<lb n="502"/><p><span>Gan tráct ar dhul thart na cruinne, tá rudaí sa saoghal</span>
<lb n="503"/><span>seo ag athrú agus athruighthe le uair agus aimsir ó chuaidh an</span>
<lb n="504"/><span>duilleabhar sa ngual, an sliogán sa gcailc agus an chuil</span>
<lb n="505"/><span>san ómra.  An chuil féin! Nach aisteach agus nach árdnósach</span>
<lb n="506"/><span>an tiomba atá aici! Ní raibh ceann mar é ag coimeád</span>
<lb n="507"/><span>cuirp do rígh ar bith dá raibh sa Domhain Thoir, agus ní bheidh</span>
<lb n="508"/><span>go deo.  Is suarach i n-ar súile sinn-ne an nídh a mbíonn</span>
<lb n="509"/><span>áilneacht ina thimcheall.  Nár dubhradh linn i bhfad ó shoin</span>
<lb n="510"/><span>nach raibh Solamh fhéin ina uile ghlóir mar bhláth an mhacaire le</span>
<lb n="511"/><span>iongantus an aoibhnis? Chan oiread leis sin, is beag an</span>
<lb n="512"/><span>rud is buaine 'ná an duine - gan suim ná súiméad a chur</span>
<lb n="513"/><span>i mbreághthacht ná i mbród.  Ní mar is mian linn-ne is mian</span>
<lb n="514"/><span>le Dia: an rud a gceapann an saoghal fad na síorraidheachta</span>
<lb n="515"/><span>dhó' ní bhíonn ann ach mar bheadh sgáile na gréine a' dul</span>
<lb n="516"/><span>thríd an ngloine.  Tagann smúit agus néall ar lonnradh</span>
<lb n="517"/><span>agus ar lasair; críonann agus cróiligheann an duine bhí</span></p>
</div>
<pb n="21"/>
<div><lb n="518"/><p><span>teann cruaidh láidir; meathann sé fhéin agus sliocht a láimhe</span>
<lb n="519"/><span>le aois agus aimsir ach go maireann ruidín fánach eicínt</span>
<lb n="520"/><span>anois agus aríst faoi bhrúighís agus bhrusgar na gcian.</span>
<lb n="521"/><span>Go fiú na teangan labhruigheas na mílte duine i dtír, caill-</span>
<lb n="522"/><span>tear i rith an tsaoghail í.  Má mhaireann di, bíonn sí ag</span>
<lb n="523"/><span>athrú agus ag cur crotha an tsuaitheantuis uirthi fhéin le chuile</span>
<lb n="524"/><span>chor go dtéidheann sí thar aithne faoi dheireadh thiar.</span></p>
<lb n="525"/>
<lb n="526"/><p><span>Bíonn siocair bháis ag teangaidh.  Cuireann gabháltas</span>
<lb n="527"/><span>tíre an teanga bhunadhasach dhá cois nuair a théidheas an</span>
<lb n="528"/><span>bunadh ó rath le daorsacht.  Thairis sin féin, tagann cruth</span>
<lb n="529"/><span>aisteach ar theangaidh le maltraid oideachuis, le maltraid</span>
<lb n="530"/><span>creidimh, le maltraid riaghaltuis nó le maltraid ar bith</span>
<lb n="531"/><span>eile chuireas feabhas ná truailleacht ar bhéasa na ndaoine</span>
<lb n="532"/><span>nó ar an mbealach bhíos leóbhtha mar nósa buin.  Ní liachtaighe</span>
<lb n="533"/><span>reacht ar dhaoine ná cor ina dteangaidh.</span></p>
<lb n="534"/>
<lb n="535"/><p><span>Féach chaoi 'r cuireadh an phrímh-theanga i bhfudairnéis mar</span>
<lb n="536"/><span>deirtear linn sa mBíobla (Gen.  xi., 1-9).  Tháinig rachmall</span>
<lb n="537"/><span>agus móiréis ar na daoine.  Raibh fútha aithgiorra dhéanamh</span>
<lb n="538"/><span>le dhul 'un na bhflaitheas, nó raibh casán an bháis ro-fhada</span>
<lb n="539"/><span>righin? Is dóigh gur theastuigh uatha dhul suas bog, te - mar</span>
<lb n="540"/><span>bheadh Red Rout againn thiar inseo - agus slighe le theacht</span>
<lb n="541"/><span>ar ais mura dtaithneóchadh leóbhtha.  Nár bh'é an feall é nach</span>
<lb n="542"/><span>raibh gluaisteán spéire acu; bheadh ciall eicínt leis ná</span>
<lb n="543"/><span>seirbhís thar mar tá faoi láthair.  Go deimhin bhí leithsgéal</span>
<lb n="544"/><span>ag muinntir Bhabail: - "Déanamuis cathair dúinn féin,</span>
<lb n="545"/><span>agus túir a sroichfhe a bhárr go neamh, agus déanamuis</span>
<lb n="546"/><span>ainm dúinn féin, ar eagla go sgapfhaoi sinn ar fud na</span>
<lb n="547"/><span>talmhan go huile."  Ach buaileadh, mar déarfhá idir "a'</span>
<lb n="548"/><span>gob 's a' tsúil" iad.  D'fhág mearbhall cainte rud eile</span>
<lb n="549"/><span>ar a n-aire ag an dream dona shanntuigh dhul ar neamh agus</span>
<lb n="550"/><span>gan a bhuidheachas ar Dhia ach ar dhaoine.  "Déanamuis</span>
<lb n="551"/><span>ainm," arsa siadsan! Rinneadar ceann, ach ní ar an</span>
<lb n="552"/><span>gcaoi ar cheapadar.</span></p>
<lb n="553"/>
<lb n="554"/><p><span>Cianta fada 'na dhiaidh sin go dtáinig muinntear na</span></p>
</div>
<pb n="22"/>
<div><lb n="555"/><p><span>Gréige 'un cinn agus muinntear na Róimhe 'na ndiaidh sin</span>
<lb n="556"/><span>aríst.  D'fhás teanga, litireacht, léigheann agus eolas ins</span>
<lb n="557"/><span>gach tír acu.  Ba túisge leis an nGréig.  B'fhada gur chuir</span>
<lb n="558"/><span>an Róimh bláth dhi; ba mhall righin í ag aipeachan le hais na</span>
<lb n="559"/><span>Gréige, agus bhí a shliocht ar a toradh mar sheas sé treimhse</span>
<lb n="560"/><span>fhada gan téidheadh gan meathadh go raibh seal agus séasúr</span>
<lb n="561"/><span>tabhartha aige.</span></p>
<lb n="562"/>
<lb n="563"/><p><span>Bíodh 's go raibh sí buille luath le hais na Róimhe, ní cóir</span>
<lb n="564"/><span>dúinn ar a shon sin, rádh go mba fás-na-haon-oidhche bhí 'san</span>
<lb n="565"/><span>Ghréig.  Bhí réim faoi leith aici mar deirm.  Bhí maltraid</span>
<lb n="566"/><span>snás uirthi i n-óige agus i n-aois thar mar bhí ar an Róimh.</span>
<lb n="567"/><span>Ní saoghal fada fhághas faitheach, ná fáidh ach an oiread.  Is</span>
<lb n="568"/><span>amhlaidh bhí an sgéal ag an nGréig le cumas, le ealadhain,</span>
<lb n="569"/><span>le léigheann agus eolus.  D'éirigh sí suas 'na buinneán</span>
<lb n="570"/><span>luath láidir.  Mhéaduigh sí i neart agus i stuaim ar chaoi</span>
<lb n="571"/><span>faoi dheireadh go raibh a cliú i bhfad 's i ngeárr ar áilneacht a</span>
<lb n="572"/><span>healadhan agus ar éifeacht a heoluis.  Ach mo thruagh!</span></p>
<lb n="573"/>
<lb n="574"/><p><span>Eitinne na háilneachta ba siocair bháis do'n nGréig.  Bhí</span>
<lb n="575"/><span>sí álainn aereach ó thús go deireadh.  Bhí sí álainn aoibhinn</span>
<lb n="576"/><span>agus, páirt dá mhí-ádh, bhí 's aici fhéin sin.  Bhí aghaidh an</span>
<lb n="577"/><span>domhain uirthi mar ghioll ar a háilneacht.  Sin a raibh uaithe:</span>
<lb n="578"/><span>ba chuma léithe ach í fhéin a bheith ar bárr le chuile áilneacht -</span>
<lb n="579"/><span>i n-ealadhain i n-eolus - le feabhas foghluma agus feall-</span>
<lb n="580"/><span>samhnachta.  "Is cuma liom dá mbeadh gan agam ach lá</span>
<lb n="581"/><span>agus mé go céimeamhail," arsa Cuchulainn.  A fhearacht</span>
<lb n="582"/><span>sin ag an nGréig: saoghal sultmhar ar nós cho-fhad's-rachas-</span>
<lb n="583"/><span>sé-téidheadh-sé bhí aici.  Ní raibh aire ná áirdeall aici ar an</span>
<lb n="584"/><span>nídh is riachtanaighe do thír.  Níor fhoghluim sí an chaoi le fad</span>
<lb n="585"/><span>saoghail fhághail ná, mar déarthaoi faoi dhuine chaomh</span>
<lb n="586"/><span>chroidheamhail - "níor thug sí aire dhá sláinte nuair a bhí sí</span>
<lb n="587"/><span>lúthmhar láidir i mbláth na hóige."  Dá mbeadh a haghaidh</span>
<lb n="588"/><span>le sainnt ar an domhan i leabaidh aghaidh an domhain a bheith</span>
<lb n="589"/><span>uirthi fhéin agus ar a healadhain, dá mbeadh 's aici le n-a</span>
<lb n="590"/><span>talta beaga cheartú, dá mbudh fhéidir léithe a daoine a</span></p>
</div>
<pb n="23"/>
<div><lb n="591"/><p><span>chongbháil go bun teann le chéile, bheadh athrú sgéil sa saoghal</span>
<lb n="592"/><span>indiu.</span></p>
<lb n="593"/>
<lb n="594"/><p><span>Eitinne na hamplachta, nó mar bheadh Eitinne chraosach,</span>
<lb n="595"/><span>seadh d'fhág an Róimh ar lár.  Thóg sí a ceann go teann</span>
<lb n="596"/><span>dána ó thús.  Ughdar breágh láidir bhí innti.  Le folláine na</span>
<lb n="597"/><span>fairrge agus le cumhracht na créafóige d'éirigh sí suas</span>
<lb n="598"/><span>go dathamhail dóigheamhail.  Ó tháinig spreacadh dhi bhí crúb</span>
<lb n="599"/><span>ar a cuid aici.  Níor chaill sí leis an mboige é ná le</span>
<lb n="600"/><span>mealltacht an bhladuir.  Mar "chách" bhí spéis san áilneacht</span>
<lb n="601"/><span>aici; ach i dtús a saoghal bhí sí ro-bhaileach le bheith caithmheach</span>
<lb n="602"/><span>agus bhí an iomarca stróinéise fúithe le lúb síos ar bith a</span>
<lb n="603"/><span>leigean ina gnóthaí.</span></p>
<lb n="604"/>
<lb n="605"/><p><span>Chuaidh a cumhacht thar thír agus talamh.  Ins gach áit dá</span>
<lb n="606"/><span>raibh cumhacht aici, thug sí eolas ar riaghaltas agus ar a</span>
<lb n="607"/><span>teangaidh fhéin do na daoine.  Ach ní i n-aisge thug sí</span>
<lb n="608"/><span>oideachas agus eolas.  Do réir mar bhí a cumhacht agus</span>
<lb n="609"/><span>ceannas a' leathnú aici seadh is mó bhí cuid agus maoin a'</span>
<lb n="610"/><span>tárlódh uirthi.  Bhí saidhbhreas ghá chárnadh aici sa mbaile.</span>
<lb n="611"/><span>Shéid sin faoi uaill agus leitheadacht i ndream dá daoine;</span>
<lb n="612"/><span>chuidigh sé le leisg agus leaduidheacht i ndream eile - nó</span>
<lb n="613"/><span>le chuile dhream má's é sin é.  Sa gcaoi sin, dá mhéid dá</span>
<lb n="614"/><span>dtáinig is amhlaidh is mó theastuigh go raibh, mar deirim, an</span>
<lb n="615"/><span>Róimh i n-eangacha na heitinne faoi dheireadh.  Cailleadh í:</span>
<lb n="616"/><span>d'imthigh a ceannas agus a cumhacht ach d'fhan biseamhlacht na</span>
<lb n="617"/><span>teangan agus tá a sliocht go leathan láidir ar fud na</span>
<lb n="618"/><span>cruinne indiu.</span></p>
<lb n="619"/>
<lb n="620"/><p><span>Mar seo dhom a trácht ar oidheadh na sean teangadh uasal.</span>
<lb n="621"/><span>Ní gan fáth sin, óir bíonn agus beidh go bráth cliú agus</span>
<lb n="622"/><span>caithréim tíre fuaighte le n-a teangaidh.  Má's olc maith</span>
<lb n="623"/><span>linn é, caithfhe ar dteanga fhéin bheith cos ar chois le n-ar</span>
<lb n="624"/><span>leas ná le n-ar léan.  Ní thig léithe dhul ar aghaidh gan</span>
<lb n="625"/><span>cumhacht na tíre bheith ina cosamar: agus ní féidir le tír</span>
<lb n="626"/><span>buille sa mbéim thabhairt gan a teanga bheith mar acar agus</span>
<lb n="627"/><span>mar thaca aici.  Tá tír agus teanga, uime sin, i</span></p>
</div>
<pb n="24"/>
<div><lb n="628"/><p><span>dtuilliomaidh a chéile againn: gan teanga tá an tír balbh,</span>
<lb n="629"/><span>gan tír tá an teanga bacach.  Ach ná síleadh duine ar bith</span>
<lb n="630"/><span>nach bhfuil go leor leor eile thar theangaidh do riachtanus ar</span>
<lb n="631"/><span>thír.  Ní aimhreas linn gur ab ait an nídh teanga bhreágh</span>
<lb n="632"/><span>lúbach líomhtha.  D'indeóin go raibh sin sa nGréig agus sa</span>
<lb n="633"/><span>Róimh níor chongbhuigh sé léan agus lear uatha faoi dheireadh</span>
<lb n="634"/><span>thiar.  Dá mbeadh sgéal na dtír úda gan sroicheachtáil cho</span>
<lb n="635"/><span>fada linn chor ar bith, budh cheart go gcuirfheadh sgéal ar</span>
<lb n="636"/><span>dtíre fhéin ar ar n-aireachas sinn.  Ach támuid tabhartha do'n</span>
<lb n="637"/><span>aithrist; ní thig linn tada le bail fheiceál againn féin;</span>
<lb n="638"/><span>caithfheamuid dhul i bhfad ó bhaile agus ar thóir na ndroch </span>
<lb n="639"/><span>éadail.  A lucht na ngraiméar, mo thruagh ghéar sibh i dtréim</span>
<lb n="640"/><span>leis an "analógacht" údan bhíos a' dul 'un aimhréidhe</span>
<lb n="641"/><span>oraibh cho minic sin!</span></p>
<lb n="642"/>
<lb n="643"/><p><span>Ní hobair dúinn a bheith a' sníomh a sgéil go caol righin.</span>
<lb n="644"/><span>Tugadh daoine faoi deara go bhfuil úsáid riachtanach</span>
<lb n="645"/><span>dhlistionach do theangaidh.  Dubhairt an duine úd leis an</span>
<lb n="646"/><span>duine eile sa Domhan Thoir: - "Déanamuis brící......</span>
<lb n="647"/><span>baile mór, agus fágamuis túir 'nar ndiaidh."  Dubairt an</span>
<lb n="648"/><span>Gréigeach cliste: - "Ceapamuis dramaí agus déanamuis</span>
<lb n="649"/><span>teampuill faoi chomhair na ndia." "Canamuis tréithre ar</span>
<lb n="650"/><span>n-arm agus ar ndaoine," arsa file na Róimhe.  Gan bacadh</span>
<lb n="651"/><span>leis an sean-saoghal, féach fhéin céard atá ar bun ar fud</span>
<lb n="652"/><span>an domhain indiu: daoine léigheanta - crainn soillse na</span>
<lb n="653"/><span>cruinne má's fíor - a' bagairt solas na bhFlaitheas a mhúcadh.</span>
<lb n="654"/><span>Duine dall nach dtuigeann go bhfuil go leor de bheodhachan</span>
<lb n="655"/><span>ná de bhasgadh tíre ina teangaidh.  Ach nach fad' ó cuireadh</span>
<lb n="656"/><span>Críostaidhthe ar a n-aireachas? "Bíodh 's go labhróchainn le</span>
<lb n="657"/><span>teangthacha daoine agus aingeal, ní'l ionnam ach fuaim</span>
<lb n="658"/><span>phráis nó cimbeal clingíneach" (Cor.  I., caib.  xiii.  1) arsa</span>
<lb n="659"/><span>Pól Mór Naomhtha.  Cé thuig brígh agus tairbhe teangadh</span>
<lb n="660"/><span>é?</span>
<lb n="661"/></p>
</div>
<pb n="25"/>
<div><lb n="662"/><p><span>AN RÓIMH 'NA hOTHAR BHÁIS</span></p>
<lb n="663"/>
<lb n="664"/><p><span>Muna bhfuil tuata corónta críocnuighthe ann, tagann sé</span>
<lb n="665"/><span>i n-intinn chuile dhuine faoi láthair a fhiafhruighe cé'n chaoi</span>
<lb n="666"/><span>a dtáinig na tíortha atá anois a' baint na sgartach as a</span>
<lb n="667"/><span>chéile 'un cinn agus i gcéim - céard a thóg a gceann leóbhtha</span>
<lb n="668"/><span>agus céard a rinne cho teann dána iad i n-aghaidh cumhachta</span>
<lb n="669"/><span>agus cumais na gcomharsan.  Ná tógtar orainn é má bhíonn</span>
<lb n="670"/><span>lom na fírinne searbh: caithfheamuid bheith ag caint nuair</span>
<lb n="671"/><span>atháthar ghá chasadh linn gur cine bodhar balbh sinn gan teanga</span>
<lb n="672"/><span>dár gcuid féin.  Ní díth-mhian atá ar lucht an iomordta ná is</span>
<lb n="673"/><span>amhlaidh bheas an cás.</span></p>
<lb n="674"/>
<lb n="675"/><p><span>Agus anois ó's cosamhail do na tíortha aranta achrannacha</span>
<lb n="676"/><span>úd bheith a' dul ar gcúl i leabaidh bheith a' dul ar aghaidh,</span>
<lb n="677"/><span>b'fhéidir nár mhiste ar bith é dá ndéanfhamuis na cinn</span>
<lb n="678"/><span>tsiocracha bás bhí ag sean náisiúin do cómhaireamh thart.</span>
<lb n="679"/><span>Nílim ghá cheapadh go ndéanfha sin fionna feanna maitheasa</span>
<lb n="680"/><span>do'n dream atá a' réabadh a chéile agus a' léirsgrios an</span>
<lb n="681"/><span>tsaoghail: ní dhéanfha ná dá mbeinn-se ag sgríbhneóireacht</span>
<lb n="682"/><span>agus tusa, a léightheóir, ag léigheamh go leághfhadh na súile</span>
<lb n="683"/><span>i n-ar gceann.  Cad chuige a mbeadh tuataí mar sinn-ne ag</span>
<lb n="684"/><span>samhailt chomhairle ná céille le daoine atá, má's fíor dóbhtha</span>
<lb n="685"/><span>fhéin, i ndon cosa crainn chur faoi na cearca.  Nach ndeir</span>
<lb n="686"/><span>duine acu thall sa bhFrainnc go dtiuraidh sé dubhshlán Dé.</span>
<lb n="687"/><span>"Warten sie ein wenig," ars' an Gearmánach nuair a</span>
<lb n="688"/><span>chuala sé trácht ar an áidhbhéil: "fan go mbí mise réidh leis</span>
<lb n="689"/><span>agus beidh rud eile ar ' aire aige."</span></p>
<lb n="690"/>
<lb n="691"/><p><span>Nach mór an feall go síleann daoine go mairfhe rígheacht</span>
<lb n="692"/><span>ar feadh na síorraidheachta.  Ní'l ach rígheacht amháin a mhair</span></p>
</div>
<pb n="26"/>
<div><lb n="693"/><p><span>a mhaireas agus a mhairfheas: ach dubhairt an Té chuir ar bun í</span>
<lb n="694"/><span>regnum meum non est de hoc mundo ("ní de'n tsaoghal</span>
<lb n="695"/><span>seo mo rígheacht-sa").  Ní hobair dúinn trácht ar an</span>
<lb n="696"/><span>rígheacht seo atá gan cip gan claidheamh gan gunna gan</span>
<lb n="697"/><span>pléasgán agus bheas beo bríoghmhar ar a shon sin cho fada's</span>
<lb n="698"/><span>bheas an saoghal ar suidheachan.  Tá's Cé chuir ar bun í; tá's</span>
<lb n="699"/><span>cé'n chaoi a ndeachaidh sí ar aghaidh d'indeoin ar shíl dochar</span>
<lb n="700"/><span>agus díogbháil a dhéanamh uirthi; agus tá's, freisin, nach bhfuil</span>
<lb n="701"/><span>fios ná fághail ar sliocht ná ar síolradh na ndaoine a</span>
<lb n="702"/><span>shanntuigh a cur i n-ísle bhrígh' sa n-am chuaidh thart.</span></p>
<lb n="703"/>
<lb n="704"/><p><span>Mar is feasach dá lán, bhí rígheachta agus ríghte móra</span>
<lb n="705"/><span>sa saoghal i bhfad roimh an Róimh agus roimh chumhacht na</span>
<lb n="706"/><span>Róimhe.  Bhí eolas agus foghluim ar fud na hAisia, san</span>
<lb n="707"/><span>Éigipt, sa nGréig leis na cianta sul dár éirigh cáil na</span>
<lb n="708"/><span>Róimhe.  Bhí cumhacht saoghalta dhá réir sna háiteacha céadna.</span>
<lb n="709"/><span>D'imthigh siad: tháinig meathadh ar réim agus ar rachmull acu;</span>
<lb n="710"/><span>tháinig smúit ar a n-ealadhain agus ar n-intleacht i ndiaidh</span>
<lb n="711"/><span>a chéile gur facas deireadh le mórdhacht na Róimhe fhéin i</span>
<lb n="712"/><span>rith an tsaoghail.</span></p>
<lb n="713"/>
<lb n="714"/><p><span>Is fada an innseacht atá ar an gcaoi a ndeachaidh a</span>
<lb n="715"/><span>ceannas agus a céim 'un fáin.  Ach tig linn an sgéal a</span>
<lb n="716"/><span>ghiorrú ghá rádh gur leig Dia le láimh an diabhail nó gur</span>
<lb n="717"/><span>choisg agus gur smachtuigh Sé í sa n-am bhí fóghantach</span>
<lb n="718"/><span>feileamhnach le rún mór na síorraidheachta thabhairt 'un cinn.</span>
<lb n="719"/><span>Caithfhe leagan eile bheith air mur nach maith le dream ar leith</span>
<lb n="720"/><span>géilleadh go bhfuil baint ná páirt ag Dia le gnóthaí an</span>
<lb n="721"/><span>tsaoghail.  A leithide seo, mar dhóigh dhe, ná a leithide siúd</span>
<lb n="722"/><span>de dhuine ba cionntach - ríghte meathta, méirleacha agus</span>
<lb n="723"/><span>cladhairí claonta 'san arm, cladhairí agus cneámhairí mar</span>
<lb n="724"/><span>cheann-phuirt orthu ghá gcingireacht i mbealach a mbasgtha!</span>
<lb n="725"/><span>Tír agus talamh gan coimheas gan cómhaireamh: sin siocair</span>
<lb n="726"/><span>eile - agus ceann dár fhíre.  Bhíodh na tíortha agus na talta</span>
<lb n="727"/><span>úd i bhfad ó bhaile faoi smacht an airm agus an t-arm féin</span>
<lb n="728"/><span>faoi smacht dhuine-gan-smacht nár ghlac cead ná comhairle</span></p>
</div>
<pb n="27"/>
<div><lb n="729"/><p><span>agus nach raibh fiafhruighe siar air ach an mála sa mbaile a</span>
<lb n="730"/><span>chongbháil líonta le ór agus airgead.</span></p>
<lb n="731"/>
<lb n="732"/><p><span>Cér cheist dá sásóchadh ór agus airgead an dream sa</span>
<lb n="733"/><span>mbaile! Bhí na boicht ann le beathú agus b'éigean baois a</span>
<lb n="734"/><span>bhladar mar i gcomhnuidhe.  Rugas thall ar gach nídh dhá</span>
<lb n="735"/><span>úsáidighe agus dá áilne - cruithneacht, órna, ómra, séada,</span>
<lb n="736"/><span>síoda agus ollamhathas - seoladh go huilig iad go cathair na</span>
<lb n="737"/><span>Róimhe.  Seoladh fós i leith na sglábhuidhthe agus na hainmhidhthe</span>
<lb n="738"/><span>éigciallta go mbeadh duine agus damh sgaoilte i n-éadan</span>
<lb n="739"/><span>a chéile a' déanamh siamsa do mháighistirí mhillteacha an</span>
<lb n="740"/><span>domhain.  Agus tabhair faoi deara go mbudh mhór an onóir</span>
<lb n="741"/><span>do ghladaire (gladiator) bhocht ghallda a mharbhadh i láthair na</span>
<lb n="742"/><span>sluadh agus a n-impireóra: Ave! Caesar.  Morituri te</span>
<lb n="743"/><span>salutant.  Uaisle an domhain! Chaithfheadh siad-san fuil</span>
<lb n="744"/><span>dhaonna fheiceál ghá tabhairt sul dá mbeadh ithe agus ól a</span>
<lb n="745"/><span>gcoda ionntu ó oidhche go maidin.  Chaithfheadh na déithe</span>
<lb n="746"/><span>bréige, iad féin, bheith buidheach subhach sásta agus solamar</span>
<lb n="747"/><span>eicínt acu.  Bíodh 's agat go raibh an Rómhánach cráibhtheach</span>
<lb n="748"/><span>ina bhealach fhéin ach mar chreachaire an lae 'ndiu gur le n-a</span>
<lb n="749"/><span>ghoile ghníodh sé an t-altú.  Faoi láthair, 'sé an rí ceann an</span>
<lb n="750"/><span>creidimh ag "cách": sa Róimh ó nuair thug grádh an fhiúntais</span>
<lb n="751"/><span>orthu impireóir do bheith acu, ba mhinic ina dhia mhór é gan</span>
<lb n="752"/><span>fiú fanacht le n-a bhás shaoghalta.  Bhí teampuill fhada</span>
<lb n="753"/><span>fhairsinge ann - ceann do chuile dhia.  Ba bhreágh iad na</span>
<lb n="754"/><span>foirgnighthe le breathnú orthu tao'muigh: tao'stigh bhí siad fuar</span>
<lb n="755"/><span>folamh.  Ach nach mbeadh na déithe sásta le muirtéal a'</span>
<lb n="756"/><span>snaídhmeadh na gcloch mór, gearrtha, gléasta?</span></p>
<lb n="757"/>
<lb n="758"/><p><span>"Agus cé'n chaoi," adeir tú, "a ndeachaidh an saoghal ar</span>
<lb n="759"/><span>aghaidh gan na páipéir?"  Dá dhonacht dá raibh na Rómhánaigh,</span>
<lb n="760"/><span>ní raibh mallacht na bpáipéar ag gabháil dóbhtha.  Is doiligh</span>
<lb n="761"/><span>thig linn a thuisgint go raibh teacht d'uireasbhaidh fir mar</span>
<lb n="762"/><span>Northcliffe Shasana.  Pébi sgéal é, ní raibh páipéir acu</span>
<lb n="763"/><span>leis an dubh chur ar an mbán ná le n-a mbrostú 'um cogaidh.</span>
<lb n="764"/><span>Ní raibh tada acu mar gheóistí móra na cathrach s' againn féin</span></p>
</div>
<pb n="28"/>
<div><lb n="765"/><p><span>le dhá láimh a' dóghadh agus láimh a' tárrtháil - réir na</span>
<lb n="766"/><span>híocaidheachta.  Ní raibh cheana: ach i sgáth na dteampull</span>
<lb n="767"/><span>mór folamh, i n-allaí siamsa agus, go mór mhór, sna folcaí</span>
<lb n="768"/><span>te - na thermae - bhíodh mathshluagh daoine ag éisteacht le</span>
<lb n="769"/><span>failipéaraidhthe agus le feallsamhain a mbíodh faobhar ar a</span>
<lb n="770"/><span>nguth ag cur dhaobhtha.  Is dócha go mbíodh ceárdcha acu</span>
<lb n="771"/><span>freisin (mar bhíodh aigeán ar sinnsear féin) le scapadh chur</span>
<lb n="772"/><span>ar sgéal ar chaoi nach mbíodh orthu an oiread seo sa lá íoc ar</span>
<lb n="773"/><span>bhréig.</span></p>
<lb n="774"/>
<lb n="775"/><p><span>Ar i bhfaid seo bhí daoine a' fághail ocruis i mbaile mór</span>
<lb n="776"/><span>robairneach na Róimhe.  Imeasg an uabhair bhí gainne agus</span>
<lb n="777"/><span>gorta.  Dá mhéad a gustal, bhí lear agus leathtrom amuigh</span>
<lb n="778"/><span>agus sa mbaile uirthi.  Bhí bochtáin, baintreacha agus</span>
<lb n="779"/><span>díleachtuidhthe le fághail go fairsing sa n-aicíd sa n-anró,</span>
<lb n="780"/><span>sa n-anshógh, agus sa mbreóidhteacht: fágadh ar fán iad gan</span>
<lb n="781"/><span>fóirthin, gan freastal, gan fliuchadh a mbéal.  Ina cheann</span>
<lb n="782"/><span>bhíodh creach agus céasad ins gach réigiún dá raibh cumhacht</span>
<lb n="783"/><span>na Rómhánach ann.  Cé chrosfhadh orthu mar sin féin nach raibh</span>
<lb n="784"/><span>an ceart acu? Ba mhairg do'n tír bheadh gan lámh láidir</span>
<lb n="785"/><span>dhá cosaint féin orthu.  Vae victis! Ar an gcaoi sin</span>
<lb n="786"/><span>caithfhidhe léargas thabhairt do'n domhan agus gan daoine ar</span>
<lb n="787"/><span>bith eile i ndon a dhéanta ach na Rómhánaigh amháin! Bíodh</span>
<lb n="788"/><span>achrann ar bith ar siubhal, ní ag Hannibal, nó ag Iugurtha,</span>
<lb n="789"/><span>nó ag Mithridatés bheadh an ceart.  Ní headh ná ag</span>
<lb n="790"/><span>Armínius ach gur éirigh leis.  Bhfuil faice nua sa saoghal</span>
<lb n="791"/><span>seo?</span></p>
<lb n="792"/>
<lb n="793"/><p><span>Mar sin do'n Róimh ar feadh na gcian gur phléasg an</span>
<lb n="794"/><span>bolgán.  Dubhras cheana go mbíodh ór is airgead agus</span>
<lb n="795"/><span>earraidhe dhá dhaoire a' tárlódh isteach uirthi ó bhliadhain go</span>
<lb n="796"/><span>bliadhain.  Mhéaduigh maol ar charnán ag móruaisle na</span>
<lb n="797"/><span>cathrach.  Bhailigh na meádhon tsluaighte cuid agus maoin iad</span>
<lb n="798"/><span>féin.  Chuidigh sin agus athrú dlighidh le neamh-mhaitheas agus</span>
<lb n="799"/><span>neimh-spleádhachas.  Bhí réigiúin mhóra le cosaint, ach bhíodar</span>
<lb n="800"/><span>lom sgriosta gan tada le fághail ionntu: ar an ádhbhar sin</span></p>
</div>
<pb n="29"/>
<div><lb n="801"/><p><span>thoisigh an t-arm agus bhuannacht a' dul i n-ísle bhrígh'.</span>
<lb n="802"/><span>Déantaoi réidhteach i bhus agus tall: bhíodh cáirdeas le</span>
<lb n="803"/><span>dream agus curtaoi foighid-an-sparáin i ndream eile.</span>
<lb n="804"/><span>Brúightí cumann agus comaoin thoir agus tiar.  Ach ó'n lá</span>
<lb n="805"/><span>a facas nach raibh an Róimh i ndon a harm féin a chur ar</span>
<lb n="806"/><span>pairc-an-áir go luath láidir, ó'n lá sin amach bhí deireadh</span>
<lb n="807"/><span>le n-a smacht.  Ní de leigean reatha d'éirigh sí: chuaidh sí ar</span>
<lb n="808"/><span>gcúl go mall righin.  Ba mhór agus ba bhreágh a réim agus</span>
<lb n="809"/><span>a céim.  Sgaoil sí í fhéin amach le n-a linn mar ghníos an</span>
<lb n="810"/><span>tuair-cheatha thagas sa spéir roimh an bhfliuchán: d'fhás sí ar</span>
<lb n="811"/><span>duibhe, lúb sí síos sa dorchadus.  Ach tháinig boige na</span>
<lb n="812"/><span>nGrásta faoi dheireadh agus d'aipigh foghmhar d'fhlaitheas Dé.</span>
<lb n="813"/></p>
</div>
<pb n="30"/>
<div><lb n="814"/><p><span>AN GANDAL BÁN</span></p>
<lb n="815"/>
<lb n="816"/><p><span>Bliadhain sa taca seo bhíodh dhá ghandal ar an mbóthar idir</span>
<lb n="817"/><span>mo theach-sa agus teach-a'-phobuil.  Ba mhinic leóbhtha aighneas</span>
<lb n="818"/><span>a chur orm.  Anois agus aríst, dhéanainn allúntas dá</span>
<lb n="819"/><span>ndícéille.  Rud eile dhe, nuair bhíos gandal agus a chomh-</span>
<lb n="820"/><span>luadar i n-aice a ndoruis féin, ní'l obliogáid dá laighead</span>
<lb n="821"/><span>orthu deágh-chomharsanacht fhuagairt ar fhear bhealaigh ná</span>
<lb n="822"/><span>bhóthair.  'Dar a shon! Is mór le rádh "Selfdetermination"</span>
<lb n="823"/><span>i gcumann an charn-aoiligh.  Ach ní thuigeann daoine an chuis</span>
<lb n="824"/><span>sin.  Pébi sgéal é, fuair gandal acu siod ar chleachtach</span>
<lb n="825"/><span>leóbhtha m'ionnsuidhe giorrachan saoghail de bhárr a bheith ro-</span>
<lb n="826"/><span>dhúluighthe dhó.  Nuair d'fheicfhinn é ar m'aghaidh ná a'</span>
<lb n="827"/><span>déanamh orm, céarba deifir bheadh orm maidin ghlas fhliuch,</span>
<lb n="828"/><span>bheadh sé ar eir' agam an deifir sin a mhaolú agus a bheith</span>
<lb n="829"/><span>ar m'aireachus.  Corr-mhaidin d'fhágainn róroithleagán ina</span>
<lb n="830"/><span>cheann aige le speich de mo chois.  An chéad mhaidin eile</span>
<lb n="831"/><span>bheadh sé i riocht dhul thrí mo rothar dá thabhairt le tuisgint</span>
<lb n="832"/><span>dom nach raibh claon air an cogadh a chosg.</span></p>
<lb n="833"/>
<lb n="834"/><p><span>Dona go leor agam-sa agus bhí go maith aige-san.</span>
<lb n="835"/><span>Chuaidh an lá 'un sínte, agus déarfhá le teacht an earraigh</span>
<lb n="836"/><span>go ndeachaidh fonn troda an ghandail 'un cinn.  Duine ná</span>
<lb n="837"/><span>deoraidhe ní raibh a' dul thairis.  Ach mo léan an t-éan bocht!</span>
<lb n="838"/><span>Lá dona dealruighthe, cé thiucfhadh an bealach ach cipe de</span>
<lb n="839"/><span>"chiar-chróna."  Is dóigh gur cheap an gandal go mba mise</span>
<lb n="840"/><span>bhí ann aige nó go raibh mé ar a bhfud: thug sé iarracht fútha</span>
<lb n="841"/><span>ach ní dheachaidh leis</span></p>
<lb n="842"/>
<lb n="843"/><p><span>Bhíodh an dara gandal, mar dubhairt mé cheana ar mo</span></p>
</div>
<pb n="31"/>
<div><lb n="844"/><p><span>shlighe.  Tá sé ann i gcomhnuidhe.  An dál fhad 's mairfheas</span>
<lb n="845"/><span>sé, caithfhear a rádh ina thaobh nach é méad a mhisnigh thugas</span>
<lb n="846"/><span>slán thar anachain na bliadhna é.  Bleitheach mór bán é bhíos</span>
<lb n="847"/><span>chuile mhaidin ghá thuar féin ar cholbh an bhóthair th'réis éirighe</span>
<lb n="848"/><span>as an linn dó.  Bí ag caint ar an deághdhuine a leigean</span>
<lb n="849"/><span>thart! Má's i gceartlár an bhóthair do'n ualach úd - ó's</span>
<lb n="850"/><span>minic an cás - is ar éigin chorróchas sé cos thar a chéile leis</span>
<lb n="851"/><span>an mbealach fhágáil do dheághdhuine ná do dhrochdhuine.  Beidh</span>
<lb n="852"/><span>sé annsin 'na stána rómhat, a stumán le talamh, agus cuma</span>
<lb n="853"/><span>na gruaime ar chuile ordlach dhé.  Sínfhe sé a ghob amach</span>
<lb n="854"/><span>agus a mhuinéal.  Nuair bheas tú a' teannadh leis ná bac go</span>
<lb n="855"/><span>deo le n-a ghaethe troda.  Go díreach a's tú a' dul thairis,</span>
<lb n="856"/><span>beidh stuadh 'na mhuinéal agus ruibh an domhain ann.  Ach ní</span>
<lb n="857"/><span>rachaidh sé níos fuide leat.  Cho luath 'nÉirinn 's bheas an</span>
<lb n="858"/><span>chontubhairt thart toiseócha sé ag grágghail, tiucfha tochas ina</span>
<lb n="859"/><span>sgiatháin, craithfhe sé iad, rachaidh sé abuil an comhluadar</span>
<lb n="860"/><span>bhíos iad féin ag grágghail.  Sínfhe siad-san amach a nguib,</span>
<lb n="861"/><span>craithfhe siad na sgiatháin.  Cuirfhe seisean a sgiatháin i gcóir</span>
<lb n="862"/><span>aríst ar ais: déanfha siad-san an cleas céadna.  Siúbhlfha</span>
<lb n="863"/><span>seisean thart 'na measg.  Sínfhe sé amach an gob aríst eile.</span>
<lb n="864"/><span>Seo í an obair chugat! Toiseócha sé air a' siosarnaigh:</span>
<lb n="865"/><span>toiseócha siad-san ag cur leis - ag glacadh buidheachuis leis</span>
<lb n="866"/><span>as ucht a dtabhairt saor slán - eisean rinne an ghaisg agus</span>
<lb n="867"/><span>ghnóthuigh an cogadh!</span></p>
<lb n="868"/>
<lb n="869"/><p><span>I n-ómóid agus le umhlóid do'n "mheasardhact," is ceart</span>
<lb n="870"/><span>an fhírinne, lán na fírinne, agus lom na fírinne dhéanamh.</span>
<lb n="871"/><span>Ar an ádhbhar sin amhduighthear nach mbíonn an gandal cho</span>
<lb n="872"/><span>goiceanta chuile am.  Dá mbeadh an gábhadh dhá ríre a' dul</span>
<lb n="873"/><span>an bótar, feiceadh an gandal cairt ná cárr, cloiseadh sé</span>
<lb n="874"/><span>troimpléasg ar bith, budh ghlan an coisidhe é ag greadadh leis</span>
<lb n="875"/><span>agus a chúram 'na dhiaidh ar fhaitchíos go n-éireóchadh bris ná</span>
<lb n="876"/><span>beárna dóbhtha le faillighe.  "Pleidhce amadáin," arsa</span>
<lb n="877"/><span>tusa, "ach nach bhfuil amadán ar bith gan a chiall féin."</span>
<lb n="878"/><span>Tuigim leat.  Cé mhéad againn ar a shon sin, mar an</span></p>
</div>
<pb n="32"/>
<div><lb n="879"/><p><span>gandal bán sa gcríonnacht: nó an amadán aon raic eisean?</span></p>
<lb n="880"/>
<lb n="881"/><p><span>Fóill ort! Nach é adeir daoine linn atá sa n-eolus -</span>
<lb n="882"/><span>má tá - nach bhfuil cor ná cleas ná cluainidh acht sa duine</span>
<lb n="883"/><span>gan a macsamhail de chor agus de chleas a bheith i n-ainmhidhe</span>
<lb n="884"/><span>eicínt agus ar chaoi eicínt.  Cé nach gcuala faoi chríonnacht</span>
<lb n="885"/><span>na nathracha nimhe agus faoi mhacántacht na gcoluim? Nach</span>
<lb n="886"/><span>fad' ó cuireadh daoine gan treóir i gcomhsamhlacht na</span>
<lb n="887"/><span>gcaorach? Nár baisteadh sionnach ar dhuine ar fhág a</span>
<lb n="888"/><span>thíoránacht féin cuimhne fhada air? "Spáin do mhadadh</span>
<lb n="889"/><span>dhom," arsa Hector Malot, "agus innseócha mé cé thú:</span>
<lb n="890"/><span>bíonn uaisleacht eicínt a' siubhal le madadh an duine uaisail,</span>
<lb n="891"/><span>sgraiste madaidh bhíos ag leaduidhe, bíonn cneámhaireacht</span>
<lb n="892"/><span>i madadh an chneámhaire agus corp rógaire madadh an</span>
<lb n="893"/><span>ghaduidhe."</span></p>
<lb n="894"/>
<lb n="895"/><p><span>Nuair a bhí gábhadh 's baoghal ar fud na tíre sheas na tréin</span>
<lb n="896"/><span>sa mbeárnain- cuid acu tháinig as agus cuid acu a thuit.</span>
<lb n="897"/><span>Níor bh'é sin do dhream eile: ní raibh fághail ná feiceál orthu</span>
<lb n="898"/><span>i gcaill agus i gcruadhóig.  Ní hé go raibh díth-mhian ar na</span>
<lb n="899"/><span>fallsóirí ladar a chur sa gcaint: ó'n áit 'ná chéile chomhairligh</span>
<lb n="900"/><span>siad nach raibh tada mar a fhoighid.  D'fhreagair lucht na</span>
<lb n="901"/><span>hoibre agus d'fhiafhruigh an rabhthar a' tabhairt an chomhairle</span>
<lb n="902"/><span>sin do'n té bhí ar chúl a chinn sa teinidh.  Stop an chaint leis</span>
<lb n="903"/><span>sin.  Anois aríst déarfhá go bhfuil gobaireacht ar bun chíodh</span>
<lb n="904"/><span>go gcuirfheadh a sgáile fhéin faitchíos arthu roimhe seo.  Ba</span>
<lb n="905"/><span>chumasach é an comhrádh agus an chaismirt gur thionnsgain</span>
<lb n="906"/><span>an teannadh i gceart.  Ar chlos agus ar fheiceál céard a</span>
<lb n="907"/><span>bhí a teacht, leig curaidh na n-árdán agus cladhairí na</span>
<lb n="908"/><span>bpáipéar leóbhtha fhéin.  Cé raibh formhór na ndaoine atá</span>
<lb n="909"/><span>i n-áiteacha árdnósacha ná atá a' tabhairt chomhairle i n-aisge</span>
<lb n="910"/><span>dhuinn glacadh le "crúsga meallta."  Tá saoghal breágh</span>
<lb n="911"/><span>beadaidhe acu siúd: níor airigh an fear sáthach an fear leath-</span>
<lb n="912"/><span>sháthach ariamh ná anois féin.  Ach cér b'áil linn ag caint!</span>
<lb n="913"/></p>
</div>
<pb n="33"/>
<div><lb n="914"/><p><span>CÉ ACU?</span></p>
<lb n="915"/>
<lb n="916"/><p><span>Is doiligh na ceisteanna le fuasgailt iad seo: - An é</span>
<lb n="917"/><span>athrú saoghail chuireas athrú ar theangaidh; nó an í an teanga</span>
<lb n="918"/><span>chuireas athrú ar an saoghal? Dubhramar an lá faoi dheireadh</span>
<lb n="919"/><span>gur chuir teanga na hÉireann trí crutha dhi agus tá's againn</span>
<lb n="920"/><span>go mba cruadhtan clampair agus cogaidh ba cinntsiocair</span>
<lb n="921"/><span>le gach cruth acu.  Feiceamuis cé'n chaoi raibh an sgéal i</span>
<lb n="922"/><span>gcorr-áit eile ar fud an domhain ó am go ham.</span></p>
<lb n="923"/>
<lb n="924"/><p><span>Bhí trí teangthacha i n-úsáid i dtír na n-Iúdach le linn ar</span>
<lb n="925"/><span>Slánuightheóra.  Bhí an Laidean ann óir ba leis na Rómhánaigh</span>
<lb n="926"/><span>an tír san am sin; bhí an Ghréigis ann mar nach mbeadh</span>
<lb n="927"/><span>Rómhánach ar foghnamh nó foghluimte go ceart gan a bheith</span>
<lb n="928"/><span>i ndon teanga na nGréigeach a labhairt; agus bhí teanga</span>
<lb n="929"/><span>choithcheannta na tíre ann - toradh géibhinn as an mBaibilean-</span>
<lb n="930"/><span>an Éabhrais bhriste.  D'fhág an daorsacht, mar sin, dhá</span>
<lb n="931"/><span>theangaidh le cois i measg na n-Iúdach: féiríní as</span>
<lb n="932"/><span>domhnaidheacht a buadh b'eadh teangthacha iasachta na Róimhe.</span></p>
<lb n="933"/>
<lb n="934"/><p><span>I dtaobh na Gréigise, caithfhear a thabhairt suas di go mb'í</span>
<lb n="935"/><span>an teanga ba bhreághtha de na sean teangthacha í ar bhealaigh.</span>
<lb n="936"/><span>Is aisteach an chaoi ar éirigh léithe agus an clampar de</span>
<lb n="937"/><span>dhlúth agus d'inneach innti.  Ní bhíodh suidhe foruis ag</span>
<lb n="938"/><span>an nGréigeach: chaithfheadh sé bheith i gclampar ná i</span>
<lb n="939"/><span>gcleasaidheacht.  Dá mbeadh sé gan a bheith ar siubhal le</span>
<lb n="940"/><span>ceachtar acu siúd, chaithfheadh sé bheith ag ceapadh bréag.</span>
<lb n="941"/><span>Abair féin go mb'é bhí i ndon slacht a chur ar an mbréig</span>
<lb n="942"/><span>go binn milis mealltach.  Gan teastus iomlán thabhairt ar a</span>
<lb n="943"/><span>thréithre, is leor dhúinn a rádh gur éirigh leis idir chath agus</span>
<lb n="944"/><span>chaismirt, teanga a thíre thabhairt 'un feabhuis.  Mhara raibh</span></p>
</div>
<pb n="34"/>
<div><lb n="945"/><p><span>ciné uasal aige, bhí teanga uasal aige d'indeoin na</span>
<lb n="946"/><span>bradghaile agus na mbréag.  Má's iongantach leat sin,</span>
<lb n="947"/><span>cuimhnigh nach leasú cúmhra théidheas leis na tortha is milse.</span></p>
<lb n="948"/>
<lb n="949"/><p><span>Bhí teanga bhreágh bhríoghmhar ag na Rómánaigh nuair a</span>
<lb n="950"/><span>bhriseadar isteach ar chumhacht na Gréige.  Go deimhin bh'fhada</span>
<lb n="951"/><span>a' blaispíneacht iad le teangaidh na tíre úd.  Ach is groigh</span>
<lb n="952"/><span>an sgéal é gur chuireadar an oiread sin spéise i dteangaidh</span>
<lb n="953"/><span>na ndaoine tháinig faoi smacht acu gur chromadar orthu ar</span>
<lb n="954"/><span>a dtáirm dá foghluim.  Bheadh sin ceart go leor meireach</span>
<lb n="955"/><span>gur fhoghluim an Rómhánach níos mó go mór fada ná an</span>
<lb n="956"/><span>teanga nua ó'n nGréigeach.  Ní raibh tada ariamh nár shann-</span>
<lb n="957"/><span>tuigh maighistrí an domhain sompla dhe a bhlaiseadh.  Ba</span>
<lb n="958"/><span>mhian leóbhtha an t-olc agus an mhaith bheith acu.  Cé'r cheist</span>
<lb n="959"/><span>ach iad dona go leor mar bhíodar.  Bhí blas na nuadhachta</span>
<lb n="960"/><span>ar dhramaí 's ar dhánta na nGréidheach.  Bhí a dteampuill le</span>
<lb n="961"/><span>n-a gcuid colamhan gan a leithidí eile le fághail ar dhruim</span>
<lb n="962"/><span>an domhain; bhí a gcuid iomhaigh snoighte thar cion - ba chuma</span>
<lb n="963"/><span>iad a bheith lom nochtuighthe i snas na neamh-náireachta ó ba</span>
<lb n="964"/><span>de'n áilneacht an ghráin ar an gcuma sin.  Chaithfheadh chuile</span>
<lb n="965"/><span>áilleachán bheith a freastal ar dhiabhalaidheacht agus ar</span>
<lb n="966"/><span>dhíomhaoineas.  Leanas do'n obair sin: ach tagann díoghaltas</span>
<lb n="967"/><span>agus tháinig sé.  Thuit an trioll ar an treall acu.  Dá</span>
<lb n="968"/><span>fheabhas a n-eolas agus a bhfoghluim chuir an t-uabhar agus</span>
<lb n="969"/><span>an gháirseamhlacht ó rath na Rómhánaigh.  Indiu ní'l ach sliocht</span>
<lb n="970"/><span>a dteangan san Eadáil agus sleachta san bhFrainnc, san</span>
<lb n="971"/><span>Spáinn agus i n-áiteacha nach iad - gan tíortha Laidne</span>
<lb n="972"/><span>Mheiriceá chur san gcómhaireamh.</span></p>
<lb n="973"/>
<lb n="974"/><p><span>Sé bun-chiall a ndeirm go dtig le bláth breágh theacht ar</span>
<lb n="975"/><span>theangaidh, agus snuadh na háilneachta ar an tír dár teanga</span>
<lb n="976"/><span>í agus iad le chéile ar an bhfaid seo 'na n-othair báis.</span></p>
<lb n="977"/>
<lb n="978"/><p><span>Go deimhin is sothuisge go leigtear an teanga 'un</span>
<lb n="979"/><span>faillighe agus 'un fiadhántuis nuair a bristear cumhacht tíre.</span>
<lb n="980"/><span>Ach do réir nádúir bíonn sliocht uirthi mar shólás.  Má</span>
<lb n="981"/><span>thagann taom ar teangaidh le torann agus gleo, tagann</span></p>
</div>
<pb n="35"/>
<div><lb n="982"/><p><span>aiséirghe freisin lá eicínt, bíodh 's gur le míoshuaimhneas</span>
<lb n="983"/><span>féin agus le imreas thagann sí.  Mar ab é bláth bán na</span>
<lb n="984"/><span>hóige 'sé bláth bán na háilneachta bhí ar theangaidh na</span>
<lb n="985"/><span>Frainnce i n-aimsir Louis XVI, agus ní gan a bheith corrach</span>
<lb n="986"/><span>dhi bhí roinn de'n domhan le n-a linn.  Cé'n sórt saoghal bhí</span>
<lb n="987"/><span>acu i Sasana agus Seacspaer ar siubhal le drámaidheacht</span>
<lb n="988"/><span>i bpoll agus i bprochlais? A' raibh Miltean "caoch" i</span>
<lb n="989"/><span>gcomhnaidhe ar a shuaimhneas ag ceapadh duan?</span></p>
<lb n="990"/>
<lb n="991"/><p><span>Ar feadh na bliadhna seo tá i ndáil le bheith caithte, bhí trácht</span>
<lb n="992"/><span>mór ag lucht léighinn ar fhear a mhair san Eadáil sé chéad</span>
<lb n="993"/><span>bliadhan ó shoin.  Dá mbudh Éireannach é, agus seinneadh sé</span>
<lb n="994"/><span>mar aingeal as na Flaithis, ní bheadh a bheagán ná a mhórán le</span>
<lb n="995"/><span>rádh ag cuid againn faoi: ní bheadh an sgéal sáthach fiúntach</span>
<lb n="996"/><span>le n-ar mbleid a chur ann.  Ach is i bhFlorans, cathair aoibhinn</span>
<lb n="997"/><span>na háilneachta rugadh agus tógadh Dante an file.  Má bhí</span>
<lb n="998"/><span>cuma dheas féin ar an gcathair úd, bhí slám ós a cionn agus</span>
<lb n="999"/><span>Dante 'na fhear óg.  Bhí dhá dhream dá daoine i n-árach a</span>
<lb n="1000"/><span>chéile.  Gachar le achar bhídís i n-uachtar.  Bhíodh lucht fabhair</span>
<lb n="1001"/><span>gan chunndas ar gach taobh: dá mbudh é an Pápa é, rinneadh</span>
<lb n="1002"/><span>a bhladar go mb'éigean dó, mar dubhairt siod, "lámh a</span>
<lb n="1003"/><span>chur ina chumhachta."  Le chuile chaoi, díbrigheadh Dante agus</span>
<lb n="1004"/><span>a dhaoine- óir chaithfheadh an file bheith mar chách.  Níor fhill</span>
<lb n="1005"/><span>sé ar ais go lá a bháis, ach mar fhill ná lá a bháis féin,</span>
<lb n="1006"/><span>cloiseadh uaidhe ar fud an domhain mhóir.  Indiu, ní bheadh fhios</span>
<lb n="1007"/><span>cé mb'iad lucht a dhíbeartha meireach a ndroch bhéasa fhéin.</span>
<lb n="1008"/><span>Ní mar sin dó-san: tá fhios cé mb'é.  Tá fhios fós cé hé</span>
<lb n="1009"/><span>chuir smeach i dteangaidh a thíre agus d'fhág oighridheacht i</span>
<lb n="1010"/><span>bhfuirm duain - oighridheacht gheobhas modh agus meas an dál</span>
<lb n="1011"/><span>fhad's bheas spéis ag aos eoluis i n-aoibhneas briathar binn.</span></p>
<lb n="1012"/>
<lb n="1013"/><p><span>Nach mór mar seo againn Leam agus Tomson, agus rl., thug</span>
<lb n="1014"/><span>Béarla breágh do'n domhan ina mbuaidhreadh ina mbrón</span>
<lb n="1015"/><span>agus ina n-anshógh! Déantar gairm mhór de bhrígh gur éirigh</span>
<lb n="1016"/><span>le Burns ar a bhoig-mhisge, le Cupar ar mire, le Grae</span>
<lb n="1017"/><span>ionanns ar an gcuma chéadna agus iad ag ceapadh duan.</span></p>
</div>
<pb n="36"/>
<div><lb n="1018"/><p><span>Céard nach ndéanfhadh siad ar dheágh-staid? Ach ba mhó go</span>
<lb n="1019"/><span>mór fada an t-oideachas bhí ag ar gCéitíneach fhéin, is mó</span>
<lb n="1020"/><span>an sólás agus an téagar i leabhar leis 'ná tá i ngach 's</span>
<lb n="1021"/><span>ar sgríobh na hughdair údan ó thús go deireadh.  Ní san</span>
<lb n="1022"/><span>sócamhal chum sé agus chuir sé le chéile a chuid oibre.  Ní</span>
<lb n="1023"/><span>raibh an anachair chroidhe chéadna ar na hughdair ghallda sin 's</span>
<lb n="1024"/><span>bhí ar Dhubhaltach Mac Firbisigh ná ar an bhFlaithbheartach: ní</span>
<lb n="1025"/><span>raibh cumhacht a dtíre ar lár.  Bhí comhluadar agus compóirt</span>
<lb n="1026"/><span>saoghalta eicínt ag an té ba dona acu le hais mar bhí ag an</span>
<lb n="1027"/><span>Mistealach, ag Séarlus Ciceam agus ag a lán eile dár</span>
<lb n="1028"/><span>sgríobh i mBéarla faoi chúis na hÉireann.  Nuair bhíodh</span>
<lb n="1029"/><span>Silbhió Peliceó go deas cuideamhail a' mealladh agus a'</span>
<lb n="1030"/><span>déanamh mórtachuis leis an dubhán-alla ar feadh an uaignis</span>
<lb n="1031"/><span>bhí sé tréigthe go leor.  Ach faoi dheireadh nuair chuir sé a</span>
<lb n="1032"/><span>lear i gcósáird d'éagcaoin Seán Buidhe fhéin a leathtrom</span>
<lb n="1033"/><span>go binn bog-úrach.  Tá's againn daoine innseóchas sgéal</span>
<lb n="1034"/><span>searbh do Sheán.  Beidh toradh tairbheach ar an sgéal sin:</span>
<lb n="1035"/><span>is fiú é fuireach leis.</span>
<lb n="1036"/></p>
</div>
<pb n="37"/>
<div><lb n="1037"/><p><span>TEANGA PHÁDRUIC AGUS CHOLUIM</span></p>
<lb n="1038"/>
<lb n="1039"/><p><span>Cloistear caint ar theangaidh Phádruic agus Choluim, ar</span>
<lb n="1040"/><span>"Shean-Ghaedhilge," nuair bhíos daoine a séideadh.  Is fad'</span>
<lb n="1041"/><span>an lá ó caitheadh i leithridh an cruth cainte bhí i mbéal ar sean-</span>
<lb n="1042"/><span>naomh.  Gan trácht ar an gcaoi ar labhradar, dá bhfeicfheá mar</span>
<lb n="1043"/><span>sgríobh na naoimh 's na sgoláirí bhí na céadta bliadhan féin</span>
<lb n="1044"/><span>na ndiaidh, bheitheá cho measgtha leis an bhfear bocht maordha</span>
<lb n="1045"/><span>a d'fhiafhruigh de'n tsagart cé acu na bricíní dearga ná na</span>
<lb n="1046"/><span>baillíní dubha an t-Aifreann.</span></p>
<lb n="1047"/>
<lb n="1048"/><p><span>Bhíodh na sean daoine ghá rádh gur chuir Éire coill di trí</span>
<lb n="1049"/><span>huaire.  Thiuchfhadh dhi.  Ar aon chor, ní féidir a shéanadh gur</span>
<lb n="1050"/><span>ab é an tríomhadh cruth faoi láthair é ag teangaidh na</span>
<lb n="1051"/><span>hÉireann ó tosuigheadh dá sgríobhadh ar dtús.  Sean</span>
<lb n="1052"/><span>Ghaedhilge an chéad chruth, Gaedhilge Mheádhon an dara cruth,</span>
<lb n="1053"/><span>agus tá casadh eile uirthi indiu.  Déarfhá, beagnach, gur a'</span>
<lb n="1054"/><span>dul 'un feabhais atá sí.  Ní hionann sin agus neithe eile,</span>
<lb n="1055"/><span>tá luisne na hóige uirthi fós i leabaidh bheith breóidhte briste</span>
<lb n="1056"/><span>dhi ó aois agus aimsir.</span></p>
<lb n="1057"/>
<lb n="1058"/><p><span>Ní thig linn a rádh go baileach cáide ó thosuigh ar sinnsear</span>
<lb n="1059"/><span>leis an tSean-Ghaedhilge mar nach raibh aon sgríbhneóireacht</span>
<lb n="1060"/><span>le bail acu go dtáinig Pádruic 's a chomhlucht le foghluim</span>
<lb n="1061"/><span>saoghalta agus spioradáilte ar a bhfud.  Bhíodh Ógham acu.</span>
<lb n="1062"/><span>Ach d'éis móide de'n úsáid a rinneadh de'n t-slighe sin ar</span>
<lb n="1063"/><span>leachtaí agus ar leacracha, bhí sí ro-mhíostuamdha le n-a</span>
<lb n="1064"/><span>cleachtadh as éadan.  Ní'l rádh i n-aghaidh go mb'fhéidir go</span>
<lb n="1065"/><span>raibh sgríbhneóireacht ag corr dhuine roimh an am úd - go</span>
<lb n="1066"/><span>díreach mar bhí an creideamh ag duine i bhfad ó chéile.  Rud</span>
<lb n="1067"/><span>amháin atá cinnte gur le linn Phádruic 's na naomh bhí go</span></p>
</div>
<pb n="38"/>
<div><lb n="1068"/><p><span>haithgheárr 'na dhiaidh seadh thug léigheann agus liteardhacht an</span>
<lb n="1069"/><span>chéad chéim 'un cinn.  Na manaigh agus na mainistreacha ó</span>
<lb n="1070"/><span>thús a thionnsgail agus a bhrostuigh an t-athrú iongantach ar</span>
<lb n="1071"/><span>fhoghluim agus ar fheabhas na tíre.  Ins gach áit dár thóg na</span>
<lb n="1072"/><span>háruis bheannuighthe a gceann, tháinig i n-aenfheacht le rath</span>
<lb n="1073"/><span>saoghalta, spreacadh agus aipeachan ar oideachas na</span>
<lb n="1074"/><span>ndaoine.</span></p>
<lb n="1075"/>
<lb n="1076"/><p><span>Is geall le leadáin na mainistreacha céadna agus na</span>
<lb n="1077"/><span>naoimh chuir ar bun iad a chómhaireamh.  Go lá-an-Luain, ní</span>
<lb n="1078"/><span>bheidh tuairim ná tuisgint cheart ar iomlán a n-oibre.  Ní hé</span>
<lb n="1079"/><span>amháin go raibh na h-ealadhna diadha ghá múnadh agus ghá</span>
<lb n="1080"/><span>bhfoghluim ins gach sgoil mhóir ar fud na mainistreach; bhí</span>
<lb n="1081"/><span>ealadhna agus finn-eolas saoghalta le fághail ionntu nach</span>
<lb n="1082"/><span>raibh a macasamhail eile ar dhruim na cruinne.  Nuair bhí</span>
<lb n="1083"/><span>Laidean' Gréigis agus fiú an Éabhrais acu cho beacht briosg</span>
<lb n="1084"/><span>sin, cé'r bh'iongnadh a dteanga fhéin bheith ar bhárr na mbeann</span>
<lb n="1085"/><span>le feabhas.</span></p>
<lb n="1086"/>
<lb n="1087"/><p><span>Is gnás linn a rádh faoi láthair nach lughaide an trócaire</span>
<lb n="1088"/><span>a roinnt.  Cér ba tráth ar dubhradh an chaint mar siúd, is</span>
<lb n="1089"/><span>sine go mór fada a brígh agus a toradh i measg na</span>
<lb n="1090"/><span>n-Éireannach.  Is ait an chaoi ar bhris agus a mbriseann an</span>
<lb n="1091"/><span>fiúntas agus flaitheamhlacht amach.  Bronntanuis spiorad-</span>
<lb n="1092"/><span>áilte iad nach sgarfha leis an mbunadh Gaedhealach go deo.</span>
<lb n="1093"/><span>Ar an ádhbhar sin - téidheadh an té ar mian leis 'n-ar mbéal-</span>
<lb n="1094"/><span>ní fonn fáin agus deoraidheachta thug ar sgoth na sean</span>
<lb n="1095"/><span>mhanach éirighe amach rómpa.  Lean siad do'n ordú bhí ina</span>
<lb n="1096"/><span>gcinneamhaint i gcomhar le toil Dé.  D'fhág siad, fhearacht</span>
<lb n="1097"/><span>Athair na n-Aicme, a ndúithche, a ngaolta agus a ndaoine</span>
<lb n="1098"/><span>le slán agus beannacht.  Chuireadar fútha san iargcúlacht</span>
<lb n="1099"/><span>i bhfad ó bhaile le go mbeadh solas i n-áit an dorchaduis agus</span>
<lb n="1100"/><span>an saoghal thrí lasadh ag teas agus téagar na fírinne-</span></p>
<lb n="1101"/>
<lb n="1102"/><p><span>"Níor lughaide an trócaire a roinnt!"</span></p>
<lb n="1103"/>
<lb n="1104"/><p><span>Ó'n am 'ná céile, thagadh slám agus gábhadh orthu.  Ach le</span>
<lb n="1105"/><span>chuile strácáil thagaidís thríd lean sonas agus séan a</span></p>
</div>
<pb n="39"/>
<div><lb n="1106"/><p><span>n-iarracht ar Eagluis Dé a leathnú.  Ní raibh áit dár cuireadh</span>
<lb n="1107"/><span>mainistir agus sgoil ar bun nach ndeachaidh eolas agus</span>
<lb n="1108"/><span>oideachas 'un cinn san áit chéadna.  Má bhí an fearann fada</span>
<lb n="1109"/><span>fiadhain, bhíodh an fóghmhar fial fairsing ach na manaigh bheith</span>
<lb n="1110"/><span>a' taithighe agus ag obair ann.  Bhí agus tá glan chuimhne ar</span>
<lb n="1111"/><span>an obair úd.  Munar sheas na háruis féin na céadta</span>
<lb n="1112"/><span>bliadhan, sheas a sleachta i bhfoirnighthe ins na hionaid chéadna</span>
<lb n="1113"/><span>ná ina gcomharsanacht.  Ach tharsta sin féin, feiceamuis.</span></p>
<lb n="1114"/>
<lb n="1115"/><p><span>Ag imtheacht do na manaigh as an tír seo thugadar a lán</span>
<lb n="1116"/><span>leabhar leóbhtha.  Ina cheann sin, sgríobhadar féin tuilleadh</span>
<lb n="1117"/><span>mar bhíodh fuireann acu ins gach mainistir agus b'é a n-obair</span>
<lb n="1118"/><span>shaoghalta leabhra a cheapadh ná a n-aithsgríobhadh.  B'fhada</span>
<lb n="1119"/><span>righin a bheadh an sgríbhneóir budh tapaidhe ag cur leabhair le</span>
<lb n="1120"/><span>chéile.  D'fhág sin leabhra daor gann.  Le linn na haimsire</span>
<lb n="1121"/><span>úd, agus i bhfad 'na diaidh, bhíodh meas mór agus áirdeall</span>
<lb n="1122"/><span>ar leith orthu.  Le chuile chaoi agus cúram d'fhan MSS.  sna</span>
<lb n="1123"/><span>sean áiteacha go raibh a lá tabhartha - gan iad i n-úsáid ní</span>
<lb n="1124"/><span>ba mhó.  Agus nár bh'ait a mhaise do'n Eagluis chuile lá</span>
<lb n="1125"/><span>riamh go raibh cion aici ar rudaí aosta ársa agus go mór</span>
<lb n="1126"/><span>mhór ar gach sean oighridheacht a bhain le n-a gnóthaí fhéin.</span>
<lb n="1127"/><span>Díonta na fírinne, bhíodh sí sgaithte agus ba bheag é a dicheall</span>
<lb n="1128"/><span>di fhéin.  Théidheadh teach agus troscán agus maoin ó rath.</span>
<lb n="1129"/><span>Níor dhóchaighe sin ná a gcur ó rath ag sgladuidhthe "ciar</span>
<lb n="1130"/><span>chrón" an tsean-tsaoghail.  Cé hiongnadh go raibh sgapadh</span>
<lb n="1131"/><span>agus spíonadh ar leabhra? Bíomuis buidheach beannachtach gur</span>
<lb n="1132"/><span>thárrthuigh na manaigh cuid acu ó bhruighin ó bhrúighis agus ó</span>
<lb n="1133"/><span>bhrusgar na gcian.  Ní achar cho fada sin é ó fríoth leabhra</span>
<lb n="1134"/><span>luachmhara caithte thart i n-áiteacha cúil gan suim gan spéis</span>
<lb n="1135"/><span>ionntu - ní raibh fhios céard a bhain dóbhtha.  I Laidin bhí a</span>
<lb n="1136"/><span>bhfurmhór sgríobhtha: ach chinn go raibh gluaiseanna Gaedhilge</span>
<lb n="1137"/><span>leóbhtha - míniú na Laidne nó ciall a raibh sgríobhtha 'sna</span>
<lb n="1138"/><span>leabhra.  Faoi láthair tá an cás druim-ar-ais: sí an Laidean</span>
<lb n="1139"/><span>ar slighe le ciall na Gaedhilge úd féin fhuasgailt óir is</span>
<lb n="1140"/><span>Sean Ghaedhilge í.  Abair féin gur obair i n-aghaidh na</span></p>
</div>
<pb n="40"/>
<div><lb n="1141"/><p><span>n-aitheanta í thuisgint.  Ach bíonn saoi, agus ní mór dó sin,</span>
<lb n="1142"/><span>sásta le leath-fhocal.  Fághann an fhoighid bhíos aige luach-</span>
<lb n="1143"/><span>saothair mór chíodh nach ceann mealltach é réir mar mheasas</span>
<lb n="1144"/><span>an tuata dhó.  Dá mbudh i n-airgead agus i n-ór bheadh an</span>
<lb n="1145"/><span>luachsaothair úd, cé chúiteóchadh leis an mbuidhin bhig, thar</span>
<lb n="1146"/><span>sáile agus sa mbaile, thug agus atá fós a' tabhairt, a</span>
<lb n="1147"/><span>saoghal agus a sláinte do'n obair?</span></p>
<lb n="1148"/>
<lb n="1149"/><p><span>Nach réidh linn teanga Phádruic agus Choluim thabhairt</span>
<lb n="1150"/><span>ar air!</span>
<lb n="1151"/></p>
</div>
<pb n="41"/>
<div><lb n="1152"/><p><span>NÁ PÁIPÉIR MHÓRA</span></p>
<lb n="1153"/>
<lb n="1154"/><p><span>Táthair ghá rádh nach dtig le daoine úsáid choitcheannta</span>
<lb n="1155"/><span>dhéanamh faoi láthair dár dteangaidh.  Tá sé le feiceál</span>
<lb n="1156"/><span>againn uile go léir nach bhfuil sí dá cleachtadh mar is ceart.</span>
<lb n="1157"/><span>Is mór ar ngráin, mar dhóigh dhe, ar dhaoine aosta nach</span>
<lb n="1158"/><span>labhruigheann í chois an teallaigh ach mar dhallamlóig ar aos</span>
<lb n="1159"/><span>óg bhíos a éisteacht leóbhtha.  Anois nach bhfuil an cleas</span>
<lb n="1160"/><span>céadna ghá dhéanamh ag daoine a rabhamar a tnúth le n-a</span>
<lb n="1161"/><span>ndeágh-shompla, ach cead cainte bheith acu.  Léigheamar go</span>
<lb n="1162"/><span>leor le mí i leith 's tuilleadh: i ndeireadh na dála má tá</span>
<lb n="1163"/><span>an t-amharc a leathnú orainn, ní hé clódh na Gaedhilge is</span>
<lb n="1164"/><span>cionntach leis.  Bhíodh corr-fhocal inseo agus insiúd.  Sé</span>
<lb n="1165"/><span>fhearacht na sean-daoine ar na hailt é - a' déanamh</span>
<lb n="1166"/><span>caoitheamhlachta i riocht 's nach mbeadh fhios ag tuataí go raibh</span>
<lb n="1167"/><span>daoine cliste (?) foghluimte a seachadadh cainte dhá chéile.</span></p>
<lb n="1168"/>
<lb n="1169"/><p><span>Tuige, i n-ainm Dé dhúinn, nach dtig linn aghaidh cheart</span>
<lb n="1170"/><span>chneasta chur ar an obair feasta choidhche? Ní'l aon mhaith a'</span>
<lb n="1171"/><span>fanacht le daoine nach bhfuil uatha ach a bheith a stolladh</span>
<lb n="1172"/><span>Béarla ós comhair dála agus i lár aonaigh.  Rachaidh a gcáil</span>
<lb n="1173"/><span>'sna páipéir agus nach cuma céard a thiucfhas as ach a</span>
<lb n="1174"/><span>n-ainm bheith thíos le óráid bhreágh bhríoghmhair? An tsean-</span>
<lb n="1175"/><span>mharcuidheacht i gcomhnaidhe! Tá a mhilleán ar Dhomhnall</span>
<lb n="1176"/><span>Ó Conaill gur b'é d'fhág Béarla agus páipéir ghallda sa</span>
<lb n="1177"/><span>tír.  Nach deas réidh an rud an chaint? Má samhluighthear</span>
<lb n="1178"/><span>bealaigh eile Dhomhnaill le fir mhóra an lae indiu, sé</span>
<lb n="1179"/><span>freagradh dhuine gur ab iomdha uisge chuaidh le fánaidh ó bhí</span>
<lb n="1180"/><span>sin ann.  'Seadh, uaiste! Tá uisge dul le fánaidh fós:</span>
<lb n="1181"/><span>ní'l muileann na Gaedhilge a meilt go teann.  Ní hé an</span>
<lb n="1182"/><span>fiodán atá calctha.  Céard ná cé is cionntach - an tarrae,</span>
<lb n="1183"/><span>an cómhla ná muilleóir gan rath?</span></p>
<lb n="1184"/>
<lb n="1185"/><p><span>Biodh fios againn nach dteastuigheann teanga Ghaedhealach</span></p>
</div>
<pb n="42"/>
<div><lb n="1186"/><p><span>ó pháipéar mhór ar bith i mB'l' Áth' Cliath.  Tá na "mion-</span>
<lb n="1187"/><span>pháipéir" beagnach chuile ordlach cho dona.  Nach breágh an</span>
<lb n="1188"/><span>chaoi: - "Déan mar deir siad," corr-uair! Má fhaghann lucht</span>
<lb n="1189"/><span>na bpáipéar úd - beag 's mór - cead a gcinn, ní bheidh cleach-</span>
<lb n="1190"/><span>tadh ar a dteangaidh ag na daoine ná acu-san go mbeidh nead</span>
<lb n="1191"/><span>ag an gcuaich dhá cuid féin.  Ach ní hobair a thógáil orthu:</span>
<lb n="1192"/><span>fághann siad an oiread sin freastail go ndeir siad leóbhtha</span>
<lb n="1193"/><span>fhéin nach ceart athrú ná iompódh a dhéanamh d'fhágfhadh mío-</span>
<lb n="1194"/><span>chomhgar dá laighead orthu-san.  B'fhéidir gur foisge bheinn</span>
<lb n="1195"/><span>do'n fhírinne dá ndéarfhainn go síleann fear mór an pháipéir</span>
<lb n="1196"/><span>nach ceart na neithe seo dhéanamh ar aon chor ach le n-a chead</span>
<lb n="1197"/><span>féin.  Nach ndeir sé linn de ghlan Bhéarla go dteastuigheann</span>
<lb n="1198"/><span>a leithide seo agus nach bhfuil call le n-a leithide siúd de</span>
<lb n="1199"/><span>rud sa tír.  "Mise atá ann," arsa Rí Mór na Frainnce</span>
<lb n="1200"/><span>fadó.  "Mar is mian linn-ne bheas dlighe do thír 's do</span>
<lb n="1201"/><span>thalamh i n-Éirinn," arsa lucht na bhpáipéar mór.</span></p>
<lb n="1202"/>
<lb n="1203"/><p><span>Tá fhios againn gur fhág an Cogadh Mór "gearradh"</span>
<lb n="1204"/><span>ionnainn le n-a lán neitheadh thuisgint.  Go deimhin tá go</span>
<lb n="1205"/><span>leor de'n olc 's de'n mhaith leagtha ar an gcogadh céadna</span>
<lb n="1206"/><span>thar mar thuill sé.  Ní'lim ghá shamhailt nach dtug sé leideadh</span>
<lb n="1207"/><span>dhúinn ar chaime Shasana theaspáint as a nua do'n domhan,</span>
<lb n="1208"/><span>agus nár chuidigh sé linn ar bhealaigh eile freisin.  Gan</span>
<lb n="1209"/><span>aimhreas ar bith, budh dhaoine dona sinn dá mbeidheamuis ina</span>
<lb n="1210"/><span>leith.  Ach chóns bhí an Cogadh Mór ar siubhal, ní chuile dhuine</span>
<lb n="1211"/><span>thuig i gceart míchneastacht na bpáipéar.  Nuair a thionnsgail</span>
<lb n="1212"/><span>ar gCogadh fhéin fuaramar léargas nach cóir dúinn a dhear-</span>
<lb n="1213"/><span>mad go réidh.  Amuigh agus sa mbaile fuair lucht na bpáipéar</span>
<lb n="1214"/><span>- fíor chathracha seo na honóra - seachadadh deas ar son a</span>
<lb n="1215"/><span>gcomhairle.  Bhí a shliocht orthu: séideadh de réir mar híocadh.</span>
<lb n="1216"/><span>Ariamh fhéin ní raibh deágh theastas ar an gcaoi mbíodh an</span>
<lb n="1217"/><span>fhírinne dá sgagadh ag na páipéir mhóra sa tír seo.  Nach</span>
<lb n="1218"/><span>ar an gcuma chéadna atá siad anois? Tá siad mar bhí siad;</span>
<lb n="1219"/><span>agus mar bhí siad beidh siad.</span></p>
<lb n="1220"/>
<lb n="1221"/><p><span>Is iomdha sin cur 'un iúil agus casadh bhíos ar chruth an</span></p>
</div>
<pb n="43"/>
<div><lb n="1222"/><p><span>pháipéir.  Bíonn sé tíorghrádhamhail.  "Ó, a Shaoirse," arsa</span>
<lb n="1223"/><span>Maideam Roland, "nach millteach a lán a cuirtear in do</span>
<lb n="1224"/><span>leith!"  Tugann an páipéar eolas ar airgead agus ar</span>
<lb n="1225"/><span>mhargadh-an-airgid.  Fáightear cunndas ann faoi rástaí</span>
<lb n="1226"/><span>agus faoi chaiple rása.  Ní'l duine ar foghnamh bhíos ghá</span>
<lb n="1227"/><span>phósadh ná a' brath ar phósadh nach mbíonn fios a thréithre</span>
<lb n="1228"/><span>againn cho cruinn, baileach ón bpáipéar agus dá mbudh</span>
<lb n="1229"/><span>comharsa-bhéil-doruis dúinn an té údan ó cuireadh bannlámh</span>
<lb n="1230"/><span>de chóta air.  Ach nuair bhíos "an ceol dóirtthe" agus na</span>
<lb n="1231"/><span>daoine breágh' a' sgaradh le n-a gcuid airgid nó le chéile</span>
<lb n="1232"/><span>seadh bhaineas na páipéir an tsreang de'n mhála.  Mar</span>
<lb n="1233"/><span>sin do chéad rud eile - beidh siad ós do chomhair, agus léigh</span>
<lb n="1234"/><span>iad nó fág iad.  Shanntuigheas a rádh - "nach mbaineann</span>
<lb n="1235"/><span>sin dúinn."  Ach ní abróchad mar is fiú iad béasa agus</span>
<lb n="1236"/><span>bealaigh na bpáipéar fhaire le bheith san aireachas orthu.</span>
<lb n="1237"/><span>Fainic a Laoigh ó! Má bhíonn tusa, ná do dhaoine leat,</span>
<lb n="1238"/><span>idir dhá chomhairle, ná leigí rún ná claonta le fear an</span>
<lb n="1239"/><span>pháipéir mhóir agus ná leigí dhó breitheamhnas a chasadh agus</span>
<lb n="1240"/><span>a chamadh.  Má lúban tú oiread amén tá leis.</span></p>
<lb n="1241"/>
<lb n="1242"/><p><span>Tabhair faoi deara nach mbíonn ar gcara gan treóir nuair</span>
<lb n="1243"/><span>is dóigh leis go bhfuil a' dul air.  Cuirfhe sé caint dhuine</span>
<lb n="1244"/><span>mhóir eicínt ós do chomhair agus 'ndóighthe fhéin is foras na</span>
<lb n="1245"/><span>daoine sin fhághail faoi láthair: tá siad cho fairsing le móin</span>
<lb n="1246"/><span>agus séala ar leith ag fear an pháipéir ar a chuid féin.  San</span>
<lb n="1247"/><span>am chuaidh thart, bhídís a' dul as a gcranna cumhachta - ní</span>
<lb n="1248"/><span>raibh fhios acu ar bh'é an t-aer ná an talamh bhí ghá gcongbháil</span>
<lb n="1249"/><span>suas.  "Caithfhe siad siubhal go réidh anois: mar an té úd</span>
<lb n="1250"/><span>sa' mBíobla, ní'l ionntu oibriú agus is náireach leóbhtha an</span>
<lb n="1251"/><span>t-iarratas" - sin seabhóid.  Bíomuis cinnte go bhféachfha</span>
<lb n="1252"/><span>siad beart eicínt: gan cearrbach ar bith bíonn an chontubhairt</span>
<lb n="1253"/><span>ina gcosamar.  Cér dhochar sin meireach cho sásta 's tá</span>
<lb n="1254"/><span>Seán.  Tig leis a rádh mar dubhairt Jugurtha fadó faoi'n</span>
<lb n="1255"/><span>Róimh: - <O> urbem venalem et mature perituram, si</span>
<lb n="1256"/><span>emptorem invenerit.</span>
<lb n="1257"/></p>
</div>
<pb n="44"/>
<div><lb n="1258"/><p><span>AN AISTIGHIL</span></p>
<lb n="1259"/>
<lb n="1260"/><p><span>Saoghal aisteach an saoghal seo agus is beag lá éirigheas</span>
<lb n="1261"/><span>orainn gan a chlos gur ab eadh.  Ní abruighthear in' aghaidh óir</span>
<lb n="1262"/><span>támuid cho cleachtach ar shean-ghnás go sgaoileann gach duine</span>
<lb n="1263"/><span>thairis é.  Má bhíonn cantal ag gabháil do dhuine nó má</span>
<lb n="1264"/><span>bhíonn sé 'n' ainle glacfhar leis do'n chor sin: ní toradh mór</span>
<lb n="1265"/><span>fhághas a chaint má's rud é go mbíonn sí buille as bealach</span>
<lb n="1266"/><span>sgaithte nó nach mbíonn sí ceart ciallmhar mar chaint chuile</span>
<lb n="1267"/><span>dhuine.  Míle buidheachas le Dia nach bhfuil cosg ar shiosgadh</span>
<lb n="1268"/><span>na seabhóide.  Meireach é ní thuigfheadh ar gcomharsa a</span>
<lb n="1269"/><span>chlisteacht féin.  An té bhíos ag éisteacht linn, bíonn sé gan</span>
<lb n="1270"/><span>focal as a phluic agus an inchinn ag oibriú aige ag</span>
<lb n="1271"/><span>cómhaireamh thart aos na gealaighe ná ag agairt Dé a chiall</span>
<lb n="1272"/><span>agus a shláinte fhágáil ag chuile chréatúr.  Seadh, nach fear</span>
<lb n="1273"/><span>mar chách an fear is fearr ar bith - sean fhocal eile as ciste</span>
<lb n="1274"/><span>ciallmhar na gcianta! Tá go maith mur gcasann, san</span>
<lb n="1275"/><span>aimsir atá ann, duine eicínt an cás druim ar ais dhá rádh</span>
<lb n="1276"/><span>go mbeadh an saoghal ina stána dá mbeadhmuis uile go léir</span>
<lb n="1277"/><span>ar deil.</span></p>
<lb n="1278"/>
<lb n="1279"/><p><span>Ach ní baoghalach do'n chríonnacht; agus ní bhraitheann an</span>
<lb n="1280"/><span>cantalán céard bhíos i n-intinn an duine eile 'chan oiread.</span>
<lb n="1281"/><span>Bogfha an chomharsa isteach chugat san árd-tráthnóna.  Beidh</span>
<lb n="1282"/><span>sibh a' siosgadh tobac go mbeidh bhur gcarbuid i ndáil le bheith</span>
<lb n="1283"/><span>loisgthe.  Déanfha seisean méanfach agus caithfhe tusa trion-</span>
<lb n="1284"/><span>sgailt mara gcéadna.  Déarfha seisean gur "aisteach an</span>
<lb n="1285"/><span>saoghal é" agus ní bheidh sé de mhisneach agat-sa húm ná</span>
<lb n="1286"/><span>hám a rádh thar a theacht leis.</span></p>
<lb n="1287"/>
<lb n="1288"/><p><span>Fan go réidh, a chladhaire.  Nach ar an gcuma chéadna atá</span>
<lb n="1289"/><span>an saoghal mór fada fairsing.  Tá na daoine agus na</span>
<lb n="1290"/><span>náisiúin ar bhealach mar bhíos tusa agus do chara ag cur na</span></p>
</div>
<pb n="45"/>
<div><lb n="1291"/><p><span>hoidche tharaibh agus gan mian nó rún ag ceachtar agaibh</span>
<lb n="1292"/><span>argúint a chur ar suidheachan ná aithis a bhaint as an duine</span>
<lb n="1293"/><span>eile.  Tabhair faoi deara nach ndeirim go bhfuil an saoghal</span>
<lb n="1294"/><span>glan díreach mar chúirt-na-deataighe sin agaibh-se.  Ní ar</span>
<lb n="1295"/><span>shon mise dhá rádh é ós do chomhair, ach tá sibh-se go leor</span>
<lb n="1296"/><span>mór níos cneasta agus níos carthannaighe ná mar bhíos na</span>
<lb n="1297"/><span>náisiúin le chéile 's ná mar bhíos lucht a stiúrtha eatru fhéin.</span>
<lb n="1298"/><span>Déarfha lus mór eicínt, agus na táinte ag éisteacht leis,</span>
<lb n="1299"/><span>gur "crochadóir críochnuighthe" an Turcach: is fiú dhó sin</span>
<lb n="1300"/><span>a rádh.  Cuirfhe fleangach ar foghnamh as an arm leis.  Beidh</span>
<lb n="1301"/><span>baramhail agus breitheamhnas ghá sheachadadh thart go dtéidh</span>
<lb n="1302"/><span>an chúis cho fada le fear an pháipéir.  Ní beag a luaithe.</span>
<lb n="1303"/><span>Ní hé amháin go mbeidh seisean a' séideadh ar a tháirm, ach</span>
<lb n="1304"/><span>beidh sé a stollraighciúch ó mhoch na maidne go tár an</span>
<lb n="1305"/><span>mheadhon-oidhche.  Fearacht fhleangaigh an airm, is ar sin atá</span>
<lb n="1306"/><span>a bheatha agus a mhaireachtáil.  Beidh sé i ngealta mar ghioll</span>
<lb n="1307"/><span>ar an éagcóir - agus gan críostaidhe bhéil-bheo a' rádh in'</span>
<lb n="1308"/><span>aghaidh.  Is cuma cé deir "'seadh" nó "ní h-eadh," beidh</span>
<lb n="1309"/><span>an focal deiridh aige-san.  "Diabhal corónta" adeir sé</span>
<lb n="1310"/><span>an Turcach, agus go gcrochtar é cho hárd leis an ngealaigh,</span>
<lb n="1311"/><span>ní bheidh foras againn sa saoghal seo - ná b'fhéidir sa saoghal</span>
<lb n="1312"/><span>eile.</span></p>
<lb n="1313"/>
<lb n="1314"/><p><span>Is ionann an cás má chuireann muinntear na hÉigipte ná</span>
<lb n="1315"/><span>muinntear na n-Indiacha gíog astu.  B'ionann an cás,</span>
<lb n="1316"/><span>freisin, nuair bhí faoi dhream ar leith an Ghearmáin a chreachadh</span>
<lb n="1317"/><span>chíodh go mba deacair drannadh léithe chóns bhí Mam Mhór</span>
<lb n="1318"/><span>ina háilleacán tao'bhus de ghearradh.</span></p>
<lb n="1319"/>
<lb n="1320"/><p><span>Páirt dá mhí-ádh go bhfuil an galra seo tógálach- Ní</span>
<lb n="1321"/><span>aicíd í leanas do'n Mheiricín, do'n tSasanach agus dá</span>
<lb n="1322"/><span>"mhac-an-uicht" (an Brughaidh) sna hOileáin.  Téidheann sí</span>
<lb n="1323"/><span>thart cho sgodalach sgafánta leis an ngaoith Mhárta.  Faoi</span>
<lb n="1324"/><span>láthair cé na daoine ar foghnamh nach bhfuil a' friothmhagadh' ná</span>
<lb n="1325"/><span>níos measa, faoi mhuinntir na hÉireann ag cur deis orthu</span>
<lb n="1326"/><span>agus a suidhiú i mbreitheamhnus ar céard budh cheart a</span></p>
</div>
<pb n="46"/>
<div><lb n="1327"/><p><span>dhéanamh leóbhtha.  Ghlacfhá le cúram gan cion dá dhonacht é.  Ach</span>
<lb n="1328"/><span>leis an milleán agus an magadh seo, cheapfhá go raibh ciall ag</span>
<lb n="1329"/><span>chuile thír chuile lá ariamh agus nár dúbhradh sa sean saoghal</span>
<lb n="1330"/><span>leis an té bhí saor de lucht an mhilleáin an chéad chloch a</span>
<lb n="1331"/><span>chaitheamh.  Éist leis an Sasanach - an diabhal ag cur dhrainc</span>
<lb n="1332"/><span>air féin leis an bpeacadh - éist leis mar deirim, agus</span>
<lb n="1333"/><span>shílfheá nach raibh Cogadh-na-Rós ann ariamh le linn a shinnsir,</span>
<lb n="1334"/><span>nár mhúch agus nár dhúnmharbhuigh Sasanaigh tuata, agus</span>
<lb n="1335"/><span>tánaiste.  Cé thug dícheannadh ar Shéarlus Shasana agus ar</span>
<lb n="1336"/><span>Mháire na hAlban roimhe sin? Cé bhánuigh cill agus teampall</span>
<lb n="1337"/><span>a' fágáil an láthair folamh san ionad a raibh áras agus altóir</span>
<lb n="1338"/><span>ag Mac Dé? Cé rinne uaisle (?) de dheasgadh agus de</span>
<lb n="1339"/><span>ghraidiléis a dtíre? Cé rinne neadracha-na-gcuach i dtalta</span>
<lb n="1340"/><span>agus i bhforbaí na hEagluise? Céard d'fhág an tslat-</span>
<lb n="1341"/><span>mhéaraidheachta ag an mbunadh Tiudorach agus sean uaisle</span>
<lb n="1342"/><span>meathta ar a suaimhneas? Cé rinne gach coir acu agus cé</span>
<lb n="1343"/><span>mar dearnadh? Bhí fhios sin ag Séamus, agus sé an t-eolas</span>
<lb n="1344"/><span>bhí aige ar gnás ghránna a dhaoine thug dó fhéin baint as na</span>
<lb n="1345"/><span>cosa gan fasgadh fionnóige ar choill ná ar chorrach aige i</span>
<lb n="1346"/><span>dtalamh Shasana.  "D'imthigh sin," adeir siad.  Fainic!</span>
<lb n="1347"/><span>Duine dána adeir nach dtiucfha a leithide ar ais aríst go bráth.</span></p>
<lb n="1348"/>
<lb n="1349"/><p><span>Ní'l críoch ar fud na cruinne nár suathadh agus nár</span>
<lb n="1350"/><span>traochadh ar an gcuma sin nó ar chaoi eicínt mar é.</span>
<lb n="1351"/><span>Cómhair thart iad - an Fhrainnc, an Spáinn, an Eadáil, agus rl.</span>
<lb n="1352"/><span>Níor choimirce dhóbhtha oideachas, léigheann, eolas, cáil ná</span>
<lb n="1353"/><span>an chríostamhlacht 'chan oiread.  Dá mbudh Samhairle fhéin é,</span>
<lb n="1354"/><span>nár éirigh a dhaoine colgach le chéile: ní ar an bpoinnte boise</span>
<lb n="1355"/><span>a slíocadh a chuid féasóige.  Ní go maith tháinig rabharta na</span>
<lb n="1356"/><span>feirge dhó de bhrígh go raibh Macsamillean ghá bhrúghadh air</span>
<lb n="1357"/><span>ins na Mecsicóí agus uisge-faoi-thalamh ag Sasana ina</span>
<lb n="1358"/><span>ceann-réidhtigh, mar dhóigh dhe, i n-achrann na Stát.</span></p>
<lb n="1359"/>
<lb n="1360"/><p><span>Mar seo bhí an sgéal.  Bhí iongantas (?) ar Shasana nó</span>
<lb n="1361"/><span>b' "aisteach léithe" an chaoi a raibh muinntear Mheiriceá thrí</span>
<lb n="1362"/><span>na chéile: b'olc léithe, amach 's amach, an chaoi a raibh straimp</span></p>
</div>
<pb n="47"/>
<div><lb n="1363"/><p><span>ar thráchtáil an domhain i ngioll ar an achrann céadna.  Ach</span>
<lb n="1364"/><span>tugamuis faoi deara agus tuigeamuis de ghlan-tuisgint</span>
<lb n="1365"/><span>go mb'í Sasana fhéin "an domhan" sa gcúis seo agus ins</span>
<lb n="1366"/><span>gach cúis mar í.  Crónán an chait aríst eile! Thoisigh "an</span>
<lb n="1367"/><span>domhan" uirthi: bhí Sasana mar is gnás léithe ar a son féin.</span>
<lb n="1368"/><span>Ach ní théidheann bearta i bhfad: nuair bhíos droch rún i </span>
<lb n="1369"/><span>n-intinn an droch dhuine sé toil Dé nach i gcomhnaidhe is</span>
<lb n="1370"/><span>féidir a cheilt nó a chaomhaint.  Briseadh agus basgadh na</span>
<lb n="1371"/><span>"gcol ceathar-thar-lear" bhí ó Shasana: dá mb'fhéidir a</span>
<lb n="1372"/><span>saigheadadh 'un a chéile bheadh an saoghal socair agus síothchán</span>
<lb n="1373"/><span>ar fud an domhain.</span></p>
<lb n="1374"/>
<lb n="1375"/><p><span>Ó thús féin, sa sgéal seo, chlis an chaoitheamhlacht agus an</span>
<lb n="1376"/><span>chúthaileacht ar Shasana.  Bhí caimiléaraidhthe thar cion ag</span>
<lb n="1377"/><span>obair aici ach ní dheachaidh leóbhtha.  "Tá sé ina chogadh," ars </span>
<lb n="1378"/><span>an Ruiséalach i ndáil Shasana, "idir dhá dhream ins na Státa</span>
<lb n="1379"/><span>Aontuighthe.  DEIR AR nDLIGHEADÓIRÍ LINN GUR COGADH</span>
<lb n="1380"/><span>DHÁ RÍRE É AGUS NACH BHFUIL BAINT AGAINN CUIDEA-</span>
<lb n="1381"/><span>CHAN LEÓBHTHA AR AON TAOBH.  Caithfhear a fhágáil eatru</span>
<lb n="1382"/><span>agus fanacht ionnainn féin - gan roinnt ná páirt le ceachtar</span>
<lb n="1383"/><span>acu."</span></p>
<lb n="1384"/>
<lb n="1385"/><p><span>Ní maith sgéal gan an dara ceann.  "Táthar a déanamh</span>
<lb n="1386"/><span>éagcóra orainn-ne," arsa teachta na Stát ó Thuaidh agus é</span>
<lb n="1387"/><span>a' teacht sna gais' aite: "ní'l fúinn thar mheas méirligh</span>
<lb n="1388"/><span>thabairt do'n dream ó Dheas."</span></p>
<lb n="1389"/>
<lb n="1390"/><p><span>Ní raibh an Sasanach i sáinn' ariamh d'uireasbhaidh leithsgéil.</span>
<lb n="1391"/><span>Dubhairt sé go raibh air féin a lucht tráchtála chur ar a</span>
<lb n="1392"/><span>n-aireachus le go ndéanfhaidhe caladh-faoi-thoirmeasg a</span>
<lb n="1393"/><span>sheachaint, agus rl.</span></p>
<lb n="1394"/>
<lb n="1395"/><p><span>"Níor bh'achar fada fuireach go mbeadh fios mo sgéil-sa</span>
<lb n="1396"/><span>agaibh," ars an teachta.  Uaidhe sin amach ní raibh ag na</span>
<lb n="1397"/><span>Státa ó Thuaidh ach bheith ag áirdeall agus ag éisteacht.</span>
<lb n="1398"/><span>Chuir an teachta bhí acu cluas chogadh ar féin i Sasana agus</span>
<lb n="1399"/><span>ordóg faoi n-a chúilfhiacail aige ar shon a thíre.</span></p>
<lb n="1400"/>
<lb n="1401"/><p><span>Seal beag eile agus ní raibh fiú cosamhlacht na caoitheamh</span></p>
</div>
<pb n="48"/>
<div><lb n="1402"/><p><span>lachta le fághail.  Thoisigh an río-rádh ag an bhfear seo agus</span>
<lb n="1403"/><span>ag an bhfear sin.  Bhí a bharamhail féin ag gach fear acu faoi</span>
<lb n="1404"/><span>an gcogadh.  Mar seo dhóbhtha: - "Nár bh' AISTEACH aiciseach</span>
<lb n="1405"/><span>an aicme muinntear na Stát ó Thuaidh? An ar mhaithe leis</span>
<lb n="1406"/><span>an bhfear dubh ar fad bhíthear? Ar bh'é an t-éad bhí ag gabháil</span>
<lb n="1407"/><span>do'n dream thuas ar chaoi go mba mhór leóbhtha an dream</span>
<lb n="1408"/><span>thíos bheith a' dul ar aghaidh?"  Chluinfheá céad ceist agus</span>
<lb n="1409"/><span>leagan amach ar an sgéal.</span></p>
<lb n="1410"/>
<lb n="1411"/><p><span>Chugat an fear feiceálach! Gráin ar urlár é go</span>
<lb n="1412"/><span>coitcheannta.  Ach ar a shon sin, déanann a bhfeiceann sé</span>
<lb n="1413"/><span>garaidheacht mhór orainn ach áird thabhairt air.  Mar seo</span>
<lb n="1414"/><span>adeir sé: - "Thréis Aifrinn ní'l críostaidhe ar dhruim</span>
<lb n="1415"/><span>talmhan cho foighdeach leis an Spáinneach: ní'l dul thar an</span>
<lb n="1416"/><span>nGearmáineach le socracht ach sgárd leanna do dhéantas a</span>
<lb n="1417"/><span>thighe bheith ós a chomhair - sin agus ceol: tabhair tuiteán a</span>
<lb n="1418"/><span>thíre do'n Turcach i n-aenfheacht le oiread méaracáin de</span>
<lb n="1419"/><span>chuaichín caife agus is geall le críostaidhe é go sámh</span>
<lb n="1420"/><span>síodamhail leis an saoghal: fan uainn féin agus ná cuir</span>
<lb n="1421"/><span>fearg orainn má bhíonn braon sa gcorraic againn.</span></p>
<lb n="1422"/>
<lb n="1423"/><p><span>Ní hé sin do'n Sasanach.  Ní bheidh seisean ceart cuideamhail</span>
<lb n="1424"/><span>choidhche ná go deo go mbeidh sé subhach sathách go caisín.  Ní</span>
<lb n="1425"/><span>bhíonn sé de chroidhe ná de mhisneach aige faice ar fiú brath</span>
<lb n="1426"/><span>air chur ar bun gan cóisir: ní bhíonn obair ar bith críochnuighthe</span>
<lb n="1427"/><span>le bail aige gan méilseára bheith go sásta slachtmhar ar a</span>
<lb n="1428"/><span>dheireadh.  Ina leithide sin d'ócáid bíonn a chiall agus a</span>
<lb n="1429"/><span>chuimhne ar a chomhairle fhéin ag óráideach Shasanach: bíonn</span>
<lb n="1430"/><span>lucht a éisteachta sochomhairleach sochmaidh.  Dá bhfeicfheá na</span>
<lb n="1431"/><span>laochra líonta úd agus cuanaidhe eicínt acu go binn bréagach</span>
<lb n="1432"/><span>i séis chainte mar sin, is beag a bhéaradh dhuit a rádh leat</span>
<lb n="1433"/><span>féin nach faoi bhlaoisg a chinn bhíos inchinn an tSasanaigh ach</span>
<lb n="1434"/><span>istigh ina bhruithlín."</span></p>
<lb n="1435"/>
<lb n="1436"/><p><span>Is cuma cé raibh an inchinn acu ach thoisigh intleacht na</span></p>
</div>
<pb n="49"/>
<div><lb n="1437"/><p><span>Sasanach ag cur di.  Thoisigh an sgáil'-i-mbuidéal cho mear</span>
<lb n="1438"/><span>mór-chúiseach leis an seible seiceallach nár sgaoil agus nár</span>
<lb n="1439"/><span>cheangail iallacha a bhróg le bliadhanta fada roimhe sin.</span>
<lb n="1440"/><span>Bhí an gútaire utra agus an sgré caol caithte ar aon phort.</span>
<lb n="1441"/><span>Thoisigh siad orthu uile go léir, mar deirim, dhá fuagairt ós</span>
<lb n="1442"/><span>árd a gcinn go raibh anacal na dtuata na dtriath agus na</span>
<lb n="1443"/><span>dtighearna a' dul a chois croidhe leóbhtha.  Ach mo dhearmad!</span>
<lb n="1444"/><span>Cér fhágamar ar gcáirde lucht na bpáipéar? Iadsan bheith</span>
<lb n="1445"/><span>a' dul 'un faillighe agus ocras ar fhigheadóirí an chudáis</span>
<lb n="1446"/><span>nuair nach raibh fághail ar an gcudás féin! I gcomraidheacht</span>
<lb n="1447"/><span>na cráibhtheachta chrom "Times Londain" ar an mBíobla.</span>
<lb n="1448"/><span>Mar ba gnás le lucht an pháipéir úd, leig siad orthu fhéin</span>
<lb n="1449"/><span>go bhfuair siad sgéal bhéil na fírinne sna leabhra diadha nár</span>
<lb n="1450"/><span>chuir crosadh, má b'fhíor, ar mhoghaidheacht nó sglábhaidheacht.</span>
<lb n="1451"/><span>Bhí lideadh breágh ag gach sgáthán an cheirt.  Nuair a ghoireas</span>
<lb n="1452"/><span>coileach goireann chuile choileach: lean na míon-pháipéir na</span>
<lb n="1453"/><span>páipéir mhóra go díreach mar lean na tuataí na tighearnaí.</span>
<lb n="1454"/><span>"An chóir chaol díreach atá uainn: tá lionn-dubh 's léan</span>
<lb n="1455"/><span>orainn faoi leathtrom na ndaoine."  Ach go mí-ádhmhar,</span>
<lb n="1456"/><span>ní raibh na baill mhóra idir thighearna agus pháipéar ar aen-</span>
<lb n="1457"/><span>sgéal.  Má bhí lámh a' tárrtháil bhí lámh a' dóghadh.  Ba chuma</span>
<lb n="1458"/><span>é ach bualadh bos bheith ann do lucht an airgid agus do</span>
<lb n="1459"/><span>chumhacht Shasana.  "Smior in do láimh a ghaidi: bíodh múr 's</span>
<lb n="1460"/><span>múisíom mar tá siad!"</span></p>
<lb n="1461"/>
<lb n="1462"/><p><span>Chóns bhí an sgéal mar sin i Sasana chuir na Státaí ó</span>
<lb n="1463"/><span>Dheas teachtaí 'un bealaigh a' tarraint ar Londain agus ar</span>
<lb n="1464"/><span>Pháras na Frainnce.  Bhíodar i luing bhig faoi bhratach Shasana.</span>
<lb n="1465"/><span>Fuair caiptín ó Thuaidh focal faoi agus níor leig sé lúb síos</span>
<lb n="1466"/><span>ina chuid oibre: gabhas thall ar na teachtaí i mbéal a' ghaiste</span>
<lb n="1467"/><span>agus gan iad thar 250 míle ó chaladh Habhana.  Nídh nach</span>
<lb n="1468"/><span>iongnadh, dubhairt furmhór a cháirde go mb'ait a chruthuigh sé.</span>
<lb n="1469"/><span>Tao'bhus d'iompuigh ridirí Shasana ar an tsean bheart.</span>
<lb n="1470"/><span>"Ba tuatach an nídh," arsa siad-san, "a leithidh dá imirt</span>
<lb n="1471"/><span>ar dhuine dhá shuaraighe - gan caillteanas dár gcaithréim a</span></p>
</div>
<pb n="50"/>
<div><lb n="1472"/><p><span>chómhaireamh."  Cé gheobhadh ann féin aon spídeamhlacht</span>
<lb n="1473"/><span>fhéachaint leóbhtha ar chaladh ná ar chladach? Dream nach raibh</span>
<lb n="1474"/><span>ionntu ach fás-na-haonoidhche, ná síleadh siadsan go mbeidh</span>
<lb n="1475"/><span>an sgéal ar nós-chuma-liom agus sean bhratach Shasana faoi</span>
<lb n="1476"/><span>tharcuisne."  Breathnuigh nár dhochar ar bith teachtaí ó Dheas</span>
<lb n="1477"/><span>bheith ar luing an phosta, agus nach raibh i bhfuagradh an</span>
<lb n="1478"/><span>Ruiséalaigh ach caint ó thús.  As sin amach bhí na madraí ghá</span>
<lb n="1479"/><span>gcur ar fhuinneóga: thoisigh Sasana ag ughamachan ar chogadh.</span>
<lb n="1480"/><span>B'éigean do'n Mheiricín ó Thuaidh géilleadh do'n bhagairt</span>
<lb n="1481"/><span>agus na teachtaí leigean 'un bealaigh - bhí an lámh láidir ag</span>
<lb n="1482"/><span>Modh Chuain.</span></p>
<lb n="1483"/>
<lb n="1484"/><p><span>Uaidhe sin amach mhéaduigh dásacht Shasana.  Bhí fionnrosg</span>
<lb n="1485"/><span>ghá dhéanamh.  Ach níor shásuigh sin an tír chóir chiallmhar gur</span>
<lb n="1486"/><span>cuireadh luingseacha cogaidh ar fhairrge le íonáras a dhéanamh</span>
<lb n="1487"/><span>ar thráchtáil na Stát ó Thuaidh.  Níor tugadh áird ar fhuaghradh</span>
<lb n="1488"/><span>ná ar chasaoid.</span></p>
<lb n="1489"/>
<lb n="1490"/><p><span>"Bíonn glaimh ag mall-chuin nuair chailleann sí fiadh,</span>
<lb n="1491"/><span>'S cead cainte ag fear chaillte na himeartha thiar."</span></p>
<lb n="1492"/>
<lb n="1493"/><p><span>"Tá cabhlach acu ó Dheas," ars' an Sasanach go neimh-</span>
<lb n="1494"/><span>spléidheamhail.  D'fhreagair an fear eile: - "SLÁN AN</span>
<lb n="1495"/><span>TÉ SHAORTHUIGHEAS, abair: ach beidh lá eile ar sin agus</span>
<lb n="1496"/><span>beidh fhios cér fríoth."  Bhreacuigh an lá úda gan bhuidheachus</span>
<lb n="1497"/><span>do Shasana.  Shíl sise deágh-chomhursanacht fhuagairt aríst ar</span>
<lb n="1498"/><span>ais ar an taobh eile.  "Ní miste liom," arsa Samhairle,</span>
<lb n="1499"/><span>"ach beidh breith mo bhéil agam."  B'AISTEACH A MHAISE</span>
<lb n="1500"/><span>DHÓ margadh a shamhailt ná cur isteach ar thada: ach bhí leis</span>
<lb n="1501"/><span>agus b'éigean do Sheán cómhaireamh amach.</span></p>
<lb n="1502"/>
<lb n="1503"/><p><span>Dubhairt na Páipéir Mhóra gur mairg adeir cómhrádh gan</span>
<lb n="1504"/><span>tslacht - gur thuig siad féin sin ó thús - go raibhthear ghá</span>
<lb n="1505"/><span>thaidhbhriú dhóbhtha go mb' amhlaidh bheadh an sgéal ach nach</span>
<lb n="1506"/><span>bhfuil riachan le "AISTIGHIL" an tsaoghal seo.</span></p>
<lb n="1507"/>
<lb n="1508"/><p/></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

An Troid agus an t-Uaigneas

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

An Troid agus an t-Uaigneas

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
