Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Oghmóracht. VII.
Title
Oghmóracht. VII.
Author(s)
Mac Néill, Eoin,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1909
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
Oghmóracht - VII. COIMHMEAS NA nGUTAÍ. Dha chineál gutaí atá san Ogham-Ghaedhilg mar atá gutaí fada agus gutaí gairide. Ní sonnruigh- thear fad ná gar orthu san oghmóracht. Ar an adhbhar sin ní fios dúinn ce acu fada nó gairid a bheadh guta ar bith san ogham go dtí go gcuiri- míd eólas ar aithghin an fhocail ina bhfuil sé, nó ra sic shean-chruth an fhocail sin sa teangaidh Chealtaigh. Má's guta fada atá san ogham, is é an guta céadna atá ina ionad sa Sean-Ghaedhilg. VALUVI (á) - Fáilbi - Fáilbhe. DULICI (ú) - Dúilich, Dúilg - Dúiligh. RIGAS (í) - ríg - ríogh. Act i dtaobh ó agus ú tá an méid seo le rádh. Bhí dhá ó agus dhá ú san Ogham-Ghaedhilg agus sa Sean-Ghaedhilg. Bhí "o" fada ó bhunadh ann, agus "o" fada ó chúiteamh; "e" fada ó bhunadh agus "e" fada ó chúiteamh. <L 574> Is é is fad ó bhunadh ann, nó fad bunaidh, nó fad bunadhasach .i. fad nó síneadh do bhí isan nguta sa nGaedhilg Chianda. An guta atá fada ó chúiteamh nó fada tré chúiteamh (nó chúitiughadh) is guta gairid a bhí ann sa nGaedhilg Chianda, agus bhí dhá chonsaine na dhiaidh, mar atá "nt" nó "nc". D'éirigh dhe sin go ndeachaidh "n" i neimhní agus go ndeárna "d" den "t", nó "g" den "c". Le dul i neimhní don "n" mar sin, d'fhág sé síneadh ar an nguta do bhí roimhe go ndeárna guta fada dhe. An uair is amhlaidh sin do thárla, is é deir an sanasóir gur le cúiteamh san "n" do chuaidh ar neimhní, 'seadh tháinig fad sa nguta. Is é sin an guta atá fada tré chúiteamh. Deismireacht air sin "céad" (.i. cúig fichid). Is "centon" a bhí ar sin sa nGaedhilg Chianda, i gcosamhlacht "centum" sa Laidin. Do chuaidh "n" i neimhní, do rinne "d" den "t", agus le n-a linn sin tháinig síneadh san "e". Gan amhras dá mbeadh an focal sin ar fagháil san Ogham-Ghaedhilg is é riocht ina bhfuigh- fidhe é .i. CEDAN agus E fada ann. Is de sin tháinig "cét" i litriughadh na Sean-Ghaedhilge agus na Meadhón-Ghaedhilge agus "céad" sa nGaedhilg seo againne. "Cúig" mar sin ó *qonqe sa nGaedhilg Chianda (= quinque sa Laidin) = * QOGE (o) san Ogham-Ghaedhilg = cóic sa Sean- Ghaedhilg = cúig indiu. Gach E agus gach O do bhí fada tré chúiteamh san Ogham- Ghaedhilg, maireann sé ina "É" nó ina "Ó" sa Sean-Ghaedhilg agus sa Nua-Ghaedhilg. Ní'l deismireacht againn air sin, acht a rádh go bhfuil a lorg curtha go beacht ag na sanasóirí. Gach E do bhí fada ó bhunadh san Ogham-Ghaedhilg, is "é" fada atá ina ionad sa chuid is sine den tSean-Ghaedhilg. Acht ag tarraing ar an mbliadhain 900, nó faoi thuairim na haimsire sin, rinne "ia" den "é" bhunaidh, agus is "ia" atá ina ionad ó shin ale. Deismireacht air sin NETAS: sin "néth" sa sgríbhneór- acht is sine, mar tá "Oissene-us mocu Neth Corb" ag Adhamhnán; "niath" nó "niad" sa Meadhón-Ghaedhilg, agus "niadh" anois. Dia mbeth Cú Ruí na niurt niath Ropad sciath dingbála dó (Dá mbeith Cú Raoi 'na neart niadh Do badh sgiath diongbhála dhó). <L 575> Nia .i. tréinfhear, sa réim ainmneach. "O" mar a gcéadna, má's fad bunaidh atá ann, maireann sé ina "ó" sa S.G. go dtí tuairim 's an bhliadhain 900. Do ghní "ua" dhe ón am sin ale. Deismireacht air sin -LOTI = lóith = Luaith. GOSUCTIAS = Gósochte Gósachtae - Guasachta. Má's ó chúiteamh, ámh, a tháinig síneadh san O, fanann O ina O go dtí indiu. Ní bhfuaramar deismireacht air sin san Ogham- Ghaedhilg. Is follus as sin go ráibh dhá fhuaim le E fada agus dá fhuaim le O fada san Ogham-Ghaedhilg agus sa Sean-Ghaedhilg. Teacht aimsire na Sean-Ghaedhilge atá isna sgríbhnibh is seanda, níor fhan síneadh i nguta ar bith do bhí fada san Ogham-Ghaedhilg acht amháin sa méid díobh a raibh forba (nó luighe ghotha) orthu. Ar an gcéad shiolla de gach focal is eadh luigheadh an forba san Ogham- Ghaedhilg. Forba ó'n ní is for-benim .i. benim fair .i. bainim nó buailim air, chionn go dtuiteann béim gotha nó buille gotha ar shiolla dhíobh thar a chéile sa bhfocal. An ní is aiccent leis an laid- neóir, adeir an Uraiceacht, is é is forba leis an nGaedheal. [Fobha mar sin ón ní is fo-benim .i. buailim faoi. Is de sin adeirthear "thugas fobha faoi," agus c.] Thárla dá bhrígh sin sa Sean-Ghaedhilg nár lean fad nó síneadh do ghuta ar bith ón Ogham-Ghaedhilg acht do ghuta bhí sa siolla tosaigh den fhocal. Ós mar sin atá an sgéal, cad as a dtáinig gutaí fada bheith isna siollaí eile, agus go mbíonn siad go minic ionntu? Tá, gur tré chúiteamh a tháinig síneadh ar na gutaí sin, agus ní hó'n gcúiteamh úd adubhramar cheana .i. ní ó chúiteamh san N do chuaidh i n-éag, rud do theangmhuuigh roimh aimsir na n-ogham liag, acht ó chúiteamh eile a thárla le linn na n-ogham sin .i. ó chúiteamh i gconsainí áirithe do bhí ann le céad ré na n-ogham agus leis an dara ré. Ag teacht do ré dheiridh na n-ogham, theasduigh na consainí sin, agus ní'lid ar fagháil i nGaedhilg na leabhar, ní nach iongnadh. Is iad na consainí atá i gceist annso D análuighthe agus G análuighthe, agus ní theasduigheann siad sa ré dheiridh agus i ré na leabhar acht ar choingheall amháin .i. leathghuta do theacht 'na ndiaidh agus a bheith buailte leó (gan guta ar bith a bheith istigh atorru). <L 576> Is féidir an riaghail so do nochtadh ar nós eile. Má theagann guta san ogham (.i. sa gcéad ré nó sa ré mheadhóin den Ogham- Ghaedhilg) roimh én dís de na diasaibh so consainí .i. DL, DN, DR, GL, GN, GR, agus D nó G bheith ar análughadh ann, téigheann D nó G i n-éag, agus fágann sé fad nó síneadh ar an nguta tháinig roimhe. Is iomdha deismireacht ar an riaghail sin. CUNAMAGL[AS] = Conmhál (* MAGLAS = mál .i. tighearna nó flaith). NETA[S] SAGR[I] = Natsáir. DROGNO[S] = Dróno = Dróna (mar tá Uí Dhróna .i. aicme de Laighnibh, agus ar bharúntacht i gconndae Cheatharlaigh atá a n-ainm anois). Acht is ann is iomadamhla do chítear an cúiteamh so, an uair a curtar -GNAS mar iarlainn le focal ar bith. Más fíor do Mhac Alasdair agus tá cosamhlacht na fírinne ar a bharamhail, is í ciall do bhí le -GNAS so i dtús an sgéil .i. mac no gein. DALAGNI MAQI DALI = [ainm] Dhalláin mhic Dhaill. Ó AGNAS mar sin tháinig -án isna céadta focal. Is iomdha ainm ar n-a chumadh ó -AGNI san Ogham-Ghaedhilg, agus is -án atá ina ionad sin i nGaedhilg na leabhar, AN fós san oghmóracht deiridh. Ó -IGNAS a tháinig -ín mar iarlainn in gach focal ina bhfuil sé. Is minic an toisg sin le n-airiughadh i nGaedhilg na leabhar. Cuir i gcás "agim": briathar sin .i. tiomáinim. "Áin" an gníomh (.i. an té "aigheas" bíonn sé ag "áin"). Áin = * AG-NIS. Mar sin "áirem" nó "áram" .i. áireamh, ó "ad-rími" .i. áirmhigheann, áirmheann. EÓIN MAC NÉILL.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
