REÁMHRÁDH.

Sa bhliadhain 1825 do
chuir Tadhg ó Coindealbháin
toradh a shaothair i gcló .i.
A Grammatical Introduc-
tion to the Irish Language,
&c. Sgéal dá-theangthach
dob' eadh é .i. an Ghaedhilg
agus an Béarla ar aghaidh
a chéile ann ar gach éin-
leathanach. Ní holc an
leabhar do chuir Mac Uí
Choindealbháin le chéile, go
mór-mhór má bheirimíd i
gcuimhne caidé an cor
do bhí ar an oideachas
Gaedhealach fá'n taca sain.
Ba mhaith an sgoláire é
Tadhg ó Coindealbháin. Ba
dhuine de na sgoláiríbh
dúthchasacha dob' fhearr do
bhí i gConnachtaibh é le n-a
linn féin. Is léir dúinn
ar an ngramadaigh do chuir
sé le chéile go raibh taithighe
an-mhaith aige ar na láimh-
sgríbhnibh agus ar an sean-
Ghaedhilg mar an gcéadna
fá mar do tuigtí í an uair
sin ó bhéaloideas ár luchta
léighinn féin. Ní raibh luadh

ná luadhthairt fós ar na
Gearmánchaibh ná ar a
gcuid oibre sa pháirc sin,
acht corr-Ghaedheal sa tír
ag baint eolais ar an
sean-teangaidh tré ghluai-
seannaibh agus tagarthaibh
na seanchaidhe nGaedhealach.
D'fhoghluim Tadhg mórán
ar an gcuma so — cár
bh'iongnadh dhó agus é 'na
mhaighistir sgoile? — agus
do chuir sé síos go cruinn
é i n-a sgríbhinn. Má tá
locht ar bith air, is é badh
tógtha air nár thogh sé i
gcomhnaidhe an focal ba
mhó bhí i n-úsáid i dtráchtan-
naibh gramadamhla, m. sh.,
i n-aghaidh nomen do rug sé
“duais” do roghain tar
“ainm,” cé gurb é an
dara ceann an focal do
bhí riamh ag lucht grama-
daighe go bhfios damh-sa.
Mar sin féin, do samh-
luigheadh do Chonnradh na
Gaedhilge nár bh'olc an
bheart dóibh an leabhar do
chur amach an ath-uair agus
a fheabhas do rinne Tadhg a
ghnó san iomlán.

Ó thárla nach é an focal
is coitchionnta atá isna
téxannaibh gramadaighe do
gheibhtear ag Mac Uí
Choindealbháin is gach uile
chás, do chonncas dúinn
nár mhisde an leabhar
foclóir do chur leis 'na
mbeadh comhroghain cheart
díobh ar fághail ann. Cá
bhfríoth iad? arsa tusa, a
léightheoir. Ionnus cheana
nach beir i bhfad aineolach
sa cheist, bhéarfam anois
fios ár n-ughdar-ne dhuit.

A leithéid seo. Do
bhaineamar an chuid is mó
dár gcuid focal ar Glu-
aiseannaibh Shan Gallen
.i. na gluaiseanna
gramadamhla do sgríobh
eaglaisigh Ghaedheal-
acha ar ghramadaigh Laidne
Phrisciani i Mainistir
Ghaill i dTír na
Suíssach. Tomás O Nuall-
áin do chuir tús ar an
obair sin agus sinn féin
do chuir críoch air. Níor
bh'é sin ár n-éin-éadáil ó'n
gcuairt. Do bhaineamar
fós beagán ar Uraiceacht

na n-Éigeas — tá an trácht
sain lom-lán díobh, agus
má tá féin, ní hé gach éin-
cheann aca, fóiríor, oireas
i gceart do'n aimsir seo.
Áilbhlas is mó atá san
Uraiceacht, agus cár
bh'iongnadh dhúinn dá
n-abróchaimís go n-oirfeadh
leabhar ann féin do'n
sgéal sain amháin? Do
chuartuigheamar gramadach
Mhic Cuirtín agus Uí
Bheaglaoich mar aon leo
sain, agus fuaramar
mórán focal ann. Éadáil
eile dhúinn a bhfuil i
ndeireadh gramadaighe Uí
Bhriain díobh. Tá cuid de
fhoclaibh an Choindealbhán-
aigh sa bhfoclóir mar an
gcéadna. Fá dheireadh
thiar thall níor dhearmada-
mar caint na ndaoine, go
háirithe nuair do oir sé
d'ár ngnó, m. sh., “tá dul
na Gaedhilge air,” &rl.

Ní hionann focal gram-
adamhail do bhí ag Gaedhea-
laibh gach éan-uair. Ní
abróchainn ná go bhfuil dá
chineál focal gramadaighe

againn i meamram .i.
focail na ngramadach
agus focail na n-éigeas.
B'fhéidir linn a rádh go
dtáinig tonn athruighthe ar
an bhfoclughadh bhí aca chuige
trí huaire ar a laighead.

Na focail atá isna
Gluaiseannaibh do baineadh
mórán díobh go díreach ar
an Laidin. Ní hamhlaidh
do'n aimsir nua: Do
bhíodh focail úr-nua ghlan-
Ghaedhilge dá gcumadh agus
dá gcur i n-úsáid go
dtí an aimsir sin féin.
Féach:

Do cuireadh céim eile
leo sain san aimsir
dhéidheanaigh .i. aibhriughadh,
m. sh., ro-fhoghlumtha.

Is léir ar an méid sin
nach deachaidh tobar eoluis
na gramadaighe riamh i
ndísg imeasg Gaedheal.
Ní rabhadar éan-lá riamh
nach tugaidís aire mhaith
do'n ghramadaigheacht go
fiú lochta bheith ortha dá
thaobh, agus gurab 'in é an
fáth go bhfuil an litriughadh
nach mór gan athrughadh
uatha go dtí an lá atá
indiu ann.

Tá roinnt focal úr-nua
annso mar an gcéadna.
Ní gan fáth atáid ar
fághail. Tá caint gram-
adamhail ag baint leis an
aimsir seo, tá sain —
caint nár smaoin na
nAlexandraigh riamh ar a
leithéid — caint nár theas-
tuigh ó na gramadachaibh
Rómhánacha, cé go dteas-
tuigheann uainne go cruaidh
indiu. Sin é dob' adhbhar
do “athaiceannda,” do
“aithbheart,” agus do chuid

eile dhíobh. Is dóigh linn,
dá síorfaidhe páirc na
gramadaighe go léir, gurab
iad so féin na cinn is mó
'na mbeadh duine 'na
ngábhadh, ag cur síos dó ar
ghramadaigh. Na focail is
simplidhe atá ann .i. ainm,
uimhir, briathar, &rl., tá
siad ag mórán daoine
faoi seo. Ní hé sin do
smaointibh ealadhanta, is
beag de dhaoinibh 'na bhfuilid
aca. Caidé an mhaith dúinn
foclóir do chur le chéile,
má gheillimíd d'ár
ndeacraíbh féin? Sin é
díreach fá ndear do'n
Ghaedhilg gan dul chum cinn
i n-a cuid focal ealadhanta,
agus focail úr-nua
Gréigise dá síorchur leis
an Saxbhéarla ó ló go ló!
Féachtar ar homoeoteleuton
agus ar a leithéidíbh. Ní
healadha do theangaidh go
deimhin an gníomh sain
“stad stagúin i mbéal
bearnan.” Ní hé an lag-
mhisneach do chosain an
bhearna riamh, acht an
croidhe calma, croidhe nár

thuit riamh ar an té
ar leis é agus nach tuit-
fidh.

Do shaoileamar gur
bh'fhearr dúinn gan éan-
athrughadh do chur i saothar
Thaidhg Uí Choindealbháin
acht amháin cuid de na
somplaíbh sean-Ghaedhilge
do bhualadh amach. B'í sin
comhairle thug duine d'ár
gcuid léightheoirí dhúinn.
Dá réir sin, d'fhágamar
an t-Oilbhéimeach agus an
t-Iriséachtach le chéile i
ndeilbh na mbriathar ó
thárla nár mhaith linn éan-
fhocal mínighthe do chailleadh
dár cuireadh i gcaint na
gramadaighe. Tuigeadh an
mac léighinn, ámh, nach
gnáthach indiu acht éin-
cheann amháin do chur síos,
.i. an Coinghiollach mar
ainm air, i n-aghaidh an
dá thaobh. Is so-dhéanta
d'éinne an ceartughadh
sain.

Níor cheart go mbeadh
ró-ionntaoibh nó sár-
mhuighin ag an bpobal ar
an leabhar so. Ní fhuil

ann, mar adéarfaidhe, acht
mar do bheadh siubhal gearr
tré ghort achrannach aimh-
réidh focal na gramadaighe
Gaedhealaighe 'n-ar féidir
a rádh 'na thaobh go bhfuil
cruithneacht agus fiadhaile
nó luibhearnach tré n-a
chéile ann. Is dócha go
bhfuil an iomad focal thíos
againn. Má tá féin, nach
fearr go mór an sgéal
sain 'ná dá n-abraimís le
focal éigin “Ní ceart
duit-se bheith ag fás ins
an ghort” agus é ghlanadh
as an slighe láithreach
bonn? An dream a
thiocfas i n-ár ndiaidh,
ortha-san bhíodh glanadh an
ghuirt ghramadamhail ó
fhiadhaile, dá mbadh é cás
Fódla féin é, dar le
Seathrún Céitinn:

“Fá dheoidh gur fhás a lán de'n
chogal tríotha.”

Níor bh'iongnadh dá
mbailightí meitheal mhaith
dhíobh súd — meitheal gan
truaighe leis — agus cor-
ráin an ghlanta 'na láimh

aca, ar chuma nach fágfaidhe
éan-rud míostuamdha gan
gearradh gan glanadh. Go
dtí an lá sain is dócha go
ndéanfaidh an leabhar so
an gnó, má's olc maith é.

Ár rádh fá dheoidh: Ní
faghtar saoi gan locht, a
n-abair eagna ár sean
agus ár sinsear, agus ní
taise do'n rud so idir
lámhaibh againn. Dá
bhféadfaimís feabhas, nó,
mo dhearmad, ruidín beag
de chraoibh an aonaigh do
chur air, is sinn féin do
chuirfeadh agus míle fáilte.
Ó thárla nach beirtear an
chraobh i n-aisgidh gach éan-
uair, caithfimíd géilleadh
dár mbacaighe féin, má
cailleadh an taca so í.
Glór de ghlórthaibh carad
dam, d'éist an chló d'fheic-
rint dó, “An té 'n-ar
mhaith leis bárr do chur air,
cuireadh.”

Seosamh Laoide.

AN AIBCHIDIR DHÉIDHEANACH.

AN CHÉAD LÉIGHEANN.

Eagar, Anmanna agus
Canamhain na hAibchidre
i láthair i bhfeidhm.

A a, Ailm

B b, Beith

C c, Coll

D d, Dair

E e, Eadha

F f, Fearn

G g, Gort, y gamma

I i, Iogha

L l, Luis

M m, Muin

N n, Nuin

O o, Oir

P p, Peith

R r, Ruis

S s, Sail

T t, Teine

U u, Ur

H h, Uath

Mar aon leis na hocht
litreachaibh dhéag thuas,
sgríobh na sinsir iad so
síos: -

Qq, q, ceirt,

Zz, sd, sdraif,

Ng, ng, ngiadal,

Ea, ea, eabhadh,

Io, io, ifin,

Oi, oi, óir,

Y, ui, uilleann,

Ao, ao, amhancholl,

An saothar so, maille le hoibreachaibh eile, le Tadhg
O Coinnialláin ón gCorcaigh bhig i bhfairche Chille
Allaidh i nÉirinn; chum maitheas agus sochar lucht a thíre,
amuigh 's i mbaile, le n-a dteanga mhín bhinn mhilis
mháthardha a mhúnadh dhá chéile, &c.

AN AIBCHIDIR GHAEDHEALACH.

AN CHÉAD LÉIGHEANN.

Gothaidhe gearra is fada.

Gothaidhe caola is leathna.

II. LÉIGHEANN.

Clár na gConsanaidhe Séimhidhe agus na nUrdhubhadh.

AN OGAM CHRAOBH ANNSO SÍOS.

Sgríobh na draoithe i n-ogham chraobh
A n-intleacht ghrinn, ar shlait gach taobh;
Trasna, díreach, cruinn, is claon,
Gach graf dá bhfuil indiu le feidhm.

Beith 'na haonar dom' láimh dheis;
Agus Luis dís gan eisleis.
Fearn triúr, Sail ceathrar is eadh,
Agus Nuin go n-a cúigear.
Uath 'na haonar dom' láimh chlí,
Agus Dair dís go ndeigh-ní.
Teine triúr, ceathrar do Choll;
Ceirt 'na cúigear ní chealam.
Muin fiar-tharsna — mór an modh;
Dís do Ghort, triúr do Ngiadal.
Straif 'na ceathrar gan doilghe;
Ruis 'na cúigear comhshuidhthe.
Ailm 'na haonar tarsna anuas,
Agus Onn dís go ndeagh-chnuas.
Ur triúr, Eadha ceathrar cain,
Is Iogha cúigear d' fheadhain.
Eabhadh 'na crois um an gcraoibh,
Óir 'na buaile bhuig bhláthchaoin.
Uilleann 'na lúib dom' leath dheas,
Mar thuig ughdair is oircheas.
Ceithre fleasg i n-Ifin árd
Dom' leith dheis bhaineas gach bárd.
A hocht Amhancholl ma le
Do leathtaoibh chlé na craoibhe.
Curthar Peith, ar do láimh dheis,
Sínte díreach leis an bhfleisg.

OGHAM

ÓIRLÉAGHADH.

TRÁCHT AR NA LITRIBH.

Foillsigheann an t-Oirléa-
ghadh gné is brígh na litreacha,
agus an fíor-mhodh ceart lé'
gcurthar na focla i n-eagar.

Is graf gach litir ionad-
as fuaim iomlán, is í an
phríomh nó an mhír is lugha
d'fhocal. San Teanga
Ghaedhilge is ceithre litre
fichead bhí ag na sinsear-
aibh, a laghduigheadh go dtí
na hocht gcinn déag so síos
go déidheanach: .i., a, b, c,
d, e, f, g, i, l, m, n, o, p,
r, s, t, u, is h, atá roinnte
i n-a dhá gcinéal: eadhon,
gothaidhe agus comhfhuaimne.

Táid cúig gothaidhe: .i.,
a, e, i, o, u, athroinnte i
n-a dhá gcinéal, caol is
leathan: a, o, u, leathan;
e is i, caol. Sgríobhthar gach
aicme dhíobh so ar son a
chéile, trá bhíd gan trasnach
nó síneadh fada; ch, gh, dh,
th, mar an gcéadna; acht is
ughdair mhío-stuama ghnídh-
eas so.

Táid dhá chomhfhuaim dhéag
ann, athroinnte i malarta-
chaibh is i seasmhachaibh: .i.
b, c, d, f, g, m, p, s, is t,
na malartacha; l, n, is r,
na seasmhacha.

Is litir goth a ghnídheas
son iomlán ann féin, agá

mbíd trí guthaidhe: .i., fada,
gearr nó éideimhin, is meadh-
ónach. An chéad ghuth bhaineas
do gach goth a síntear,
ar uairibh le n-a n-eidir-
dhealughadh ó fhoclaibh eile
cóimhionann sgríobhtha, acht
neamhionann i mbrígh is i
gcanamhain.

Is le trasnach nó síneadh
fada os a gcionn, eidir-
dhealuighthear na gothaidhe
fada ó na cinn ghearra: .
Is den chinéal mheadó-
nach an treas: .i., dall,
mall, benn, menn, cinn,
minn, borr, corr, bunn,
funn.

Is annamh fághthar go-
thaidhe sgríobhtha dúbalta:
.acht
amháin i meamruim: .i.,
baan, baain, baath, silsaan;
easbogbaa: níl gothaidhe
maon i ndeireadh focal,

acht go coitcheann fada;
cuid gearr: .i., ba, ga,
barra, file, de, do, mo,
duile is deirli.

Mar atá i n-eagar cóimh-
fhreagrach canamhna na
ngothaidhe is na gcomh-
fhuaimne, is fogus d'fhuaim
na litreacha Sacs shonann
ár litre i n-a bpríomh-
ndeilbh neamhfhada neimh-
shéimhidhe.

Meastar le dream nach
bhfuil níos mo ná comharta
na hanála amháin san litir
h, agus go dtig le goin a fheidhm
a fhreagairt (.), imne, bh, ch,
dh, &c. Chuir dream eile go
déidheanach as a saothar go
hiomlán é, acht níl sin ionchos-
anta. I dtaobh duar mbain-
inscneacha, nocha thosuigheas
le goth, trá théigheas le nó a
rompa, is éigin h a shonadh
chomh teann leis an h Shac-
sanach ins na foclaibh, have,
hall, &c. .i., a haghaidh, a
hairgead, a huair, le hOs-
ruidhibh, le hUltaibh: acht ar
mhodhaibh eile ní sgríobhthar h,
muna' i ndiaidh c, g, p nó t;
dá bhrígh sin, is éigin do na
sgríbhneóiríbh mío-stuama
thairgeas a mbeag-shaothar a
chur a nGaedhilge san litir
Rómhánach bheith aireach ar
fheidhm h: óir is minic a
chuireas a dheagh-bhail an
léightheóir amugha agus is go
mór-mhór ioná sin achrann-

as a dhroch-bhail toghadh na
saoithe.

'Sí an litir s Bainríoghan
na gComhfhuaimne, lán-
chumhachtach agus fras; “suae
potestatis litera:” trá bhíos
i dtús focail, glacaidh sí na
gothaidhe go léir, agus gach
comhfhuaim uile 'na diaidh, a
thig i láthair le n-a riocht.

CANAMHAIN NA nGOTHAIDHE IS NA gCOMHFHUAIMNE.

CANAMHNA NA nDEAGHFHOGHRACHA IS NA dTREAGH-
FHOGHRACHA.

Ceithre hamhanchoill ríomhthar ann,
Cúig heabhadha fós go coitcheann,
Cúig ifine muin ar mhuin,
Trí huilleanna, is óir 'na haonar.
e, i dtús gach eabhadh áin,
i, i dtús gach ifin iomláin,
u, i dtús gach uillinn uill,
a, i dtús gach amhanchoill.

AMHANCHOILL

Clár na nDeaghfhoghracha is
na dTreaghfhoghracha.

Do bhrígh go bhfuil cúig deagh-
fhoghracha, agus na treagh-
fhoghracha uile, do shíor
fada, is féidir a sgríobh-
adh le trasnach no síneadh
fada, nó gan comharthadh
ar bith, má's áil; .i.

Táid so síos comharthuighthe
lé trasnach nó síneadh
nó síneadh fada, chum
sócamhail don léightheóir.

AR LITRIBH DÚBALTA.

Ní cóir goth ná comhfhuaim
a sgríobhadh fa dhó, acht l, n
is r, nocha sonann do shíor
go teann, i meadhon is i
ndeireadh focal: gidh son-
ann l, n is r, amhail a mbeith
dúbalta i dtús focal
bhaineas don bhaininsgne, agus
do naethibh nó do nidhthibh san
uimhir iolraidh: .i., a llámh, a
nnáire, a nneart, a rréim;
a lleabhra, a lleastar.

Sonann l, r is n, trá
leanas s ins an tsiolla
chéadna, go teann amhail a
mbeith dúbalta: .i., sliabh,
srian agus sníomh; mar
slliabh, srrian, snníomh léigh-
tear iad: ní bhfuilid séi-
mhidhe.

Acht trá thig dhá chomh-
fhuaim i n-éinfheacht i n-a
bhfocal cumaisgthe, cong-
bhaighid a gcéad tson: .i.,
léightear braittirm, agus
sgríobhthar do ghnáth brait-
irm.

Cuirtear nd go minic
air son nn, .i., ceand i
n-áit ceann.

Is cóir an fhuaim a
gnídheas an litir dá ngoir-
tear ngiadal (ng), is le n-a
clos o thíorthach (má's féidir)
is fearr a foghluim.

Cuirtear d agus l, trá
théid roimh n, i n agus l eile;
amhail a sgríobhthar ‘na
colna céadna’ ar son ‘na
colla céanna.’

Gidh meastar nach ndúb-
luighthear éan-chomhfhuaim
acht amháin l, n is r; agus
sin i meadhon agus i
ndeireadh focal, dearbhuigh-
thear dhúinn gur féidir na
comhfhuaimne-se síos a dhúb-
lughadh; .i., c, f, p agus t;
agus fós m agus s, do réir
mar sgríobhann lucht an
tsaoghail mheadhonaigh: is i
dtosach focal curthar iad,

acht cc amháin, fághthar i
ndeireadh fuidhire; .i., dricc,
sonann cc mar g; ff mar bh;
pp mar b, agus tt mar d;
meastar le dream eile,
gur bh'fhearr súd a chur
imeasg na gcomhfhuaimne
atá urdhubhtha, agus i n-ionad
cc, gc a chur; ar son ff,
bhf a chur; i n-áit pp, bp a
rádh; agus tt, a thabhairt air
dt. Ní shonann l, n ná r,
dúbalta i dtús éan-tládh-
fhocail.

I measg na gcomhfhuaim-
ne atá séimhidhe, urdhubhtha,
bactha no múchta, atá m
amháin saor. Ní urdhubhthar
s, muna dtéidhidh an t-alt
an róimhe, agus l, n nó r
'na dhiaidh; .i., an tsrón, an
tslat, an tsneadh, an tsais,
an tsamhfhuin.

Trá ghníthear tládhfhocal
de lánfhocal a chríochnuigh-
eas i n-a ll nó nn, caill-
eann sé an litir dhéidheanach;
.i., aibhleach, ó abhall; aibh-
neach, ó abhainn.

TRÁCHT AR NA COMH-
FHUAIMNIBH NÓ CON -
SOINIBH.

Is graf gach comhfhuaim,
nach sontar uaithi fein, agus
nach dtig gan a bheith i n-éin-
fheacht le goth, chum fuaim
iomlán theacht uatha araon,

Táid dá comhfhuáim dhéag
ann, roinnte eidir sheasmhach-
aibh is mhalartachaibh.

Athruighthear naoi gcinn
aca go malartachaibh, le
goin os a gcinn, nó h ré
n-a riocht; imne, mh nó mh,
le a n-athruigheann siad a
son.

'Siad na seasmhacha l, n
is r, nocha shíor-chongbhuigheas
a son.

Le linn h a chur leis
na malartachaibh-se, nó a
séimhiughadh, ghnídhthear neimh-
ionann d'á gcéad riocht iad;
ionnus gur bh'fhéidir a mbeith
'na gcabharthaidhthibh, nó 'na
n-íochtaránaighibh; atá cuid
aca comh tochtha sain 's
gur'b é a bhfeidhm a bheith
sgríobhtha, le n-a bpríomh a
chongbháil soiléir, agus gan an
focal a bheith míochumtha.

Tá canamhain gach íoch-
taránaigh comh neimhionann
sain d'á bpríomh-shon, ionnus
gur bh'fhéidir a rádh le fíogh-
airibh nó le grafaibh áirighthe,
mar is gnáth do theang-
thaibh eile, noch achrannas
fághail amach an tsanais;
dá bhrígh sin 'sé a seilbh a
chongbhuigheas an Ghaedhilge
beacht, ceart, is iomlán,
ó gach doiléirgeacht ro-
choitcheann i dteangthaibh
eile.

TRÁCHT AR NA MALAR-
TACHAIBH. — Bh.

Sonann bh go coitcheann
mar v Sacs i dtús focail,
trá thig roimh ghoth chaol; .i.
bhíos, bhean, do bheast, do
bheartrach, nó i ndeireadh
focail ar bith; .i. searbh,
tarbh, dearbh, deirbh, doilbh:
acht trá bhíonn roimh ghoth
leathan i dtosach focail, nó
i lár focail, sonann sí
mar w, agus seal mar v;
imne, bháitheas, gabha, gabhar;
amhail a mbeith sgríobhtha
wáitheas, gawa, gawar:
gidh curthar mh go minic i
n-ionad bh, agus vice versa,
sontar an goth níos tréine
is níos airde ná iad súd
roimhe, .i. leanbh, sliabh,
slabhraidhe, amháin, cnámh,
gríobh-shrónach, domhar, do-
mhan, luath-mharc, snámhaidhe,
támhaidhe, talmhaidhe, Clochán
na bhFomharaidhe.

Ch no Ch,

Sonann ch no ch mar x
Gréagach roimh ghoth, i dtús
focail, .i. mo chos, mo
cheann, is mar xeann, xos
is éigin a léigheadh: acht i
ndeireadh focail i bhfogus
do ghoth leathan, nó i lár
focal d'ilshiollaíbh, sonann
sí go garbh, mar gh san bhfo-
cal lough; .i. each, céacht,
reachtaire, reachollach,

tlachtbheart; má leanann
goth caol í i dtús focal, nó
'na diaidh i ndeireadh focal
cailleann sí ar an modh
soin a tlocht nó garbh-shon,
agus fuaimnighthear í le
séimheadh teann; .i. chím, chí-
fead, eich, chichis, chigh, chith,
chib, chich, chil, chiochaire, chinn-
bheartas, chischin, chionnsir, a
chruaidhe chiuchair, chiormaire,
a chiomaigh.

Dh.

Is garbh-ghuthach shonann dh
i dtús focal roimh ghoth
leathan; .i. mo dháid; níl
éan-tson san teanga Shac-
sanaigh comh cosmhail acht gh,
san bhfocal ghost; .i. dhuit
nó ghuit. Trá bhíonn i dto-
sach focail roimh ghoth chaol,
nó i lár focail le goth ar
bith, sonann sí mar y; .i.
a Dhia ghrádhaigh, dhearcas,
adharc. Sonann sí go maon
no séimhidhe i lár focail,
trá leanas comhfhuaim í;
.i. fiadh-lorga; bíonn amhlaidh
i ndiaidh deaghfhoghair: .i. a
mhadaidh. Tá sí maon i n-adh-
bhal is i bhfleadh; acht i
ndeireadh focail, i ndiaidh
ghotha leathain, sonann sí mar
u; .i. dearbhughadh, fargadh,
fasgadh, gearradh, lasadh,
madadh, múnadh, nodhadh,
rannsughadh, sásughadh, súg-
radh, táthughadh, tarchomhladh,

tarmchruthughadh; i mbodhar,
mar bowar, noch mhalart
na Breathnaigh ar dd; .i.
byddar.

Fh.

Séimhighthear f ann gach
ionad d'á gcurthar í. Is i
dtosach focal coitcheann a
bhíonn sí, nó mar phrímh ins an
dara mír do chumaisgeach-
aibh, i n-a sontar go teann
í; .i. an fhuil, comhfhuil, is
mar a nuil, comhuil sontar
iad. Is cosmhail ó chian,
gur sonadh fh mar h, do
bhrígh go bhfuil dearbhtha go
ndearnadar na Spáinnigh
féidhm di, i gcanamhain
focal ó Laidin; .i. hierro,
harina, hermoso, i n-áit fer-
rum, farina, formosus; acht
i láthair ní sontar fh air
éan-chor, imne, a fhir, a fhirg,
fhirgna, a fhirn, a fhis, a fhith,
is mar ir, irgna, is cóir a
rádh, &c.

Gh.

Táid dhá chinéal fuaimne
ag gh: sonann sí go garbh
trá théid roimh ghoth leathan i
dtosach focail; .i. ghoineas;
arís mar y, ins an bhfocal
youth; .i. ghearras, gheallas;
i lár nó i ndeireadh focail
cailleann sí go huile a
son; .i. beathughadh, ceann-
aidhe, droighean, figheadhóir,

greamughadh, leathnughadh,
muirighin, neartughadh, oighe,
práidhinn, súmaire, tighear-
na, ughdaracht, ughra; idir
a righibh, i n-ughaim na gcámh-
all. Táid maon leis, trá
curthar i lár focail mar
astránach, chum dhá shiolla
dhéanamh de ghothaidhibh; .i.
fuigheall.

Mh

Atá dhá fhuaim ag mh. Trá
théidheas roimh ghoth leathan i
dtús nó lár focail, sontar
é mar v no w mar so síos;
.i. mo mholadh, mo mháthair,
comhroinn, domhanghrabhadh,
Eamhain, foghmhar, gamhain,
samhfhuin, comhrainn; nárab
omh do mhúr, is mar wolu,
wáthair, gawin, sawfhuin,
cowroinn, &c., sontar iad
so. Trá thig roimh ghoth caol,
i dtosach nó meadhón focail,
nó chríochnuigheas éan-fhocal,
sontar é mar v; imne, mo
mhéar, mo mheanadh, a leimhe,
a lámh. Ní mór nach bhfuil
maon i lár focail i ndiaidh
gotha leathain; .i. comhursa,
sonann sé san ionad
chéadna mar an múchshrónach
u, trá bhíonn i n-a phríomh-ghoth
san tsiolla, .i. samhradh, trá
théidheas o, nó u, roimhe, ní
mór nach bhfuil maon; .i.
comhgar, is mar có-gar a
sontar é.

Ph

'Sí fuaim f atá ag ph roimh
ghoth nó dheaghfhoghar; .i.
a Pheadair, a Phóil, a
Phádruig, do pheacuigheas,
mo pháiste; is mar a Fea-
dair, a Fóil, a Fádruig, do
feacuigheas, mo fáiste a
sontar iad; acht má lean-
ann e no i 'na n-aice, sos-
tar go hiomlán iad; .i.
a Philip is mar Ilip a
bhíonn.

Sh.

Is mar h go coitcheann
shíor-shonann sh; .i. mo Shlá-
nuightheóir, mo shúil, mo shál,
mo shearc, mo shéad, mo
shiúr, mo shlighe, mo shaoghal:
is minic bhíos s mar sh;
.i. sean, acht is mar hean
sontar shean.

Th,

mar an gcéadna, is mar
h amháin sontar th; .i. mo
thoil, a thinnis chuthaigh; acht is
ro-lag a fhuaim i ndeireadh
focail; .i. cruth, faith,
laith.

AR NA SEASMHACHAIBH.

Do bhrígh nach séimhighthear
agus nach n-urdhubhthar l,
n, ná r, atáid 'na seas-
mhachaibh,

L.

Táid dhá fhuaim ag l, glé,
is lom; an chéad shon, mar
l Saics ins an bhfocal leap;
.i. lá, láidir, an dara son
mar l, ins an gceann dhéidh-
eanach den bhfocal million;
.i. leac.

N.

Mar a gcéadna is dá fhuaim
atá ag n, ar dtús lag
mar n san bhfocal fan nó
mar n ins an bhfocal Saics
never; .i. namhaid, nathair;
arís mar n láidir san bhfo-
cal neart, nocht, nó mar n
san bhfocal Saics news; i
ndeireadh focail, trá fill-
tear é, sonann sé go teann,
.i., ceann, cinn, lann, lonn,
fuinn, cuinneach, ceannrach,
fann, mann, onn, runn,
sonn, tonn-ghó, tonnach.

R.

Is dhá fhuaim go sonnradhach
bhíos ag r: an chéad shon
fada; .i. ramh, nó mar r
Saics san bhfocal road,
brand, far: an dara fuaim
mar r i réim, no mar r
Saics san bhfocal clarion.
Trá filltear é, bíonn
teann; .i. barrach, earr, &c.

Tá fuaim na litreacha
dúbalta chomh do-fhoghlumtha
sain is gur fearr a gclos

ó thíorthach, .i. ó Chonnachtach,
Triughthach nó Chiarraidheach
béilbhinn.

TRÁCHT AR NA FUAIM-
NIBH FAITHREACHA.

B, sonann b leathan, mar b
san bhfocal bay, Sacs, .i.
baile, bana, banrach.

C, sonann c leathan, mar c
Sacs san bhfocal comb,
.i. cúl, cus, custum.

C, sonann c caol, mar k
Sacs san bhfocal king,
.i. ceann.

D, sonann d leathan, tiugh
is bog, mar th Sacs san
bhfocal though, .i. dán
quasi thán, darn, dubhán.

D, sonann d caol, mar d
Sacs san bhfocal duke,
.i. déirc, dés, díle, dílis.

F, sonann f gearr, mar f
Sacs san bhfocal fat, .i.
fail.

F, sonann f leathan roimh ai,
oi, ui, mar fw Sacs, .i.
fuidhir, fuigheall, fuighle.

M, sonann m leathan, mar
m Sacs san bhfocal
moon, .i. mór, mós,
mong.

M, sonann m gearr, mar m
Sacs san bhfocal mark,
.i. maith, mear, muin.

P, sonann p leathan, mar p
Sacs san bhfocal pool, .i.
peann, pronn, pis, páiste.

S, sonann s leathan, mar s
Sacs san bhfocal son, .i.
cos, sál, samh, san, súil.

S, sonann s caol, mar sh
Sacs san bhfocal shift,
fish, .i. searc, silt, sirt,
slis.

T, sonann t leathan, mar
th Sacs san bhfocal
thumb; .i. toil, tom,
tonn, torann.

T, sonann t caol, mar t
Sacs san bhfocal tune;
.i. teine, teas, tig.

Is féidir na comhfhuaimne
a roinn i n-a n-ocht gcinéal:

Clar Canamhna na gComhfhuaimneadh séimhidhe agus
dúbalta, i dtús is i ndeireadh focal.

Is í fuaim h go caoin,
atá ag ch, dh, gh agus th, i ndiaidh
i nó e, i ndeireadh focal;
acht i ndiaidh gotha leathain
mar u no y; seal maon:
mh is bh mar v leis.

Bheir Gramadaigh urdu-
bhadh, uirdiobhadh, nó teimh-
eal ar fhocal, chum easbhadh
focail i n-a rann nó díth
fuaimne litre i n-a bhfocal
a mhíniughadh.

Atá cumhacht na gcomh-
fhuaim ar a chéile chomh bríogh-
mhar sain, 's go dtochtann
ceann aca a fhoisgeach. Is
i dtosach focal bhaineas le
naethibh nó nídhthibh fághthar na
comhfhuaimne-se, le' ráidh-
tear astránach, imne, ins
na foclaibh-se: ar ndóirne,
ar ndóchas, ar ndiachta, a
gcumhachta, a gcosamhlacht,
a gcinn, a gcinnbheirt.

Dá bhrígh sin do réir
reachta ar dteanga, is éigin
dóibh súd a bheith i dtosach
focal, óir, tré dhúthchas
atáid coigcríoch do na foc-
laibh d'á bhfuilid réamh-
churtha. Táid comhfhuaimne
áirighthe ann urdhubhas a
bhfoisgeacha, 's go dtochtar
iad go hiomlán, amhail is
gan a mbeith; ní meastar
iad so a bheith astránach ná

coimhthigheach, acht gur éigin
iad fás i ndíochlaonadh na
nduar, is na mbriathar.

Cum ar dteanga Ghaedh-
ilge a shíor-chongbháil beacht
i n-a fíor-eagar, dual is
milse, is ro-riachtanach do
na sár-ughdaraibh gach prímh-
litir shealbach a sgríobhadh;
muna mbeith go hannamh i
ndán.

Trá urdhubhas bh f, bí
'na mhalartach, agus sonann
mar w Sacs, trá leanas
goth leathan, .i. ar bhfás,
bhar bhfonn, bhar bhfuil; acht
roimh ghoth chaol mar v:
.i. ar bhfir, is mar ar vir
shonann sí.

Trá urdhubhthar g le n,
níl go hiomlán maon, acht
mar leath-shon géar a bhíos;
.i. mar ng san bhfocal king;
.i. ar ngnás; mar an gcéad-
na, trá théidheas g roimh
n, congbhuigheann n leath-shon
mar gn i ngnomon, .i. gnáth:
trá thig i lár focal: .i.
teanga, caingean, is éigin
a sonadh mar tea-nga, cai-
ngean. Ní bhfuil éan-fhuaim
san teanga Shacsanaigh i
gcosamhlacht chomh soilléir
lé' dtigh iad so a shonadh: is
usa a bhfoghluim le n-a
gclos ó thíorthach.

Ní urdhubhthar s, comhfhad
is bhíos sealbhach, is bhíos
duairghiolla roimhe, ná roimh

maon ní séimhighthear í; acht
bí 'na mhalartach ar mhodh
eile; .i. mo shlat bárr, mo
shlaite, urdhubhthar s do
shíor le t. Ar mhodhaibh, trá
curthar an t-alt do réir
inscne na nduar rompa,
.i. don tslait, lámh an tsag-
airt. Bíd na hurdhubhtha so
ar thairgeachaibh is ar fhor-
carachaibh áirightheacha san
uimhir uathaidh, farra siu-
dhuaraibh, is ins an deilbheach
iolraidh.

Tá feidhm leo i mbriath-
raibh, i gcaidreachaibh, i
sruithbhriathraibh eagnair-
ceacha, agus ins an iriseachtach.

Táid na príomh-chomh-
fhuaimne sealbhacha (mar so
urdhubhtha) chomh feidhmeamh-
ail 's nach dtig a gcur as a
n-eagar, níos mó ná thig g
Sacs a chur as gnat, nó
gnaw; óir, thairis sin, bheith
a mbrígh go hiomlán
doichéillidhe; muna mbeith
meadhón cumaisgeacha nó
i ndán, is sin go hannamh.

Na dáil chéadna urdhubh-
as an chomhfhuaim thosaigh,
cuireann siad n roimh ghoth-
aidhibh: .i. ar n-ár, ar n-éan,
ar n-im, ar n-ór, ar n-úr,
mar an gcéadna, a, ar,
bhar, bhur, dá, is tuilleadh
eile, urdhubhaid na focail
a leanas; trá shéimhigheas
is urdhubhas a na malart-

acha: .i., a chos, a mbád,
ar n-athair, ar ndán, bhar
mbruid, bhur ndos: dá
ndíolfainn, dá gcuirfinn,
dá bhfillfinn, dá dtoll-
fainn, dá ngearrfainn, dá
bpeacuighinn, dá mbuail-
finn, a ndéanamh.

Trá curthar an t-alt an
roimh dhuar bhanda, thosuigh-
eas lé malartach san
tsluinneach, is éigin don
chomhfhuaim a séimhiughadh, .i.
an bhean; má's den inscne
fheardha, ní athruigheann .i.
an fear; acht má théidheann
an roimh mhalartach, curthar
an séimhiughadh ar an deil-
bheach, má's den inscne
fheardha an duar: .i. sluinn-
each, an crann, deilbheach,
an chrainn, tairgeach, don
gcrann.

Is minic a múchtar goth
ins an nduairghiolla shealbh-
ach, do réir ndeagh-ghlóracht
na nod, trá curthar é roimh
fhocal a thosuigheas le goth
nó le f, .i. m'éadan,
m'fhear; ní mo éadan ná
mo fhear is cóir; athruigh-
thear d i ndo go t; .i.
d'éadan, t'éadan, t'fhear:
mar an gcéadna an siu-
dhuar do: .i. d'Éamonn,
d'fhior: agus fós an goth a
san alt an, trá leanas o,
do, fo nó fa: .i. ón mbád,
don áit, fán gcoill, fón
tom, im láimh, dod láimh, ód

láimh; ní ó an mbád, do an
áit, fa an gcoill, fo an
tom, ann mo láimh, do do
láimh ná ó do láimh is cóir
a rádh. Séimhigheann do agus
mo malartacha, .i. do
cheann, mo ghlún. Sontar
n san alt an le foclaibh
leanas í, má tosuighthear le
goth nó leis an litir f:
eadhón, a nachros, a nfhal-
luing: t mar an gcéadna:
.i. an t-iasg.

Is múchadh no cadadh ann
trá baintear brígh freas-
tail h ó chomhfhuaim shéimh-
idhe; agus beirthear ar ais
í chum a chéad shon, comh
maith 's nach mbeith h ar
éanchor ann. Trá thig comh-
fhuaimne d'éan-chinéal diaidh
i ndiaidh a chéile, lé' dtig
a séimhiughadh; bíodh nó ná
bíodh an chéad aca séimhidhe,
bacann sí séimhiughadh an
chinn eile: bean dhubh, bean
dubh, gontha, gonthar, gonta,
buailthear, luaidhthear.
Mar so chongbhaigheann d, m
agus p a chéile ó shéimh-
iughadh; mar an gcéadna c
is g, d is t. Caduigheann
l, n, is s, ar a dteacht roimh
d is t, na séimhidhe.

Is báthadh cómhfhuaimneadh
ann, an uair a théidheas
dhá litir d'éan-chinéal i
bhfocal cumaisgthe, ionnus
go gcríochnuigheann aon aca

mír, trá thosuigheas an
ceann eile; gur is nach
sonann acht aon aca, trá
múchtar an ceann eile: .i.,
sonann brat tirim, brai-
tirm, searbh-bhlas, searbhlas.

I bhfoclaibh dhó nó níos
mó de shiollaíbh, is éigin
do chóimhfhreagairt na
ngothaidhe bheith eagarach;
trá bhíos an goth déidheanach
den chéad tsiolla leathan,
is éigin don chéad ghoth san
tsiolla a leanas bheith
leathan leis; is trá bhíos
goth caol san tsiolla dhéi-
dheanach, is éigin don ghoth
théidheas roimhe bheith caol
amhlaidh, .i. is fíor-óir-
léaghadh duine; acht is
droch-eagar dune. Is í
seo an riaghail le' n-abarthar
caol le caol, is leathan le
leathan.

I bhfoclaibh d'ilshiollaíbh, is
cóir an chéad tsiolla a
chríochnughadh i gcomhfhuaim;
.i., fír-éan; an chuid eile
tosughadh le goth, no cumh-
fhuaim; .i., searc-amh-ail,
dar-san-tacht; acht i gcum-
aisgeachaibh amháin; .i., adh-
fhuathmhair-eacht, neamh-choimh-
theach.

AR NA hURDHUBHADHAIBH,
&c.

Is urdhubhadh ann, trá
sostar an phríomh nó an
chomhfhuaim shealbhach i n-éan-

fhocal le linn táithte comh-
fhuaime eile, i n-a gcong-
bhuigheann an litir bhisigh a
son, .i. ar gciall; sostar
c le teacht g.

CLÁR NA nURDHUBHADH.

Urdhubhthar b le m &c.

LÉIGHEANN.

Duair is Duairghiollaidhe
Sealbhacha.

cóir, trá shonann an fhuaim
ionann, agus nach bhfuil an
t-athrughadh neimhionann
don phríomhfhocal, imne, is
cóimhionann laodh, fiadhaighe,
nó laogh is fiaghaidhe a
sgríobhadh; acht ní cóir
naoidhin a sgríobhadh ar son
naoighin do bhrígh go bhfuil
cumasgtha ó nae agus gein.

Is mionfhocal gach fuidhir
a réamhchurthar le duar, le
briathar, no le sruithbhria-
thar, chum a ghné, a cáil-
lidheacht, nó a ghnáth-bhrígh a
shoillsiughadh; táid na mion-
fhocla réamhchurtha le modh-
thaibh, 'na gcomharthaidhibh do
na modhthaibh d'á mbeanann:
neartuighid mionfhocla
réamhchurtha le briathraibh a
mbrígh, .i. anchaoin, aith-
bhreathnuigh, aithghein; ghníd
mionfhocla réimhbhriathar
de thládhfhoclaibh le linn a
gcur rompa, .i. go milis,
go garg, go luath. Táid
cuid díobh diúltach, cinn-
teach, fiafraightheach, cosgach,
connradhach, deimhneach, is
roighneach. Meastar le
dream nár chóir na mion-
fhocla bheith corr don riaghail
caol le caol is leathan le
leathan i n-eagar na ngoth-

aidhe a leanas iad i n-a
gcumasg, nó i n-a ngléire;
.i. inmholta, anbhfios, romhi-
lis, sármhilis, fearrde.

Deich nDiúltadh na Gaedhilge, annso síos.

Cuid ar mhodh eile.

TRÁCHT AR SHANAS NA bhFOCAL.

Is ros Graiméar nó broinn-
fhréamh lé a dtuigmid léigh-
eadh, sgríobhadh, is labhairt
go beacht.

Táid ceithre míre i mbroinn-
fhréamh: .i. Óirléghadh, Fo-
rusfhocail, Cóimhréir, is
Áilbhlas.

'Sé an tÓirléaghadh fíor-
eagar na litreacha.

'Sé an Forusfhocail sanas
na mbriathar.

'Sí an Chóimhréir fíor-ughaim
na bhfocal le chéile.

'Sé an tÁilbhlas fíor-chan-
amhain na mbriathar.

Táid naoi míre i n-urlabhra;
.i. alt, duar, duarghiolla,
briathar, sruithbhriathar,
réimhbhriathar, comhnasg,
siudhuar agus áilbhreas.

Is mír d'ar gcaint an t-alt,
thigeas roimh lánfhoclaibh, le
n-a mbrígh dhoichríochta
dhearbhughadh, .i., ceann,
cum, is ceannfhaire; an
t-abhall, an t-éan is an

t-iasgaire; an t-ór, an
t-uan is an t-urchaire; an
áit, an eala, is an fhionnóg,
an irís, an inis, is an
tsliseog; an óisg, an ola,
is an ultóg.

Táid dhá ghné nduar; .i.
lánfhocal is tládhfhocal.

Is duar nó lánfhocal gach
nídh chímid, chloismid nó
thuigmid, .i. fear, féar,
gaoth, géim, meas, méin,
ceann, ciall, agus tinneas.

Roinntear an lánfhocal i n-a
ghné dhíleas is choitcheann.

Bí an lánfhocal díleas, trá
fhreagras d'éan-nídh de
chinéal; .i. Ádhamh, Éire,
Áth Cliath. Is duar coit-
cheann fhreagras don uile
chinéal; .i. fear, cathair,
abhainn, saoghal. bean,
is muintir, bó, caora,
is olann.

Bíonn uimhir, insgne, orarus
soidhbhris nó díochlaonadh.
alt is airdiomrádh ag
duaraibh.

Is tládhfhocal gach focal
fhoillsigheas cáilidheacht an
duair, .i. flann, fíor, gann,
géar, maith, menn is monach;
síoth-sgéal, teagasg glan,
daoine grinne, deaghmhná,
searbhfoghantuidhe umhal.

Is féidir tládhfhocail a chur
i ngléire nó i n-iomarbhuidhe
le n-a mbrígh a bhisiughadh
nó a laghdughadh.

Táid trí céimeanna i
ngléire; .i. dearbhthach,
coibhchéimeach, is sáirchéi-
meach, .i. árd, níos airde,
ro-árd; maith, níos fearr,
sár-mhaith.

Táid dhá insgne; .i. firinsg-
ne agus baininsgne.

Foillsigheann an t-insgne
an gné. Is firinsgne gach
fireann; .i. fear, leoghan
is scafaire, reithe, tarbh is
sealgaire, coileach, cullach,
is groighire, taoiseach, luam,
ríghfhine, oide, file, cea-
tharnach.

Is baininsgne gach boin-
eann; .i. bean, murdhúch is
lonnóg; bó, caora, is iar-
ndoe; cráin, láir, is iaróg;
gé, ciarseach, is tonnóg.

Táid dhá uimhir; .i. uimhir
uathaidh, is uimhir iolraidh.

Is uimhir uathaidh aon, .i. aon bhó.
Is uimhir iolraidh níos mó.

Uimhir uath.
fear, cú, is each
bean, bó, is beach.

Uimhir iol.
fir, coin, is eich.
mná, ba, is beich.

'Siad oraruis na nduar na
hathruighthe a ghníthear i n-a
dtús is i n-a ndeireadh,
le' bhfoillsighthear an dáil
nó an dóigh le a mbaineann
siad do nídhthibh eile.

Táid sé oraruis; .i. sluinn-
each, deilbheach, tairgeach,
liudhuarach, nuailleach, is
forcarach.

Tig an sluinneach i ndiaidh
an bhriathair; .i. léigheann
an sgoláire maith go grinn.

Foillsigheann an deilbheach
seilbh; .i. lámh athara.

“Do” nó “don” is cron don
tairgeach; .i. don bhfear.

Tig an liudhuarach i ndiaidh
an bhriathair; .i. léigheann
an sgoláire maith a leabhar.

An t-uailleach mar an
deilbheach, acht go bhfuil a,
ó nó gairm mar chomharthaíbh
eile go coitcheann leis; .i.
á fhir, a mhuirnín mo chroidhe;
a Mháire nó Mhuire!

An forcarach mar an tair-
geach; .i. ón bhfear, ón
mnaoi, ón tsliabh.

TRÁCHT AR AN ALT.

Níl insa nGaedhilg acht
an t-éan-phríom-alt (an),
cóimhionann i mbrígh leis
an tSacs-alt chríochach the.
Ní athruigheann sé i n-éan-
orarus san uimhir uathaidh,
acht i nduaraibh banda, trá
ghnídheas “na” 'san deilbheach
amháin. Ghní na 'san uimhir
iolraidh go huile, acht san
deilbheach de dhuaraibh a
thosuigheas le goth, le d nó
g, a ghlacas n mar bhiseach,
agus tháthuigheas leis an
gcéad litir den nduar; .i.
na n-inghean; na n-imtheacht;
na ndeoch; na ndiacht: na

ngort; na nguidhbhreitheamh.
Is mar so a díochlaonthar an
t-alt:

uimhir uathaidh.

Gidh curthar “a'” go minic
i n-ionad “an,” acht tá cor
san modh so, go ndéantar
an duar a leanas “an,”
agus an duar théidheas roimh
“a'” tréan; .i. ceann a' mhar-
caigh, ceann an mharcaigh.

Glacann na duair bhanda
thosuigheas le goth h i dtús
an deilbhigh, le n-a sonadh
go teann; acht congbhuigh-
eann an goth a neart ins
na duair fheardha; .i. taobh
dheas a héadain; taobh dheas
a éadain.

SOIDHBHRIS NA nDUAR.

Táid trí soidhbhris ag duair
fheardha, a trí eile ag
duair bhanda. Is den
chéad shoidhbhreas na duair
fheardha thosuigheas le goth,
a ghlacas t- i dtosach an
tsluinnigh is an liudh. uath-
aidh, agus h- le gach orarus
iolraidh, acht na deilbhigh
amháin a ghlacas n-; caol-
uigheann siad insan deilbh-

each uath. agus ins an
tsluinneach is liudh. iol-
raidh; muna bhfuinidh siad i
ngoth, a mhaireas ionann
i ndeireadh gach oraruis,
acht san tairgeach is forc.
uath. a ghlacas ar uairibh -bh:
Bí e, idh nó idhe san tsluin-
neach liudh. is nuail. iol-
raidh; ghní na duair chaol-
uighthe go minic an dara
sluinneach, liudh. is nuail.
i n-“a,” is -bh mar thuas.

UIMHIR UATHAIDH
s. an t-easbog grinn
d. an easbuig ghrinn
t. do'n easbog ghrinn
l. an t-easbog grinn
n. a easbuig ghrinn
f. ó'n easbog grinn

UIMHIR IOLRAIDH
s. na heasbuig ghrinne
d. na n-easbog grinn, ng-
t. dona heasbogaibh grinne
l. na heasbuig ghrinne
n. a easbuig, -a ghrinne
f. ó na heasbogaibh grinne

UIMHIR UATHAIDH
s. an t-éan bán
d. an éin bháin
t. do'n éan bhán
l. an t-éan bán
n. a éin bháin
f. ó'n éan bán

UIMHIR IOLRAIDH
s. na héin bhána nó héanta bána
d. na n-éan bán, mb-
t. do na héin bhána
l. na héin bhána
n. a éanta bána
f. ó na héin nó héantaibh

UIMHIR UATHAIDH
s. an t-iasg beag
d. an éisg bhig
t. do'n iasg bheag
l. an t-iasg beag
n. a éisg bhig
f. ó'n iasg beag

UIMHIR IOLRAIDH
s. na héisg, -a, bheaga
d. na n-iasg beag, mb-
t. do na héisg bheaga
l. na héisg bheaga
n. ó iasga beaga
f. ó na héisg nó hiasgaibh beaga

UIMHIR UATHAIDH
s. an t-inneach caol
d. an innigh chaoil
t. do'n inneach chaol
l. an t-inneach caol
n. ó innigh chaoil
f. ó'n inneach caol

UIMHIR IOLRAIDH
s. na hinnigh chaola
d. na n-inneach caol, gc-
t. do na hinnibh caola
l. na hinnigh chaola
n. a innigh, inneacha caola
f. ó na hinnibh caola

UIMHIR UATHAIDH
s. an t-inte milis
d. an inte mhilis
t. do'n inte mhilis
l. an t-inte milis
n. a inte mhilis
f. ó'n inte mhilis

UIMHIR IOLRAIDH
s, na hintí nó hintidhe milse
d. na n-inteadh milis
t. do na hintibh milse
l. na hintidhe milse
n. a intidhe milse
f. ó na hintibh milse

UIMHIR UATHAIDH
s. an t-ord diur
d. an uird dhiuir
t. do'n ord dhiur
l. an t-ord diur
n. a uird dhiuir
f. ó'n ord diur

UIMHIR IOLRAIDH
s. na huird, -a, dhiura
d. na n-ord diur, nd-
t. do na huird, -aibh, diura
l. na huird dhiura
n. a orda diura
f. ó na huird, -aibh diura

Is de'n dara soidhbhreas na
duair fheardha thosuigheas
le comhfhuaimnibh a séimhigh-
thear nó urdhubhthar
maille le séimhiughadh san
uimhir uath. Caoluigheann
siad, mar dhuair an chéad
shoidhbhris; muna méad-
uighidh an deilbheach le
biseach a, ghní ch, gh san
deilbheach uath. is ins an
tsluinneach liudh is nuail.
iol. Ghníd na duair
fheardha so a chríochnuigheas
i n-a ngoth nó -dh, -e, -idh
no -idhe san tsluinneach
liudh. is nuail. iol. agus
glacaid -ibh nó -aibh san
tairgeach is liudh. iol.
mar ó cheana, maille
leis an dara sluinneach,
liudh. is nuail. san uimhir
iolraidh, má's goth leathan
a bhíos roimh an gcomh-
fhuaim dhéidheanaigh.

UIMHIR UATHAIDH
s. an crann ciar
d. an chrainn chéir
t. do'n gcrann chiar
l. an crann chiar
n. a chrainn chéir
f. ó'n gcrann ciar

UIMHIR IOLRAIDH
s. na crainn chiara
d. na gcrann ciar, gc-
t. do na crainn chiara
l. na crainn chiara
n. a chranna ciara
f. ó na crainn chiara

IOLRADH
s. na cranna ciara
d. na gcrann ciar, -gc
th do na crannaibh ciara
l. na cranna ciara
n. a chranna ciara
f. ó na crannaibh ciara

UIMHIR UATHAIDH
s. an ceol binn
d. an cheoil bhinn
t. do'n gceol bhinn
l. an ceol binn
n. a cheoil bhinn
f. ó'n gceol bhinn

UIMHIR IOLRAIDH
s. na ceoil bhinne
d. na gceol binn, mb-
t. do na ceoil bhinne
l. na ceoil bhinne
n. a cheolta binne
f. ó na ceoil bhinne

IOLRADH
s. na ceolta binne
d. na gceol binn, mb-
t. do na ceoltaibh binne
l. na ceolta binne
n. a cheolta binne
f. ó na ceoltaibh binne

UIMHIR UATHAIDH
s. an fál mín
d. an fháil mhín
t. do'n bhfál mhín
l. an fál mín
n. a fháil mhín
f. ó'n bhfál mín

IOLRAIDH
s. na fálta míne
d. na bhfál mín
t. do na fáltaibh míne
l. na fáil mhine
n. a fhálta míne
f. ó na fáil mhíne

IOLRADH
s. na fálta míne
d. na bhfál mín
t. do na fáltaibh míne
l. na fálta míne
n. a fhálta míne
f. ó na fáltaibh míne

UIMHIR UATHAIDH
s. an giall géar
d. an ghéill ghéir
t. do'n ngiall ghéar
l. an giall géar
n. a ghéill ghéir
f. ó'n ngiall géar

UIMHIR IOLRAIDH
s. na géill ghéara
d. na ngiall géar, ng-
t. do na giallaibh géara
l. na géill ghéara
n. a ghialla géara
f. ó na géill ghéara

UIMHIR UATHAIDH
s. an giolla gasta
d. an ghiolla ghasta
t. do'n ngiolla ghasta
l. an giolla gasta
n. a ghiolla ghasta
f. ó'n ngiolla gasta

UIMHIR IOLRAIDH
s. na giollaidhe gasta
d. na ngiolladh gasta, ng-
t. do na giollaíbh gasta
l. na giollaidhe gasta
n. a ghiollaidhe gasta
f. ó na giollaíbh gasta

UIMHIR UATHAIDH
s. an meanadh mór
d. an mheanaidh mhóir
t. do'n meanadh mhór
l. an meanadh mór
n. a mheanaidh mhóir
f. ó'n meanadh mór

UIMHIR IOLRAIDH
s. na meanaidhe móra
d. na meanadh mór
t. do na meanaidhibh móra
l. na meanaidhe móra
n. a mheanaidhe móra
f. ó na meanaidhibh móra

UIMHIR UATHAIDH
s. an seabhac luath
d. an tseabhaic luaith
t. do'n tseabhac luath
l. an seabhac luath
n. a sheabhaic luaith
f. ó'n tseabhac luath

UIMHIR IOLRAIDH
s. na seabhaic luatha
d. na seabhac luath
t. do na seabhcaibh luatha
l. na seabhaic luatha
n. a sheabhca luatha
f. ó na seabhcaibh luatha

Is de'n treas soidhbhreas
na duair fheardha thosuigheas
le comhfhuaimnibh, a dhiúl-
tigheas séimhiughadh is ur-
dhubhadh san uimhir uath., acht
urdhubhas an deilbheach iol-
raidh amháin. Bíonn go
coitcheann mar dhuaraibh an
dara soidhbhris ins na hor-
aruis eile.

SOMPLA.

UIMHIR UATHAIDH
s. an damh reamhar
d. an daimh reamhair
t. do'n damh reamhar
l. an damh reamhar
n. a dhaimh reamhair
f. ó'n damh reamhar

UIMHIR IOLRAIDH
s. na daimh reamhra
d. na ndamh reamhar
t. do na daimh reamhra
l. na daimh reamhra
n. a dhamha reamhra
f. ó na daimh, -aibh reamhra.

UIMHIR UATHAIDH
s. an lot doimhin
d. an luit, -a dhoimhin
t. do'n lot doimhin
l. an lot doimhin
n. a luit dhoimhin
f. ó'n lot doimhin

UIMHIR IOLRAIDH
s. na luit, -a, dhoimhne
d. na lot doimhin. nd-
t. do na luit, -aibh doimhne.
l. na luit, -a, dhoimhne
n. a lota doimhne
f. ó na luit, -aibh doimhne

UIMHIR UATHAIDH
s. an nasg trom
d. an naisg thruim
t. do'n nasg throm
l. an nasg trom
n. a naisg thruim
f. ó'n nasg throm

UIMHIR IOLRAIDH
s. na naisg throma
d. na nasg trom, dt-
t. do na naisg throma
l. na naisg throma
n. a nasga troma
f. ó na naisg, -aibh troma

UIMHIR UATHAIDH
s. an rann lán
d. an rainn láin
t. do'n rann lán
l. an rann lán
n. a rainn láin
f. ó'n rann lán

UIMHIR IOLRAIDH
s. na ranna lána
d. na rann lán
t. do na rannaibh lána
l. na ranna lána
n. a ranna lána
f. ó na rannaibh lána

UIMHIR UATHAIDH
s. an spád úr
d. an spáid úir
t. do'n spád úr
l. an spád úr
n. a spáid úir
f. o'n spád úr

UIMHIR IOLRAIDH
s. na spáid, -a úra
d. na spád úr, n-úr
t. do na spáid, -aibh úra
l. na spáid, -a úra
n. a spáid, -a úra
f. ó na spáid, -aibh úra

UIMHIR UATHAIDH
s. an t-eas riabhach
d. an easa riabhaigh
t. do'n eas riabhach
l. an t-eas riabhach
n. a eas riabhaigh
f. ó'n eas riabhach

UIMHIR IOLRAIDH
s. na heasa riabhacha
d. na n-eas riabhach
t do na heasaibh riabhacha
l. na heasa riabhacha
n. a easa riabhacha
f. ó na heasaibh riabhacha

UIMHIR UATHAIDH
s. an cath mór
d. an chatha mhóir
t. do'n gcath mhór
l. an cath mór
n. a chath mhóir
f. ó'n gcath mór

UIMHIR IOLRAIDH
s. na catha móra
d. na gcath mór
t. do na cathaibh móra
l. na catha móra
n. a chatha móra
f. ó na cathaibh móra

UIMHIR UATHAIDH
s. an druim bán
d. an droma báin, bháin
t. do'n druim bhán
l. an druim bán
n. a dhruim bháin
f. ó'n druim bán

UIMHIR IOLRAIDH
s. na droma, -nna bána
d. na ndruim bán, mb-
t. do na dromaibh bána
l. na droma bána
n. a dhroma bána
f. ó na dromaibh bána

UIMHIR UATHAIDH
s. an gruth reamhar
d. an ghrotha reamhair
t. do'n ngruth reamhar
l. an gruth reamhar
n. a ghruth reamhair
f. ó'n ngruth reamhar

UIMHIR IOLRAIDH
s. na grotha reamhra
d. na ngruth reamhar
t. do na grothaibh reamhra
l. na grotha reamhra
n. a ghrotha reamhra
f. ó na grothaibh reamhra

UIMHIR UATHAIDH
s. an gleann fliuch
d. an ghleanna fhliuich,
fhlich
t. do'n ngleann fhliuch
l. an gleann fliuch
n. a ghleann fhliuich, fhlich
f. ó'n ngleann fliuch

UIMHIR IOLRAIDH
s. na gleanna, -ta fliucha
d. na ngleann fliuch, bhf-
t. do na gleannaibh fliucha
l. na gleannta fliucha
n. a ghleanna, -ta fliucha
f. ó na gleanntaibh fliucha

UIMHIR UATHAIDH
s. an loch lán
d. an locha láin
t. do'n loch lán
l. an loch lán
n. a loch láin
f. ó'n loch lán

UIMHIR IOLRAIDH
s. na locha lána
d. na loch lán
t. do na lochaibh lána
l. na locha lána
n. a locha lána
f. ó na lochaibh lána

UIMHIR UATHAIDH
s. an sruth fuar
d. an tsrotha fuair,
fhuair
t. do'n tsruth fhuar
l. an sruth fuar
n. a shruth fhuair
f. ó'n tsruth fuar

UIMHIR IOLRAIDH
s. na srotha fuara
d. na sruth fuar, bhf-
t. do na srothaibh fuara
l. na srotha fuara
n. a shrotha fuara
f. ó na srothaibh fuara

Is de'n chéad shoidhbhreas gach
duar banda thosuigheas le
guth, ghlacas n- i dtús an
tsluinnigh, tairg., liudh.,
fhorc. is e no a mar
bhiseach leis an deilbh.,
chaoluigheas agus bhíos go coit-
cheann mar na duair
fheardha san uimhir iolraidh.

UIMHIR UATHAIDH
s. an ascall the
d. na hascaille te
t. do'n ascaill the
l. an ascall the
n. a ascall the
f. ó'n ascaill the

UIMHIR IOLRAIDH
s. na hascaillidhe, -a teotha
d. na n-ascall te, dt-
t. do na hascaillaibh teotha
l. na hascaillidhe teotha
n. a ascaillidhe teotha
f. ó na hascaillibh teotha

UIMHIR UATHAIDH
s. an imlinn fhann
d. na himlinne fainne
t. do'n imlinn fhainn
l. an imlinn fhann
n. a imlinn fhann
f. ó'n imlinn fhainn

UIMHIR IOLRAIDH
s. na himlinne fanna
d. na n-imlinn fann, bhf-
t. do na himlinnibh fanna
l. na himlinne fanna
n. a imlinne fanna
f. ó na himlinnibh fanna

UIMHIR UATHAIDH
s. an inis ghlan
d. na hinse glaine
t. do'n inis ghlain
l. an inis ghlan
n. a inis ghlan
f. ó'n inis ghlain

UIMHIR IOLRAIDH
s. na hinsidhe glana
d. na n-inis glan, ng-
t. do na hinsibh glana
l. na hinsidhe glana
n. a insidhe glana
f. ó na hinsibh glana

UIMHIR UATHAIDH
s. an uair dhéidheanach
d. na huaire déidheanaigh
t. do'n uair dhéidheanaigh
l. an uair dhéidheanach
n. a uair dhéidheanach
f. ó'n uair dhéidheanach

UIMHIR IOLRAIDH
s. na huaire déidheanacha
d. na n-uair déidheanach, nd-
t. do na huairibh déidheanacha
l. na huaire déidheanacha
n. a uaire déidheanacha
f. ó na huairibh déidheanacha

UIMHIR UATHAIDH
s. an óigh óg
g. na hóighe óige
t. do'n óigh óig
l. an óigh óg
n. a óigh óg
f. ó'n óigh óig

UIMHIR IOLRAIDH
s. na hóighe óga
d. na n-óigh óg, n-óg
t. do na hóighibh óga
l. na hóighe óga
n. a óighe óga
f. ó na hóighibh óga

UIMHIR UATHAIDH
s. an easgon gheal
d. na heasgoine gile
t. do'n easgoin ghil

IOLRADH
s. na heasgonaidhe geala
d. na n-easgon geal, ng-
t. do na heasgonaibh geala

Is de'n dara soidhbhreas gach
duar banda thosuigheas le

comhfhuaim, séimhighthear no
urdhubhthar ins an tsluinn-
each mar na duair fheardha,
caoluighthear is ghlacann
-e, san deilbh uath. mar
bhiseach, ghní -a san ts.,
liu. iolr.; cuid eile -e.

SOMPLA.

UIMHIR UATHAIDH
s. an chos chaol
d. na coise caoile
t. do'n gcois chaoil
l. an chos chaol
n. a chos chaol
f. ó'n gcois chaoil

UIMHIR IOLRAIDH
s. na cosa caola
d. na gcos caol, gc-
t. do na cosaibh caola
l. na cosa caola
n. a chosa caola
f. ó na cosaibh caola

UIMHIR UATHAIDH
s. an chearc chiar
d. na circe céire
t. do'n gcirc chéir
l. an chearc chiar
n. a chearc chiar
f. ó'n gcirc chéir

UIMHIR IOLRAIDH
s. na cearca ciara
d. na gcearc ciar, gc-
t. do na cearcaibh ciara
l. na cearca ciara
n. a chearca ciara
f. ó na cearcaibh ciara

UATHAIDH
s. an bhoth bheag
d. na boithe bige
t. do'n mboith bhig

IOLRAIDH
s. na botha beaga
d. na mboth beag, mb-
t. do na bothaibh beaga

UATHAIDH
s. an fhailc chumhaing
d. nó failce cumhainge
t. do'n bhfailc chumhaing

IOLRAIDH
s. na failcidhe cumhainge
d. na bhfailc cumhaing, gc-
t. do na failcibh cumhainge

UATHAIDH
s. an ghéag ghearr
d. na géige girre
t. do'n ngéig ghirr

IOLRAIDH
s. na géaga gearra
d. na ngéag gearr, ng-
t. do na géagaibh gearra

UATHAIDH
s. an mhias mhór
d. na méise móire
t. do'n méis mhóir

IOLRAIDH
s. na miasa móra
d. na mi as mór
t. do n a miasaibh móra

UATHAIDH
s. an tiach thiugh
d. na tíche tiuighe
t. do'n dtích thiuigh

IOLRAIDH
s. na tiacha tiugha
d. na dtiach tiugh, dt-
t. do na tiachaibh tiugha

UIMHIR UATHAIDH
s. an tslat mhín
d. na slaite míne
t. do'n tslait mhín
l. an tslat mhín
n. a shlat mhín
f. ó'n tslait mhín

UIMHIR IOLRAIDH
s. na slata míne
d. na slat mín
t. do na slataibh míne
l. na slata míne
n. a shlata míne
f. ó na slataibh míne

Is de'n treas soidhbhreas
gach duar banda thosuigh-
eas le d, l, n, r, is s,
nach séimhighthear is nach
n-urdhubhthar, acht d- 'san
deilbheach iolraidh amháin.
Ghníd a n-oraruis san
uimhir iolraidh mar na
duair bhanda.

SOMPLA.

UIMHIR UATHAIDH
s. an deilf dhubh
d. na deilfe duibhe
t. do'n deilf dhuibh
l. an deilf dhubh
n. a dheilf dhubh
f. ó'n deilf dhuibh

UIMHIR IOLRAIDH
s. na deilfí dubha
d. na ndeilf dubh, nd-
t. do na deilfíbh dubha
l. na deilfí dubha
n, a dheilfí dubha
f. ó na dheilfíbh dubha

UIMHIR UATHAIDH
s. an dris cham
d. na drise caime
t. do'n dris chaim
l. an dris cham
n. a dhris cham
f. ó'n dris chaim

UIMHIR IOLRAIDH
s. na driseacha cama
d. na ndris cam, gc-
t. do na driseachaibh cama
l. na driseacha cama
n. a dhriseacha cama
f. ó na driseachaibh cama

UIMHIR UATHAIDH
s. an lámh láidir
d. na láimhe láidre
t. do'n láimh láidir
l. an lámh láidir
n. a lámh láidir
f. ó'n láimh láidir

UIMHIR IOLRAIDH
s. na lámha láidre
d. na lámh láidir
t. do na lámhaibh láidre
l. na lámha láidre
n. a lámha láidre
f. ó na lámhaibh láidre

UIMHIR UATHAIDH
s. an neasg thinn
d. na neisge tinne
t. do'n neisg thinn
l. an neasg thinn
n. a neasg thinn
f. ó'n neisg thinn

UIMHIR IOLRAIDH
s. na neasga tinne
d. na neasg tinn, dt-
t. do na neasgaibh tinne
l. na neasga tinne
n. a neasga tinne
f. ó na neasgaibh tinne

UATHAIDH
s. an rinn ruadh
d. na rinne ruaidhe
t. do'n rinn ruaidh

IOLRAIDH
s. na rinne ruaidhe
d. na rinn ruadh
t. do na rinnibh ruaidhe

UIMHIR UATHAIDH
s. an spéir ard
d. na spéire airde
t. do'n spéir aird
l. an spéir ard
n. a spéir ard
f. ó'n spéir aird

UIMHIR IOLRAIDH
s. na spéartha arda
d. na spéar ard, n-a.
t. do na spéarthaibh arda
l. na speartha arda
n. a spéartha arda
f. ó na spéarthaibh arda

CLÁR

Chum Díochlaonadh na
ndeacht-nduar bhfeardha is
banda a dhéanamh réidh do'n
léightheóir ins an Deilbheach
uath. agus ins an tSluinn-
each agus Deilbheach iol-
raidh annso síos.

Is easbadh, iolardhas, nó
iomad, a ghnídheas mí-
bheachtach, le a gclaontar
an duar go hathrughadh
soidhbhris, d'á bhfuil cuid
aca so curtha san eagar
so, chum sócamhail do'n
léightheóir.

Na Duairghiollaidhe, annso síos.

Is focal an duairghiolla,
fheidhmeas i n-ionad duair,
le n-a shíor-aithris a chosg;
.i. atá an fear súgach;
sgríobhaidh sé, múinidh sé.

Táid sé ghné nduairghiolladh;
.i. comhursach, carchleitheach,
sealbhach, treóraidheach,
caidridheach, is aimhchríoch-
ach.

Táid sé duairghiollaidhe
comhurs.; .i. méné, túné,
éné, uath.; sinné, ibhné, agus
iadné, iolr.

Aithriseann an carchleitheach
(a nó noch) an fearb nó
an rann a chuaidh roimhe;
.i. tá an fear slán a
mhaireas i bhfad.

Dearbhuigheann an sealbhach
an tseilbh nó an dualgas;
.i. mo lámh, do chos, a cheann,
a ceann, ar n-athair, bhar
máthair, a leabhar 's a
ndubh.

Grinnbhreathnuigheann na
treoraidhigh an nídh d'á
mbaineann; .i. sa, se, so
is sin; úd is súd; .i. is é
sin an fear, is í so an
bhean.

Is caidridhigh cé, cí, cia,
créad, cad is cá, a cuir-
thear ag fiafrughadh ceis-
teanna; .i. cia hé? créad
a ghnídhis? cé bhfuilir?

Ghníthear comaisgeacha de

dhuairghiollaíbh trá cuir-
thear iad le siudhuaraibh;
leat, agam.

Is aimhchríochaigh gach is cách,
éigin is eile, neach is cuid
uile, an té, an tí; cé,
cidh is gidh; is iad so a
chuireas a mbrígh i modh an-
chuimreach nó coitcheann.

Is siad na seilbhigh mo,
do, is a, deilbhigh na bpríomh-
chomhursach thig ó mé, tú, sé,
is sí. So, sin, súd, is úd,
na ceithre treoraidhigh nach
féidir a ndíochlaonadh san
uimhir uathaidh ná iolraidh.
Tá na carchleathacha amhlaidh;
.i. a, noch, nocha: meastar
gur aicile no mionfhocal
diúltach amháin nach; gidh
táid comharthaidhe ar fheidhm,
trá tuigthear go bhfuil
duairghiolla i n-éinfheacht
leis; .i. óir ní bhfuil nídh ar
bith foluighthe nach bhfoill-
seóchthar; tá an carchleith-
each, noch, ins an tsompla
tuigthe, acht níl ráite san
nGaedhilge. Is caidridheacha
na comaisgtheacha so: .i.
coin, cáide, cas, cionad,
cionnus, cidh is cáit: tig
cuin, ó cia is sin; cáide, ó
cia is faide; cas, ó cia is
as; cionad, ó cia is ionad;

cada, o cia is fada; créad,
ó cia is rud; cionnus ó cia
is ionnus; cáit, ó cia is áit.
Is i n-ionad “cuin” scríobhthar
le dream cia an uair; uime
sin, ar son cas; cia fhaide
ar son cáide; cia is as ar
son cas; cia ionad ar son
cionad; cia fada ar son
cada; gad é ar son créad;
gad mar ar son cionnus;
gad as ar son cidh; cia áit,
ar son cáit. Is díbheachtach a
curthar na fuidhiordhála
caidridheacha so: gá, cé, &c.
Is iarraidheacha an té, an tí,
cách, gach, cuid, gibé, neach,
is uile.

AN BRIATHAR, &c.

Is focal an briathar a
chialluigheas gníomh nó beith
éinneich ionaid nó nídh; .i.
goiridh an fear, maireann
na daoine, tuitidh an crann,
atáim.

Táid ceithre phrímh-nidhthe le
n-a ngrinnbhreathnughadh i
mbriathraib; eadhón, eagar,
raethe agus soinréim.

Táid ceithre ghné briathar;
.i. gníomhach, fulaingtheach,
neachtrach is eircghiollach.

Is gníomhach nó aistreach
gach briathar a chialluigheas
gníomh; .i. labhraim focal,
sgríobhas an litir.

Is fulaingtheach gach briathar
innseann nídh ar bith ful-
aingthe nó cabhruighthe leis

an adhbhar; .i. táim molta,
claoidhtear go minic togha
na bhfear i n-éan-ló.

Is beachtach, neimhbheachtach
nó tearcach gach briathar.

Is neachtrach gach briathar a
chialluigheas beith amháin;
.i., táim, tá sé.

Mar an gcéadna, is neach-
trach nó neamhaistreach gach
briathar, nach dtéideann a
gcumhacht go nídh ar bith
eile, agus dhiúltigheas duar
dhá leanmhain; .i. ruithim,
eitiollaid na héanlaith,
fuamnighidh na mara, béicidh
na leoghain.

Is den neachtrach gach eirc-
ghiollach, no neimhinsgne shíor-
fhuineann mar fhulaing-
theach, agus bhíos gan uimhir
ná pearsa, .i., luaidhtear.

Táid cúig heagair; .i., Ful-
áireamh, Tásgach, Oilbhéim-
each, Iriseachtach nó Conn-
radhach, is Iarraidhtheach nó
Aimhchríochach.

'Sé an t-eagar an fíor-mhodh,
le a n-eagruighthear an
briathar, chum a thoid-bhrígh
a fhoillsiughadh go hiomlán.

Orduigheann nó toirmis-
geann an Fuláireamh; .i.
taruigh, imthigh, grádhuigh é,
úmluigh dhó.

Innseann an Tásgach an
gníomh nó an t-adhbhar i lá-
thair 's go cinnte; .i. táim,
comharluigheann sé, grádh-
uigheann sé.

Innseann an Toilbhéimeach
an gníomh nó an t-adhbhar
amhail indéanta nó doi-
dhéanta, cóir nó corr; .i.
ní sgríobhfainn, léighfinn.

Foillsigheann an tIriseach-
tach an nídh go connradhach,
ar son dóigh, mian no
baramhail; agus téidheann
comhnasg roimhe i n-a rádh
nó 'na nod noch amháin
chomharthuigheas é ó'n eagar
thuas; .i. teagasg an t-ain-
bhfiosach, gidheadh dá ndiuil-
teochadh sé go ceanndána.

Innseann an tIarraidhtheach
an nídh go hanchuimseach,
agus go coitcheann gan
áirmheacht do shluinneach
d'uimhir ná do phearsain,
óir níl neachtar aca aige;
.i., léigheadh, labhairt,
codladh, múnadh, dearcadh,
siubhal, cruinniughad, suidhe.

Táid trí raethe; .i. freac-
nairc, eagnairc is fáis-
tineach; .i. suidhim, shuidheas,
suidhfead no suidhfidh mé.

Innseann an freacnairc
an t-am i láthair, agus
foillsigheann an gníomh no
an chríoch ar imtheacht san
tráth chéadna; .i. chím.

Foillsigheann an t-eagnairc
an t-am a chuaidh thort;
.i. chonnairceas an bhó 's an
laogh.

Foillsigheann an fáistineach
an t-am le teacht; .i.
chífead mór-bhuidhean.

Tá dhá uimhir ag briathraibh,
uimhir uathaidh is uimhir
iolraidh; .i. ruithim, ruith-
eam.

Táid trí Pearsana ins
gach uimhir; .i. mé, tú, é;
sinn nó inn, ibh no sibh,
is iad.

Táid dhá fhaoidh; .i. gníomh-
arthach is fulaingtheach,
Gníomhach, léigh, cruinnigh.
Fulaingtheach léighthear.
Atá an leabhar léighte.

Táid dhá shoinréim; .i. caol
is leathan; mar atá, léigh
is sgríobh.

Is ó'n mbríathar thigeas an
sruithbhriathar i n-a bhfuil
roinn den mbriathar is
den tládhfhocal i n-éin-
feacht; .i. ag léigheadh,
ag míniughadh, sínte,
sgríobhtha.

Táid trí ghné sruithbhriathar;
.i. freacnairc, eagnairc is
fáistineach.

Ghnídh an sruithbhriathar
gníomhach, trá bhíos in
roimhe, ionad na n-oibriugh-
adh is na nduairbhriathar.

AN FULÁIREAMH.

An Freacnairc.

AN TÁSGACH.

Freacnairc.

An Dearbhach.

tá mé slán, tá tú slán, tá sé slán, tá sinn slán, tá sibh
slán, tá siad slán.

Eagnairc.

bhíos nó bhí mé, bhí tú, bhí sé, bhí sinn, bhí sibh, bhí siad.

Fáistineach.

AN TOILBHÉIMEACH NÓ AN CONNRADHACH.

má bhím, má bhíonn tú, má bhíonn sé, má bhíonn sinn, má
bhíonn sibh, má bhíonn siad.

Cuirthear réimhbhriathar i
n-éinfeacht le briathar,
le tládhfhochal, le sruith-
bhriathar, nó le réimhbhriathar
eile, le n-a mbrígh nó a
gcumhachta dhearbhughadh; .i.
léigheann an fíor-dheagh-
dhuine go ro-ghrinn, labh-
raidh go beacht.

Is mír den urlabhar an comh-
nasg, a chuireas focla is
rannta le chéile, .i. a
cheann 's a chosa, ná seas,
acht imthigh.

Is focal siudhuar a cuirthear
roimh lánfhocla nó duair-
ghiollaidhe, le n-a ndáil le
chéile fhoillsiughadh, trá nach
féidir a bhfoillsiughadh le
soidhbhrisíbh: is éigin don
bhfocal a cuirthear leo a
bheith i n-orarus áiridhe, do
réir acht is gnás: leanann
an deilbheach cuid aca, an
tairgeach cuid eile, tuill-
eadh an liudhuarach. Com-
aisgeann siad so síos le
foclaibh, acht go sonnradhach
le duairghiollaíbh, .i., de,

le, re, di, fa, fuid, ann;
ag, um, faoi, ua, air, ion,
tair, chuige, do, eidir, co,
a, o, roimh, seach, .i., agam,
agad, chugaibh-se, liom-sa,
leat-sa, rér, romhad.

Acht ní chomaisgeann na
siudhuair so síos le foclaibh
eile i n-a saothar; .i. ann,
san, chum, gan, go, gus, iar,
mar, os, réir, timchioll.

Is focal uaillbhreas a
cuirthear i measg rann,
le mian an chainteora
aithris; a mhuirnín! á!