Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Oghmóracht. V.
Title
Oghmóracht. V.
Author(s)
Mac Néill, Eoin,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1908
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<L 477> Oghmóracht - V. Anois atá curtha síos againn ar gach atharrughadh gnáthach dá dtig i ndeireadh na n-ainmneach. Déantar coimhmeas don turus so idir corp na bhfocal san oghmóracht agus san sgríbh- neóracht. Maireann céad-litir gach ainme gan athar- rughadh, acht amháin go dtig F sa sgríbhneóracht i n-ionad V san oghmóracht. Breathnuigh air seo: - LUGUTI VELITAS. LUGUTI i n-ionad LUGUTII sa réim teórannach, ó LUGUTIAS sa réim ainmneach. LUGUTIAS = Lugte = Luchte sa Sean-Ghaedhilg, Luchta sin sa Meadhón-Ghaedhilg agus sa Nua-Ghaedhilg. Is iomdha Luchta sa seanchus. Eochaidh (nó Eochu) mac Luchta ba rí Tuadhmhumhan i n-aimsir Chon Culainn agus Chon Raoi. <L 478> VELITAS = "filed" sa Sean-Ghaedhilg, "fileadh" sa Nua-Gh. VELIS sin san réim ainmneach = fili (S.G.), file (N.G.). [ANME] LUGUTI VELITAS = ainm Luchti (nó Luchtai) filed (S.G.)= ainm Luchta fileadh (N.G.). Sin é an céad fhile Gaedhealach a bhfuil cur síos air ag muinntir a ré féin sa nGaedhilg. Tá a lia agus a ogham le feicsin i n-áit darab ainm an Chraig (Creag?), tuairim agus míle ó phort an bhóthair iarainn ag Fearann Fuar, leath-bhealaigh idir Chill Áirne agus Tráigh Lí. Cuireann VELITAS i gcuimhne dhúinn go raibh bainfhile nó ban- draoi sa nGearmáin timcheall is 1800 bliadhain ó shoin, fuair clú agus cáil le físidheacht agus fáistine ar fud na dtíortha agus sa Róimh féin. Deirid na hughdair Laidne gurab é ainm do bhí uirthi "Veleda". Is dócha go raibh gaol gairid aici le "fileadhaibh" na hÉireann. "Níor ghéilleas riamh do ráitibh File fáidh nó draoi" - adeir Piaras Mac Gearailt. B'ionann ceird dóibh sin a dtriúr sa sean-aimsir. Ní raibh Éire féin gan bhan-draoithe. Tá lia eile i reilg Cillín Cormaic i gconndae Chill Dara, ar a bhfuil ogham nach dtráchtfar don chor so air, agus fairris an ogham tá an méid seo gearrtha insna litreachaibh Rómhánda - IVVERNREDRVVIDES. Ní'l a fhios cé acu N nó R atá sa gcúigeadh litir. Is iomdha iarracht a tugadh le leith-chéad bliadhain d'fhonn brígh éigin do tharraing as na foclaibh sin. Rinneadh Laidean agus Gréigis díobh. D'agair saoi áirithe go mba chineál droch-Laidne bhí ionntu - go mba cheart go sgríobhfaidhe ann "IV VERI DRUIDES" .i. "ceithre fíor-dhraoithe." Deir Mac Alasdair, ar nós tuairime, gurab ionann DRVVIDES le "mac Drui" - ó's rud é go gcialluigheann -IDES sa nGréigis "mac" sa nGaedhilg. Ní dóigh linne gur ceart dúinn dul thar an nGaedhilg féin den chéad iarracht go háirithe. Nach féidir gur focal Gaedhilge "druides"? Ban-laoch is eadh "laíches" agus ban-mhaighistir is eadh "maighistreas". Ionann -es no -eas i nGaedhilg le -issa sa sean-teangaidh Chealtaigh. <L 479> Saxonissa .i. bean tSasanach. Britonissa .i. bean Bhreathnach. Char mhisde dhúinn a rádh gurab ionann Druuides nó Draoidheas le ban-draoi? IVVENE dob' ainm di. Tá an dul céadna ar na foclaibh sin IVVENE DRVVIDES agus an LUGITI VELITAS, ar "Gobán Saor" agus ar "Pilib Ministéir". Is fearr uaireannta míniughadh réidh-chúiseach ná míniughadh géar- chúiseach. Má tá an ceart againn sa sgéal so, is iad an dá fhocal úd an giota Gaedhilge is ársaidhe atá anois ar fagháil isna litreachaibh Rómhánda, agus is é tásg na cloiche sin Cillín Cormaic an tásg mná is seanda fágadh againn sa tír seo. Ní heól dúinn oidhre ná aithghin ar ainm na mná sin sa nGaedhilg, acht go raibh ainmneacha fíor-chosmhail leis ag an gcineadh Cealtach sa Roinn Eórpa. Na consainí atá i gcorp na bhfocal san ogham is iomdha athar- rughadh ortha sa sgríbhneóracht. Uaireannta tháinig atharrughadh air bhrígh na gconsainí féin - ghabhadar malairt fuama chucu. Uaireannta eile, do mhair an bhrígh chéadna ionntu acht tháinig atharrughadh ar an nós litrighthe. Is dócha gurab iad na Críostaidhthe an céad dream do chleacht na litreacha Rómhánda i nÉirinn. Is ó na litreachaibh sin a d'fhás an aibghidir Ghaedhealach. Bhí Críostaidhthe i nÉirinn roimh aimsir Phádraig. Do cuireadh Palladius go hÉirinn ón Róimh chum go mbeadh sé ina easbog ag Gaedhealaibh a raibh creideamh Chríost acu. Do bhí san aimsir sin an bunadh Gaedhealach go líonmhar agus go leathan láidir ar an oirear thiar de Bhreatain, agus do bhí trácht mór soir 's anoir idir Éirinn agus Breatain. Tá geall re leith-chéid sean-ogham ar marthain fós sa tír thoir agus an Ghaedhilg chéadna ionntu atá isna sean-oghmannaibh so againne. An uair a d'fhéadadh an oghmóracht dul anonn agus dul i leathadh chomh tréan sin fá tír thall, d'fhéadadh an Chríostaidheacht teacht anall agus dul i méid sa tír i bhfus. An áit i dtiocfadh an Chríostaidheacht, thiocfadh eólas ar an teangaidh Laidne, óir badh í an Laidean teanga na hEaglaise sa Domhan Tiar. Nuair a theagas teanga iasachta isteach i dtír ar bith, fásann canamhain innti ó theangaidh dhúthchais na tíre, agus níor bh'fhuláir mar sin go mbeadh canamhain Bhreathnach ar Laidin na mBreath- nach. Acht ó thárla an Laidean 'na teangaidh liteardha ar fud an Domhan Tiar, cebé cruth do chuir muinntir Bhreatan ar na <L 480> fuamanna, níor mhór leó leanamhain don litriughadh ba ghnáthach ar fud na dtíortha agus san Róimh féin. Bheadh litriughadh Rómhánach acu agus fuaimniughadh Breathnach. Do bhainfidís brígh ar leith leó féin as na litreachaibh Rómhánda, mar bhaineas an tÉireannach brígh ar leith as litriughadh an Bhéarla Shasanaigh. Nuair a thiocfadh an Chríostaidheacht agus an Laidean i gcuid- eacht' a chéile ó Bhreatain go hÉirinn, bheadh an fuaimniughadh Breathnach táithte go dlúth leis an litriughadh Rómhánach. Is féidir linn tuairim do thabhairt i dtaobh beagáin den chanamhain sin. Do na consainí atámaoid ag tagairt. Ní raibh éan atharrughadh isna consainí tosaigh .i. i gconsaine ar bith i dtús an fhocail. Ní raibh éan atharrughadh isna leathghutaí, L.N.R.. Tháinig atharrughadh fuama ar gach consaine eile nach mór .i. ar na consainí ionanáluighthe, an uair is i lár an fhocail nó ina dheireadh do bhí. Brígh chonsaine amháin do bhí in gach consaine dhúbailte, sa gcanamhain sin. I n-ionad "siccus" (.i. sic-cus) sa Laidin, is "sicus" adeirthí sa gcanamhain. An áit i raibh c, p, t sa Laidin, is g, b, d adeirthí sa gcana- mhain. I n-ionad "pater", "Petrus", is "pader", "Pedrus", do shontaoi sa gcanamhain. Sin trom i n-ionad éadtruim, na consaine píobáin i n-ionad consaine béil. (An féidir béalóg do thabhairt ar na consainí éadroma, c, p, t agus cúlóg ar na consainí troma, g, b, d? An séideán anála a curtar faoi na consainí éadroma, ní theagann sé acht ón mbéal amach. An séideán a curtar faoi g, b, d theagann sé ó chúl na píbe amach .i. ó ubhall na sgornaighe. Fágaim an cheist sin faoi 'n Dochtúir Ó Dálaigh agus faoi lucht teagaisg na fuaimneórachta ar cheana). An áit i raibh g, b, d, m, sa Laidin, is gh, bh, dh, mh do ghabhthaoi sa gcanamhain. I n-ionad "numerus" sa Laidin, is "numherus" aderthí sa gcanamhain. Rinneadar "cúlóg" análuighthe den chúlóig iomláin (nó, den chúlóig bhunaidh). Bíodh a fhios ag an léightheóir nach mar a chéile do ghabhthaoi gh agus dh sa sean- aimsir, act go raibh fuaim ar leith ag dh, ba gheall leis an bhfuaim ag th sa bhfocal "thou" mar chanas an Sasanach é agus ní mar chanas an tÉireannach é, nó leis an bhfuaim atá ag "dd" sa bhfocal sin Gwyddel ag an mBreathnach, nó leis an bhfuaim atá "d" sa bhfocal sin "ciudad" nó "trinidad" <L 481> ag an Spáinneach. Sa meadhón-Ghaedhilg is eadh tosuigheadh ag gh agus dh do labhairt ar éan fhuaim amháin. Is de dheasgaibh na canamhna sin, dár mbaramhail-ne, atá litriughadh na sean-Ghaedhilge agus meadhón-Ghaedhilge chomh aisteach neamh-choitcheannta agus tá. Nuair do ghlac lucht léighinn na Gaedhilge leis na litreachaibh Rómhánda, is ó Bhreatain a fuaradar iad agus ní hón Róimh, agus is é an fuaimniughadh Breathnach do shamhluigheadhar leó agus ní hé an fuaimniughadh Rómhánach. Is dócha go ndeárna na tíortha Cealtacha go léir, an Fhrainnc agus an Spáinn, chomh maith leis an mBreatain, an mhalairt chéadna nó geall leis ar fhuamannaibh na Laidne. Ní dheárna an Iodáil malairt acht ar bheagán acu. Dá chomhartha sin, na giotaí úd sean-Ghaedhilge do sgríobhadh san Iodáil .i. "Gluaiseanna Milan", tréigeann siad uaireannta gnáth-litriughadh na sean- Ghaedhilge, agus litrigheann siad na focla Gaedhilge do réir ceart-fhuamann na Laidne. Má's féidir a mhalairt de mhíniughadh a thabhairt ar litriughadh na Sean-Ghaedhilge, ní fhacamar féin fós é. Sé an fáth a ndeach- amar chomh domhain sa sgéal, an éagsamhlacht agus an deochar atá idir litriugh na hOgham-Ghaedhilge ó thús go deireadh, agus go mór-mhór san Ogham-Ghaedhilg is deireannaighe, agus litriughadh na Sean-Ghaedhilge. Ní'l rian ar bith den chanamhain úd, má's canamhain í, ar litriughadh na n-ogham. Ní bhfuaramar oiread is focal san Ogham-Ghaedhilg a raibh c nó p nó t ann agus brígh g, b, d ag gabháil leó. Is mó an chosamhlacht atá idir chonsainí na hOgham-Ghaedhilge agus consainí na Nuadh-Ghaedhilge, ná tá idir iad agus consainí na Sean-Ghaedhilge. Cuir i gcás MAQUI DECEDAS, ainm fir atá go minic ar na liagaibh. "MaccDechet" é sa Meadhón-Ghaedhilg, .i. "cc" i n-ionad Q agus "t" i n-ionad D i gcorp na bhfocal. Ar ághmharaighe an domhain, tá an t-ainm céadna ar fagháil againn agus é sgríobhtha tré Laidin na mBreathnach - "Maccudecheti" - "cc" i n-ionad Q agus "t" i n-ionad D, díreach mar tá siad sa Meadhón-Ghaedhilg agus mar bheidís sa Sean-Ghaedhilg dá mbeadh teangmháil againn leis an ainm sin sa Sean-Ghaedhilg. Acht sa Nua-Ghaedhilg is "MacDeichead" do gheobhmaois .i. "c" i n-ionad Q agus "d" i n-ionad D. Tá Loch Deichead ann, <L 482> agus Sliabh Deichead agus Gleann Deichead, agus Uí Mhic Deichead, agus Fir Deichead. Má bhí D i gcorp an fhocail sin i n-aimsir na n-ogham agus má's "d" atá anois ann, is follus gur "d" bhí ann do réir bríghe agus fuama i n-aimsir na Sean- Ghaedhilge agus i n-aimsir na Meadhón-Ghaedhilge, agus nach raibh riamh sa "t" úd acht nós nó aiste. Agus má gheibhmíd an aiste chéadna sa Laidin Bhreathnaigh, agus má's ó Bhreatain a tháinig an Chríostaidheacht agus an Laidneóracht go hÉirinn isteach ar dtús, is follus nach ón oghmóracht a tarraingeadh litriughadh na sean- Ghaedhilge, acht gur glacadh litreacha agus fuamanna i n-éin- fheacht ó Laidneoirí Breatan. Sin dearbh maith, má theastuigheann a leithéid uainn, go raibh gnás agus litriughadh na hoghmórachta ar bun go daingean agus go socair seasmhach i nÉirinn nuair tháinig an léigheann Críostaidhe sa tír ar dtús. Cé gur mhair an oghmóracht i bhfad i nÉirinn le linn an chreidimh Chríostaidhe, níor ghéill na hoghmóirí do'n nós nua sa litriughadh, agus na hoghmanna atá sa mBreatain féin tá siad litrighthe ar an sean-nós. Ní mór do dhuine cuimhniughadh go maith ar an dá nós sin má's mian leis aithghin d'fhagháil i nGaedhilg na sean-leabhar ar ainm ar bith san ogham. AIMSEARA NA GAEDHILGE. I. An Ghaedhilg Chianda, ó dhealughadh na Gaedhilge le bun- teangaidh na gCealtach n-iartharach go dtí aimsear na hOgham- Ghaedhilge (A.D. 300?). Ní'l éan fhocal den Ghaedhilg Chianda ar eólas anois, acht an méid ainmneach atá sgríobhtha tré Ghréigis ag Ptolemaeus sa tuarasgbháil ar Éirinn do sgríobh sé fá'n mbliadhain 150 A.D.. Agus gan amhras cuid de na hainmneachaibh fuair na Rómhánaigh i n-iarthar Breatan agus i nAlbain, agus atá sgríobhtha tré Laidin acu ina leabhraibh. II. An Ogham-Ghaedhilge (A.D. 300? - A.D. 700?). D'fhoill- sigheamar cheana go bhfuil deochar mór idir an chuid tosaigh agus an chuid deiridh de Ghaedhilg na haimsire sin. Is beag atá idir an chuid deiridh dhi agus Gaedhilg na sean-leabhar, taobh amuigh den litriughadh. Is beag fós atá idir an chuid tosaigh dhi agus an leagan do bhí ar an teangaidh Chealtaigh i n-iarthar na hEórpa go dtí tuairim is dá chéad bliadhain d'aois Chríost. Acht tá dhá thréith go háirithe ar an teangaidh chianda nach bhfuil ar an Ogham-Ghaedhilg. <L 483> (1.) An áit i bhfuil S amháin idir dhá ghuta i gcorp an fhocail san teangaidh chianda, ní mhaireann an S sin i nGaedhilg na leabhar agus ní mó mhaireann sí san Ogham-Ghaedhilg, ná ní heol S aonair i gcorp focail ar bith san Ogham-Ghaedhilg nach bhfuil sí i gcorp an fhocail chéadna i nGaedhilg na leabhar, má's rud é go bhfuil fagháil ar an bhfocal sin isna leabhraibh. (2). An áit i bhfuil NT i bhfocal ar bith sa teangaidh chianda, is D atá ina ionad san Ogham- Ghaedhilg, agus an áit i bhfuil NC sa teangaidh chianda, G atá ina ionad sin san Ogham-Ghaedhilge. DECEDAS san Ogham = decentos sa nGaedhilg chianda = decentis sa Laidin, agus ba chomhainm é sin, do réir cosamhlachta, do dhia éigin geintlidhe ag sean-Ghaedhealaibh. Is dócha gurab í ciall an fhocail sin "an té atá deagh-chumtha nó deagh-thréitheach." MAQUI DECEDAS .i. Mac Deichead .i. mac do cuireadh ar chomairce an dé sin. III. An tSean-Ghaedhilg (A.D. 600? - 1000). IV. An Mheadhon-Ghaedhilg (1000 - 1500). V. An Nua-Ghaedhilg. EÓIN MAC NÉILL. Mo chroidhe-se mo phiopa, do thairgeann réim Ó dhaoine bhíonn críona agus caithte le haos; Nuair shuidhim cois na grísce agus deargaim é, Bíodhgann mo chroidhe istigh le haiteas n-a thaobh. Is fuirist leis an Neamhfhonn leathscéal d'fhagháil. An fear láidir nuair is maith leis é, Agus an fear lag nuair fhéadfa sé. PÁDRAIG Ó CRUADHLAOICH cct. Ag fáiltiughadh roimh "Thórna". Dé bheatha dom dháil, a sháirfhir ciallmhair ghlic Do chuirfadh an dán i dtábhacht i gciall 's i gcion; Buinne den ál do b'fhearr am gliadh do chur Agus curadh na mbárd gan fál, go hIarthar Luirc. Freagra "THÓRNA" Go mairir-se slán, a ghrádh 's a ghliadhaire an tsuilt, Fé mhaise is fé bhláth, i sáimheacht fé iadh do nid, I dtaitheach 's i dtábhacht gach lá go mianair dul; Sin earradh do b'fhearr 'ná an Dáimh i dtriall oraibh.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
