Corpas

Duanaire Finn.

Is fada bhíomar ag feitheamh ar an leabhar so, acht ó ná 
téigheann críonadh ar an maith go deó is amhlaidh is móide ar 
n-áthus an leabhar a bheith ar fagháil anois féin.  Tá fáilte roimis 
agus an té a léigheann is a dheineann stuidéar air, méadófar ar 
a chuid eóluis um dhálaibh na Seann-Ghaedheal, agus beidh fé 
chomaoin ag Eóin Mac Néill a sholáthruigh an fhleadh thaitneamhach 
litridheachta so n-ar dtómus.  D'imthigh Eóin Mac Néill ag 
"fiadhach is ag fianchoscur" ar fuid ríoghacht na fianaigheachta. 
Do b'fhada linn a bhí sé amuigh.  Is cuma n-a thaobh san, ámh.  Ní 
gruagach ná púca ná "éifid gan bhrígh" a thug sé abhaile leis 
acht giallna coscair atá lán d'anam is d'acmhuin, agus a dhéan-
faidh áis go deó dhúinn chun cothuighthe litridheacht ár sean, agus a 
bheidh n-a scáthán dúinn chun amhairc ar an gcuma n-a mairidís 
sin is n-a gcaithidís a saoghal san oileán so abhfad sarar phreab 
isteach chughainn Normannach ná Sasanach.  Chítear dúinn mar 
sin nach beart gan bhrígh é an leabhar so atá d'éis teacht ó láimh 
an Niallaigh.  Go deimhin níor bh'fhuláir don bhrígh a ghabháil le 
haon nídh a scríobhfadh Eóin Mac Néill.  Acht tá buadh fé leith 
san saothar so de bhárr an dlúthbhaint atá aige le cúrsaí saoghal 
na ndaoine sa tsean-aimsir, agus de bhrígh gur beag duine beó 
i nÉirinn is fearr a thuigeann súd ná mar a thuigeann an Niallach 
é.  Is soin a bheir don leabhar buadh fé leith aige thar urmhór 
an toraidh do fríth de bhárr ár saothair i leith na Gaedhilge.  Tá 
súil againn go mbeidh ceannach dá réir air i nÉirinn. 

Gearrchuntus anois ar a bhfuil fén' iadh: cúig cinn déag ar 
fhichid de laoithibh is de dhuantaibh Fianaigheachta; aistriughadh 
ortha-san i mBéarla; díonbhrollach fada léigheanta ag cur síos 
ar an láimhscríbhinn 'na bhfuaradh na laoithe - láimhscríbhinn i 
gClochar na mbráthar d'órd San Frainsias ar Chaladh na gCeann-
uidhthe i mBaile Átha Cliath - agus ag tabhairt cunntus ar an 
dTécs, is ar an gcuma i n-ar geineadh is 'nar fhás an fhianaigh-
<L 317>
eacht maraon le tuarasgabháil ar a thréithibh agus cur síos ar 
Fhionn Mhac Cumhaill féin de réir an tseanchuis is de réir na 
Fianaigheachta.  N-a theannta-san tá áireamh ar rudaí raghadh 
chun an técs féin a leasughadh.  Deinid súd leabhar maith taibh-
seach go bhfuil suas le trí céad leathanach ann.  Ba mhór an 
saothar a chur le chéile, agus a fheabhus do dheineadh é, agus na 
seanleabhair go mb'éigin a gcuardach a d' iarraidh eóluis um 
an bhFéinn.  Ní'l annso acht an leath tosaigh den duanaire mar 
atá sa láimhscríbhinn.  Tá d'fheabhus ortha-san ámh gurab amhlaidh 
a bheidh na fiacail ionnainn ag sileadh go bhfuigheam an chuid eile 
aca.  Tá súil againn nach fada go dtí soin. 

Scéal greannmhar go leór iseadh cúrsaí láimh-scríbhinn an 
Duanaire.  Do bailigheadh an t-adhbhar chuige ar fuid na hÉireann. 
Do cuireadh iad súd go dtí an Lobháin.  Do deineadh annsúd 
athsgríobhadh ortha go léir sa Duanaire i dtómus an Captaéin 
Samhairle Mac Domhnaill timcheall bliadhain a 1626-7.  Ní fios 
dúinn an raibh an leabhar riamh i seilbh an Chaptaéin, acht má bhí, 
do chuaidh tar n-ais go dtí an Lobháin.  I n-aimsir an Éirighe 
Amach sa bhFraingc do cuireadh an leabhar go dtí Colláiste Shain 
Isadóir sa Róimh.  As soin tháinig i nÉirinn.  Ag tagairt dó-san 
deir an Niallach: 

Do-bheir an Niallach dhúinn cunntus beacht ar an gcuma n-ar 
bunuigheadh is n-ar fhás an fhianaigheacht.  Ní raibh ann ar dtúis 
acht scéalta gaiscidh do thárla i measc na n-aitheach tuath .i. 
iarmhar Fear mBolg d'fhan i nÉirinn is a bhíodh ag fóghnamh don 
Árd-rígh is do ríghthibh Cúige, go háirithe nuair a tháinig Clanna 
<L 318>
Míleadh i gceannus na tíre.  "Mac-ghníomhartha Fhinn," an giota 
prós is seannda ar áireamh na fianaigheachta.  Deirtear ann-
súd gur fearadh Cath Chnucha idir Luaighnibh is Chlanna Mórna 
agus muinntir Chumhaill mar gheall ar an rí-fhéinigheacht.  De 
Ghailianaibh a b'eadh Cumhall, athair Fhinn, agus b'é Fionn féin an 
rí-fhéineach ba mhó clú dá raibh ann.  Is dóigh leis an Niallach 
gur i measc na nGailian so bhíodh ag foghnamh don Árdrígh is go 
raibh comhnuidhe ortha timcheall na Teamhrach is i gCúige Laighean, 
d'éirigh an fhianaigheacht ar dtúis.  Tá deallramh leis an scéal. 

Ag trácht ar an ndeifridheacht atá idir stair na Fianaigh-
achta is stair na Rudhraigheachta nó scéalta Uladh, deir an 
Niallach: 

Ní mar sin a bhí ag an bhfianaigheacht.  Scéalta a b'eadh iad 
súd a ceapadh i gcóir daoine coitcheanta agus do chuireadh 
scéaluidhthe gach ré atharrughadh ortha de réir mar a b'fhearr le 
lucht a n-éisteacht.  Sa deichmhadh aois d'innistí scéalta fian-
aigheachta i gcúirt an ríogh féin.  Is follus soin a "Mac-
ghníomhartha Finn."  Bhí an scéal soin i Saltair Chaisil.  An 
t-atharrughadh so ó aois go haois fé ndeara don bhfianaigheacht 
éirighe coitcheanta i ngach ball n-a mbíodh an teanga Gaedhilge 
dá labhairt.  Sidé an t-atháireamh do-ghní an Niallach ar an 
gceist: 


<L 319>
Don litridheacht atá sa leabhar so níor mhiste tagairt. 
Airighmíd anois is arís gearán i dtaobh easbha eachtraidhe i 
bhfilidheacht na Gaedhilge, sé sin an saghas filidheachta ar a 
dtugtar descriptive poetry i mBéarla.  Furmhór an leabhar seo, 
descriptive poetry iseadh é, agus tá cur síos ann ar eachtraidhibh ar 
chuma nár bh'fhuirist a shárughadh i n-aon teangain.  Tá súil 
againn go mbeifear sásta feasta i dtaobh eachtraidhe na Gaedhilge. 
Fan go mbeidh fianaigheacht - seadh agus Rudhraigheacht - na 
Gaedhilge i gcló.  Annsoin feiceam cia déarfaidh ná fuil 
descriptive poetry ar ndóthain againn.  Seo giota as an gcéad 
eachtra sa leabhar: 


Do bhí ingion ag Aodh Rinn is hí ba háile i nÉirinn
diar mhór a ghrádh tre mhire Eargna ainm na hingine.

Do radh dhá bréithir ós cách Aodh Rinn mac Rónáin roghnáth 
nach rachadh gan imghoin as fear da sirfedh a chlemhnas.

Ba hághmhar d'Aodh ó do ghein nach dtigeadh tar a breithir
ní lamhdaois laoich tre mhire dol d'ierroidh a inghine.

Ceithre bliadhna ó sin suas agus sechtmhain co lán-luas 
leithbhliadhain is mí amháin gor thesta céile Conáin.

A nGabhair eidir dhá shliabh ann fa ghnáth in inghion fhial
Liffe inghion Rónáin Bhreagh ro len a hainn don inbher.

Do bhí Conán gan mhnaoi mhaith in t-uassal issin t-árdfháith
ba hí inghion Aodha Rinn a bhen diongbhála d'Éirinn.


Seo giota beag ana-dheas (xxv.) a theispeánfaidh cad é an 
saghas an fhilidheacht atá ann: 


Do bhádhusa úair fa folt buidhe cas
is nach ffuil trem chenn acht fionnfadh gerr glas.

<L 320>
Robadh luinne lem folt ar dhath in fhíaich
do toighecht trem chenn no finnfadh gerr líath 

Suirge ní dluigh dhamh óir ní meallaim mná
mfholt anocht is liath ní bhía mar do bhá.


Do b'fhéidir dam na céadtha soluíd mar sin a chur annso as 
an leabhar.  Is fearr dham, amhthaigh, leigean do gach duine an 
leabhar a scrúdughadh dhó féin.  Éinne a chuireann suim i bhfilidh-
eacht na Gaedhilge - agus na filidhe féin a chur san áireamh - badh 
ró-mhaith an bhail air an leabhar so a léigheamh agus a athléigheamh. 
Cuirfidh i n-umhail dó a lán rudaí a fhóghnfaidh chun neartuighthe 
ar litridheacht an lae indiu.  Maran eól dúinn na bóithre a 
thaistil ár sean, ní fheadfam choidhche an seachrán a sheachaint, 
agus má bheireann an mearbhthall greim orainn cuirfar as alt 
an óg-litridheacht is mian linn a chur ar bun.  Fóghnfaidh an leabhar 
so an Niallaigh dhúinn ar an gcuma soin, agus badh cheart dúinn 
a bheith buidheach dhe n-a thaobh. 

Leabhair den tsaghas so chuireann i n-umhail dúinn an 
maitheas tar meadhón atá ghá dhéanamh ag Cumann na Scríbheann 
Gaedhilge.  Molaimíd iad, agus tá dóchus láidir againn go 
dtiocfaidh de bhárr an leabhair seo go mbeidh méadughadh ar 
áireamh a ndaltaí a fhágfaidh aca an chaoi ar a thuilleadh den 
mhaith a dhéanamh.  Leabhair den tsaghas so a chuirfidh misneach i 
nGaedhlaibh, is a thógfaidh a gcroidhthe i slighe go mbeidh an 
mhuinntir atá suas anois ag éad leis an mhuinntir a tháinig 
rompa.  Is maith é beagán den éad.  Ní dócha go n-iarrfadh an 
Niallach luach saothair eile acht go ngríosfadh an Duanaire lucht 
a chomhaimsire chun gnímh. 

TÓRNA.


CIAN Ó MATHGHAMHNA ó Chairbreacha cct.:

Mise Cian na mbeann óir;  
Ba shia mo lón 'ná mo ré;
Níor coinghbheas-sa neach amuigh,
'S níor coinghbheadh mise a teagh Dé.
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Duanaire Finn.

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Duanaire Finn.

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
