Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Anonn agus Anall
Title
Anonn agus Anall
Author(s)
Ua Conceannainn, Thomás,
Composition Date
1899
Publisher
An Claidheamh Soluis
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N CS1899_09_16_419> <L 419> <B 1899> <C Prós> <M 8> <T An Claidheamh Soluis> <U Tomás Ua Concheannainn> <F An Claidheamh Soluis> Anonn agus Anall (ar leanamhaint) ó Thomás Ua Concheannainn "Tiocfaidh an t-earrach is rachfaidh an lá 'na shíneadh, 'Gus teacht féile bríghidhe tóigfead mo sheól, 'S ó chuir mé 'n mo cheann é ní stadfaidh mé choidhche, Go seasfaidh mé shíos i lár Chondae Mhuigheó. I gCláir Chloinne Muiris chodló's mé an chéad oidhche, 'S ag balla taobh shíos de toiseóchad ag ól, Go Coillte-Magh rachfad go ndéanfad cuairt mhíosa, Bh'fuisgeacht dhá mhíle do Bhéal-an-Átha-Mhóir." Ba lá breágh Earraigh bhí ann nuair chroch mé mo chuid seólta, rug mé ar an holmadóir, sgaoil mé scód le mo bháidín, bhí lán na dtrí seólta de ghaoith aice agus níor fhág mé an stiúr, ná níor leag mé na seólta, go ndeacha mé síos go lár Chondae Mhuigeo. I gClár Chloinne Muiris is eadh chodail mé an chéad oidhche, acht fós ní fhacas ag balla taobh shíos de agus sílim nach dtosóchad ag ól acht an oiread nó go sraofaidh mé an áit sin. Sé mo mheas nach bhféadfaidh sé gan cionál maith óil beith ann, ná go deimhin in áit ar bith eile chuirfeadh fonn óil ar fhile, is nuair rachas mé ann, blaisfidh mé dhe, acht má théidhim ag ól agus a tuitim ar meisge diabhal a innseóchaidh mé dhíbh é, ná ceapaidhídh go n-innseóchad. Nuair sgríobh Antoine Raithbheartaigh "Pláinéad Mhuigheó," bhí an Chondae a mhol sé chomh breágh agus chomh maith i bhfad níos Gaedhealaighe ná mar tá sé anois, cé go deimhin nach bhfuil sé acht fíor-bheagán bliadhanta ó sgríobh sé é, agus tá na céadta daoine le fagháil indiu a chuimhneanns ar an bhfear bocht, agus is iomdha paidir tá dhá chur len' anam fós ar fuid Chondae Mhuigheó agus Condae na Gaillimhe ag daoine fuair sult, spórt agus greann 'na chomhluadar. Innsínn lán sgéalta greannmhara i dtaobh Raithbheartaigh. Bhí sé na cheóltóir maith go leór, chomh maith le bheith in' fhile. An bhial (violin) is minice bhiadh aige agus ceann a rinne sé féin agus deir siad seo a chonnaic í nach maith, ná go deimhin leath-reasúnta bhí sí déanta. Chuaidh sé 'uig bainis aon uair amháin agus bhí bean, bhreágh, shlachtmhar ag tigh na bainse. (Tá an bhean seo beó fós, agus í na comhnuidhe, bhfoisgeacht trí mhíle dho'n Ghort, i gCondae na Gaillimhe. Chualaidh mé an sgéal seo ó dhuine a fuair é ó'n a béal féin). Ghlac an file práinn mhór innte, chuaidh sé 'un cainte léi. "Is maith an Siúinéir rinne thusa a chailín óig agus is breágh géar an úrnais (tools) bhí aige" ar seisean. "Ní's fearr go mór, ná an té rinne do bhial" d'fhreagair an cailín. Bhí fhios aice go maith gurab é féin a rinne an gléas ceóil agus cheap sí builleadh faoi shúil thabhairt do - builleadh ar bhuilleadh. Thosaidh sé a gáire annsin agus a smuaineadh sgaith beag chomh maith as dá mbeadh sé ceapadh abhráin a' chumadh moladh na mná a d'fhreagair chomh gasta é. Ins an am sin chomh maith leis an an am atá faoi lá'ir, níor mhaith leis na seandaoine an mhuintir óg a bheith le chéile ró-fhada, ná go ró-mhinic. Bhí máthair an chailín san teach 's chonnaic sí go raibh Raithbheartaigh a' caitheamh súl caorach anonn ar a hinghin agus chuaidh sí 'na haice. Ó'n lá sin go dtí an lá atá indiu ann tá an bhean seo dhá caoineadh. Marach a máthair tá sé cinnte go ndéanfadh an file abhrán di chuirfeadh a cáil agus a clú ar fuid na hÉireann go léir. "Da ndéanfadh ar ndóigh ní bheidhinn mar atá mé indiu" arsa an bhean bhocht. Seo sgéal eile innstear air féin agus ar ghréasaidhe darb ainm Peadar MagFhloinn. Bréagadóir mór bhí i bPeadar. Chuaidh cailín beag bhíodh a fosuigheacht beithidheach (herding cattle) agus a raibh cosa tinne aice le léasa- chaidhe (blisters) go dtí é lá go ndéanfadh sé péire bróg di. Thóg sé a miosúr, agus dúbhairt léi theacht amárach go mbeidís déanta. Tháinig an gearchaile amárach acht ní rabhadar déanta agus dubhairt sé léi theacht arú'márach. Tháinig sí arú'márach acht diabhal a raibh siad críoch- nuighthe. Nuair shroich sí chomh fada leis an teach san oidhche bhí cosa an chréatúir a gcroth tuitim (ready to fall off) di le aireachaídhe (sores caused by cold and hardship. The cuticle reddens, swells up, and becomes full of blisters, particularly in people who get wet in salt water). Bhí Raithbhéartaigh istigh nuair a tháinig sí abhaile. Dubhairt sé léi dul leis féin go dtí an gréasaídhe amárach agus go rachadh sé i mbannaidhe (would go bail) go bhfuigheadh sí a cuid bróga. Chuadar ann agus dubhairt sé léi dul isteach san teach agus go bhfuireóch' sé féin taobh amuigh. Chuaidh an cailín isteach agus sér'd dubhairt an gréasaídhe léi theacht amárach. Sin é an t-am a d'aimse (grabbed) Raithbhéartaigh é. "A chailín bhig óig gan chéill tá a' réabadh talamh do bhoinn. Ní'l tú sáitheach oilte fós ar bhréaga Pheadair MhigFhloinn, Peadar MagFhloinn na mbréag is a theachín ar thaobh an bhó'ir. 'S gan é de bhrígh na chuid géag go lastfadh sé péirín bróg." <L 420> "Aro do chara is do choimirc," adeir Peadar, "ná abair níos mó, agus diabhal sáith meanna* cuirfidh mé choidhche go ndéanfaidh mé iad." Mo léan ghéar ní'l aon fhile i gCondae Mhuigheó ná a gConndae na Gaillimhe indiu atá in-ann dán a chumadh, ná croiceann a chur ar a chuid cainte i mBéarla ná i nGaedhilge mar an té atá mé caint air, siúd is go bhfuil na "Sgoilte Náisiúnta" againn le os cionn trí scór bliadhanta. Ar feadh na haimsire sin agus tar éis na mílte, mílte punt do chaitheamh ar "OIDEACHAS", oideachas bacach, oideachas ar leath-chois - an cineál oideachais a bhris a réir a chéile an spiorad Ghaedhealach, a bhruidh agus a bhasg agus dhall ar n-inntleacht agus ar n-aigne. Ar feadh na haimsire sin ní dheachaidh an oiread is aon fhear amháin amach as na sgoilte sin - ins na ceanntair seo a labharthar an Ghaedhilge go h-áirid, muna rinne sé staidéar taréis imtheacht astab, agus a lán don phráiseach bhí na cheann aige, is nár thuig sé, a ligean uaidh arís, deirim arís nach ndearnaidh aon duine aca aon ainm do féin ná dhá thír ar feadh na haimsire sin muna rinne duine fánach, annso agus annsúd. Ná ceapadh aon nduine de na máighistiridhe sgoile gur a fagháil locht orra féin atá mé, ní h-eadh go deimhin, tá siad na bhfir foghlamtha an chuid is mó aca gach uile órlach chomh maith, agus b'fhéidir níor fearr, ná aon mháighistirídhe eile san domhan. Tá aithne agam ar chuid mhór aca, agus is maith liom aithne beith agam orra, agus na cáirde is fearr atá agam is oídidhe sgoile iad ní a fágháil locht orra atáim, acht ar a gcuid ceannphóir- tídhe. Caithfidh na hoidídhe bochta damhsadh a réir an phoirt, port deacair ar a rinnce go minic, agus gan a leath-oiread tuarasdail fhagháil as a ocht is ba chóir. Ní cóir iongantas ar bith dhéanamh nár thugadar fir ná mná éirimeamhla ná ceannasach dúinn. "Chum glóire Dé agus onóra na h-Éireann," an "Réalt Eólais" ba cheart a bheith ag stiúrughadh sgoilte na tíre seo. Ba cheart eolas thabhairt dóibh ar a gcreideamh, iad a stiúrughadh i mbealach a leasa fá chomhair an lae dheir- ionnaigh. Teanga na tíre agus Seanachas na tíre, céird, ealadhain agus foghluim a mhúnadh dhóibh. Fiafró mé de dhuine ar bith bhfuil sé sin dhá dhéanamh? Ní'l a cháirde, acht sinn féin is cionntach leis sin, is beidh an miolán orrainne 'na leaba seo (= i n-ionaid) sé an réalt eólais atá aca. "Glóire na banríoghna agus onóir Shasanna." Ní'l mé a rádh dada i n-aghaidh na mná, seadh, ná ní h-eadh; creidim gar bean mhaith i, ní'l sí níos fearr ná níos measa ná mhiliúin ban san domhan, acht déarfaidh mé an méid seo, go mb'fhearr do pháisdí na hÉireann fios fhághail air bheatha Antoine Raithbheartaigh ná ar a raibh de bhainrioghain ná de Ríghte i Sasanna ariamh, ná bheidheas go deó. Deirim freisin go mba chóir dúinn fios fhagháil ar bheatha Oisín agus Cúchulainn agus ar an bhFéinn. Ar Naomh Pádraic, Brighid agus Colum Cille, ar Bhrian Boróimhe, ar Aodh Ruadh, ar Aodh Ó Domhnaill, ar Emmet, ar Tóne, ar Mhac Gearailt, ar Thomás Dáibhis, ar Dhomhnall Ua Connaill agus ar Phárnall, ná ar sgriosadóire na tíre - ar Rígh 'Liam, Séamas a' Chaca is air Bhetti na Muice ar Uarren Hastings, ná ar Chranmer, ná ar Chromail, thug breith agus dhá roghainn d'ár n-athaireacha dhul go Con- nachta nó go hIfrionn, acht mar bhí ciall aca, chuadar go Connachta agus d'fhágadar Ifrionn ag an diabhal féin. Gaill leabadh Gaedheail atá na sgoilte seo dhéanamh dhínn. An inntleacht agus an éirim a gheall Dia dhúinn chur faoi smúid agus faoi cheo, sinn a dhála, le seanchas tír na námhad, púicín no dalamológ chur orrainn ar ar gcuid súl go dtuitfeadh muid 'ina phoill (hole-) agus ina sgalpracha (cliffs). Má théidheann bheithidheach (animal) i sgailp an chéad duine fheiceanns é, glaoi- dhean sé 'mach, "bó scailp, bó scailp, bó scailp bó." Ní'l aon fhear ná bean ná páisde a chloiseas an ghlaodh nach dtriallfadh ar an áit a bhfuil an beithidheach bocht i ngeibheann, agus oibreó siad chomh cruaidh agus chomh dian is dá mbeadh teine ar a gcolainn leis an mbeithidheach a bhaint as an sgailp ó chontabhairt. Acht céard atá le rádh leis an tír, an tír is uaisle san domhan, atá i scailp agus faoi shlabharaídhe na sglábhuidheachta, idir chorp agus cholainn, agam agus aigne le beag nach míle bliadhain, agus tá ag éisteacht le tír-ghrádhóirídhe anois aguas arís ar feadh na haimsire sin a glaoch amach go árd ní "bó scailp, bó scailp, bó," acht "Síle bhocht ní Ghártha, atá gan teach gan árus, díbrighthe amach as a háit féin, na bacach ag iarraidh déirce san tír raibh sí na bainrioghain air. Cad chuige nách dtagann sibh agus cuidiughadh linn le ceart fhagháil di arís?" Deirimse go bhfuil daoine de'n t-sórt sin na gcladhairí. Mar dubhairt mé cheana is géarr ó bhí Raithbheartaigh ag imtheacht ar fuid na tíre, agus tá na céadta daoine beó ar a dhá gcois indiu chonnaic é agus dá mbeadh sibh ag éisteacht le cuid aca seo mar bhímse a chur síos ar áillteacht aigne an fhir, agus an fáilte bhíodh roimhe ins gach uile áit, an sult agus an greann bheidheadh aca, a déanamh com- órtas idir an t-am sin agus an t-am atá faoi lá'ir, thiucfadh na deóra na dtuilte móra anuas le'n ar súilibh. Ins an am sin bhí croidhe agus neart agus misneach ins na daoine, ní raibh eagla ná faitchíos orraibh roimh éinneach. Bhí grádh agus cion aca ar cheól ar rinnce agus ar gach béas Gaedhealach, air bheith ag innsint sgéalta agus ag cumadh dánta, is dá n-aithris i n-aice an teallaigh. Bhí Seanachas agus stair na tíre dá innseacht mar an gcéadna i n-ar dteanga féin. Chuirfidís síos ar ghlóir na tíre, agus ar na laochraidhe tréanmhara "a thuit in gach comhrac is gleo." D'innsidís ar feal- thuigheacht (treachery) ar mhailís agus ar dhiabhluigheacht na Sasannach. Chuirfidís an fhuil a' corraidhe i gcuisleacha na bpáisdí. 'San gcaoi sin coinnigheadh spiorad na tíre suas le seacht gcéad bliadhain. Acht mo léan! mo chreach! agus mo bhrón! tá an fhuil róithte (con- * Devil a hole (lit. push of an awl will I ever make until I make them) <L 421> gealed, frozen) i muintir na huaire seo. Cuid aca ní'l aon fhuil ionnta acht an oiread le meacan (parsnip). Ní'l suim aca ar rud ar bith bhaineanns leis an tír, ná ní chuimhnigheann siad ar leabhairín beag a cheannach, a thiubharfas cúntas ar an am atá thart. Ní'l faraoir, níl!!! I n-áit na nidhthe sin tá againn anois cur síos ar neamhnídh, ar an méid a fuair Páidín Bacach ar an mbudóig dheirg lá an aonaigh; agus ar laighead an airgid fuair Micil Bán, agus Seaghán Phádraic ar an dá phoicidhe gabhar a thug siad do haonach Chill-Lúrach. Ar an troid mhóir bhí idir na tincéiridhe; an bualadh diabhalta thug an Caoilteach do Pheadar Nóra, go bhfuil cleamhain Pheadair le rása bhaint de'n Chaoilteach nuair fheicfeas sé arís é ar mhargadh na muc i nGaillimh. An méid gloineacha uisge beatha agus coirneacha leanna d'óladar ar bhainis Sheagháin Dan, an spraoi bhí aca an oidhche chuaidh Diarmuid Dubh a déanamh cleamhnais le Grádh na nDaoine (this is a proper name) is an chaoi briseadh suas an cleamhnas nuair nach dtiubhradh an t-athair coingir chaorach, an bulláinín breac, an bromach bhfuil an sgead bhán in' éadan agus an chos deas dheiridh bacach aige do'n inghin. Ó's ag caint ar mhná agus ar chleamhnasa é innseóchaidh mé sgéal beag chualaidh mé tá gairid ó shoin agus tá sé chómh fírinneach is tá puláire ar phus an asail. Béarfamuid Seaghán Buidhe ar a bhfear, agus go deimhin ba bhuidhe an glugaire fir é deir an sgéaluidhe. Cheap Seaghán gur theastuigh bean uaidh, chuaidh sé siar go dtí an mhuing, an áit a raibh an capall, léim sé ar a druim agus níor stad go deo go ndeacha sé de'n gheábh sin go dtí teach - sílim nach n-innseóchaidh mé an teach ná an áit, ní bheadh sé ceart. Cébí caoi é chuaidh sé chomh fada leis an doras acht dheamhan anuas thiocfadh sé de'n chapall. "Céad fáilte romhat a Sheagháin" arsa bean an tíghe, "teiridh anuas agus suidh síos." "Go raibh maith agad" adeir Seaghán "ní le suidhe a tháinig mé, sé an gnó a thug an bealach mé ag iarraidh Mary Ann agus muna bhfuil a dá chois a' sgioradh (slipping) uaithe, fanadh sí, tá mé a' dul i n-áit eile. (Ar leanamhaint)
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
