Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Iomaidheachta Gaedhealacha i gCloch-na-cille
Title
Iomaidheachta Gaedhealacha i gCloch-na-cille
Author(s)
Dul Amudha,
Pen Name
Dul Amudha
Composition Date
1901
Publisher
An Claidheamh Soluis
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N CS1901_09_28_451> <L 451> <B 1901> <C Prós> <M 8> <T An Claidheamh Soluis> <U Dul Amudha> <F An Claidheamh Soluis> Iomaidheachta Gaedhealacha i gCloch-na-cille Bhí sgéal nuadh le hinnsint ag aon'ne bhí i gCloch-na- cille lá Taisbeánta na mBeitheadhach, an dara lá déag do'n mhí seo. Ba mhaith ciallmhar an rud do rinne Buidhean an Taisbeánta agus iomaidheachta Gaedhealacha do chur ar bun i gcomhair an lae sin, le súil mór-shluagh do bhailiughadh. Ní rabhadar meallta. Do tháinig daoine ó gach áird ná tiocfadh i n-éan-chor muna mbéadh an Ghaedhilg. Bhíodar ann ó Sgibirín go Ceann tSáile agus ó Dhúnmánbhuidhe go Droichead na Bandan ag iomaidh le chéile agus ag cur aithne ar a chéile agus ag cur áthais ar an mór-shluagh bhí bailighthe 'n-a dtimcheall ag éisteacht leis an gceól agus leis an oráideacht agus ag féachaint ar na rinnceannaibh Gaedhealacha. Bhí an píobaire réimneach soin, an tOllamh Mac Tomáis ó Chorcaigh Láithreach agus geallaim-se dhíbh ná fuair sé puinn diomhaointis, agus tá súil agam ná ceapfaidh aon'ne gur ag plámas leis táim nuair adeirim gur i n-óigeacht do chuaidh sé ó chonnac-sa cheana é agus ar nóin gur a seacht feárr a bhéidh sé an chéad uair eile chífeadh é, mar is é féin fhéadann an ceól breágh bog do tharraing as na píopaíbh a thógfadh an ceó dod' chroidhe. Bhí tigh deas adhmaid cinntuighe curtha suas go speisialta i gcomhair na nGaedhilgheóirí. Bhí na fallaí adhmaid clúduighthe le heidhneán ar an dtaobh amuigh chum deallraimh seanda do chur air. Bhí stáitse amuigh ar aghaidh an doruis ar ar sheas na rinnceóirí agus na cainteóirí eile, agus ambasa féin ba mhaith an mhaise ar na daoinibh do cheap é, nach i n-éan-chúinne i leath taoibh do chuireadar suas an tigh deas so, acht b'é an chéad rud do-chífeá ar ndul isteach duit i bpáirc an tais- beánta agus is sa tigh sin agus 'na thimcheall bhí an spórt agus an ceól ba bhreághtha feadh an lae. Ba mise bean an tighe agus muna mbéadh go bhfuil sé ráidhte, "Teanga mná ní stadann go bráth," is dócha go mbéadh tinneas im' theanga ó'n chum inar coimeádadh ar siubhal í feadh an lae ag cur fáilte roimh gach aon'ne thiocfadh. Bhí seanduine liath sa chúinne 'nár dteannta leis, bhí ag innsint sgéal dúinn sul ar tháinig an mór-shluagh go léir. D'innis sé sgéal 'na dhiaidh sin, dóibh ar "Cionus tháing na hasail go hÉireann" chuir iad go léir ins na trithíbh ag gáiridhe bhí sé chomh héachtach soin. Fuar sé an duais ar an sgéal soin. Bhí na cailíní go gleóite ann ag gabháil amhrán agus ag rinnce, agus na buachaillí chomh maith leó ar nóin. Bhí gach aon sgread ó'n sluagh nuair chríochnóchadaís é an rud "Arís, arís, arís;" "grádh mo chroidhe sibh;" "Faid saoghail chugaibh;" "Sláinte na bhfear agus go mairidh na mná go deóidh," &c. Bhí dhá shaghas gabhála amhrán aca - ar an sean nós agus an nós an cheóil sgríobhtha agus is feárr go mór do thaithn an sean-nós le gach Geadhilgeóir bhí láithreach, do raghadh sé chum na gcroidhe agus rud eile, do thuigfeadh duine brígh an amhráin agus ní mar sin do'n cheól sgríobhtha, ní béadh a fhios aige go minic cad í an teanga ina mbéadh an t-amhrán, ní thuigfeadh sé acht na nótaí. Is ar an sean-nós do chuir an buachaill a fuair an duais guth ar an amhrán, agus ní misde a rádh ná go bhfuil guth bog binn aige, sonas air. Bhí óráideacht ann leis agus do thug an t-ógánach fuair an duais mórán comhairle chiallmhar dóibh i mbeagán focal ar an gcuma ina gcuirfidhe an Ghaedhilg ar aghaidh - 'sé sin go ndéanfadh gach duine a chuid féin do'n obair agus gan bheith ag feitheamh le haon'ne ná ag brath ar aon'ne eile chun a dhéanta, agus go deimhin ní misde dham a rádh go bhfuil mórán daoine thall 's abhfus ar fuid Corca Laidhe agá dhéanamh soin cheana féin, acht táid siad ró-umhal chum bheith ag déanamh maoidhimh asta féin, ná bheith ag cur a n-ainm sna pháipéiribh, cé go bhfuil dream eile daoine sa tsaoghal agus is dóigh leó go mbéidís socair go deó dá bhfeicfidís a n-ainm sa pháipéir acht ní do'n aicme dáiríribh iad san. Tá dream eile fós agus ní lugha orm iad ná an dara dhream, is dóigh leó ná fuil éan-mhaith sa Ghaedhilg mara mbéidh rud éigin da bhárr ag duine (ní fheadar cad tá de bhárr an Bhéarla aca) agus is mó díogbháil atá ag an dream so d'á dhéanamh ná tá ag na glaigíníbh féin, mar fáríor, is líonmhaire iad go mór fós ná aon dream eile, acht béimíd dá gcáthadh i gcomhnuidhe agus ag tarraing na ndaoine bhfíor chugainn féin. Bhí aithriseóireacht le bheith ar siubhal leis acht ní raibh aimsir aca acht ar bheirt no triúr agus ba mhór an truagh soin, óir bhí a lán daoine ann d'fhéadfadh aithriseóireacht bhríoghmhar do thabhairt uatha. Sin cunntas anois ar na Gaedhilgeóiríbh, agus is dócha go bhfuil mo sgéal ró-fhada agam cheana, acht ba mhaith liom focal nó dhó do rádh mar gheall ar na Béarlóiríbh agus na Beitheadhachaibh, óir tá a fhios agaibh gur tais- beánadh Beitheadhach an teasbeánadh so agus bhí mórán díobh ann agus iad go ramhar agus go sleamhain. Bhí léimreacht capall ar siubal leis ar feadh cúpla uaire a' chloig i meadhón lae. Bhí Grand Stand árduighthe i n-áit áirithe do'n pháirc i gcomhair na ndaoine n-uasal chum go <L 452> bhfeicfeadh siad gach nídh 'na dtimcheall, is i n-áirde air seo bhí furmhór na mBéarlóirí - an "quality," tá a fhios agaibh, dar leó féin. (Bhí "quality" chomh maith leó nó níos feárr, agus an "quantity" 'na theannta 'n-ár dtimcheall-na). Acht ar nóin tá a fhios ag an saoghal gurab uaisle agus gurab inntleachtaighe agus gurab fhaisiún- tamhala, bheith ag féachaint id' thimcheall ar bheitheadha- caibh ramhra na luighe sa lathaigh agus ar chapallaibh seanga ag cos-anáirde no ag léimridh 'ná bheith ag féachaint ar dhaoinibh Dia orainn, mar is ar fuid na tíre seo atá na daoine greannmhara. Nuair bhí deireadh le léimreacht na gcapall chuaidh furmhór do'n "quality" abhaile agus dá bhfeicfeá iad nuair bhíodar ag gabháil tharainn amach, do thugadais súil-fhéachaint i n-áirde orainn agus chuiridís drannadh beag orra féin. Ba dhóigh leat orra gur cheart dúinn stad an fhaid do bhíodar ag gabháil amach; agus cuireann sin i gcuimhne dham nós an-choitcheann i measg Gaedhilgeóirí go háirithe i measg daoine mbocht, nós atá ag déanamh a lán díoghbhála — 'sé sin, má bhíonn gasra aca ag caint i nGaedhilg agus go bhfeiceann siad aon daoine uaisle (slán a chomhartha) ag bualadh 'n-a dtreó, stadann siad ar an nóimit d'á gcaint agus fanaid na dtost go n-imthigheann ná "quality" tharsta. Nach mór an iongnadh, ná stadann na daoine uaisle seo féin nuair bhíonn daoine Gaedhealacha ag teacht na dtreó. Is amhlaidh mar atá an sgéal againn, ní'l Gaedhigheóirí leath-neamhspleadhach a ndóthain fós, dá mbéimís, bhéadh i bhfad níos mó measa orainn, ná mar bhéidh an fhaid bhéidhmíd ag umhlughadh mar sin do na Béarlóiribh. D'fhan fo-cheann aca annso 's annsúd ag éisteacht linn, do leagas mo shúil ar cheann aca ag caint le beirt chailíní, d'aithnigheas láithreach, ó'n drannadh bhí air, nach éin-nídh fóghanta, do'n Ghaedhilg bhí ar siubhal aige. Shleamhnuigheas síos ar nóimit i measg na ndaoine go dtángas i ngar do. Thosnuigheas ag caint le cailín ar mh'aithne agus chuireas cluas orm féin san am chéadna. "Well, Tille," arsa mo dhrannaire le cailín aca, "nach deas an chaint í sin. Ní fheadar a bhfuightheá puinn chomharthaí air ó'n sgrúduightheóir." "Bhfuil tú ag foghluim Gaedhilge?" arsa an cailín eile léi. "Ní-aw," arsa Tillie ag crothadh a cinn. "Tá tú ag foghluim Frainncise máiseadh. "Ya-as," arsa Tillie go huaibhreach, &c. Is é "Rosg-catha Bhriain." Bhí ag an mbuachaill blasta d'á thabhairt uaidh ar an nóimeat soin agus do tháinig smaointe im' aigne gur mór an truaighe ná fuil "Rosg-catha" ag na Gaedhilgeóiríbh anois chum sloigisg an Bhéarla atá ag maslughadh na Gaedhilge, do ruagairt as an dtír. Tá an dream soin go líomhar agus go dána fós, acht tá Béarlóirí eile ann ná cuireann éan-bhac orainn acht a ngnó féin do leanmhaint agus dá mb'áil linne an rud céadna do dhéanamh chomh maith leó, is gearr go mbéadh an buaidh linn. Ní le maoidheamh asainn féin táim ag cur an chunntais so chugat, acht mar gheall ar chomhairle d'airigheas ó fíor-Ghaedheal, lá an taisbeánta. Bhí sé féin agus a bhean agus a bheirt mhac ann. Do thángadar ós cionn deich míle is dóigh liom, agus ní daoine bochta iad i n-éan-chor acht do'n fhíor-uaisleacht. Bhí na hógánaigh ag gabháil amhrán agus ag aithriseóireacht. Acht is é an focal so adubhairt an t-athair d'fhan im' aigne - "Cad é an maitheas duinn Gaedhilg do bheith againn muna gcuirimíd i n-úsáid í." Cheapas ó bhíos ábalta ar a sgríobhadh ar chuma éigin go gcuirfinn an cunntas so chugat, chomh maith is d'fheádfainn. Is dócha go bhfuil an iomad cainte ar fad agam, acht do réidhtigheadh ceist eile dham an lá san — sé sin an litriughadh ceart ar Clonakilty. Bhí tuairim láidir agam le tamall gur Cloch-na-cille an cuma ceart do réir fuama an fhocail mar adeir na daoine Gaedhealacha é. Bhíos ag caint le fear thug fáth an sgéil dam an lá soin. Bhí cill fad ó i n-áit ar dtugann siad Cillgharbh anois. Tá sé 'na reilg timcheall míle go leath ó'n mbaile. Is leis na clochaibh bhí ins an gcill sin do tógadh an chéad tigh i gCloch-na-cille agus is mar gheall air sin do tugadh an t-ainm ar an mbaile go léir 'n-a dhiaidh sin. Sin í béal-aithris na sean daoine, adubhairt an fear liom. Tá ceist eile ag cur buaidheartha orm anois, 'sé sin — Cad d'imthigh ar Chonán Maol? nó an amach fá dhéin na mBúr do chuaidh sé uainn? Tá fear annso i m'aice agus tagann sé gach Domhnach féáchaint cad a bhíonn le rádh ag Cónan, agus tá uaigneas mór orainn ó stad sé. Abair leis tosnughadh arís má's toil leis é. Ní feárr críoch a chuirfinn ar mo sgéal ná an críoch do chuir an seanduine ar a sgéal féin — "Beannacht na naomh go bhfanaidh 'nbhur slighe, a chuideachta tíre le chéile." Dul Amudha.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
