Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Fear na Féasóige Deirge. I.
Title
Fear na Féasóige Deirge. I.
Author(s)
Féach ainm cleite,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1909
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<L 366> "Fear na Féasóige Deirge" I. Tá roinnt mhaith bliadhan ann ó thuit sé seo amach cé gur cruinn é mo chuimhne indiu ar imtheachtaibh na haimsire céadna. Maidean bhreágh aoibhinn i dtosach an tSamraidh do b'eadh é, agus sinne araon ag cur an bhealaigh dínn go stad na traenach ag Droicheadh na Fola i mBaile Átha Cliath. Is amhlaidh bhí Cormac is mé féin ag tabhairt ár n-aghaidh ar an dtuaith chum seal saoir- seachta do chaitheamh ann. Dil-chara dhom do b'eadh Cormac o bhíomair i n-ár bpáistíbh, agus ba bhéas againn riamh ár laetheanta saoire do chaitheamh i bhfochair a chéile. B'amhlaidh dhúinn an taca so. I nÁrainn na Naomh do chaitheamar an bhliadhain roimis sin, agus bí ár n-aghaidh dírighthe againn ar shléibhtibh Chiarraighe an taca so. Do shroicheamair stad na traenach ar an buille a chluig díreach, agus níor bh'fhada i n-a dhiaidh san go rabhamair ar bóthar. Bhí beart páipéar againn, agus bhíomair á léigheamh go suaimh- neasach feadh tamaill. Annsoin thosnuigheamair ar chúrsaíbh na haimsire do chur tré chéile. As Gaedhilg is eadh a bhíomair ag labhairt. Ní hamhlaidh bhí aon bhród againn as teangain ár sinnsear an uair úd, mar ní raibh Connradh na Gaedhilge ar bun i n-aon chor; acht, ó b'í an Ghaedhealg teanga ár n-óige, b'í b'úsáidighe dhúinn. Tar éis tamaill, do dhearcas féin timcheall orm, agus thugas fé ndeara fear beag gasta ann féin ar an dtaobh thall díom. Bhí féasóg dhearg air, agus peidhre spéaclaidhe dá chaitheamh aige. Bhí deigh-mheoin is deagh-dheallraimh na huaisleachta ag baint leis. Bhí chluas le héisteact air, agus é ag tabhairt catsúl orainn anois is arís. "Ní móide rud de ná gur Gaedhilgeóir an fear thall," arsa mise le Cormac. "Cé'r bé," ar seisean. "Fear na Féasóige Deirge, an eadh?" "An fear céadna," arsa mise. "B'fhéidir gurab eadh," ar seisean, "cé ná fuil a dheallramh air." <L 367> D'airigh sé an aighneas, agus do dhruid sé i n-ár n-aice. Leig sé meangadh gáire as. "Saghas Gaedhilgeóra is eadh mé," ar seisean. "Tá an teanga go pras agaibh-se, bail oraibh." "Ní ghearánta orn-sa acht cómh beag," arsa mise. "Budh dheacair dom san," ar seisean, "mar gur fada ó Éirinn do rugadh is do beathuigheadh mise." "Och! cuir uait anois," arsa Cormac, "is amhlaidh taoi ag iarraidh an dubh do chur i n-a gheal orainn." "Ní h-eadh i n-aon chor, geallaim díbh. Thall i Springfield i nAimeirce do rugadh mé, agus tá mo shaoghal go dtí so caithte ann. Beag iongnadh gan deallramh Gaedhilgeóra ionnam fé mar a dubhairís-se ó chiainibh," ar seisean le Cormac. "Gabh mo leathscéal," arsa Cormac, "ní le neart tarcuisne dubhairt an méid sin ar chuma ar bith." "Tá a fhios agam nach eadh go deimhin," ar seisean, "acht thall do rugadh mé lán-dáiríribh mar adeirim ar a shon san." "Agus cionnus tháinig leat eolas do chur ar theangain na hÉireann mar sin?" arsa mise. "Ráinig," ar seisean, "gur casadh fear de mhuinntir Éagartaigh orm tar éis teacht ó choláiste dhom, agus b'é do chéad-chuir i n-a luighe orm go raibh teanga dhúthchais ag mo shinnsear." "Ó chím mar sin gur de shíol na nGaedheal thú," arsa mise. "Is eadh," ar seisean. "Ball áirithe i n-aice Neidín i gCiarraidhe baile dhúthchais m'athar. Go ndeinidh Dia trócaire air." "Agus do dheinis an Ghaedhealg d'fhoghluim thall," arsa Cormac. "Do dheineas í fhoghluim ó Mhac Uí Éagartaigh," ar seisean, "agus budh mhaith an sás chuige é. Is amhlaidh bhí an scéal go raibh an-dhúil agam i dteangachaibh an uair úd, mór mhór sean- teangacha na hEorpa, agus bhí m'inntinn aibidh cum tabhairt fé'n Ghaedhilg." "Agus cár ab as Mac Uí Éagartaigh," arsa mise, "ní fuláir ná gur bh'Eireannach i ndáiríribh é!" "Ní miste san a dhearbhughadh," ar seisean, "ó Uíbh-Ráthach i gCiarraidhe dhó, agus dá chómhartha san féin, beidh m'aistear <L 368> féin ann lá des na laetheantaibh so, mar gur gheallas dó ná rachainn thar n-ais gan a bhaile dhúthchais d'fheicsint." "Mhaise, is ait mar a chastar na daoine ar a chéile!" arsa Cormac. "Féach sinne ag fágaint Átha Cliath ar maidin ar intinn sléibhthe Chiarraighe d'fheicsint, agus tusa anall ó Meiroca agus an cúram céadna ort." "Agus an amhlaidh tá bhur dtaistealsa ar Chiarraidhe leis?" ar seisean. "Is amhlaidh díreach a mhaise," arsa mise. "Tá coicthigheas saoirseachta againn, agus is ann tá beartuighthe againn é chaitheamh. Ní móide rud de ná go gcasfaidhe ar a chéile sinn an fhaid is beimíd ann." "Ní fhuil amhras ar sin," ar seisean. "Dar ndóigh, mara mbeidh ár dtaisteal maide ar maide féin, tiocfaidh linn bheith i bhfochair a chéile tráth áirithe." "Díreach é," arsa Cormac. Seadh, bhíomar ag cur cúrsaidhe na haimsire tré chéile go dtí gur sroicheamar an ladhar ag Lios na gCheann. D'fhág ár gcom- rádaidhe slán againn annsan, mar go Cill Áirne bhí a aistear an lá úd, agus níor bh'fhada i n-a dhiaidh san sinne ag cur na sléibhthe siar go Ceann Mara dhínn. Do chaitheamar cúpla lá i Néidín, agus ar fuaid an bhaill mór dtimcheall, agus annsan thángamair ar chómhairle an tríomhadh lá aoibhneas na sléibhthe siar do chur i n-eolas orainn féin. Do chualamar a lán trácht thar áilneacht na háite. Do chuireamair ar gcúlaibh é go dtí go raibh an aim- sear an-bhrothallach an uair chéadna. Bhí an uain go háluinn agus sinn ag cur bóthair na Snadhma amach dínn. Ag déanamh siar ar an dTeampull Nuadh, do thugas féin fé ndeara sean- chaisleán cois fairrge ar thaobh ár láimhe clé. Do chuireas i n-umhail do Chormac é. D'fhéach sé ar a uaireadóir. "Diabhach ruainne acht go mbeidh d'uain againn é fheicsint," ar seisean. "Beidh, fuighleach, dar ndóigh," arsa mise - "teanam." Do leanamair ar aghaidh go dtí gur aimsigheamair póirsín ag iompáil síos fé dhéin an chaisleáin. D'fhágamair ár rothair i mbéal bóthair annsan agus síos linn. Ní raibh sé chomh athchumair dúinn is mar shaoileamair ar dtúis. Bhíomair ag siubhal tamaillín an uair do casadh seanduine orainn. Fear lúthmhair, <L 369> láidir, éascaigh ab eadh é tráth dá raibh sé de réir deallraimh, agus bhí sé go gasta groidhe fós go deimhin. Do bheannuigh sé dhúinn go dúthrachtach agus do bheannuigheamair dó mar an gcéadna. "Táthaoi ag teacht chun an chaisleáin d'fheicsint," ar seisean. "Támaoid," arsa mise, "thugamair fé ndeara é agus sinn ag dul thar bhrághaid, agus bhí sainnt eolais orainn." "Ní móide go gcasfaidhe fear ar fuaid na dúthaighe orraibh go mbeadh i n-a chumas seanchus na háite do thabhairt díbh ní budh chruinn ná mise, a mhaise," ar seisean. "Tá an t-ádh orainn mar soin," arsa Cormac. "De Mhuinntir Shúilleabháin mé," arsa seisean, "agus b'é m'athair an seanchuidhe a b'fhearr i gCúige Mumhan le linn a ré, is é mo thuairim." "Ní hiongnadh an tseanchuidheacht ag baint leat-sa mar soin," arsa mise. "Briseann an dúthchas tré shúilibh an chait, tá a fhios agat." "Is amhlaidh dó, díreach," ar seisean. "Agus cogar - ar airghís riamh bun-phréimh an tseanráidh sin?" "Níor airigheas, dar ndóigh," arsa mise. "Cad uime?" "Well," ar seisean, "téanam timcheall annso go dtí úrlár an chaisleáin, agus nochtad-sa dhíbh é. Ní fhéadfaidhe brigh an tseanfhocail chéadna do chraobhscaoileadh i n-áit ní budh oireamh- naighe." Do leanamair a threóir, agus níor bh'fhada gur aimsigheamar sean-doras ag dul isteach i mbun an chaisleáin. Isteach linn ár dtriúr. Bhí seomra breágh fairsing ós ár gcómhair istigh, gidh go raibh na fallaidhe briste annso is annsúd, agus clocha scaipthe go líonmhar ar fuaid na háite. "Sean-Chaisleán Ceapach na Coise is eadh é seo," ars' an seanchuidhe," agus budh le Muinntir Shúilleabháin é tráth. Is eól díbh is dócha gur dhuine de'n chine céadna Eoghan Ruadh, an sáir-fhile. Taoiseach calma ab eadh ceann urraidh an tsleachta so, agus annso bhí a ionad cómhnuighthe. B'é an seomra ós bhur gcómhair árus suidhte a chuideachtan an uair a bhíodh fleadh nó féasta ar bun. Fear mór fiadhaigh agus spóirt ab eadh an taoiseach so, agus do thárla gur bhronn cara dó caitín gleoidhte air uair. Bhi sé an-mhórdhálach i dtaoibh an bhronntanais chéadna, <L 370> agus thosnuigh sé féin ar chleasa do mhúineadh don chat. D'éirigh leis go maith. Níor bh'fhada go raibh an cat chómh deighbheasach san go gcoimeádadh sé coineal, is é ar lasadh, greamuighthe idir a dhá lapa tosaigh. Aimsear suipéir gach oidhche bhí sé de bhéas ag an gcat preabadh ar an mbórd; shuidheadh sé ar a chorra-ghuib ar cheann an bhúird; árduigheadh sé a lapa tosaigh; agus coim- eádadh sé an choineal ag lasadh annsoin go críochnamhail go dtí go mbíodh suipéar caithte. Bhí go maith go dtí gur tháinig cara ar cuaird go dtí an caisleán. Thug sé fé ndeara an cat, nídh nach iongnadh. Chuir fear a' tighe síos go mórdhálach ar a dheigh- thréithibh." "Chuirim geall," arsa a chara, "go ndéanfad-sa é mhealladh chum an choineal do chaitheamh uaidh." "Ní fhéadfá é," arsa fear an tighe. "'S dóigh d'fhéadfainn," ars' an fear eile. "Ní féidir é," ars' an taoiseach. "Bhíodar ag aighneas le chéile seal mar seo, agus b'é tháinig as 'ná gur chuireadar geall le chéile d'fhonn an cheist do shocrughadh. Bhí mar sin eatortha go dtí an chéad oidhche eile, agus, an uair tháinig aimsear shuipéir arís, bhí mo chat ar cheann an bhúird go módhmharach, agus an choineal lasta mar chúram air mar budh ghnáth. Thosnuigh an lucht suidhte ar a suipéar do chaith- eamh. Tar éis tamaill, do chuir fear an gheill a lámh i n-a phóca, agus, an fiabhal! cad a bhí ann aige acht luch. Do scaoil sé an luch treasna an bhúird, agus, má dhéin, ar mh'anam-sa nár bh'fada an mhoill ar an gcat é thabhairt fé ndeara. Do chaith sé an choineal uaidh de phreib! Thug sé léim as a chorp, agus i gcionn neomait, bhí an luch bhocht treascartha aige ós cómhair a raibh ann aca. "Is treis dúthchas 'ná oileamhaint," agus, an uair chonnaic sé an luch, chuaidh an deaghthabhairt suas 'san mhuillean air. Tré shúilibh an chait do bhris an dúthchas an tan do chonnaic sé an luch, tá a fhios agaibh. Annso ar an láthair seo do thuit an méid sin amach, agus b'é bunrúta an tseanráidh sin: "Briseann an dúthchas tré shúilibh an chait." "An fiabhal!" arsa Cormac liom-sa, "gur bh'fhiú dhúinn teacht anuas chum an scéilín sin do chloisint. Is fada nár airigheas aon nidh chómh taithneamhac leis." "Is fada, ná mise acht cómh beag leat," arsa mise. "Ní bréag seanchuidhe do ghlaodhach air seo." <L 371> "Och! arú, d'fhéadfainn-se sibh a choimeád ar siubhal go breacadh an lae, dá mbeadh uain againn chuige," ar seisean. B'fhíor dó, leis. Níor airigheas riamh cainnteóir ní budh líomhtha 'ná é. "Cogar," arsa mise, ar theacht fé dhéin an bóthar mór dhúinn, "an bhfuil aon Bhéarla agat?" "Níor labharas riamh focal di," ar seisean, "agus, dála dúthchais an chait ó chiainibh, bhí sé sin de dhúthchas ó'm athair agam. Budh bheag é ár mbeann-na riamh ar theangan na nEachtrannach annso. Gidh gur mór fé meas é ar shleasaibh Fáil indiu." An uair a bhíomair ar thí scaramhaint leis, chuir Cormac a lámh i n-a phóca, agus thóg sé amach bonn airgid. "Seo," ar seisean dhá síneadh chuige, "ól ár sláinte an chéad lá bheidhir i Neidín." Tháinig lasar feirge air lom láithreach. "Tá dearmhad ort," ar seisean, "ní h-éinne de'n treibh sin mise." "Gabh mo leathscéal," arsa Cormac, "is le corp muinn- teardhais do dhéineas é thairgsint duit. Dar ndóigh dá gcasfuidhe ar a chéile ar an tsráid sinn, bheadh sur éigin againn le cois a chéile." "Bheadh gan amhras, agus fáilte," ar seisean, "acht ní mar a chéile an dá scéal. Scaoilfeam leis go dtí uair éigin eile, pé scéal é. An fada tá oraibh dul anocht?" "Siar go mbaile an Snadhma," arsa mise, "agus ní mór dúinn bheith ag gluaiseacht anois, mar go bhfuil sé ag eirghe déidheanach." "Ní mór díbh san go deimhin," ar seisean, "acht cogar, sin é mo thigh-se, an tigh slinne úd suas uaibh, agus má's mian libh fuireach im' theannta go maidin, beidh leaba chlúimh agaibh i gcómhair na hoidhche, agus ní bheidh tart ná ocras oraibh leis, geallaim díbh." Go ghabhamair ár mbuidheachas leis, agus d'aontuigheamair fuireach i n-a fhochair an oidhche sin. Bhí áthas chroidhe orainn i n-a dhiaidh son gur dhéineamair, mar gur tháinig clagar báistighe anuas i dtosach na hoidhche, agus dá mbeidhmís ar an mbóthar do báthfaidhe sinn. Do dhruideamair suas fé dhéin a inid chómhnuighthe. Tigh breágh fairsing ab eadh í, agus bhí deaghshlacht, is deaghchrut ar gach nidh ar fuaid na háite. Bhí cailín óg, dathamhail, istigh rómhainn. Chuir sé i n-aithne ar a chéile sinn. <L 372> "Is í seo m'inghean Áine," ar seisean. "Is í íochtar na cloinne ar fad í. Tá an chuid eile go léir pósta. Tá sí seo i n-a mnaoi tighe agam ó chailleadh a máthair trí bliadhna déag ó shoin - i bhFlaitheas Dé go raibh a hanam geal!" Níor bhfhada Áine d'ár gcur ar ár socaireacht. Bhí suipéar fial fairsing ar an mbórd aici i gcionn scaithimh, agus do chaith- eamair ár gceathrar an béile chomh croidheamhail muinnteardha is dá mbeadh aithne againn ar a chéile ó bhíomar i n-ár bpáistíbh. Tar éis suipéir dhúinn, tharraingeamair ár gcathaoireacha i n-aice na teine, chuireamair ár bpíopaidhe fé lán tseol, agus do thosnuigh an sean-duine ar chúrsaidhe na háite do luadh dhúinn. "Tá feirm dheas talmhan agam féin fé láthair," ar seisean, "féar dosaon éigin bó, acht bhí tráth ann an uair a bhí a cheithre oiread agam. Budh lem' mhuinntir talamh na dúthaighe ar fad 'san tseanshaoghal, acht ní raibh na scriosairidhe tíorach a bhfad d'ár gcrapadh. Tá cneamhaire Gallda 'san tigh mór thuas annso i n-ár n-aice, agus - gidh is ná fuil fear, bean, ná páiste leis féin ag brath air - tá lán deich mbó is dachad d'ár gcuid tal- mhan i n-a sheilbh aige anois. "Sin mar atá ar fuaid na tíre ar fad, faraoir!" arsa Cormac; "acht, dar ndóigh, beidh athrughadh saoghail againn fós. Ní bheidh an lámh uachtair aca i gcómhnaidhe, le congnamh Dé." "Ní bheidh, leis," ar seisean, "agus b'ait an scéal é dá mbeadh. Dá ndéanfadh buachaillidhe na háite seo mo chomhairle- se, tabharfaidhe an scéimhle céadna dhóibh is mar fuaireadar ó Lucht Lasta na Gealaighe (Moonlighters) croidheamhla i nOileán Ciarraidhe tá tamall ó shoin ann." "Mo ghreidhn chroidhe iad buachaillidhe an Oileáin," arsa mise. "Bhí an spréach ionnta súd riamh, agus tá a rian ortha. Is beag an imtheacht tá fé bhuicíníbh Gallda an bhaill úd, de réir mar chloisim, tar éis a bhfuaireadar de scannradh an uair úd. "Á, chreid é," ars' an seanduine. "Táid annso againne, buachaillidhe óga, calma ná cuirfeadh leomhan buile scáth ortha, agus nach aithiseach an scéal é, gur fé dhubhbhrat na hoidhche, téid isteach i gcoill an Tighearna thiar annson cum adhbhar camán do ghearradh." "Is lag an beart é siúd ó bhuachaillíbh óga gan dearmad," arsa Cormac, "acht ní locht ortha é, is dócha nuair tá dlighthe na tíre cómh mínádúrtha is mar táid." <L 373> "Táid amhlaidh go fíor," ars' an seanduine, "acht ní le géilleadh dhóibh déanfar iad do leigheas. Lámh láidir i gcoinnibh éagcórach, sin é an t-aon rud amháin a dhéin leasughadh riamh ar dhlighthibh na Sasanach'san tír seo." Bhíomair ag cur tré chéile mar seo feadh tamaill. Annsan do chuireamair ar an seanduine scéal fiannuidheacht do innsint dúinn, agus do dhéin, agus an tarna cheann cómh maith leis. Thug Áine roinnt amhrán 'san tsean-nós go haoibhinn dúinn, ar slighe go raibh sé a bhfad amach 'san oidhche sar ar chuimhnuigheamair ar an leabaidh do dhéanamh amach. Fé dheireadh, d'árduigh fear an tighe coineal leis, d'fhonn ár seomra leabthan do theas- báint dúinn. "Beidh sibh compórdach annso," ar seisean, d'ár seoladh isteach i seomra breágh fairsing. "Dar liom go mbéam," arsa Cormac, "nó beidh an donas ar an scéal. Dar fiadh! mara bhfuil gléas chosanta agat!" Is amhlaidh do thug Cormac fé ndeara dhá ghuna ar chrochadh ós cionn na leapthan. Thugas féin fé ndeara iad ar an neomat céadna. "Im' basa táid agat go niadhta," arsa mise, dhá n-infhiuchadh. "Táid amhlaidh," ar seisean, "ní fhuil a sárughadh de ineallaibh lámhachta ar an dtaoibh so de Chathair Chorcaighe." "Tá a deallramh ortha," arsa mise; "an amhlaidh bhíonn tú ag lámhach?" "Bím uaireanta. Táid úsáideach chum a lán rudaí," ar seisean, ag leamhgháiridhe. "Im' briathar," arsa Cormac, ag láimhsiughadh cinn aca, "má thabharfaidh na daoine maithe fúinn i rith na hoidhche, go mbéam réidh dóibh." "Ní baoghal díbh iad san," ar seisean; "acht, dá bhféadfadh sibh fuireach annso i gcomhair na hoidhche' mbáireach, ní bheadh a bhac orainn ár dtriúr na gunaidhe d'árdughadh linn, agus bheadh an- oidhche spóirt againn ag pléascadh na n-éanluithe shíos 'san tráigh. Beidh an oidhche spéir-ghealaighe againn, leis." "Is é an feall nach féidir linn fuireach," arsa Cormac. "Tá geallta againn bheith i nUíbh Ráthach tráthnóna 'mbáireach, mar go bhfuil orainn cara d'fheicsint, agus níor mhaith linn gan bheith i n-a choinnibh." <L 374> Bhí sé dearmhadtha agam-sa go dtí an neomat san go raibh socruighthe againn féin agus ag "Fear na Feasóige Deirge" teacht i gceann a chéile tráth áirithe an lá bhí chughainn. "Ní fhuil leigheas air," ars' an seanduine. "Caithfeam é cur ar gcúlaibh go dtí uair éigin eile. Beannacht libh anois, agus codladh sámh chughaibh!" D'fhág sé annsan sinn. Do thóg Cormac anuas ceann de sna gunaíbh, agus bhí sé á infhiuchadh. Do dhéineas-sa amhlaidh leis an gceann eile. "Cogar," arsa Cormac, "bhfuil tuirse ort?" "Ní fhuil, ná cuid de thuirse," arsa mise, "agus is beag an fonn chodalta tá orm acht chómh beag. Cad uime?" "Cad déarfá dá dtábharfaimís ár n-aghaidh ar an dtráigh ar ball, an uair a bheidh gach nidh fé chiuineas." "Bhuailis do mhéar air," arsa mise. "Bhíos féin ag cuimh- neamh ar an rud céadna." Seadh, do fhanamair go ceann uair a chluig nó mar sin. Do bhaineamair dhínn ár mbróga d'fhonn sleamhnughadh amach gan an iomad fóthraim. D'éirigh linn go maith. Bhí an oidhche go háluinn tar éis na báistighe, agus an ré ag lonnradh go soillseach ar theacht amach dúinn. Thugamair ár n-aghaidh ar an gcaisleán síos cois trágha. Níor bh'fhuiriste amharc ní budh áilne do aimsiughadh. Síos uainn bhí an Góilín gleóidhte, agus ag gluaiseacht fé n-a dhéin síos do bhí abha bhreagh ghlégeal ag siosmarnaigh le sna clochaibh ag gabháil thar brághaid ar thaobh ár láimhe clé. Bhí na ranna ar ghach taoibh den Ghóilín ag síneadh amach san bhfairrge fé chulaith de chrannaibh breághtha úrghlaise, agus annsoin ar mhuir mhór ag druideamhaint amach siar, siar go teorannaibh Béarsa. Bhíomair fé scáth an chaisleáin ag tabhairt na nidhthe seo fé ndeara, an uair d'airigheamair maididhe-rámha ag cnagadh ar an dtaoibh eile den phuinnte ar ár láimh clé. Is ar éigin bhí sé d'uain againn sinn féin do sháith i bhfolach fé sheancholumhain gur phreab bád chugainn i leith, is í ag déanamh ar an nGóilín isteach. Bhí ceathrar rámhaidhe innti agus iad ag iomrámh go tréan, agus fear ar an stiúir ar deireadh. Níor bh'fada gur bhuail sí an fearann, agus do phreabadar a gcúigear amach. Do dhangain- eadar an bhád, agus thug siad a n-aghaidh orainn suas. Do <L 375> stadadar fé scáth an chaisleáin i n-ár n-aice. Níor bh'fhéidir leo sinne do thabhairt fé ndeara, ámh. Bhíodar ag cur comhairle le chéile annsoin ar feadh tamaill. I dteangain na Frainnce bhíodar ag cainnt, agus b'fhuiriste aithneamhaint gur don tír sin a bh'furmhór. Do thuig Cormac an teanga sin go pras, agus níor bh'fhéidir leis gan gach nidh bhí ar siubhal aca do thuigsint. Bhíos féin ag iarraidh a chur i n-a luighe orm féin cár casadh duine aca orm cheana, óir bhíos cinnte gur airigheas a ghlór i n-áit éigin roimis sin. Níor bh'fhada gur dhruideadar uainn. D'fhan duine aca tamall ón gcaisleán, amhail is dá mbeadh sé ag faire, agus do ghlan an ceathrar eile leo go tiugh fé dhéin an bhóthair móir suas. "Cogar," arsa Cormac de chogar, "ar aithnighis éinne aca súd?" "Do casadh duine aca orm i mball éigin cheana, dar liom," arsa mise, "gidh is nách féidir liom cuimhneamh air anois." "Do casadh go cinnte," ar seisean, "acht Gaedhealg a bhí ar siubhal aige an tráth úd. Is é "Fear na Féasóige Deirge" é, má's beo dhómh-sa." "An deamhain gurab é díreach," arsa mise; "cad is ciall leis an obair seo i n-aon chor?" "Ní thuigim an scéal i gceart ón méid adubhradar, acht táid ar inntin scéimhle do thabhairt do dhuine éigin, Tighearna Talmhan nó abhnaor, ní fheadar cia 'cu." "An t-abhnaor go raibh Mac Uí Shúilleabháin ag cur síos air anocht chómh deimhnighthe is mhaireann tú," arsa mise. "Droich- earra is eadh é, de réir dheallraimh." "An fear céadna, is dócha," arsa Cormac. "Cogar, do thuigeas as a ndubhradar gur mac dearbhráthar do Mhac Uí Shúilleabháin ár gcara, "Fear na Féasóige Deirge", má's deimhin dúinn gurab é tá ann." "Cuireann tú iongnadh orm," arsa mise, "ní fuláir ná go bhfuil dearmhad ort. B'ait dá mbeadh an scéal amhlaidh, is an bheirt tar éis buailte linn chómh greannmhar san." "Dá aite é, is amhlaidh atá mhaise," arsa Cormac. "Ní fhuil aon dearmhad orm. Chuala é 'ghá rádh go soiléir gur bh'í tigh a úncail, an tigh budh chómhngaraidhe do'n Ghóilín de réir mar cuireadh i n-umhail dó; agus, dar ndóigh, ní fhuil tigh eile i n-aice na háite." <L 376> Bhí orainn cosc a chur le n-ár nglór feasta, mar ná raibh an fear faire a bhfad uainn, agus bhí eagla orainn go gcloisfeadh sé sinn. Bhíomair suas le uair a chluig fé scáth an uair d'airígheamair ag teacht thar n-ais iad. Níor bh'fhada gur ghluaiseadar anuas fé n-ár ndéin. Thugamair fé ndeara go raibh ualach éigin aca, agus do dheineamair amach, agus iad ag dul tharrainn gur duine bhí dhá iomchur aca. Bhí bréidín casta ar a aghaidh, agus b'fhuiriste aithneamhaint gur i gcoinnibh a thola bhí sé i n-a measc. Bhí "Fear Na Féasóige Deirge" agus ár gcara Mac Uí Shúillea- bháin ag siubhal le cois a chéile, agus iad ag cainnt go cíocrach. D'árduigh an chuid eile a bpríosúnach síos leo fé dhéin an bháid, agus do sheas an bheirt seo os ár gcómhair-na amach dhíreach. "An diabhach, go mbeidh 'cipid do ríl' i bpáipéarthaibh Shasana mar gheall air seo," arsa Mac Uí Shúilleabháin, ag gáiridhe. "Beidh, gan dearmad," ars' an duine eile. "Dar Na Mionna! Is dána an iarracht é abhnaor do ghoid, is gan fiú amháin tásc ná tuirisc ar na beitheamhnachaibh. Is ró-annamh a thuiteann a leithéid amach." "Tá suil le Dia agam," arsa Mac Uí Shúilleabháin, "go n-eireóchaidh libh deigh-chríoch do chur ar an scéal." "Eireóchaidh le conghnamh Dé," ars' an fear eile, "mara bhfuil an bioránach so chómh ceanndánta le muic. Agus, dar Dia, má tá, bíodh air féin. Ní héin dóithín mise an uair a chuirtear chuige mé." "Dar liom, gur bh'olc an toghadh déanfadh an té cuirfeadh suas mar adhbhar magaidh thú, tar éis obair na hoidhche seo. Cogar, nárab ádhbharach mar a tháinig libh teacht ar an abhnaor 'san choill!" Is dócha gurab amhla bhí sé ag tabhairt cúrsa na háite ar eagla go mbeadh na buachaillidhe ag gearradh adhbhair na gcamán." "Is dócha gur mar sin a bhí, mar gur dhírigh sé guna orainne 'san chéad cur amach, acht ní rabhamair a bhfad á mhealladh. Thug ceann de sna buachaillibh buille beag ar an leathcheann dó, a chuir ar aithintinn é, go tapaidh." "Chím go bhfuil na buachaillidhe ag sáthadh amach," arsa Mac Uí Shúilleabháin. "Ní fada go mbeidh breacadh an lae againn." "Ní fada," ars' an fear eile. "'Seadh, slán leat anois, a <L 377> úncail," ar seisean. "Tá orainne bheith ag gluaiseacht. Tá an long bheag ag fuireach linn siar ó dheas ó Bhreac-Ros, agus ní fada go mbéam ag árdughadh ár seolta go talamh na Frainnce. Ná bíodh ceist ort 'ná go mbeidh ughdarás an Abhnaoir agam-sa ar thalamh m'athar do bhronnadh ar pé duine is maith liom an uair a casfar ar a chéile arís, nó, mara mbeidh, beidh malairt abhnaoireachta ar an áit seo feasta. Beannacht agat!" Do chrothadar lámha le chéile go cáirdeamhail, agus do ghluais "Fear na Feasóige Deirge" fé dhéin an bhaíd go tapaidh. Do phreabadar chum siubhail, agus níor bh'fhada ag glanadh as ár radharc iad. D'iompuigh Mac Uí Shúilleabháin fé dhéin an tighe. D'fhanamair-ne mar a raibh againn go ceann a bhfad i n-a dhiaidh sin. Bhí lonnradh na maidne ag sméideadh thar chnoc orainn, is sinn ag gabháilt isteach. Do shleamhnamair go ciuin suas an staidhre fé dhéin ár seomra leabhthan, agus bhí sé ag déanamh ar a deich ar maidin geal sar ar mhúsclamair as ár dtrom- shuan. II. Níor bh'fhada i n-ár sidhe sinn ar maidin gur bhuail fear an tighe chughainn isteach. Níor leigh sé faic air, agus ní gábhadh a innsint, gur bh'amhlaidh dhúinne. Bhíomair ar dtrúir ag caitheamh ar mbrecfeast nuair do phreab Áine isteach chughainn. Bhí dath báidhte uirthe, agus a gruaig ag sileadh síos léi. Bhí galún crúidhte aici i n-a glaic. "Ó, a athair, ar airghís an eachtra," ar sise, agus saothar uirthi. "Bhíos ag crúdhadh na mbó anois nuair do bhuail Seán Léan a leith chugham. Deir sé go bhfuil ceathrar dos na buacaillidhe gabhtha ag na píléiridhe mar gheall ar rud éigin do thuit amach 'san choill aréir." "Cuid de scaotharacht Sheáin é sin," arsa fear an tighe. "Cad fhéadfadh tuitim amach 'san choill?" Do leig sé smiota gáire as, acht do thugamair-na fé ndeara go raibh sé imshníomhach go leór fé an scéal ar a shon son. "Seo isteach chughainn Seán Léan féin anois," arsa Áine. Tháinig fear óg, caol, árd, isteach ar an neomat céadna. "Cad é an t-éirleach seo tá agat á chur i bhfighis ar Áine annso, a Sheáin?" arsa fear an tighe. "Cuid ded' bhrastghail, mar is gnáthach, is dócha." <L 378> "Ní headh i n-aon chor, geallaim dhuit," arsa Seán. "Tá Tadhg Ruadh, is Mícheál Geanncach, is Dáith Óg, is Domhnall 'Ac Séamus ar an mbóthar go Neidín mar seo fé chúram na bpíléiridhe." "Lán dáiríribh! Agus cad tá i n-a gcoinnibh?" "Ní thuigim-se fíorcheart na ceiste," arsa Seán Léan, "acht de réir mar chuala, is amhlaidh do dhearbhuigh Diarmuid Dubh, an fear faire ortha go rabhadar 'san choill aréir." "Mara bhfuil i n-a leith acht an méid sin," arsa Cormac," "dar ndóigh is suarach an t-adhbhar ghearáin é sin." "Budh bheag gan dearmhad," arsa Seán Léan; "acht ní mar gheall ar adhbhar na gcamán táid gabhtha. Tháinig an tAbhnaor féin ortha 'san choill, de réir dheallraimh, agus, pé nidh éirigh eatortha, bhí fuil go flúirseach 'san choill ar maidin, agus ní fhuil tásc ná tuairisc ar an Abhnaor féin pé nídh do deineadh leis." "Agus cionnus ar bhuaileadar méar ar an gceathrar so seachas buachaillidhe eile na háite?" arsa fear an tighe. "Tá, go raibh báire le bheith aca le muinntir na Snadhma an Domhnach seo chughainn, agus scaoil fear scéithte éigin ar leathadh go raibh an ceathrar i dteannta chéile lá an aonaigh i Neidín, agus go ndubhairt duine aca go mbeadh camáin an Abhnaoir ag cnagadh go cithréibeach an lá úd." "Dar ndóigh, ní fhéadfaidhe iad do ghabháil ar fheidhnéidh comh suarach san," arsa mise. "Cheapfá ná féadhfaidhe," arsa Seán Léan; "acht is amhlaidh mar tá an scéil go bhfuil Diarmuid Dubh ag faire ar fhaill d'fhagháil ar an gceathrar so le tamall maith, agus thug sé an leabhar ar maidin gur bh'iad a bhí ann. Dearbhuigh sé go raibh sé féin ag féachaint ar gach nidh." "Agus, má bhí sé i láthair," arsa Cormac, "cad i n-a thaoibh nár chabhruigh sé leis an Abhnaor?" "Sin í an cheist chéadna do chur an Sárgaint air sa mbarraic ar maidin," arsa Seán Léan, "agus 'sé an leathscéal a thug sé uaidh, go raibh eagla a anama air rómpa. "Tá go breágh, a thailliúir," arsa fear an tighe. "Tá 'lúb an lár' i scéal Dhiarmuda is baoghalach; acht, mar sin féin, ní mór dlíghtheóir do chur ag obair ar son na mbuachaillidhe láithreach. Rachad-sa go Neidín." <L 379> "Agus racham-na led' chois," arsa mise. "Budh mhaith liom fíorcheart na ceiste ar fad a bheith againn." "Tá go maith," arsa fear an tighe. "Bí ag gléasadh an chapaill, a Sheáin, an fhaid is béam-na d'ár n-ullmhughadh féin." Níor bh'fhada go rabhamair ar bóthar. Ní raibh a lán cainnt eadrainn go dtí gur shroicheamair Neidín. Bhí Mac Uí Shúil- leabháin imshníomhach go leór, agus ní raibh fonn air mórán a rádh. B'amhlaidh dhúinn féin go deimhin. Do bhuaileamair suas chum tighe an dlíghtheóra, nuair shroicheamair an bhaile. Bhí sé istigh romhainn. Cuireamair ár ngnó i gcéill dó. "Tá a fhios agam," ar seisean. "Ní fhuil trácht thar aon nidh eile ar fuaid an bhaile indiu acht an chúis sin, agus de réir mar chloisim rachaidh sé dian ar na príosúnachaibh." "Caithfeam ár ndícheall do dhéanamh dóibh ar a shon son," arsa Mac Uí Shúilleabháin. "Déanfad-sa pé nidh tá im' chumas go háirithe," ars' an dlíghtheóir. "Beidh siad ós comhair cúirte ar leithligh amáireach. Bhí sé le bheith ar siubhal indiu, acht ní raibh acht aon ghuistís amháin ar fuaid na háite, agus níor mhaith leis siúd breitheamhntas do thabhairt ar an gceist uaidh féin." "Fanfam i Neidín anocht mar sin," arsa Mac Uí Shúilleabháin, "agus anois mar a dhéanfadh fear maith, déin do dhícheall dóibh, agus ní bheir chum deiridh leis, geallaim duit. Seo bille cúig bpúnt duit 'san chéad chur amach." "Ní ghábhadh dhuit an t-airgead go fóill," ars' an dlíghtheóir; "tá breis aithne agam ort-sa chum aon imshníomh a bheith orm i n-a thaoibh san. Is féidir linn é shocrughadh nuair a bheidh an chúis ar leath-taoibh." "Tá go maith," ars' an fear eile. "Bíodh sé de réir do thola. Chífeam i dTigh na Cúirte thú ar maidin." Bhíomair i dTigh na Cúirte ar a deich a chlog díreach. Bhí an chúis tosnuighthe cheana féin. Bhí na príosúnaigh i láthair, agus iad fé chuibhreach daingean dlúth. Bhí beirt ghuistís ar an mbinnse. Do chuireadh an leabhar ar Dhiarmuid Dubh, agus is é do dhearbhuigh go soiléir, neamheaglach. "Fear faire fiadhaigh ab eadh é, agus bhí sé 'san choill an oidhche áirithe seo mar budh gnáthach. D'airigh sé tamall roimis sin go raibh an ceathrar so i láthair na cúirte ceaptha ar an t-adhmad <L 380> do ghearradh i gcomhair camán, agus bhí a shúil i n-áirde aige. Timcheall a dó a chlog nó mar soin, chuala sé fothram éigin' san choill i n-aice an tighe mhóir. Níor bh'fhada i n-a dhiaidh san gur chuaidh ceathrar fear thar an áit i n-a raibh sé i bhfolach. Do scaoil sé leo, d'fhonn faill ní b'fhearr d'fhagháil chum teacht ortha, acht, le n-a linn sin, thug sé fé ndeara fear ag déanamh fé n-a ndéin ó chómhngar an tighe. D'aithnigh sé láithreach gur b'é an tAbhnaor féin a bhí ann. Do chur an duine uasal isteach ortha láithreach. Bhí guna aige, agus do dhírigh sé ortha é. Do stad siad, agus do thosnuigh aighneas eatortha. Bhí sé féin ró-fhada uatha chum an chainnt do thuigsint; acht, pe cur is cúiteamh a bhí aca, d'ísligh an tAbhnaor a ghuna. B'shin é an rud a bhí uatha, de réir dheallraimh; mar ní túisce bhí sin déanta aige 'ná gur shleamhnuigh duine aca ar chúl an Abhnaoir, bhuail sé buille marbh- thach ar phlaosc air le piostal, agus do thuit an fear bocht i n-a phleist. Oidhche spéirghealaighe a b'eadh í, agus b'fhuiriste dhó aithneamhaint gurab iad an ceathrar áirithe seo i láthair do dhéin an droichbheart soin." "Agus cad a thuit amach i n-a dhiaidh sin?" arsa Uachtarán na Cúirte." "Do dhéineadar sórt bréid do chasadh ar a aghaidh, is ar a bhéal, agus d'árduigheadar leo é eatortha." "Agus cár ghabhadar leis annsoin?" ars' an tUachtarán. "Ní fhéadfainn a innsint duit," arsa Diarmuid Dubh. "Bhí eagla orm iad do leanamhaint." "Agus a ndeireann tú linn go rabhais ag féachaint ar an ndrochobair so ar fad, agus nár chuiris chum cabhruighthe leis an nduine uasal?" "Bhí eagla m'anama orm, a Uachtaráin. Tá an ghráin dearg aca orm-sa riamh ar fuaid an bhaill seo, agus budh bheag ar dhuine aca súd solus an lae do scaoileadh thríom, dá teangmhóch- ainn ortha an uair úd." "Mó náire is m'aithis thú, a chréatúir an lag-chroidhe!" ars' an tUachtarán. "Mara mbeadh do mhí-mhisneach, ní bheadh ár gcara ar lár indiu againn. Caithfeam an chúis do chur ar ath-lá go Ceathramhadh Seiseón Chill Áirne. Is ádhbharach go mbeidh siad ar siubhal an tseachtmhain seo chughainn." "Gabhaim párdún agat," ars' an dlíghtheóir. "Tá feidh- <L 381> néidhthe go líonmhar annso agam-sa a dheimhneóchaidh go raibh gach duine de sna príosúnachaibh sínte ar a leabaidh an uair a thuit an obair seo go léir amach. Fan mar a bhfuil agat-sa, a Dhiar- muid - tá focal nó dhó le rádh agam leat-sa." Bhí Diarmuid Dubh ar tí teacht anuas, agus d'fhan sé mar a raibh aige. "Cuir an leabhar ar Dhiarmuid arís," ar seisean le Cléireach na Cúirte. Do déineadh amhlaidh. "'Seadh, a Dhiarmuid," ars' an dlíghtheóir, "taoi cinnte dearbhtha gur bh'iad an ceathrar so i láthair na cúirte do dhéin an drochobair seo ar a bhfuil cur síos déanta agat." "Táim, a dhuine uasail." "An rabhais a bhfad uatha an uair bhí an t-imreas so ar siubhal?" "Timcheall dhá chéad slat, nó mar soin, de réir mo thuair- ime." "Dhá chéad slat! Agus a measann tú a chur i n-a luighe orainn go bhféadfá duine d'aithint a bheadh an fhaid sin uait fé scáth na hoidhche is eile." "Gan amhras, a dhuine uasail. Cad i n-a thaoibh ná aith- neóchainn? Ná raibh oidhche spéirghealaighe againn!" "Ní miste seabhac do thabhairt ort-sa, a Dhiarmuid. Féach, a mhaise, ní chreidim-se thú, mar is léir d'éinne ná féadfadh duine acht tuairim a bheith aige ar an té bheadh an fhaid sin uaidh, dá ghile a bheadh an uain ist oidhche. Gaibh síos, a Dhiarmuid. Beidh lá eile againn ort-sa le congnamh Dé." Cuireadh an leabhar annsoin ar aithreachaibh na mbuachaillidhe, agus do dhearbhuigh siad san - gach duine aca, go raibh a mhac féin fé dhíon an tighe ó n-a deich a chlog an oidhche áirithe seo, agus níor bh'fhéidir leo bheith 'san choill ar chuma ar bith. Do cheistigheadh go dian iad, acht ní raibh dul ar mhalairt chrota do chur ar an scéal, do chuir an dlíghtheóir ar an guistís gur cheart na spíosúnaigh do scaoileadh láithreach, de bhrigh go raibh féidhnéidhthe Dhiarmuda bréagnuighthe; acht ní ghéillfeadh siad dó. B'é críoch an scéil gur cuireadh an chúis ar gcúlaibh go dtí Ceathramhadh Seiséon Chill Áirne, an tseachtmhain a bhí chughainn, agus ní leigfidhe amach na buachaillidhe ar bhannaíbh. <L 382> Do bhuaileas féin agus Cormac an bóthar go Cill Áirne seachtmhain i n-a dhiaidh sin. Bhí na Seiseóin ar lántsiubhal rómhainn. B'é ár gcara Mac Uí Shúilleabháin an chéad duine do casadh orainn. Bhí sé ag dul fé dhéin Tighe na Cúirte, mar bhí an chúis le tosnughadh láithreach baill. Do imthigheamair le n-a chois. Bhí an chúirt i n-a suidhe ar ár ndul isteach, agus b'í cúis na mbuachaillidhe an chéad cheann ós cómhair an Bhreithimh. Do chur an dlíghtheóir i n-a luighe ar an mbreitheamh, gur bh'é a thuairm láidir go raibh sé i n-aghaidh na dlilghe na buachaillidhe seo do ghabháil i n-aon chor. Do mhínigh sé go cliste gach nidh dár bhain leis an gceist. Dubhairt sé go raibh sé i leith na bpríos- únach gur thugadar drochúsáid ar thí a mharbhtha ar dhuine áirithe; acht dar ndóigh níor bh'fhios d'éinne ná go raibh an duine uasal so cómh mhaith i n-a shláinte is mar bhí sé riamh. Ní raibh aoinne i láthair na cúirte a dhearbhóchadh a mhalairt. "Is é is dóthaighe go bhfuil an t-Abhnaor seo i bhfeidhil a ghnótha i mball éigin" ars' eisean, "agus go dtí go gcuirfidh an duine uasal féin coir éigin i n-ár leith, dar liom-sa ná fuil sé riachtanach ag Ceannas na chúirte seo, breitheamhnas ar bith do thabhairt ar an gceist." "Aontuighim le n-a lán dá bhfuil ráidhte agat" ars' an Breitheamh, "acht cá bhfios dúinn nách amhlaidh do marbhuigheadh an duine seo! Is eol do chách gur neamhfhoighneach an saoghal é fé láthair, ag uaisle na tíre, agus ar an adhbhar soin, is ceart dómh-sa an fheidhnéidh do chur tré chéile go háirithe." Do déineadh amhlaidh. B'é Diarmuid Dubh an chéad duine do spailp an leabhar. Do dhearbhuigh sé go dian, dána, ar na buachaillíbh, amhail mar a dhéin sé 'san chúirt íseal i Neidín roimis sin. Do chuir dlíghtheóir na bpríosúnach isteach air go tapaidh. "Cogar" ar seisean, "an fíor é go bhfuil an ghráin dearg agat-sa ar Mhícheál Geanncach, tá gabhta fét fheidhnéidh annso?" "Well" arsa Diarmuid, "admhuighim ná fuilmíd ró-bháidheamhail le chéile." "Ná dubhairís seal ó shoin go gcuirfeá laincis faoi, an chéad áisc do gheóbhfá an chaoi air?" "Ní fheadar, ní chuimhin liom é anois, má dubhart." (Ní críoch).
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
